şevket Pamuk - Osmanlı Imparatorluğunda Paranın Tarihi(cs) 304m49

-:-;:.,�

--,_:·"""'�::;"-�:.:·:f::-.::� �-�_:;,-:...::_ ·::�·:J.it:��t.>::··

-�=--�_;.2��:�!!;.�,:-:!

.

·-.�

.,.,.....

�'"i1.;,:.' �·,./.-'·•. -�--�I<:"...;,�;�·• .-��:C. -A=ıı.::��:.:.�.. :-

·":�--�z-,-�--

·::,���

:::-\:ıtı

,..-.�a -�

.. ·.;�:.:""':r.:�:o'iWi' ".. lii!il!'l ii l!!lil ! ııt:ı l !!II WG!i;ı>;<· _:-:;_-;;.:.

. -� .;;,e

-----··.,;:-""''

�

II!IIM--Ril
Ll$!�:·

•

L·E�-:-

.

:.-...�

.::_-�

Prof Dr. Şevket Pamuk Boğazifi Üniversitesi Atatürk Enstitüsü ve Ekonomi Bölümü iiğretim üyesidir. Ankara, Orta Doğu Teknik, Pennsylvania, Villanova, Princeton ve Michigan üniversitelerinde de öğretim üyeliği yapmıpır. Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1994, 2. Baskı), Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi, 1 500- 1 9 1 4 (4. Baskı, 1997) ve A History of the Middle East Economies in the Twentieth Century (Roger Owen ile birlikte, 1998) baJlıklı kitapları vardır. Osmanlı İmparatorluğu'nda fiyatlar, ücretler ve servetler konusunda arapırma/arını sürdürmektedir. Bu kitap Cambridge Üniversitesi Yayınları arasında da yayım/anıyor.

Yeşim'e

ÖN SÖZ

B

u kitapta kapitalizmin dünya ölçeğinde yükselmeye başladığı yüzyıl­ larda para, imparatorluk ve bunların dünya ekonomisindeki yeri ele alını­ yor. Bu konuyu nasıl işleyeceğimi kurgularken, son elli yılda yaptıklan ça­ lışmalarda para tarihinin geniş ölçekli bir tuva! üzerinde çalışılması gerek­ tiğini ısrarla savunan Fernand Braudel, Carlo Cipolla, V. Magalhaes Go­ dinho, Peter Spufford ve Pierre Vilar gibi değerli tarihçilerin yaklaşımla­ rından esinlendim. Gerçekten de, uzun mesafeli ticaret ve değerli maden akışları ile para arasındaki güçlü ve iki yönlü etkileşim, küresel bir bakışa­ çısını zorunlu kılıyor. Kıtalararası ticaretin kavşak noktasında yer alan ve ticaret ile ödeme ve para akışlannın dalgalanmaianna her zaman açık olan bir büyük imparatorluğun para tarihi için, böyle bir bakışaçısı özellikle gerekli oluyor. Dünya ölçeğinde bir bakışaçısı, aynı zamanda, pek çok ta­ rihçinin dar ve parçalanmış uzmanlık tutkularını aşarak Doğu Akdeniz bölgesi ile Avrupa ve Güney Asya tarihleri arasındaki bağlantıları göz önüne serrnek fİrsatını da sunuyor. Para tarihçiliğinde çok tartışılan bir konu, enflasyon ve kapitalizmin yükselişiyle ilgili . Bundan yetmiş yıl kadar önce Earl J. Hamilton, İspanyol arşivlerinde derlediği verileri kullanarak, 1 6 . ve 1 7 . yüzyıllarda Ameri­ ka'dan gelen büyük miktarlarda altın ve gümüş ile Eski Dünya'da fiyatların yükselişi ya da "Fiyat Devrimi" arasında nedensel ilişki kurmuştu . Hamil­ ton daha sonra da bu enflasyonun tüccarlada sanayicilerin işine yaradığını , böylece kapitalizmin yükselişine önayak olduğunu iddia etmişti . Son elli yılda bu tezi en güçlü biçimde savunanlar arasında, paranın miktar kuramı­ na inanan iktisat tarihçileri ile Fransa'da gelişen Annates okuluna bağlı ta­ rihçiler en önde yer aldılar. Ömer Lütfi Barkan da, bundan otuz yıl önce, 1 6 . yüzyıl Osmanlı fiyat artışlarını, Annates okulunun kullandığına çok benzeyen bir kuramsal çerçevede , ticaret ve Avrupa'dan gelen değerli ma­ den akışlanyla ilişkilendirerek Osmanlı örneğini bu sıcak tartışmaların içine sokmuştu. Barkan da, Harnilton gibi, bir adım daha atmış ve dışandan ithal

edilen enflasyonun Osmanlı ekonomisinin gerileme sürecini başiattığını ile­ ri sürmüştü. Ancak, son yıllarda Michel Morineau tarafindan Avrupa'nın çeşitli arşivlerinden derlenen yeni veriler, Hamilton'un dizilerinin eksik ol­ duğunu, Avrupa'ya ulaşan değerli maden miktannın 1 7 . yüzyılda fiyatlar inişe geçtikten sonra bile artmaya devam ettiğini ortaya koydu. Bu bulgu­ lar, değerli maden akışlan ile enflasyon arasında kurulan basit nedensel iliş­ ki hakkında ciddi şüpheler yarattı . Şimdi, son araştırmalann ışığında eski tartışmalara geri dönerek kapitalizmin doğmaya başladığı çağlarda Akde­ niz'in batı ve doğu uçları arasındaki bağlantılan bir kez daha gözden geçir­ mek, bize yeni ipuçlan, yeni açılımlar sağlayacaktır. Geniş ölçekli bir tuval üzerinde çalıştığıını söylerken Osmanlı para dü­ zenine de imparatorluk ölçeğinde bir bakışaçısıyla yaklaştığırnın altını çiz­ mek isterim . Bu kitabın Osmanlı para tarihi üzerine daha önce yapılmış az sayıdaki çalışmadan önemli bir farkı, Osmanlı para düzeninin parçalan kadar, düzenin tümü üzerinde durmasıdır. Bir başka deyişle, Osmanlı pa­ ra tarihi deyince, Balkanlar ve Anadolu ile sınırlı kalmayacağız . Eldeki kaynaklann olanak sağladığı ölçüde , Balkanlar ve Kırım'dan Suriye , Basra Körfezi, Mısır ve Kuzeybatı Mrika'ya kadar imparatorluğun tüm bölgele­ rini aynı bütün içinde ele alacağız . Osmanlı devletinin merkeziyle çevresi arasındaki siyasi, idari ve iktisadi bağlantılar hiç şüphesiz söz konusu altı yüzyıllık sürede büyük çeşitlilik göstermiştir. Ayrıca, bu bölgelerin Batı Avrupa'dan Hint Okyanusu'na kadar uzanan çok geniş bir coğrafya ile birbirinden çok farklı ticari ilişkileri ve ödeme akışlan vardı. Kitapta impa­ ratorluk içindeki parasal düzenlernelerin karmaşıklığını, çeşitliliğini ve bunların hem yerel gelişmelere hem de küresel güçlere bağlı olarak evri­ mini yansıtmaya çalışacağız. imparatorluk ölçeğindeki bakışaçısının diğer önemli konularda, özellikle de Osmanlı kurumlannın tarihi ve evrimi, im­ paratorluğun değişen yapısı ve nihayet Osmanlıların kendi devletlerini ya da imparatorluklannı nasıl algıladıklan hakkında da bize önemli ipuçlan sağlayacağını umuyorum . Para tarihlerinin daha iyi anlaşılması, bu bölgelerin iktisadi ve toplum­ sal tarihleri hakkında da önemli açılımlar sağlayacak. Örneğin bugün pek çok tarihçi , özellikle Batılı tarihçi, Osmanlı piyasalarında para ve kredi iliş­ kilerinin son derece sınırlı kaldığına, piyasalarda sürekli değerli maden ve sikke darlığı çekildiğine inanıyor. Osmanlı ekonomisi üzerindeki gözlem­ leri her zaman doğru olmayan Fernand Braudel, kapitalizmin yükselişi üzerine yazdığı üç ciltlik yapıtta şu gözlemleri yapmaktaydı : Genel olarak bakıldığında, Türkiye'de ticari yaşam hala birçok modası geçmiş unsur banndırmaktaydı . Bunun nedeni, Batı ticaretininin dinamizm kaynağı olan paranın Türk imparatorluğunda bir görünüp, bir kaybolmasıydı. Gelen

paranın bir bölümü, sultanın çeneleri her zaman açık olan hazinesine gitmek­ te, bir bölümü en üst düzeydeki ticaretin tekerleklerini yağlamakta kullanıl­ makta, geri kalan büyük miktarlar ise Hint Okyanusu'na doğru yoluna devam etrnekteydi. Bu nedenle de Levant piyasalannda Ban, parasal üstünlüğünü di­ lediği gibi kullanabilmekteydi.ı

Osmanlı piyasalannda zaman zaman değerli maden sıkıntısı çekildiği­ ne şüphe yoktur. Ayrıca, 1 7. yüzyılın ikinci yansında olduğu gibi, bu dar­ Iıkiann uzun dönemli bir nitelik kazandıklan da bilinmektedir. Zaten yu­ kandaki alıntıda Braudel, zaman vermeden, 1 7 . yüzyıldaki koşullan be­ timlenmektedir. Ancak, para darlıklannı, 1 5 . yüzyıldan 1 8 . yüzyıla kadar Osmanlı iktisadi yaşamının hiç değişmeyen bir özelliği olarak yansıtmak doğru olmaz. Nitekim, bugün elimize oldukça geniş bir yelpazeden ula­ şan arşiv belgeleri ve diğer kaynaklardan sağlanan veriler, Osmanlı ekono­ misinde para kullanımının zaman ve mekan içinde önemli farklılıklar gös­ termekle birlikte, kentli nüfusla sınırlı kalmadığını gösteriyor. Özellikle 1 6 . yüzyılda, değerli madenierin bollaşması ve kentlerle kırsal alanlar ara­ sındaki iktisadi bağiann güçlenmesiyle, kırsal nüfusun önemli bir bölümü sikke kullanmaya başlamıştı. Kasaba ve kentlerin içinde ve çevrelerinde küçük ölçekli, ancak yoğun kredi ağları ilişkileri gelişiyordu. Zanaatkarla­ rın, tüccarların yanısıra köylüler ve göçerler de para kullanıyorlardı. 1 8 . yüzyılda ise bir yandan Osmanlı devleti yeni bir para birimini yerleştirme­ ye çalışırken, öte yandan da kredi ilişkileri ve para kullanımı gelişmiş, İs­ tanbul ile imparatorluğun değişik bölgeleri arasındaki parasal bağlar gide­ rek güçlenmiştir. Para tarihi, devletin iktisadi politikalan hakkında önemli soruları da gündeme getiriyor. Günümüzün Osmanlı tarihçiliği, devletin kentlerin, ordunun ve sarayın iaşesini sağlamak ve tarımsal üreticilerle loncalar ve kentli tüketiciler arasındaki geleneksel dengeleri korumak amacıyla, eko­ nomiye geniş kapsamlı ve düzenli olarak müdahale ettiğini vurguluyor. Bu kavramsal çerçeve içinde de sürekli ve geniş kapsamlı bir narh (fiyat tavanı) uygulaması, geleneksel düzeni korumaya çalışan Osmanlı müda­ haleciliğinin tipik örneği olarak sunuluyor. Ben bu genel yaklaşımın bir hayli sorunlu olduğunu düşünüyorum. Birinci olarak, Osmanlı yöneticilerinin 1 6 . yüzyıldan sonra iktisadi konu­ larda müdahaleciliğin sınırlarını giderek daha iyi öğrenmeye başladıklarını dikkate almak gerekiyor. Örneğin, Osmanlı yöneticileri iktisadi gerçekler­ den çok farklı düzeylerde saptanan narhlann, uzun süreler uygulanamayaFernand Braudel, Civilization and Capitalism, 15th- 1 8th Century, c. lll: The Perspective of the World, Harper and Row, New York, 1 982, s . 473.

viii

cağını gördüler. Bu nedenle, devlet müdahaleciliği zaman içinde daha se­ çici bir nitelik aldı, esas olarak başkentin ve ordunun iaşesinde ve sınırlı sayıda mal için uygulanmaya başladı . Belki daha da önemli olarak, narh sürekli uygulanan bir politika aracı olmaktan çıktı, savaş, iaşe darlıkları ve parasal bunalım gibi olağanüstü dönemlerde başvurulan bir araç durumu­ na geldi . Parasal konularla ilgili metin sayısının az olması nedeniyle, Osmanlİia­ nn düşünceleri hakkındaki bilgilerimiz sınırlıdır. Yine de, devletin para konusundaki uygulamalanna bakarak bir hayli mesafe almak mümkündür. Bu uygulamalar, Osmanlı bürokratlarının para konularına müdahalenin ticaret ve kent ekonomisine müdahaleden çok daha güç olduğunu, daha önce bilmeseler bile bir süre sonra öğrendiklerine işaret ediyor. Gerçek­ ten de tüccar ve sarrafların değerli madenler, sikke ve ödeme akışındaki faaliyetlerini denetleyebilmek, ticareti ve mal akışını denetiernekten çok daha zordu . Bu nedenle , Osmanlılar para konularında daha esnek ve pragmatik davranmaya başladılar. Osmanlıların parasal uygulamalarının yeniden değerlendirilmesi, Osmanlı iktisadi zihniyetine ilişkin varsayımla­ nmızı da gözden geçirmemizi sağlayacaktır. Para tarihinin bize yeni açılımlar sağladığı bir diğer önemli konu da, Osmanlı tarihindeki uzun dönemli iktisadi dalgalanmalar veya konjonk­ türlerdir. Parasal ve iktisadi koşullar arasında iki yönlü bir etkileşim vardır. ilişkinin bir yönünde, parasal istikrarın, ticaret ve üretimin gelişmesine olanak sağladığını, buna karşılık, parasal istikrarsızlıkların veya değerli ma­ den darlıklarının kredi, üretim ve ticaret üzerinde olumsuz etkiler yarattı­ ğını biliyoruz. ilişkinin diğer yönünde ise, iktisadi genişleme veya refah dönemlerinde , devletin daha fazla vergi geliri toplayarak parasal istikrara katkıda bulunduğunu, buna karşılık, iktisadi durgunluk veya daralma dö­ nemlerinde, bozulan mali koşulların parasal istikrarı da olumsuz etkiledi­ ğini görüyoruz. Bu karşılıklı etkileşim nedeniyle, uzun dönemde parasal ve iktisadi koşullar arasında önemli koşurluklar beklenmelidir. Öyleyse, Osmanlı tarihindeki uzun vadeli parasal koşulların ya da konjonktürlerio ortaya çıkarılması, bize iktisadi dalgalanmalar ve konjonktürler hakkında da çok değerli yeni bilgiler sağlayacaktır. Örneğin, bugün iktisat tarihçilerinin çoğunluğu, 1 6 . yüzyılın, 1 5 80'le­ re kadar, en azından Balkanlar ve Anadolu'da bir demografik ve iktisadi genişleme dönemi olduğunu düşünürler. Para tarihinin bize sağladığı veri­ ler, bu genel tabioyla uyum içindedir. Buna karşılık, 1 7 . yüzyıla ilişkin bil­ gilerimiz çok daha sınırlıdır. Son dönemlere kadar Osmanlı tarihçiliği, 1 6 . yüzyıldan sonra sürekli gerileyen bir imparatorluk tablosu çizmekteydi. Ancak, bu paradigma yerini devletin kendisini yeniden örgütleyebilme ve

değişen koşullara uyum sağlayabilme yeteneğini vurgulayan daha farklı bir çerçeveye terk etmektedir. Bu esneklik, imparatorluğun varlığını yüzyıllar boyunca sürdürebilmesini açıklamaya da yardımcı olmaktadır. Bu paradigma değişikliğinin bir uzantısı olarak, iktisat tarihçileri de 1 7 . ve 1 8 . yüzyılların kesintisiz bir bunalım ve durgunluk dönemi olduğu tezini sorgulamaya başladılar. 1 8 . yüzyılda ticaretin canlandığına, üreti­ min arttığına kimi iktisat tarihçileri zaten yıllar önce işaret etmişlerdi . Yi­ ne de para tarihinin bu tartışmalara yapacağı önemli katkılar vardır. Nite­ kim bu kitabın bulguları, 1 7 . yüzyılın parasal açıdan bir istikrarsızlık ve hatta çözülüş dönemi olduğuna, buna karşılık, sürekli gerileme veya bu­ nalım tezinin savunulamaz olduğuna işaret ediyor. 1 8 . yüzyılın Osmanlı para düzeni için yeni bir para biriminin yerleştirildiği , imparatorluğun merkezi ile uzak eyalerleri ya da çevresi arasındaki bağların güçlendiği bir toparlanma dönemi olduğu anlaşılıyor. Toparlanma eğilimi sadece para alanında ortaya çıkmış olamaz . Bu parasal gelişmeleri yine toparlanma yö­ nündeki iktisadi ve hatta siyasi gelişmelerle birlikte düşünmek gerekiyor. Son yıllara kadar iktisat tarihçileri Osmanlı tarihindeki en hızlı tağşiş ve enflasyonun 16. yüzyıl ile 17 . yüzyılın başlarında, Fiyat Devrimi sırasında gerçekleştiğini varsayıyorlardı . Oysa, bu kitabın bulguları ve fiyat tarihi üzerine henüz bitmemiş olan bir diğer araştırmanın ön sonuçları, en hızlı tağşiş ve fiyat artışlarının 1 9 . yüzyılın başlarında, Tanzimat'ın hemen ön­ cesinde, savaşlar, ayaklanmalar ve reform çabaları sırasında ortaya çıktığını gösteriyor. Ancak tağşişler bir yandan devlete ek mali gelir sağlarken, öte yandan da özellikle başkentte önemli bir siyasal muhalefet yaratmaktaydı. Bu nedenle, Osmanlı tağşişlerini incelerken bir siyasal iktisat yaklaşımı kul­ lanmak gerekiyor. Fiyat artışlarının boyutlarını, nedenlerini ve sonuçlarını daha ayrıntılı olarak ortaya koyunca, sadece dönemin iktisadi ve toplumsal tarihine değil, siyasal gelişmelerine de ışık tutmak mümkün olacak. Son otuz yılda iktisadi ve toplumsal tarih alanında yapılan araştırmala­ rın bir hayli zenginleşmesine karşın, para tarihi Osmanlı tarihçiliğinin en az çalışılmış, en az gelişmiş alanlarından biri olarak kalmıştır. Bırakınız Osmanlı para düzeninin genel yapısını ve mantığını, bugün elimizde im­ paratorluğun değişik bölgelerindeki parasal düzenlernelerin ve kurumla­ rın özellikleri ve zaman içinde nasıl evrildikleri konusunda bir çalışma bulunmuyor. Elimizdeki monografiler sadece kısmi görünümler sunabil­ mekte . Nümizmatik yayınlar ise pek çok ayrıntıya ışık tutmakla birlikte, özellikle iktisat tarihinin sorunları açısından bakıldığında, yeterince kap­ samlı değiller. Para tarihi üzerine çalışanların karşı karşıya olduğu bir tehlike de , para ve maliye konularında kökenieri şu ya da bu vakanüvise kadar giden ve zaman içinde tekrarlana tekrarlana kesin doğrulara dönü-

şen, bir kısmı yararlı , ancak bir kısmı da yanlış ve yanıltıcı bilgi parçaları­ dır. Bu malzemenin içinde doğruyla yanlışı, çöple samanı birbirinden ayırabilmek için, her şeyden önce, Osmanlı para birimlerinin zaman için­ de değişen standartlarını bu malzemeden bağımsız olarak inşa etmek ge­ rekiyordu. Nitekim, araştırmanın erken aşamalanndan itibaren, Osmanlı para bi­ rimlerinin standartları hakkında ayrıntılı zaman dizileri oluşturmadan uzun vadeli bir para tarihi çalışmasının gerçekleşemeyeceği anlaşılmıştı . Uzun bir çalışma sonucunda, nümizmatik kataloglardaki bilgileri devletin darphanelere gönderdiği talimatiara ilişkin eksik bilgilerle birleştirince, sa­ dece B alkanlar ve Anadolu'da tedavül eden akçe, kuruş ve sultani için de­ ğil , diğer bölgelerde dolaşan para, şahi, nasri ve riyal gibi Osmanlı para birimlerinin ağırlık, ayar ve saf gümüş içerikleri hakkında zaman dizileri inşa etmek mümkün oldu. Daha sonra da bu dizileri, Osmanlı arşivleri dahil çeşitli kaynaklardan sağlanan ve Osmanlı sikkelerinin Avrupa sikke­ leri karşısındaki kur değerlerini gösteren verilerle karşılaştırarak denetle­ dik. Kitaptaki çözümlemelerin önemli bir bölümü, metin içinde ayrıntılı tablolar halinde sunulan bu dizilerin üzerine kurulmaktadır. Bugün Osmanlı dönemi üzerine çalışan iktisat ve toplum tarihçileri fi­ yatlar, ücretler ve servetiere ilişkin olarak telaffuz edilen parasal büyüklük­ lerin ne anlama geldiği konusunda büyük güçlüklerle karşı karşıya. Uzun dönemli tarih çalışmaları için, bu büyüklüklerin zaman içinde karşılaştırı­ labilmesi, örneğin 1 5 5 0 yılının 1 00 akçesi ile l 75 0 yılının lO kuruşundan hangisinin, ne ölçüde daha değerli olduğunun belirlenmesi gerekiyor. Bu tür karşılaştırmalar için fiyat tarihi araştırmalanna yönelmemiz gerekiyor. Osmanlı para birimlerinin gümüş içeriklerine ilişkin zaman dizilerini inşa ettikten sonra fiyat tarihi çalışmalarını Eski Dünya'nın diğer bölgeleriyle karşılaştırmalı olarak yürütmek bir hayli kolaylaşacaktır. Nitekim son yıllarda, inşa edilen parasal dizilerin de yardımıyla, l 5 . yüzyılın ortalarından 1 9 1 8 'e kadar İstanbul ve diğer Osmanlı kentlerinde fiyat, ücret ve servetierin tarihi üzerinde de çalışıyorum. Ayrıntılı sonuçla­ rı yakında Devlet İstatistik Enstitüsü, Tarihi İstatistikler Dizisi içinde ya­ yımlanacak olan bu uzun vadeli araştırmada, büyüklü küçüklü vakıf ve imaretlerle saray mutfağına ait binlerce hesap defterinin yanısıra yerel mahkeme kayıtlanndan sağlanan yüzlerce narh listesi kullanıldı . Araştır­ manın fiyatlarla ilgili özet sonuçları, bu kitapta özellikle 7. ve 1 2 . bölüm­ ler ile Ek 2'de sunuluyor. Fiyat tarihi çalışmasının sonuçlarını burada birkaç cümleyle özetle­ meye çalışırsak, a ) tağşişlerin uzun vadede Osmanlı fiyat artışlannın en

önemli nedeni olduğu ve b ) yine orta ve uzun vadede İstanbul'da gram gümüş cinsinden ifade edilen fiyatiann Akdeniz'in diğer kıyı bölgelerin­ deki fiyatlarla birlikte hareket ettiği anlaşılıyor. Bu ikinci sonuç, deniz ti­ caretinin gücünü ve başkent ekonomisinin binlerce kilometre uzaklıktaki liman ve ekonomilerle ilişkisini her zaman sürdürdüğünü bir kez daha gösteriyor. Elde edilen ön sonuçlar ayrıca, c) imparatorluğun diğer kent­ lerindeki , özellikle de kıyı bölgelerindeki uzun vadeli fiyat hareketlerinin başkentinicine yakın olduğunu da ortaya koyuyor. Son olarak, bu kitapta sunulan sikke ve kağıt para örneklerine kısaca değinmek isterim. Bu fotoğrafları seçerken amacım , bir yandan en çok kullanılan sikke ve kağıt paralardan örnekler verirken, öte yandan da Os­ manlı darphanelerinin bölgesel dağılımını yansıtmaktı . Bunlar bir iktisat tarihçisinin öncelikleridir. Buna karşılık, nümizmat dostlarıının kitapta daha nadir rastlanan sikke ve kağıt para örneklerini görmeyi tercih ettikle­ rini biliyorum. Kitabı hazırlarken nümizmatların araştırmalarından çok büyük yararlar sağlamış bir kişi olarak, hangi sikke örneklerinin yayımlan­ ması gerektiği konusundaki farklı tercihlerimizin, son kertede, hem nü­ mizmatlarla iktisat tarihçileri arasındaki farklılıkları, hem de ortak ilgi alanlarımızı oldukça iyi yansıttığını düşünüyorum. Şevket Pamuk

Şubat 1999, İstanbul

TEŞE KKÜ R Bu kitabın hazırlanışı sırasında pek çok kişiden yardım gördüm . Şimdi kendilerine teşekkür edebilmek benim için özel bir zevk. Eğer Halil Sa­ hillioğlu yıllarca süren araştırmalan sonucunda 1 7. yüzyılın sonlarına ka­ dar Osmanlı para tarihinin temellerini atmış olmasaydı, ben bu kitabı yaz­ maya belki de girişemeyecektim . Halil Sahillioğlu'na son yıllarda yaptığı­ mız aydınlatıcı pek çok konuşma için de teşekkür borçluyum. Osmanlı para tarihi üzerine yaptığım araştırmalar, 1 989 yılında Halil İnalcık'ın be­ ni Osmanlı iktisadi ve toplumsal tarihi üzerine hazırlamakta olduğu ve daha sonra Cambridge Üniversitesi Yayınları tarafindan yayımlanan iki ciltlik çalışma için bir bölüm yazmaya davet etmesiyle ciddi bir boyut ka­ zandı . Daha sonraki yıllarda, kırk sayfalık o bölümü yavaş yavaş bir kitaba dönüşürken gösterdiği destek ve yakın ilgi için de kendisine teşekkür borçluyum. Çocukluğumdan beri tanıdığım ve saydığım merhum Cüneyt Ölçer, bu yüzyılda Osmanlı nümizmatiğine en fazla katkıda bulunmuş ki­ şidir. Bu kitabı hazırlarken, onun yayımladığı kitaplardan çok yaradan­ dım . Para tarihi konularına ilgi duymaya başladığımda, ne yazık ki, Cü­ neyt Ölçer aramızdan aynlmıştı . Kendisiyle bu konulan konuşma olanağı bulamadığım için çok hayıflanıyorum . Kitabın hazırlanışı sırasında pek çok kişiyle konuşarak ve yazışarak, ge­ niş bir coğrafYaya yayılmış bir imparatorluğun farklı bölgelerindeki sürekli değişen parasal koşullar hakkında bilgi ve veri toplamaya çalıştım. Sağla­ dıkları değerli bilgiler ve yardımlardan dolayı İsa Akbaş, Mehmet Arat, Nezihi Aykut, Şeküre Basman , Sadok Boubaker, Yavuz Cezar, Christop­ her Clay, Michael Cook, Linda Darling, Abdülhamid Fenina, Elena Fran­ gakis-Syrett, Mehmet Genç, Nelly Hanna, Reşat Kasaba, Hasan Kayalı, Rudi Lindner, Muhammed En-Necdavi, John McCusker, Rudi Matthee , Leslie Peirce, Türkan Rado, Abdülkerim Refik, Linda Schilcher, Sarah Shields, Ta! Shuval , Avram Udovitch, Elizabeth Zachariadou ve Dror Ze'evi'ye teşekkür etmek istiyorum. Ayrıca, Edhem Eldem, Linda Dar-

!ing, Dennis Flynn, Timur Kuran, Kenneth M. MacKenzie, D onald Qu­ ataert, Faruk Tabak ve Zafer Toprak metnin çeşitli bölümlerini, çeşitli aşamalarda okuyarak çok yararlı görüşler bildirdiler, eleştirilerde bulundu­ lar. Ancak kitapta sunulan bilgilerin ve savunulan görüşlerin sadece yazan bağladığını da eklernem gerekir. Kitabın araştırma ve yayıma hazırlanma aşamalarında değerli asistan arkadaşlarım İstanbul Üniversitesi'nden Fi­ gen Taşkın ile Boğaziçi Üniversitesi'nden Güven Bakırezer, Nadir Öz­ bek, Işık Özel, Harndi Can Tuncer ve Emre Yalçın önemli katkılar yaptı­ lar. Kendilerine teşekkür ederim. İstanbul'daki Başbakanlık Osmanlı Arşivi çalışanianna da yardımlann­ dan dolayı teşekkür borçluyum. Geniş bir imparatorlukla ilgili parasal ge­ lişmelerin ayrıntılarını pek çok kütüphanede izlernem gerekti . Bunların içinde özellikle Princeton Üniversitesi'ndeki Firestone Kütüphanesi'nden çok yararlandım . Osmanlı para birimlerinin standartlan üzerine yaptığım araştırmalarda, New York'taki American Numismatics Socie ty'nin Os­ manlı sikkeleri koleksiyonunu kullandım. Bu kurumdaki çalışmalanm sı­ rasında İslam Sikkeleri Koleksiyonu'nun sorumlusu Michael Bates'ten büyük destek ve yardım gördüm . Kitapta yer alan sikke fotoğraflarını sağ­ layan American Numismatics Society ile Yapı ve Kredi Bankası Kültür Merkezi'ne ve B anka ' nın sikke koleksiyonunun soru m l u s u Şennur Şentürk'e teşekkür borçluyum. Ali Akyıldız ve Edhem Eldem de çeşitli kağıt para ve poliçe örneklerinin fotoğraflarını sağladılar. Tarih Vakfi Yurt Yayınları'nda ise dostlarım Ayşen Anadol ve Ali Berktay her zamanki ti­ tizlikleriyle kitabı yayıma hazırladılar. Kitapta yer alan araştırmalann çeşitli bölümleri Türkiye Bilimler Akade­ misi tarafindan ve Boğaziçi Üniversitesi'nin Atatürk Enstitüsü, Ekonomi Bölümü ve Araştırma Fonu Proje No. 97HZ1 0l tarafindan desteklenmiş­ tir. Sağladıklan değerli yardımlar için bu iki kuruma da teşekkür ederim.

Yaklapk 1400 yıllarında bir Osmanlı darphanesinde sikke üretiminil!iisteren bu resim Stiftung Preussicher Kulturbesitz-Berlin 'de bulunan minyatür as/ma bakarak

A. Sühe_vl Ünı,er tarafından fizilmiftir. Kaynak: Halil Sahillioğlu, "Bakır Para Üzerine Bir Enflasyon Denemesi" ifinde, Türk Nümizmatik Derneği Bülten, No. 10, 1982, s. 20.

iÇiNDE KiLER 1. G İ Rİ Ş Akdeniz Havzasında Ticaret, Para ve Devletler Osmanlı İ ktisadi Politikaları Para, Ekonomi ve Osmanlı Devleti Bir Dönemierne

1 1 10 17 21

II. OSMANLI DEVLETi KURULURKEN Tİ CARET VE PARA Altın ve Gümüş; Doğu ve Batı Bizans ve Balkanlar Anadolu Erken Dönem Osmanlı Sikkeleri Darphaneler Gümüş Madenieri Bakır Sikkeler

23 23 29 31 33 38

III. M Ü DAHALEC İL İ K VE TAGŞ İ Ş POLİ Tİ KASI Merkezileşme ve Müdahalecilik Gümüş Kıtlıklan Il. Mehmed'in Tağşişleri Tağşişlerin Amaçlan Bir Siyasal İ ktisat Yaklaşımı

4S 46 48 sı ss 60

IV. ERKEN D ÖNEM İ N PARA DÜZEN İ Altın Sultani: Bir Uluslararası Sikke Yabancı Sikkeler Altın- Gümüş-Bakır Çift Metaililik mi Yoksa Gümüş Tek Metaililik mi? Para Kullanımının Yaygıntaşması

64 64 70 72 77 81

V. KRED i VE F İ NANS Kredi İ ş Ortaklıklan Devlet Maliyesi ve Devlete Verilen Borçlar

84 8S

VI. PARA B Ö LGELERİ imparatorluk İ çinde Para Bölgeleri Balkanlar Mısır'ın Parası Şahi Bölgesi Kınm Akçesi Kuzeybatı Afiika

43

92 96 96 97 102 110 114 117

xv

VII. FİYAT DEVRİMiNE YENİDEN BAKIŞ Farklı Açıklamalar Yeni Kanıtlar ve Eskilerin Yeniden Değerlendirilmesi Osmanlı İmparatorluğu'nda Fiyatlar Niçin Yükseldi? Fiyat Devrimi'nin Uzun Vadeli Sonuçlan

122 123 129 137

VIII. TAGŞİŞLER VE ÇÖZÜLÜŞ 1 585-86 Tağşişi Bir Dönüm Noktası mıydı? Mali Bunalım ve Parasal istikrarsızlık Akçenin Piyasalardan Kayboluşu

143 143 ·149 156

IX. YERLİ SİKKELERİN YOKLUGUNDA Tağşiş Edilmiş Sikkeler Osmanlı Piyasalannda Devletin Geciken Müdahalesi Bakır Sikkelerin Dönüşü

162 164 167 169

X. YENİ OSMANLI KURUŞU Yeni Kuruş İktisadi Genişleme ve Mali İstikrar Mali Sorunlar ve Kuruşun Gerilemesi

174 174 176 186

Xl. UZAK EYALETLERLE BAGLANTILAR Mısır'da Para Tunus Riyali Cezayir Trablus Kınm Osmanlı Para Birimlerinin Ortak Hareketleri

188 188 194 199 200 201 203

XII. EN BÜYÜK TAGŞİŞ Maliyeyi Merkezileştirme Çabalan İç Borçlanmanın Evrimi Büyük Tağşiş Devletin Finansmanı: Galata Bankerieri

204 204 206 210 217

XIII. ÇİFT METALLİ DÜZENDEN "TOPAL" ALTIN STANDARDINA Çift Metallilik, Yeni Sikkeler ve Kağıt Para Devlete Borç Veren Bankalar Dış Borçlanma TopaJ Alon Standardı Ticari Bankacılık Birinci Dünya Savaşı'nın Finansmanı

222 223 229 231 234 239 241

XIV. SONUÇ

244

EKLER l. Vergi, Para ve Darphaneler Üzerine Osmanlı Kanunnamderinden Seçmeler 2. İstanbul Kenti için Fiyat Endeksleri, 1 469 - 1 9 1 4 3. Temel İktisadi ve Parasal Büyüklükler Üzerine Not

251 253 258 263

RESiMLER

265

KAYNAKÇA

287

DİZİN

318

BİRİNCİ BÖLÜM

GiRiŞ AKDEN I Z HAVZAS I N DA TICARET, PARA VE DEVLETLER

iktisatçılar parayı genellikle işlevlerine göre tanımlarlar. Para her şey­ den önce bir mübadele aracıdır ama bir ödeme aracı, bir hesap birimi ve bir servet saklama aracı olarak da kullanılır. Aslında, bu işlevler bize para­ nın tarihsel olarak nasıl ve niçin ortaya çıktığı konusunda ipuçlan sağlıyor. İktisatçılara göre, gerçek ya da tam paranın tüm bu işlevleri yerine getir­ mesi gerekir. Oysa, tarihsel gelişme çizgisini izlediğimizde, pek çok para türünün bu işlevlerden sadece bir kısmını yerine getirdiğini görüyoruz. Tarihsel olarak bakıldığında, paranın ödeme aracı işlevinin mübadele aracı işlevinden daha eski olduğu görülüyor. Paranın mübadele aracı ola­ rak ortaya çıkmasından önce, hükümdarlann vergi veya haraç topladıklan biliniyor. Örneğin, Kartaca'da ve Pers İmparatorluğu'nda sikkeler bir mübadele aracı olarak değil, yalnızca askeri ödemeler için kullanılmaktay­ dı . l Bütün bunlardan, paranın, pazarlar ve mübadele olmadan da ortaya çıkabileceği anlaşılıyor. Öte yandan, trampa örneğinde görüldüğü üzere, para olmadan da mübadele olabiliyordu .ı Ancak trampa oldukça güç ve

2

Max Weber, General Economic History, The Free Press, Glencoe, lllinois, 1 927, 1 9. Bölüm. Aynı tez çok daha sonraki Roma ve B izans dönemleri için de sovunulmokto­ dır, bkz. Michael Crawford, "Money and Exchange in the Roman World", Journal of Roman Studies 60 ( 1 970), 40-48; ve Michael F. Hendy, Studies in The Byzantine Monetary Economy c. 300- 1450, Cambridge University Press, 1 985. Tedavüldeki para m i ktarı n ı n azalması , her zaman piyasadaki mübadele hacm i n i n azalmasına yol açmamıştır. Poranın ozoldıı:)ı kimi durumlarda, trompo v e vergilerin ayni olarak ödenmesi gibi uygulamolar sayesinde, mübadele vorlıı:)ını sürdürebilmiştir. Ortoçoı:) Hindistan'ındon bir örnek için, bkz. John Leyell, Living Without Si/ver: The Monetary History of Early Medieval North lndia, Oxford University Press, Delhi, 1 990.

fazla maliyetli bir mübadele sistemiydi . Bu nedenle, zaman içinde istikrar­ lı değer ölçüsü ya da hesap birimi işlevini yerine getiren paraların güçlen­ mesi sayesinde, mübadele de kolaylaştı ve gelişti. Pek çok mal para işlevini görmüştür, ama en sonunda, altın ve gümüş gibi değerli madenler hem hesap birimi hem de ödeme aracı olarak kullanılmaya başlandı . Değerli madenierin para olarak kabul görmeye başlamalarıyla, işlem maliyetleri düştü, ticaret genişledi. Bu aşamadan itibaren hem para kavramı hem de değişik para biçimlerinin tarihsel gelişimi, piyasaların gelişmesi ve yaygın ­ laşmasıyla sıkı bir ilişki içinde ilerlemiştir. 3 Ancak, para kullanırnın yaygınlaşmasında, uzun mesafeli ticaretin rolü, mübadele ve piyasalarınkinden daha önemlidir. Büyük miktarlarda değerli maden kaynaklanna sahip olan pek çok toplumun, ticaret gelişene kadar bu değerli madenieri işletmediklerini biliyoruz. Sikke biçimindeki paranın ilk habercilerinden biri önce Hindistan 'da, daha sonraları da Babil ve Çin'de tüccarlar tarafindan kullanılan, üzerlerine damga vurulmuş değerli maden külçeleridir. Doğu Akdeniz bölgesinde kullanılan ve Jeykel adı ve­ rilen külçeler de aslında dürüstlükleriyle tanınan tüccar ailelerinin özel damgalarını taşıyan gümüş parçalarından başka birşey değildi . Çin'de kullanılan taeller de, ticaret loncalan tarafindan damgalanan gümüş kül­ çelerdi . Bu örnekler mübadele ve ticaretin gelişmesiyle birlikte para kulla­ nımının da yaygınlaştığını gösteriyor.4 Devletlerin para yaratma sürecini ele geçirerek para arzında tekeller oluşturmaları ise, daha sonralan gerçekleşmiştir. Sikke biçiminde paralar ilk kez MÖ. 7. yüzyılda Batı Anadolu'da, antikçağın ticaret yolları üzerin­ de kurulan Lidya'da ortaya çıkmıştır. Devletin sikke üretmesinin nedenle­ rinden biri bütçeye gelir sağlamaktı . Sikke basarak ve vergi ödemelerinin sikkelerle yapılmasını talep ederek, devletler hem kendilerine yapılan öde­ melerde kullanılacak birimi, hem de piyasalarda kullanılacak paranın stan­ dartlarını belirlemiş oluyorlardı. s Eski Yunan kent devletlerinin sikkeleri önceleri Ege ve Akdeniz'de te­ davül etmekteydi . Büyük İskender'in fetihleri sayesinde, sikke kullanımı 3 4

5

Sanjay Subrahmanyam (ed.), Money and the Market in lndia, ll00- 1 700, Oxford University Press, Delhi , 1 994, s. 1 - 1 9. Paul E i nzig, Primitive Money, In /ts Ethnological, Histarical and Economic Aspects, gözden geçirilmiş ve geni şletilmiş basım, Pergernon Press, Oxford, 1 966; Philip Gri· erson, The Origins of Money, U n i versity of London, The Athlone Press, Londra, 1 977; Weber, General Economic History, s. 236-244; Pierre Vi lar, A History of Go/d and Money, 1450- 1 920, New Left Books, Londra, 1 976, s. 1 6-29. Ri chard Von Glahn, Fountain of Fortune, Money and Monetary Policy in China, 1 000- 1 700, University of California Press, Berkeley·Los Angeles, 1 996, s. 1 8-20.

MÖ. 4 . yüzyılda Mısır, Pers İmparatorluğu ve Kuzey Hindistan'a ulaştı .6 Ancak, para ve para düzenlerinin Akdeniz havzasındaki binlerce yıllık ge­ lişme sürecinde belki de en önemli aşama, Roma İmparatorluğu döne­ minde gerçekleşmiştir. Roma barışı Akdeniz havzası ve ötesindeki alanla­ rın siyasi ve iktisadi olarak bütünleşmesini , bu geniş topraklar üzerinde al­ tın, gümüş ve bakır sikkelerden oluşan bir para düzeninin kurulmasını sağladı. Standartların devlet tarafindan denetlenmesi sayesinde, değişik sikke türleri arasında iyi tanımlanmış oranlar kurulabildi . Altın sikkeler büyük işlemlerde ve servet saklama amacıyla kullanılırken, günlük küçük işlemlerde bronz ve daha sonralan bakır sikkeler kullanıldı . Hiyerarşinin üst ve alt basamaklan arasındaki orta alanı ise gümüş sikkeler dolduruyor­ du . Altın ve gümüş sikkelerin değerleri, içerdikleri değerli maden mikta­ rıyla yakından ilişkiliydi . Buna karşılık bronz ve bakır sikkeler, çoğunlukla devlet tarafindan belirlenen ve maden içeriklerinin üzerinde kalan itibari değerlerle tedavül etmekteydiler.7 Piyasaların genişlemesi, ekonominin ti­ carileşmesi ve artan para kullanımıyla birlikte , bu düzen güçlendi .s Bugün Avrupa ve Ortadoğu'da kullanılan parayla ilgili terimierin pek çoğunun kökenierinin Roma dönemine kadar gitmesi , para düzenlerinin gelişmesi sürecinde o dönemin ne kadar güçlü ve kalıcı etkisi olduğunun kanıtıdır. Antikçağdan itibaren devletler para tekelini ellerine geçirmeye büyük önem verdiler. Akdeniz havzasında Eski Yunan'dan itibaren sikke basmak bir hükümdar için egemenliğin en önemli simgelerinden biri olarak kabul edildi .9 Ancak, Romalıların sikke basmadaki amaçları, egemenliğin simge­ lenmesinden çok öteye gitmiştir. Kendilerinden önceki devletler gibi, Ro­ malıların da hem vergi toplamak ve hem de askerlere, devlet memurlanna 6 7

8

9

Ph ilip Grierson, Numismatics, Oxford University Press, 1 975, s. 9-44. Kapitalizm öncesi devletler, itibari değerler üzeri nden tedavül eden paraların piya­ salarda uzun süre tutunması n ı sağlayacak güvenden yoksundular. Bu tür paraların nihai örneği , mal olarak h i çbir değeri olmayan kôğıt paradır. 1 9. yüzy ı l öncesi nde, kôğ ıt para sadece Çi n'de, 1 4. yüzyıla kadar başarıyla kullan ı labilmiştir. Von Glahn, Fountain of Fortune, s. 48-70. R. A. G. Carson, Coins of the Roman Empire, Routledge, Londra-New York, 1 990; Keith Hopki ns, "Taxes and Trade in the Roman Empire•, Journal of Roman Studies 70 ( 1 980), 1 Ol- 1 25; E. Lo Cascio, •state and Coi nage i n the Late Republ i c and Early Empire•, Journal of Roman Studies 71 ( 1 98 1 ), 76-86; Lou is C. West ve Allan Chester Johnson, Currency in Roman and Byzantine Egypt, Pri nceton University Press, 1 944; A. H . M. Jones, The Roman Economy, Studies in Ancient Ecanamic and ist­ rative History, S. A. Brunt (ed.), Basil B lackwell, Oxford, 1 974; ve Marcello De Cec­ co, •Monetary Theory and Roman H istory", The Journal of Economic History 45 (ı 985), s. 809-822. Thomas R. Martin, Sovereignty and Cainage in Classical Greece, Princeton Univer­ sity Press, 1 985.

ve diğer kesimlere ödeme yapabilmek için paraya ihtiyaçlan vardı. Daha da önemlisi, Romalılar paranın bolluğu ile ekonominin sağlığı arasında bir ilişki olduğunun bilincindeydiler. Sikke basmalannın, kalıcı bir para düzeni oluşturmalarının bir amacı da mübadele ve ticareti geliştirmek, ekonominin daha iyi çalışmasını sağlamaktı.lO Buraya kadar paranın gelişimi sürecinde, uzun mesafeli ticaret, piyasa­ lar ve devletin rolü ile bunlann karşılıklı etkileşimi üzerinde durduk. An­ cak, parasaliaşma sürecini daha da geniş bir bağlamda ele almak gerekir. Paranın veya bir para sisteminin temel işlevi malların ve hizmetlerin mü­ badelesini kolaylaştırmak, vergi ve diğer ödemelerde kolaylık sağlamaktı, ancak paranın yaygınlaşması sadece işlem maliyetlerinin düşmesi anlamına gelmiyordu. Aynı zamanda, iktisadi ilişkiler daha soyut ve daha az kişisel bir nitelik kazanmaktaydı. Örneğin, mevsimlik emek yükümlülüklerinin yerini nakit ödemelerin aldığı bir ortamda, güçlülerin nüfuz ve iktidarlan­ nı muhafaza etmelerinin geleneksel yöntemleri zayıflıyordu. Daha uzun vadede ise, nakit ödemeleri daha düzenli ve olağan hale geldikçe, paranın ekonomi ve toplum üzerindeki etkisi giderek artmaktaydı. ll Madeni sikkelerin ortaya çıkışından itibaren, doğuda İran'dan Batı Avrupa'ya kadar uzanan coğrafYa, sikkelerin evrimi sürecinde en canlı et­ kileşimlere tanık olmuştur. Bölgeler arası ticaretin canlılığı sayesinde, özellikle Akdeniz havzası bu süreçte çok önemli bir rol oynamıştır. Eski Yunan, Roma, Sasani, Bizans, İslam ve Batı Avrupa sikkelerinin, sadece tasarımları değil, üretim teknikleri ve darphane yönetim biçimleri de bu geniş coğrafYada karşılıklı etkileşim içinde geliştiler. Eski Dünya'nın diğer iki para geleneği ise Çin ve Doğu-Güneydoğu Asya ile Hindistan alt-kıta­ sında biçimlenmekteydi. Akdeniz havzası bu iki gelenekle de ilişki içinde olmuştur. Ticaret ilişkilerinin canlılığı sayesinde, Akdeniz ve Hindistan sikke gelenekleri yüzyıllar boyunca birbirlerini etkilerneye devam etmiş­ lerdir. l2 Buna karşılık, Doğu ve Güneydoğu Asya'daki sikke geleneği, son ıo Hopki ns, •Taxes and Trade• (s. ı oı -ı 25) adlı makalesi nde bu konuyu çok iyi tartı­

şır. Devlet ödemelerini öne çıkaran mali (fiskalist) yaklaşım için bkz. Michael Craw­ ford, •Money and Exchange in the Roman World· , Journal of Roman Studies 60 ( 1 970), 40-48; ve Hendy, Byzantine Monetary Economy. ı ı Paranın toplumsal etkileri üzeri ne son dönemde yapılan çalışmalar için bkz. Jonat­ han Parry ve Maurice Bloch (ed.), Maney and the Morality of Exchange, Cambridge University Press, Cambridge, ı 989. ı2 Grierson, Numismatics, s. 9-44. H i nd i stan ve Güneyd�u Asya'daki para düzenleri ­ n i n en erken dönemlerdeki evrimi i ç i n bkz. Leyell, Living Without Si/ver; v e Robert S . Wicks, Money, Markets and Trade i n Early Southeast Asia, The Development o f ln­ digeneaus Monetary Systems to AD 1 400, Cornell University, Studies on Southeast Asia, lthaca, 1 992.

iki yüzyıla kadar bağımsız bir çizgi izlemiştir. 1 3 Çin'in kimi para biçimle­ rine diğer iki gelenekten çok daha önce ulaştığını biliyoruz. Örneğin, ka­ ğıt para ilk kez Çin'de kullanılmaya başlanmış ve birkaç yüzyıl sonra, 1 3 . yüzyılda Moğollar sayesinde İran'a ulaşmıştır. Örneğin, Marco Polo Mo­ ğollann kağıt para kullandığından söz etmektedir. Oysa, kağıt para Avru­ pa' da ancak 1 7. yüzyılda kullanılmaya başianacaktır. Cermen istilalanyla birlikte, Akdeniz havzasında ekonomi ve ticare­ tin yanısıra para gelenekleri de ikiye ayrıldı . Roma İmparatorluğu'nun batı eyaJetlerinde nüfus, ticaret ve kent ekonomisi hızla küçülürken, sik­ ke ve diğer para biçimlerinin tedavülü ve kullanımı da büyük ölçüde azaldı . Altının kaybolmasından sonra, piyasalarda çoğunlukla küçük gü­ müş sikkeler dolaşmaya başladı . Ancak ödemelerin büyük çoğunluğu , ay­ ni ya da emek olarak yapılmaya başlandı . Böylece feodal Avrupa'da hesap birimi ya da değer ölçüsüyle mübadele araçlan arasında giderek artan bir farklılık ortaya çıktı . Trampa gibi parasız mübadele biçimleri yayılırken, sikkeler sadece uzun mesafeli ticarette en önemli ödeme aracı konumlan­ nı sürdürebildiler. I4 Doğu Akdeniz'de ise kent ekonomisi ve genel ekonomik durum daha güçlü kaldığı için, Roma'nın altın, gümüş ve bakır sikke geleneği Bizans İmparatorluğu 'nda canlılığını koruyarak gelişti .I s l l . yüzyıla kadar, Bi­ zans'ın altın nomizma ya da bezant'ı, tüm Akdeniz havzasında "ortaçağın 13 Grierson, Numismatics, s. 44-7 1 ; H i ndistan'daki H i nt-Türk (Mughal) devletinin 1 6.

ve ı 7. yüzyıllardaki para düzeni için bkz. J . F. Richards, (ed.) The lmperial Monetaty System of Mughal lndia, Oxford University Press, Delhi , ı 987. ı 6. ile ı 8. yüzyıllar arası nda Avrupa ile Asya arası ndaki ticari , parasal ve fi nansal etk i leşimin süreklili­ gini vurgulayan daha genel bir bakışaçısı için bkz. Frank Perlin, "Monetary Revoluti­ on and Societal Change i n the Late Medieval and Early Modern Times - A Review Article", Journal of Asian Studies 45 ( 1 986), 1 037- 1 048; ve Frank Perlin, "Financial lnstitutions and Busi ness Practices across the Euro-Asian lnterface: Comparative and Structural Considerations, ı 500- 1 900", Han s Pohl (ed.), The European Disco­ vety of the World and i ts Economic EHects on pre-lndustriol Society, 1500- 1 800 içi nde, Franz Stei ner, Stuttgart, ı 990, s. 257-303. 14 Peter Spufford, Money and /ts Use in Medieval Europe, Cambridge University Press, ı 988, s. 7-ı OS; ayrıca, Cari o M. Ci polla, Money, Prices and Civilization in the Medi­ terranean World, Fifth to Seventeenth Century, Pri nceton University Press, ı 956, s. 3-ı ı ; Cipalla, "Currency Depreciation i n Medieval Europe", Economic History Revi­ ew ı 5 (ı 963), s. 4 ı 3-422; ve Marc Bloch, Esquisse d'une Histoire Monetaire de I'Eu­ rope, Librarie Armand Colin, ı 954, s. 3-28. Para düzeni n i n çöküşü ve trampa ekono­ misine geçiş, o kadar dramatik boyutlarda olmasa da, başka toplumlarda ve başka zamanlarda da görülmektedir.

15 Hendy, Byzantine Monetaty Economy; ve S. Grierson, Byzantine Coins, Methuen & Co.

Ltd., Londra, ı 982; ayrıca, West ve Johnson, Currency in Roman and Byzantine Egypt.

dolan" gibi kabul görmekteydi . l 6 7. yüzyıldan itibaren havzanın doğu ve güneyinde kurulan İslam devletleri, Bizans ve Sasani İran'ındaki gelişmiş para ekonomileriyle etkileşime girdiler. Etkileşim sürecinin en başından itibaren, İslam devletleri bu ülkelerdeki para düzenlerini kendi mali ve ik­ tisadi yapılanyla bütünleştirmeye çalıştılar. Gerçek anlamda İslami sikkeler ilk kez 696-697 yılında, Halife Abdülmelik'in büyük para reformuyla bir­ likte basıldı . l 7 Bir para düzeni oluşturma çabalannın başanya ulaşmasın­ dan sonra, ortaçağda Hindistan alt-kıtasından İspanya'ya kadar uzanan geniş coğrafYadaki hemen tüm İslam devletlerinde altın, gümüş ve bakır sikkeler kullanılmaya başlandı . İslam devletleri de sikke basınayı ve hutbe okutınayı ( sahib-i sikke ve hutbe ) egemenliğin en önemli simgeleri olarak kabul ettiler. Böylece, Akdeniz havzasında oluşan parasal geleneklerden etkilendikleri gibi, bunlan geliştirerek daha sonraki dönemlere taşıdılar . ı s Nümizmatik açıdan bakıldığında, İslam devletlerinin bastıktan sille­ lerde ortak paydayı üzerlerindeki kısa yazılar ve Arap harfleri oluşturuyor. Bu özellikler, resimler ve Latin harflerinin kullanıldığı Avrupa sikkeleri karşısında güçlü bir karşıtlık oluşturuyor. l9 Ancak görünürdeki farklılıkla­ ra karşın, Akdeniz havzasındaki güçlü ticaret ilişkiler sayesinde, bu iki ge­ lenek ortaçağ boyunca etkileşimi sürdürmüştür. İslam devletlerinde kulla­ nılan para birimleri olan altın dinar, gümüş dirhem ve bakır fülus sözcük­ lerinin kökenieri sırasıyla Roma, antikçağ ve Bizans'tan gelmekteydi . Or­ taçağ Avrupası da İslam devletlerinin parasal uygulamalanndan pek çok unsuru benimsemiştir. Örneğin, 1 2 . ve 1 3 . yüzyıllarda Bizans'ın iktisadi ve ticari gücünün artık sönmeye yüz tuttuğu bir dönemde, İslam devlet­ lerinin altın dinarlan Bizans nomizma'sının daha önceki dönemlerde oy16 Robert S. Lopez, "The Dollar of the Middle Ages•, The Journal of Ecorıomic History

l l ( 1 95 1 ), s. 209-234, Cipolla, Money, Prices and Civilization, s. 1 3-23; Robert S. Lopez ve W. Raymond lrving, Medieval Trade in the Mediterranean World, 11/ustrative Documents, Columbia University Press, New York, 1 955, s. 1 0- 1 6. 1 7 S. Grierson, "The Monetory Reforms of 'Abd ol-Mal ik", The Journal of the Economic and Social History of the Orient 3 ( 1 960), s. 24 1 -264; ve Andrew S. Ehrenkreutz, "Monetary Aspects of Medieval Near Eastern Economic H i story•, M. A. Cook (ed.), Studies in the Economic History of the Middle East içi nde, Oxford University Press, Londra, 1 970, s. 38-4 1 . 1 8 Islam'da hükümderı n sikke basma hakkı deni nce, altın ve gümüş sikkeler kastedi l ­ mektedi r. Islam geleneÇ)i nde bakı r sikkeler, e n erken dönemlerden itibaren yerel bir konu olarak kabul edilmiştir. Bkz. S. Album, A Checklist of lslamic Coins, 2. baskı, yayımiayan S. Album, Santa Rosa, California, 1 998, s. 9. 1 9 Michael L. Bates, "lslamic Numismatics, Sections 1 -4", Mitid/e East Studies Associa­ tion Bul/etin 1 2/3 ( 1 978-79), s. 1 - 1 6; 1 2/4, s. 2- 1 8; ve 1 3/ l , s. 3-2 1 ; ve Ehrenkreutz, "Monetary Aspects•, s. 37-50.

nadığı rolü üstlenerek, Akdeniz çevresinde genel kabul gören bir ödeme birimi olmuştur.ıo Akdeniz havzasındaki canlı ticaret sayesinde, diğer ticari ve parasal ku­ rumlar ve biçimler de ortaçağ boyunca etkileşim içinde oldular. Örneğin, ortaçağ Avrupası'nın en yaygın iş ortaklığı biçimi olan commenda, köken­ lerini ortaçağ İslam toplumlannın mudarebesine borçludur. Aynı biçim­ de, Avrupa'da yaygın bir ödeme aracı işlevi sunan poliçelerin (bil/s of exc­ hange) ne ölçüde İslam toplumlanndaki süftece veya havale'den kaynak­ landığı tarihçiler arasında yoğun tartışma konusudur.21 İslam devletlerinde de parasal uygulamalar bir yandan piyasaların ve ti­ caretin gereksinimleri, öte yandan da tüm ortaçağ ekonomilerini sık sık etkisi altına alan değerli maden kıtlıkları tarafindan biçimlenmekteydi . İs­ lam toplumlarında tüccarların devletler üzerindeki etkileri sınırlı kalınakla birlikte, aynadıkları önemli iktisadi rol nedeniyle, devletler tüccarlar dinli­ yor, onlara hoşgörü gösteriyorlardı . Örneğin İtalya'daki kent devletleriyle karşılaştırıldığında, ortaçağ İslam devletlerinin tüccarların devleti olma­ dıklan görülür. Ancak bu devletlerin tüccarlara karşı olduklan da söylene­ mez.22 İslam devletlerinin çoğu sikke arzını ve dolaşımını düzenlemeye, sürekli kılmaya çalışmışlardır. Sikkelerin bol miktarda ve kolayca tedavü­ lünü sağlamak üzere , darphanelerde ücretsiz veya düşük ücretle sikke ba­ sımına özen göstermişlerdir. Daha da önemlisi, bu devletlerin çoğu, de­ ğerli madenierin ve sikkelerde tedavülünü kolaylaştırmak amacıyla, para piyasalarına karşı müdahaleci bir tavır içine girmemişlerdir.23 20 Ci polla, Money, Prices and Civilization, s. 1 3-23; Ehrenkreutz •studies i n the Mone­ tary H i story of the Near East in the Middle Ages·, Journal of the Economic and So­ cial History of the Orient 2 ( 1 959), s. 1 28- 1 6 1 ; ve A. M. Watson, •sack to Gold and Si lver•, The Economic History Review 20 ( 1 967), s. 1 -34. 21 Abraham L. Udovitch, • At the Ori g i ns of the Western Commenda: I slam, lsrael, Byzantium•, Speculum 37 ( 1 962), s. 1 98-207; ve Ashtor E l iyahu, · sanki ng lnstru­ ments between the Musl i m East and the Christian West•, Journal of European Eco­ nomic History 1 ( 1 972), s. 553-573. 22 A. L. Udovitch, •Merchants and Amirs: Government and Trade in Eleventh Century Egypt", Asian and African Studies 22 ( 1 988), s. 53-72. 23 S. D. Goitein, A Mediterranean Society, The Jewish Communities of the Arab World as Portrayed in the Documents of the Cairo Geniza, Ci lt 1 : Economic Foundations, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1 967, s. 229 vd.; Gilles S. Hennequin, •points de vue sur I'Histoire Monetaire de I'Egypte Musulmane au Moyen Age•, Anna/es lslamo/ogiques 1 2 ( 1 974), s. 3-44; ve Gilles S. Hennequin, •Nouveaux Aperçus sur I'Histoire Monetaire de I'Egypte au Moyen Age•, Anna/es /slamologiques 1 2 ( 1 974), s. 1 79-2 1 5; Bates, •1slamic Numi smatics•, s. 1 - 1 6, 2- 1 8 ve 3-2 1 . Nümizma­ tik ve metroloj inin Islam toplumlarının tarihçiliç;ji nde oynayabilece!)i rol üzerine kısa ancak önemli bir tartışma için bkz. R. Stephen Humphreys, /s/amic History, A Frame­ worlc. for lnquiry, gözden geçirilmiş basım, Princeton University Press, 1 99 1 , s. 49-53. ·

B

Parasal alandaki zengin uygulamalarıyla Osmanlılar üzerinde en etkili olan İslam devleti ise İlhanlılardır. Moğolların Çin'den Batı Asya'ya kadar uzanan ve oradan da Avrupa'ya bağlanan ticaret yolları üzerinde kurduk­ ları denetim sayesinde, İlhanlılar büyük miktarda gümüşe kavuşmuşlardı . 1 3 . yüzyılın sonlarına doğru İslamiyeti kabul ettikten sonra, İlhanlılar İran'da yeni bir para sistemi kurdular ve büyük miktarlarda altın ve gü­ müş sikke bastılar. Bu sikkelerde bir İslam devleti tarafindan piyasaya sü­ rülmüş en ilginç hat ve kabartma örnekleri vardır. İlhanlıların denetimleri altına aldıkları, doğuda Horasan'dan batıda Anadolu'ya kadar uzanan ge­ niş coğrafYada faaliyet gösteren darphanelerin sayısı 200'e ulaştı. Bunların çoğunluğu Batı ve Kuzey İran'da olmakla birlikte, Doğu ve Orta Anado­ lu'da da başkent Tebriz'den yönlendirilen pek çok İlhanlı darphanesi var­ dı. İlhanlı sikkelerinin yüksek hacmi ve kalitesi, 1 3 . yüzyılda İran ve Ana­ dolu'daki iktisadi ve ticari faaliyetlerde ciddi bir canlanma olduğu yönün­ de önemli bir kanıt oluşturmaktadır.24 Önce antikçağ devletleri, sonra da ortaçağın İslam devletleri oluştur­ dukları sikke tekellerini büyük titizlikle korumaya çalıştılar. Buna karşı­ lık, feodal Avrupa'da eğilim, sikke arzı işlevinin çeşitli alt birimler ve on­ ların sahipleri arasında bölünmesi yönünde gelişti . Sikke basma yetkisi kral veya imparatorda olsa bile, darphanelerin yönetimi ve sikkelerin üretimi bu işten bir hayli gelir sağlayan feodal beylerin eline geçti . Bu parçalanmış yapı, sikkelerin sık sık tağşiş edilmesine yol açıyordu .25 B u yerel birimlerin gelirleri içinde verginin payı v e önemi artm aya başlayın­ ca, sikke arzını daha istikrarlı ve düzenli hale getirmek için çaba gösteril­ di. Ancak, özellikle 14. yüzyıldan itibaren, merkeziyetçi eğilimler ağırlık kazanıp devlet harcamaları artmaya başlayınca, paranın ayarını düşürüp ek gelir sağlama çabaları hız kazandı .26 Bu tağşişlerden kazançlı çıkanlar olduğu gibi, kaybedenler de vardı . Bir bölgedeki ya da ülkedeki para bi­ riminin güçlü ya da zayıf olması, ya da tağşişlerin ne ölçüde kullanılaca­ ğı, devleti elinde tutan ve tağşişlerden yarar sağlayan kesimlerle, tağşiş 24 John Masson Jr. Smith ve F . Plunkett, "Gold Money in Mongol I ran", Journal of the Economic and Social History of the Orient ll ( 1 968), s. 275-297; ve John Masson Jr.

Smith, "The Silver Currency of Mongol I ran", Journal of the Economic and Social History of the Orient 1 2 ( 1 969), s. 1 6-4 1 ; ayrıca, M. A. Seifeddi ni , Moneti 1/khanov XIV veka, Bakü, 1 968. 25 Bugün iktisatta devletin para basarak sağladığı gelir için kullanılan senyöraj deyimi­ nin kökeni , feodal Avrupa'daki bu toplumsal yapılara g itmektedir. Osmanlı toplumu­ nun farklı yapısı nedeniyle, biz bu kitapta, Osmanlıların mali gelir sağlamak amacıyla gi riştikleri tağşişleri tartışırken, senyöraj deyimini kullanmaktan kaçınacağız. 26 Carlo Cipolla, "Currency Depreciation i n Medieval Europe", Economic History Review ıs ( 1 963), s. 4 1 3-422.

ve enflasyon sarmalından zarar görecek kesimler arasındaki mücadelenin sonucuna bağlıydı.27 Ortaçağın büyük bir bölümünde, Akdeniz havzasındaki ticaret, özel­ likle de ödeme düzenleri havzanın doğusundaki tüccarlar ve para birimle­ ri tarafindan yönlendirilmişti . 1 3 . yüzyıl gibi daha geç bir dönemde bile, Doğu Akdeniz bölgesindeki ticaret, parasaliaşma ve bunlara ilişkin ku­ rumların düzeyi, Batı Akdeniz tarafındakilerin bir hayli üzerindeydi . 28 Ancak, l l. yüzyıldan itibaren Avrupa'da tedavüldeki gümüş sikke miktan artarken, ticaret ve para kullanımı da yaygınlaşmaya başladı .29 1 3 . yüzyıl­ da altının tekrar sahneye çıkışıyla birlikte Avrupa'da altın, gümüş ve ba­ kırdan oluşan üçlü sikke düzenine geri dönüldü.30 Ticaret hızla gelişir­ ken, ticaret sayesinde büyük zenginliğe kavuşan İtalyan kent devletlerinin para birimleri ve sikkeleri Akdeniz ve Avrupa ticaretine egemen oldu. Bu kent devletlerinin altın sikkeleri arasındaki mücadeleyi sonunda Venedik'in dükası kazandı . 14 . yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde, düka artık Akdeniz ve ötesindeki ticari ödemelerde en önemli sikke ve başta gelen hesap birimi konumuna gelmişti . Ticareti kolaylaştırmak amacıyla, diğer Avrupa devletleri de dükanın standartlarını benimsernek zorunda kaldılar. 3 I 1 6 . yüzyılda ise, Amerika'dan getirilen büyük miktarlarda altın ve gümüş, Eski Dünya'daki para sistemlerini kökünden değiştirecekti . Amerika'dan gelen gümüş sayesinde Avrupa'da büyük gümüş sikkelerin basımı hız kazanacak ve Avrupa'nın dünya ticaretinde artan etkinliğine koşut olarak, bu büyük sikkeler 17. yüzyılda dünya ticaretinin önde gelen hesap birimi ve ödeme aracı olacaktı . Devletlerin değişik tür sikkelerin piyasa değerlerini denetleyerek ve tağşişler yoluyla kendilerine ek gelir sağladıklarını ve böylece para düzen­ lerini geliştirdiklerini ve yönlendirdiklerini belirttik. Ancak Eski Dün 27 Bu konuda öneml i bir tartışma için bkz. Spufford, Money and /ts Use, 1 3. Bölüm. 28 Janet L. Abu-Lughod, Before European Hegemony, The World System A . D. 1250-

1 350, Oxford University Press, New York-Oxford, 1 989, 1 . ve l l . Bölümler. 29 R. S. Lopez, The Commercial Revolution of the Middle Ages, 950- 1 350, Cambridge University Press, 1 976, s. 56- 1 22; ve Spufford, Money and /ts Use, s. 240-266. 30 Marc Bloch, Esquisse d'une Histoire Monetaire de I'Europe, s. 3-78; R. S. Lopez, "Back to Gold, 1 252", Economic History Review, second series 9 ( 1 956), s. 2 1 9-240; Watson, "Back to Gold - and Silver•, s. 1 -34; Spufford, Money and /ts Use, s. 267288. 31 Spufford, Money and /ts Use, s. 267-288; Herbert E. lves ve Phi l i p Grierson, The Ve­ netian Go/d Ducat and /ts lmitations, The American Numismatic Society, New York, 1 954; Jere L. Bacharach, "The Di nar Versus the Ducat•, International Journal of Middle Eastern Studies 4 ( 1 973), 77-96. Osmanl ı ların 1 5. yüzy ı l ı n son çeyreÇji nde bastırdıkları i lk altın sikkeleri i ç i n bkz. Bölüm 4, s. 64-70.

ya'daki para düzenlerinin gelişmesinde devletlerin yanısıra, bireylerin ve değişik toplumsal kesimlerin de en az aynı ölçüde katkılan olmuştur. Ör­ neğin, 1 6 . yüzyıl Avrupa'sında ticaret bankacıları ve sarraflar poliçeler kullanarak, yerel fuarlarda ve çevresinde çok yoğun ödeme ağları geliştir­ mişlerdi . Bu potiçeleri özel ve uluslararası paranın çarpıcı bir örneği ola­ rak kabul edebiliriz.32 Eski Dünya'nın ve gelir yelpazesinin diğer ucuna gidecek olursak, 1 8 . yüzyıl Hindistan 'ı üzerine son yıllarda yapılan · araş­ tırmalar, milyonlarca insanın küçük ölçekli işlemleri ve bu işlemlerde kul­ landıkları ufak değerli bakır sikkeler aracılığıyla, kırsal toplumun ve eko­ nominin daha geniş ölçekli bölgesel ekonomilere ve nihayet dünya eko­ nomisine bağlandığını gösteriyor. Frank Perlin'in vurguladığı gibi, bu sı­ radan insaniann mütevazı sikkelerle yaptıkları milyonlarca, milyarlarca kü ­ çük işlemi dikkate almadan, kapitalizm öncesi dönemde Eski Dünya'nın parasal yapılarını ve onların evrimini anlamak mümkün değildir.33 OSMAN LI I KTISADI POLITI KALARI

Bu kitapta ele alınan 14. yüzyıldan 19. yüzyıla kadarki dönemde , Eski Dünya'da hemen her devlet birbirine benzeyen iktisadi sorunlarla karşı karşıyaydı. Bu sorunların en başında devletlerin kendi varlıklarını koruya­ bilmek için yapmalan gereken işler geliyordu. Başkentin, ordunun ve di­ ğer kentlerin iaşelerinin sağlanması, vergi toplanması, uzun mesafeli tica­ retin desteklenmesi ve denetlenmesi, para arzının istikrara kavuşturulma­ sı, her devlet için en önde gelen iktisadi politika sorunlan arasında yer alı­ yordu . 34 Önceleri, devletlerin bu tür sorunlarla uğraşma kapasiteleri sınırlıydı . Ancak zaman içinde, kurumsal donanımlarında ve niteliklerinde önemli 32 Morie-Therese Boyer-Xombeu, Ghisloin Deleploce ve Lucien Gi l lord, Monnaie Pri­

vee et Pouvoir des Princes, Editions du CNRS, Paris, 1 986. 33 Frank Perlin, "Money-Use in Late Pre-Colonial lndio and the I nternational Trade i n Currency Media", J . F . Richards (ed.), lmperial Monetary Systems in Early Modern lndia içi nde, Oxford University Press, Del h i , 1 987, s. 232-373. 34 Ancak bu noktada, sözünü ettiı:)imiz dönemdeki toplumların çoı:)unluı:)undo, siyasi , i dari ve mal i olonlardon boı:)ımsız b i r iktisadi olondan söz etmenin kolay olmodıı:)ını da eklemek gerekir. Bkz. Edward Mi l ler, " and England, The Economic Pol ici­ es of Governments", M. M. Postan, E . E . Rich ve E . M i l ler (ed.), The Cambridge Eco­ nomic History of Europe, ci lt 3 içi nde ( 1 963), s. 282-29 1 ; Islam toplumlarındaki i kti­ sat pol itikası uygulamalarının sorunları hakkında benzer bir tartışma için bkz. Sabri F. Ü lgener, "Islam Hukuk ve Ahlak Koynaklarında Iktisat Siyaseti Meseleleri ", Ebu­ /ula Mardin'e Armağan, Kenan Matboası, Istanbul, 1 944, s. 1 1 5 1 - 1 1 89; ve Sabri F . Ü lgener, Darlık Buhranları ve Islam Iktisat Siyaseti, Mayoş Yayınları, Ankara, 1 984, s. 66- 1 02.

değişiklikler oldu . Devletlerin iktisadi politika hedeflerine yönelik örgüt­ lenme ve gerekli kurumlan inşa etme çabalan sayesinde, Avrupa'nın bü­ yük bir bölümünde ve Asya'nın bir kısmında devlet aygıtlan güçlendi . Bu sayede, devletlerin ekonomiye yaptığı müdahalelerin kapsamı ve etkinliği bir hayli arttı ve önemli dönüşümlere uğradı. 35 Bu süreç içinde iktisat politikalannın içeriğini ve ilişkili kuruıniann za­ man içinde kazandıklan somut biçimleri belirleyen en önemli etkenlerden biri, devletin ve devlet-toplum ilişkilerinin niteliğiydi. İktisat politikalan­ nın içeriğini, soyut anlamda bir kamu yararının belirlediğini savunmak kolay değildir. İktisadi politikaların hedefleri, uygulanma yöntemleri ve nihayet ilişkili kurumların mimarisi, toplumsal yapı ve devletle toplum arasındaki ilişki tarafindan biçimlenmekteydi. Daha da somut olarak, ikti­ sadi politikaların niteliğini ve içeriğini, büyük ölçüde, devletin hangi ke­ simleri temsil ettiği ya da hangi kesimlerin devlet katında etkili olduğu belirlemekteydi. Bir başka biçimde söyleyecek olursak, değişik toplumsal kesimler dev­ let politikalarını etkilemeye, devlet politikalan aracılığıyla kendi çıkarlannı savunmaya çalışıyorlardı . Kimi durumlarda belirli bir toplumsal kesimin devlet üzerindeki etkisi o kadar güçlü oluyordu ki, devlet o kesimin dev­ leti olarak nitelendirilebiliyordu. Kimi diğer durumlarda ise, devlet, top­ lumdan belirli ölçüler içinde bağımsız davranan ya da toplumdan yalıtlan­ mış bir bürokrasinin elinde olabiliyordu. Öyleyse, Osmanlı devletinin iktisadi politikalarını anlayabilmek için, her şeyden önce devletin niteliğini ve değişik toplumsal kesimlerle olan ilişkilerini incelemek gerekiyor. Osmanlı toplumunda ı s . yüzyılın sonlan­ na kadar, taşradaki toprağa bağlı Türk kökenli aristokrasİ ile merkezdeki çoğunluğu devşirmelerden oluşan bürokrasi arasında yoğun bir mücadele yaşandı. Bu iki kesim arasındaki dengeler zaman içinde değişebilmekte, bir sarkaç gibi salınabilmekteydi. ı s . yüzyılın ikinci yarısında, I I . Meh­ med'in başarılı merkezileşme hamlesiyle birlikte, dengeler kesin olarak ve merkezden yana değişti . Toprağa bağlı aristokrasİ yenilirken, özel mülki­ yet altındaki topraklara devlet el koydu ve iktidar bürokrasinin elinde top­ landı. Bu köklü dönüşümden sonra, devletin iktisadi uygulamaları artık çok daha güçlü bir biçimde bürokrasinin önceliklerini yansıtmaya başladı. Buna karşılık, toprak sahiplerinin, tüccarlann ve sarraflann devletin iktisa­ di politikalan üzerindeki etkileri sınırlı kaldı. 35 Charles T i l ly, Avrupa'daki kent merkezleri n i n i aşesi ba�lamında, bu süreci n ayrıntı l ı b i r i ncelemes i n i sunmaktadır. Charles Ti l ly, "Food Supply and Pub l i c Order i n Mo­ dern Europe", C. T i l ly {ed.), The Formatian of Nation States in Western Europe i ç i n­ de, Princeton University Press, 1 975, s. 35- 1 5 1 .

Merkezi bürokrasi, kendisinin en tepede olduğu bir toplumsal düzeni kurmayı hedefliyordu. Kent ekonomisinin iaşesi, uzun mesafeli ticaret ve ithalat bu toplumsal düzene istikrar sağlayacaktı. Tüccarlann, lancalann ve sarrafların faaliyetleri, bu toplumsal düzenin yeniden üretilmesine kat­ kıda bulunduğu sürece, devlet onlara hoşgörüyle yaklaşıyor, hatta destek­ liyordu .36 1 7. ve 1 8 . yüzyıllarda merkeziyetçi yapılann bir hayli zayıfla­ masına karşın, üreticiler ve tüccarlar bu geleneksel politikaların değiştiril­ mesi için merkezi devlet üzerinde baskı oluşturacak kadar güçlenemedi­ ler. Sadece taşrada, yerel güçlü kesimler, yerel yöneticiler üzerinde etkili olabildiler. Oysa, yaklaşık olarak aynı dönemlerde Avrupa'da, üreticilerin ve tüccarların siyasal güçlerinin artması ve devlet politikalarını yönlendir­ meleri sayesinde, merkantilist politikalar ağırlık kazanmıştı . Son yıllarda yayımlanan önemli bir makalede Mehmet Genç, Osmanlı devlet arşivlerinde uzun yıllar sürdürdüğü araştırmalannın sağladığı biri­ kime dayanarak merkezi bürokrasinin iktisadi önceliklerini ve iktisadi po­ litikalarını inceliyor. 37 Genç, Osmanlı politika uygulamalannda iktisadi alanın hiçbir zaman kendi başına ifade edilmediği, iktisadi konuların her zaman dini, askeri, idari veya mali kaygı ve söylemler içinde yer aldığını vurguladıktan sonra, her şeye rağmen, bu alandaki öncelikierin üç ana başlık altında toplanabileceğine işaret ediyor. İktisadi konularda Osmanlı­ Iann birinci önceliği, ordu, saray ve bürokrasi de dahil olmak üzere kent ekonomisinin iaşesiydi. Osmanlı bürokrasisi kent piyasalanna mal sağla­ yan tüccarlann oynadığı önemli rolün bilincindeydi. 1 6 . yüzyılda sınıria­ nn genişlemesi ve Suriye ile Mısır'ın imparatorluğa katılmasından sonra, uzun mesafeli ticaretin ve ticaret yollannın denetimi daha da önem ka36 Corlo Cipol lo, ortoçoı:l ltolyo'sının ticaret oı:)ırl ıklı kent devletlerinde, tüccorlorlo dev­ let orası nda neredeyse tom bir özdeşl i k olduı:)uno dikkati çekmektedir. Cipollo'yo gö­ re bu kentlerde "tüccarlar loncosı sık sık 'l'etat c'est moi' (devlet benim) deyimine ya­ kışır tarzda dovronıyordu." Osmanlı tüccarları i se böyle bir iddioda bulunomozlord ı . Abrohom Udovitch'in ll. yüzyıl M ı s ı r tüccarları için söylediı:li gibi, Osmanlı tüccarla­ rı, olsa olsa, 'l'etat n 'est pas contre mai' (devlet bono karşı cJeı:ıil) diyeb i l i rlerdi . Cipol­ lo, "Currency Depreciotion", s. 397; ve Udovitch, "Merchonts and Amirs", s. 53-72. :Il Mehmet Genç, "Osma n l ı Iktisadi Dünya Görüşünün I lkeleri", Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Dergisi 3, Dizi 1 ( 1 989); benzer bir tartışma için bkz. Ho· I i i lnolcık, "The Ottomon Economi c Mind and Aspects of the Ottomon Economy", Michael Cook (ed.), Studies in the Economic History of the Middle East içi nde, Ox· ford University Press, Londra, ı 970, s. 207-2 ı 8; Hal i l lnolcık, "The Otto mon Stote: Economy and Society, ı 300- ı 600"; H. Ina le ık ve Donold Quotoert (ed.), An Econo­ mic and Social History of the Ottoman Empire, 1300- 1 9 14, Cambridge University Press, 1 994 içinde s. 44-54. ı 9. yüzy ı l öncesinde Osmanlı iktisadi düşüncesi için bkz. Ahmed Güner Sayar, Osmanlı Iktisat Düşüncesinin Ça{Jdaşlaşması, Der Yayınları, Is­ tanbul, 1 986, s. 55- ı 65; ve Ülgener, Darlık Buhranları, s. 66- ı 02.

zanmışn.38 Osmanlı ülkesinde olmayan malları getirdikleri için, yabancı tüccarlara özel ilgi gösterilmekteydi . 1 6 . yüzyıldan itibaren yabancı tüc­ carlara verilen ve daha sonra kapitülasyonlar olarak anılacak imtiyazlar, iş­ te bu kaygılardan kaynaklanıyordu. Ancak, iç piyasalarda kıtlık olduğu za­ manlarda, yabancı tüccarlar kıtlığı duyulan mallan ihraç ettikleri için, dev­ let ile yabancı tüccarlar karşı karşıya gelebiliyor, belirli maliann ihracanna geçici yasaklamalar getiriliyordu. 39 Devletin iaşeye verdiği öncelik, ithalat ve ihracata karşı takınılan tavır­ lar arasında önemli bir farklılığa yola açmıştır. İthalat, iç piyasalardaki mailann arzını arnrdığı için desteklenmiş, özendirilmiştir. Buna karşılık, ihracata ancak yerli talep karşılandıktan sonra izin verilmiştir. İç piyasalar­ da darlıklar baş gösterince, devlet gıda maddelerinin ve hammaddelerin ihracannı yasaklamakta tereddüt etmemekteydi . Kentli tüketidierin çıkarianna öncelik tanıyan bu dış ticaret uygula­ maları ile Avrupa'daki merkantilizm uygulamaları arasındaki fark çok açıknr. Ancak, kentlerin iaşesine ağırlık tanıyan politikalan Osmanlılar ya da İslam devletleriyle özdeşleştirmek yanlış olur.40 Tanmsal üretimdeki büyük dalgalanmalar, sık sık görülen kıtlıklar ve ulaşnrma teknolojisinin yetersizliği nedeniyle, ortaçağ devletlerinin çoğunluğu kentlerin iaşesine büyük önem veriyordu. 1 2 . yüzyıldan 1 5 . yüzyılın sanianna kadar, Avru­ pa devletlerinin iktisadi politikalannı da burada anılan kaygılar yönlendir­ mekteydi.4I Osmanlılar ile Avrupa'daki iktisadi politikalar arasındaki fark­ lar daha sonraları, 1 6 . ve 1 7 . yüzyıllarda, Avrupa'da yerli üreticilerin ter­ cihlerine ağırlık veren merkantilist yaklaşımın ağırlık kazanmasıyla ortaya çıkmışnr.42 38 Hal i l l nalcık, "The Ottoman State: Economy and Society, 1 300- 1 600", s. 48-52, 1 79-

39 .4()

41

42

379; Lütfi Güçer, "XVI .-XV I I I . Asırlarda Osmanl ı lmparatorlu!}unun Ticaret Pol iti ka­ sı", Türk Iktisat Tarihi Yıllı�ı, No. 1 , Istanbul Üniversitesi Iktisat Fakültesi , 1 987, s. 1 - 1 28; ayrıca Pal m i ra Brummett, Ottoman Seapower and Levantine Diplomacy in the Age of Discovery, State University of New York Press, Albany, 1 994, s. 1 3 1 1 74. H a l i l lnalcık, " lmtiyazat", Encyclopec/ia of Islam, 2. Bas . , E. J. Bri l l , Leiden-New York, 1 97 1 ; lnalcık, "The Ottoman Economi c Mind" . lnalcık, "The Ottoman Economi c Mi nd"; Bruce Masters, The Origins of Western Economic Daminance in the Middle East: Mercantilism and the lslamic Economy in Aleppo, 1600- 1 750, New York University Press, 1 988, Bölüm VI. M i l ler, " and England", s. 290-340; C . M. Cipolla, "The Economic Pol icies of Governments, The ltalian and lberion Peni nsulas", Postan, Rich ve M i l ler (ed.), The Cambridge Economic History of Europe, ci lt 3 içi nde, s. 397-429. Osmanl ı lar merkant i l i st düşünce ve uygulamalardan habersiz de!} i l lerd i . Örne!} i n , 1 8. yüzy ı l ı n başları nda N a i ma, merkant i l i st uygu lamaları savunarak, e!}er Müs lü· manlar ithal mallar yerine yer l i ürünleri sat ı n a l ırlarsa, akçe ve d i !}er s i kkeleri n

Mehmet Genç'e göre, merkezi devletin ikinci önceliği mali gelir sağ­ lamaktı. Vergi toplamak amacıyla devlet iktisadi faaliyetlere müdahale et­ mekteydi . Osmanlı yöneticileri uzun vadede mali açıdan güçlü kalabilmek için, ekonominin güçlü ve canlı olması gerektiğinin bilincindeydiler. An­ cak, kısa vadeli bunalımlar patlak verdiğinde, devlet üreticilerin üzerine giderek onlan zorlamakta ve ek vergiler toplamakta tereddüt etmiyordu. İlk ikisiyle yakından ilişkili olan üçüncü öncelik ise, geleneksel düze­ nin korunması ve yeniden üretilmesiydi. Osmanlı yönetici sınıfi için, ko­ runması gereken ideal bir toplumsal düzen, bu düzen içinde köylülerin, lancalann ve tüccarların belirli yerleri ve kesimler arasında belirli dengeler vardı. Padişah ve bürokrasi bu düzenin en üstünde yer atmaktaydı. Ancak bu görüşün bir miktar esneklik taşıdığını da belirtmek gerekir. Geleneksel düzenin içeriği ve çeşitli toplumsal kesimler arasındaki dengelerin nasıl olması gerektiği, zaman içinde ekonominin ve toplumun geçirdiği dönü­ şümlerle birlikte değişmiştir. Devlet herhangi bir anda varolan düzeni ve dengeleri korumaya çalışmaktaydı. Tüccarların, lonca üyelerinin veya baş­ kalarının hızla zenginleşmeleri, düzenin çözüleceği endişesiyle olumlu karşılanmıyordu . 43 Devletin tüccarlara karşı tavrı çok ciddi ikilemler taşımaktaydı . Bir yandan, küçük ve büyük tüm tüccarların kent ekonomisinin işleyişi bakı­ mından önemli bir işlevi olduğu kabul edilmekteydi . Ancak, tüccarların kar amacıyla giriştikleri faaliyetler temel mallann darbklarını ağırlaştırabili­ yor, lancalan ve kent ekonomisini güç durumda bırakabiliyordu . Böyle durumlarda merkezi yönetim tüccarları korumak, desteklemekten çok, denetlerneyi görev edinmişti . Ancak, tüccarlann denetimi lancalann de­ netiminden daha zordu . Çünkü loncalar yer değiştiremezken, tüccarlar Osma n l ı ü l kesi nde kalacaO ı n ı söylemekteyd i; bkz. N a i ma, Tarih-i Naima, haz. Zuhuri Danışman, Dan ışman Yayı nev i , I stanbu l , 1 968, c. 4, s . 1 826- 1 827, ve c. 6, s . 2520-2525; ayrıca l nalc ık, •The Ottoman Economic Mi nd•, s. 2 1 5; ve Sayar, Osmanlı Iktisat Düşüncesi, s. ll 0- 1 1 2. Merkanti l i st düşünceni n Osman l ı toprak­ l arında kök salmamas ı n ı n önem l i bir nede n i , Avrupa'da bu düşüncelerin ve uygu ­ lamaların gel i şmesi nde öncü r o l oynayan tüccar v e yerl i üretici leri n Osman l ı i kt i ­ s a d i düşüncesi nde yerleri ol mamasıdır. Onların yeri ne, Osma n l ı iktisadi düşünce­ s i ne ve uyg u l a m a l arına bürokras i n i n önce l i kleri egemen o l muştur. Avrupa'da merkanti l izm için, krş. F . E l i H eckscher, Mercantilism, gözden geç i r i l m i ş 2. baskı, George A l ien and U nwin, Londra, 1 955; D . C . Coleman, Revisions in Mercanti­ lism, Methuen and Co., Londra, 1 969; ve Robert B. Ekelund Jr. ve Robert F. He­ bert, A History of Economic Theory and Method, Mc Graw H i l l , New York, 1 990, s . 42-72. 43 Sabri F. Ü lgener, Iktisadi lnhitat Tarihimizin Ahlak ve Zihniyet Meseleleri, I stanbul Üniversitesi I ktisat Fakültes i , 1 95 1 , s. 92- 1 89.

kolaylıkla bir yerden diğerine geçebiliyorlardı . Devletin sarraftara ve tefe­ cilere karşı tavrı da aynı biçimde belirsizlikler ve ikilemler içermekteydi.44 Bu üç önceliği izleyen Osmanlı yönetimleri kent ekonomisinin iaşesi amacıyla uzun mesafeli ve yerel ticarete müdahale etmekten kaçınmamış­ tır. İslam hukukuyla ve ortaçağ İslam devletlerinin uygulamalanyla karşı­ laştırıldığında, Osmanlıların ekonomiye daha fazla müdahale ettikleri gö­ rülmektedir. Ayrıca Osmanlılar mali, iktisadi ve idari konularda, İslam hu­ kukuyla sık sık çelişen kendi kanunlarını çıkarmışlar ve bunları uygulamış­ lardır. Gerçi Osmanlıların, örneğin kent ekonomisini denetlernek amacıy­ la başvurdukları ihtisab ve narh gibi uygulamalar İslam hukukundan alın­ mıştır, ama Osmanlılar bu tür kurum ve yöntemleri diğer İslam devletle­ rinden çok daha sık kullanmışlardır.45 Mehmet Genç'in sunduğu tahlil, Osmanlı bürokrasisinin öncelikleri­ ni ve niyetlerini anlamak açısından son derece yararlıdır. Ancak, Genç'in kendisinin de vurguladığı gibi, öncelikler ve niyetleri , politikalar ve so­ nuçlarından ayırmak gerekir. Devlet müdahaleciliğinin arzulanan sonuç­ lara ulaşıp ulaşmayacağı devletin etkinliğine bağlıydı . Oysa, söz konusu yüzyıllarda devletlerin kaynaklan ve etkinliği bir hayli sınırlıydı. Bu dö­ nemde devletlerin piyasalara kapsamlı ve etkili biçimde müdahale etme güçleri yoktu. Nitekim, devlet müdahaleleri hedeflerine ulaşmakta yeter­ siz kalınca, Osmanlı yönetimleri güçlerinin sınırlarını görerek öğrenmiş­ ler ve II. Mehmed ( 1 444, 1 45 1 - 1 48 1 ) döneminin kapsamlı ve sert mü­ dahaleciliğinden, zaman içinde daha seçici bir müdahalecilik anlayışına kaymışlardır. Ancak, Osmanlı yönetimlerinin müdahalecilik anlayışında 1 5 . ve 1 6 . yüzyıllardan sonra ortaya çıkan b u değişiklik, n e yazık ki tarihçiler tarafin44 Huri lslamo!}lu ve Çal} lar Keyder, • Agenda for Ottoman H i story", Review, Fernand

Braudel Center 1 ( 1 977), s. 3 1 -55.

45 Ü lgener, "Islam Hukuk ve Ahlak Kaynaklarında I ktisat Siyaseti Meseleleri •, s. 1 1 5 1 ·

1 1 89; Mübahat S. Kütüko!} lu, Osmanlllarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, Enderun Kitabevi, Istanbul , 1 983, s. 3-38; Sayar, Osmanft Iktisat Düşüncesi, s. 55- 1 65; M. Ça!}atay U l uçay, "Narh", Gediz 5/55 ( 1 942); Narh ı n idea l i ze edi l m i ş bir yorumu için bkz. Ahmet Tabako!}lu, "Osmanl ı Ekonomisi nde Fiyat Denetimi", S. F. Ülgener'e Arma�an, Istanbul Üniversitesi Iktisat Fakültesi Mecmuası 43 ( 1 987), s. 1 1 1 - 1 50. 1 5. yüzy ı l ı n sonlarında ve 1 6. yüzyı lda büyük Osma nlı kentleri nde gün· lük iktisadi yaşamı düzenleyen yasalar için bkz. Ömer Lütfi Barkan, •sazı Büyük Şe­ hi rlerde Eşya ve Yiyecek Fiyatların ı n Tesbit ve Teftişi H ususları nı Tanzim Eden Ka­ nunlar•, Tarih Vesikaları l /5 ( 1 942-43), s. 326-340; 2/7, s. 1 5-40; ve 2/9, s. 1 68- 1 77. Kentleri n hububat gereks i n i m leri n i sa!}l amayı amaçlayan Osman l ı uygu lamaları için bkz. Lütfi Güçer, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanft lmparatorlu�unda Hububat Meselesi, Istanbul Üniversitesi I ktisat Fakültes i , 1 964.

dan yeterince anlaşılamamıştır.46 Fatih ve ondan hemen sonraki padişah­ lar tarafindan çıkanlan kanunlar bugün hata Osmanlı müdahaleciliğinin örnekleri olarak gösterilmekte, uygulamada daha sonra ortaya çıkan deği­ şiklikler gözardı edilmektedir. Osmanlı tarihçilerinin devlet müdahaleciliğinin değişen niteliği konu­ sunda daha gerçekçi bir değerlendirme yapamayışlannın bir nedeni, tarih yazıcılığına egemen olan devlet merkezli bakış açısıdır. Devleti her Şeyin merkezine koyanlar, ekonomiye de devlet müdahaleciliği yoluyla yaklaş­ mışlardır. Ayrıca, arşivlerden derlenen kanıtiann devletin ekonomiye mü­ dahalelerinin kapsamı ve sıklığı konusunda tarihçileri yanılttığını da gözar­ dı etmemek gerekir. Bu hataların bir bölümü arşiv belgelerinin doğasın­ dan kaynaklanmaktadır. Devletin iktisadi yaşama yaptığı her müdahale, ye­ rel kadılara ya da başka görevlilere gönderilen bir talimat biçiminde kayda alınmaktaydı. Biz de bu kayıtlan okuyarak yapılan her müdahale hakkında ayrıntılı bilgi sahibi oluyoruz. Oysa, devletin piyasalara ya da ekonominin işleyişine müdahale etmediği ve ezici çoğunluğu oluşturan sayısız olay hakkında elimizde hiçbir kayıt yoktur. Pek çok tarihçi de arşiv belgelerinin bu tek yanlı niteliğini gözardı ederek, Osmanlı devletinin ekonomiye mü­ dahalesinin, imparatorluğun hemen her köşesinde çoğunlukla, hatta her zaman uygulanan bir kural olduğu sonucuna varmaktadırlar. Yerel yönetimlerin temel mailann fiyatlarını belirlemek için oluştur­ dukları, kadılar tarafindan kayda alınarak ilan edilen narh listeleri bu ko­ nuda çok ilginç bir örnek oluşturur. Bu listelerden birkaçının yayımlan­ ması, narh uygulamasının Osmanlı döneminde kent ekonomisinin kalıcı bir özelliği olduğu izlenimini yaratmıştır. Oysa, son yıllarda İstanbul'daki 1 numaralı Suriçi, Galata ve Üsküdar mahkemelerinin 1 5 . yüzyılın ortala­ nndan 1 9 . yüzyılın ortalanna kadar elde bulunan ve sayılan bin cildi aşan tüm kayıtlan üzerinde yaptığımız taramalar sonucunda, narh listelerinin hiç de sürekli ya da düzenli olarak hazırlanmadığı anlaşılmaktadır. Özel­ likle 1 6 . yüzyıldan sonra, narh listelerinin ağırlıklı olarak mal ve para piya­ salarındaki darlık, kıtlık, parasal dalgalanma ve olağanüstü istikrarsızlık dönemlerinde hazırlandıkları anlaşılmaktadır. Buna karşılık, daha istikrarlı dönemlerde, bazen yirmi otuz yıllık süreler boyunca yerel yöneticilerin narh listeleri hazırlamadığı dikkati çekmektedir.47 .46 Osmanl ı ların narh konusundaki tavırlarında 1 650'den sonra deÇ)işiklik olduÇjuna i şa­

ret eden Ahmet Güner Sayar bu konuda öneml i bir istisna oluşturuyor; bkz. Sayar, Osmanlı Iktisat Düşüncesi, s. 73-74. 47 Narh l isteleri en sık 1 585- 1 640 ve 1 785- 1 840 dönemleri nde hazırlanmıştır. Kitabı n 8. v e 1 2. bölüm leri nde i nceleneceÇji gibi, bunlar parasal açıdan v e fiyat hareketleri bakımı ndan Osmanlı tari h i n i n en istikrarsız dönemleridir. Kimi narh l isteleri n i n ar-

Bir diğer tür hata da arşiv belgelerinin büyük bir bölümünün başken­ tin ekonomisine ilişkin kanıtlar sunmasından kaynaklanmaktadır.48 Bu ka­ nıtlar pek çok tarihçiyi benzeri müdahalelerin diğer kentlerde de uygulan­ dığı sonucuna götürmüştür. Oysa, İstanbul hem büyüklüğü hem de siyasi önemi açısından çok istisnai bir konumdaydı . Yanın milyona yaklaşan nü­ fusuyla 1 6 . yüzyılda Avrupa ve Batı Asya'nın en büyük kentiydi. Diğer büyük ve tüketici kentlerde görüldüğü gibi, devletin iktisadi öncelikleri içinde büyük bir ağırlığı vardı . Buna karşılık, merkezi devlet diğer kentle­ rin iaşesine daha az önem vermekteydi. Bu kentlere merkezden atanan yöneticiler de loncalar, tüccarlar, mültezirnler, sarraflar gibi yerel olarak güçlü kesimlerle işbirliğine çok daha yatkındılar. Bu nedenlerle, İstan­ bul'daki devlet müdahaleciliğine bakarak, diğer kentlerdeki uygulamalar hakkında sonuçlara varmak doğru olmaz.49 Bu gözlemler bize ekonomi alanındaki Osmanlı devlet müdahaleciliği­ nin artık daha gerçekçi bir değerlendirmesini yapma zamanının geldiğini gösteriyor. Arşiv belgelerine dayanan tarihçilik anlayışının sorunlan ile dev­ letin gücü ve etkinliğinin sınırlan dikkate alındığında, Osmanlı devletinin ticaret ve yerel piyasalara ilişkin uygulamalannı daimi ve kapsamlı müdaha­ leeilik olarak değil, seçici müdahalecilik olarak nitelendirmek daha doğru olacaktır. Özellikle 1 6 . yüzyıldan sonra, bu müdahalecilik esas olarak baş­ kent İstanbul'un ve ordunun temel ihtiyaçlannın sağlanmasında ve darlık­ Iann bunalım boyurlanna ulaştığı olağanüstü dönemlerde uygulanmıştır. PARA, EKONOMI VE OSMANLI DEVLETI

Osmanlılar parasal uygulamalannda Roma ve Bizans'tan, ortaçağ İs­ lam devletlerinden, Moğollann İran'da kurduğu İlhanlılar devletine, İtalşivlerden kaybolduOunu dikkate alsak bi le, bu dönemsel fark l ı laşma deOişmeyecek· tir. ÖrneOin, Istanbul'un suriçi bölgesi ne bakan 1 numara l ı mahkemeni n kayıtları eksiktir. Ancak biz narh uygulamalarını Üsküdar ve Galata mahkemeleri n i n kayıtla· rından da ayrı ntı l ı olarak izledik. Narh l i steleri üzerinde yapı lan bu çal ışma, lstan· bul'da fiyat ve ücretieri n tari hi üzeri ne yaptıOımız daha büyük bir araştırmanı n par· çasıdır. Bu araştırmanın i l k sonuçları için bkz. kitabın sonunda Ek 2 . ..ıl8 I stanbul hinterlandına baO ı m l ı , çok büyük ve tüketici bir kentti. Başkenti n iktisadi yaşamı ve bu alandaki devlet müdahalec i l iO i üzerine en öneml i çal ı şma, uzun y ı l lar önce hazırlanmıştır; bkz. Robert Mantran, Istanbul dans la seconde Maitie du XVI/e Siecle, Paris, 1 962, l l . Bölüm, s. 233-286. Ayrıca Inakık ve Quataert (ed.), An Eco­ nomic and Social History of the Ottoman Empire, s. 1 79- 1 87. 49 ÖrneOi n bkz. Hal i l lnalcık, "Bursa and the Commerce of the Levent", Journal of the Economic and Social History of the Levant 3 ( 1 960), s. 1 3 1 - 1 47; Masters, The Ori­ gins of Western Economic Dominance; ve Daniel Goffman, /zmir and the Levantine World, 1550- 1650, University of Washi ngton Press, Seottle, 1 990 [Türkçe basım: /z. mir ve Levanten Dünya ( 1550- 1650), Tari h Vakfı Yurt Yayınları, I stanbul, 1 995].

yan kent devletlerine ve nihayet İspanya'ya kadar, Akdeniz havzasının ön­ de gelen para geleneklerinden etkilendiler ve zaman içinde bu gelenekle­ rin taşıyıcılan oldular. Kitabın kalan bölümlerinde bu uygulamalan ince­ lemeye geçmeden önce, burada en basit ve en temel sorularla başlamak uygun olur: Osmanlılar yüzyıllar boyunca niçin sikke bastılar ve niçin is­ tikrarlı bir para düzeni kurmaya ve sürdürmeye çalıştılar? Birincisi İslam geleneğini izleyen Osmanlılar için sikke, hutbe ile bir­ likte egemenliğin en önemli iki simgesinden biriydi . Örneğin, 1 6 . yüzyıl­ da yaşayan tarihçi Ali, hutbe ve sikkeyi iki özel ilahi armağan olarak görü­ yor ve hutbenin soyutluğu ile sikkenin somutluğu arasındaki karşıtlığa dikkati çekiyordu. Ali için hutbe hükümdann prestijinin büyüklüğü dü­ şüncesinin bir ifadesiydi . Buna karşılık sikke, hükümdarıo gücünü açık se­ çik ve yazıyla yansıtıyordu. Altın ve gümüş sikkeler elden ele, bölgeden bölgeye taşındıkça, hükümdarıo gücünü ülkenin en uzak köşelerine ulaş­ tınyorlardı. s o İkincisi, Osmanlılann bir yandan vergi toplamak, öte yandan askerle­ re, bürokratlara, tüccarlara ve diğer kesimlere ödeme yapmak için paraya ihtiyaçları vardı. Paranın bu işlevinin en eski devletlere kadar uzandığını belirtmiştik. Ancak, Osmanlıların para konularına yaklaşımlarını bu iki sa­ ikle sınırlı tutmak, dar bir yorum olur. Osmanlılar paranın baliuğu ve pi­ yasalardaki tedavülü ile ticaret ve ekonominin sağlığı, canlılığı arasında güçlü bir ilişki olduğunun da bilincindeydiler. Osmanlı devleti uzun me­ safeli ticaret yolları üzerinde kurulmuştu ve uzun mesafeli ticaretin Os­ manlı devleti ve ekonomisi için her zaman büyük önemi vardı . Uzun me­ safeli ticaret için de istikrarlı bir para düzeni büyük önem taşıyordu . Ayrı­ ca, Osmanlı ekonomisinde para kullanımı kentlerdeki dar bir kesimle sı­ nırlı değildi . Para kullanımı, özellikle 1 6 . yüzyılda, hem değerli madenie­ rin baliaşması hem de kırla kent arasındaki iktisadi bağlantıların güçlen­ mesi nedeniyle çok yaygınlaşmıştı . Böylece sadece kentliler değil, kırlar­ daki nüfusun önemli bir bölümü de piyasalara girerek gümüş akçe ve ba­ kır mangırı kullanmaya başlamıştı . Aynı dönemde Osmanlı kentlerinde ve yakın çevrelerinde küçük ölçekli fakat yoğun kredi ağlarının da geliştiği görülmektedir. Bu kanıtlar Osmanlı maliyesinin yanısıra Osmanlı ekono50 Cemal Kafadar, "When Coins Turned i nto Drops of Dew and Bankers Became Rob­ bers of Shadows; The Boundaries of Ottoman Economic l magi nation at the End of the Sixteenth Century", yayımlanmamış doktora Tezi, McGi l l University ( 1 986), s. 86; ayrıca Cornel l H . F leischer, Bureaucrat and Intel/ectual in the Ottoman Empire, The Histarian A li (154 1 - 1 600), Pri nceton University Press, 1 986, s. 279 (Türkçe ba­ sım: Tarihçi Mustafa A li, Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, Tarih Vakfı Yurt Yayınla­ rı, Istanbu l , 1 996).

misinin sağlığının da para ve parasal istikrara yakından bağlı olduğunu göstermektedir. Osmanlı yöneticileri de para ile ekonomi arasındaki bu güçlü ilişkinin farkındaydılar.sı Osmanlıların parasal uygulamalan da, tıpkı Osmanlı iktisadi politika­ ları gibi, merkezi bürokrasinin önceliklerini ve çıkarlannı yansıtmaktaydı . Osmanlı müdahaleciliğinin doruk noktası olan 1 5 . yüzyılın ikinci yarısın­ da, parasal uygulamalar da kapsamlı bir müdahalecilik anlayışından kay­ naklanıyordu . Ancak, merkezi devletin gücünün sınırları para konulannda çok daha açık görülmekteydi . Uzun mesafeli ticaret ve mal piyasalanna kıyasla, devletin değerli maden akışını, sikkeleri veya bunların fiyatlarını, bir başka deyişle kurları ve faiz oranlarını denetleyebilmesi çok daha zor­ du.52 Osmanlı yöneticileri de para piyasalanndaki tüccarların ve sarrafların bu denetimden mal piyasalarında olduğundan daha kolay kaçabilecekleri­ ni gördüler. Bu kitabın geri kalan bölümlerinde ineeleneceği gibi, bütün bunların sonucunda, Osmanlı devletinin para piyasalanna müdahalesi gi­ derek daha seçici oldu . Hatta, uzun vadeli bir bakış açısıyla, daha sonraki dönemlerdeki parasal uygulamalann bir hayli esnek ve pragmatik bir nite­ lik kazandığını da söyleyebiliriz. Ancak, esneklik ve pragmatizmle bile, kıtalararası ticaretin kavşak nok­ tasındaki büyük bir imparatorluğun istikrarlı bir para düzeni kurmasının ve bunu sürdürmesinin son derece güç bir iş olduğunu teslim etmek ge­ rekir. Bu noktada Osmanlıların karşısına çıkan güçlükterin altını dikkatle çizmekte yarar var. Birincisi, ortaçağın sonlanndan sanayi kapitalizminin yükselişine kadar geçen dönemde istikrarlı bir para düzeni kurmanın bü­ tün devletler için ortak olan güçlüklerini ele alalım . Bu dönemde para ta­ lebi çoğunlukla altın, gümüş ve diğer metallerden üretilen sikkelerle kar­ şılandığı için, bu madenierin piyasada tedavül eden miktarları ile para arzı arasında sıkı bir ilişki vardı. Eğer bir bölgenin veya ülkenin ticareti dışan­ ya karşı açık veriyorsa, değerli madenler dışanya aktığı için, para arzı da daralıyordu. Ayrıca, güvensizlik ya da para biriminin istikrarsızlığı nede­ niyle, değerli madenlerle sikkelerin yastık altına girmesi de tedavüldeki para miktarını olumsuz etkilemekteydi .53 Avrupa ve Asya'daki ülkelerin Osmanl ı ekonomisinde sikke kullanımı 1 6. yüzyı lda doruÇ!a ulaşmıştır. Buna karş ı l ık, 1 5. ve özel l ikle 1 7. yüzy ı l l arda sikke deri ıkiarına raslanıyordu. Bkz. 3., 4., 7. ve 9. bölümler. 52 Spufford, Money and /ts Use; Hennequ i n •Poi nts de vue sur I ' H i stoire Monetaire•, s. 3-44; ve "Nouveaux Aperçus sur I ' H i stoi re Monetaire•, s. 1 79-2 1 5; Goitein, A Medi­ terranean Saciety, s. 209-272. 53 ÖrneÇ!i n bkz., Spufford, Money and /ts Use; Hennequ in, "Poi nts de vue sur I ' H i stoire Monetai re•, s. 3-44 ve "Nouveaux Aperçus sur I ' H i stoire Monetaire•, s. 1 79-2 1 5. 51

büyük çoğunluğu gibi Osmanlılar da, sık sık başgösteren değerli maden darlıklan ve bunların ekonomi üzerindeki olumsuz etkileriyle yaşamak ve mücadele etmek zorunda kalmışlardı . Ancak, Osmanlılar imparatorluğun büyüklüğü ve bulunduğu coğraf­ yanın özellikleri nedeniyle başka sorunlarla da karşı karşıya kaldılar. Kimi tarihçilerio devletin ekonomi üzerindeki gücü ve denetimini sık sık vur­ gularnalarına karşın, Osmanlı ekonomisini tek işbölümü çevresin de ör­ gütlenmiş, sıkı bir biçimde denetlenen ya da kapalı bir ekonomi olarak görmemek gerekir. Balkanlar'dan Mısır'a, Kafkaslar'dan Mağrib'e kadar imparatorluğun değişik bölgeleri Eski Dünya'nın farklı bölgeleriyle farklı ticari ilişkiler içindeydi. Örneğin Balkanlar Orta ve Doğu Avrupa'yla ve Karadeniz çevresiyle ticaret yapmaktaydı. Buna karşılık Mısır, Hint Okya­ nusu üzerinden Güney ve Güneydoğu Asya'ya bağlanmıştı. Nitelik ve coğrafYa olarak çok farklı olan bu ticari bağlantılar, değerli maden akışı­ nın denetimini ve parasal istikrarın sürdürülmesini çok güçleştirmekteydi Nihayet, Osmanlı devleti Asya ile Avrupa arasındaki büyük ticaret yol­ ları üzerinde kurulmuştu . 1 2 . yüzyılda Orta Avrupa'da zengin gümüş ya­ taklannın işletilmeye başlanmasından sonra, Avrupa, Asya ile olan ticare­ tinde açık vermekte, ithal ettiği baharat, ipekli ve diğer tekstil ürünlerinin büyük bir bölümünü değerli madenlerle ödemekteydi.54 Amerika kıtasın­ dan büyük miktarlarda altın ve gümüşün gelişi bu ticaretin hacmini bir hayli arttırmıştı . Osmanlılar 1 5 . yüzyılın ikinci yarısında Doğu Akde ­ niz'deki ticaret yollarını denetimleri altına alırken, batıdan gelen altın ve gümüş akışını özendirdiler. Ancak, doğuya karşı verilen dış ticaret açıklan nedeniyle, değerli madenierin doğuya doğru yollarına devam etmelerini de engelleyemediler. Kıtalararası mal ve değerli maden akışlannda sık sık görülen dalgalanmalar da Osmanlı para düzeninin istikrarını sürekli teh­ dit etti . S S Osmanlıların para konusunda karşılaştıkları güçlüklerio bir diğer nede54 Spufford, Money and /ts Use. 55 Bu bakı mdan Osmanl ı lar i le aynı dönemi n bir diı:)er Islam devleti , H i nt-Türk (Mug­

hal) devleti arasında öneml i fark l ı l ıklar vardır. Osmanl ı lar dış ticaret açıkları ve on­ ların yol açtıı:)ı parasal istikrarsızlıklada mücadele etmek zorunda kal ı rken, 1 6. ve 1 7. yüzy ı l larda H i nt-Türk devleti dış ticorette büyük fazlalar veriyor, ü lkeye net ola­ rak büyük miktarda altın ve gümüş giriyordu. Bu sayede H i nt-Türk devleti çok güçlü bir parasal düzene sahipti. Bu iki ülken i n dış ticaret dengeleri nde ortaya çıkan bü­ yük farkı dikkate almadan, bir yandan Osmanl ı ların parasal konulardaki esnek l ikle­ rini ve yabancı sikkelerin dolaşı m ı no izin vermeleri n i , öte yandon da H i nt-Türk dev­ leti n i n parasal birlik konusundaki ısrarın ı ve yabancı sikkelere karşı konularda katı tavrını anlamak mümkün deı:) i ldir. H i nt-Türk devletinin para sistemi için, bkz. Ric­ hards (ed.), The lmperiol Monetory System.

ni de, mali ve ekonomik yapılar bakımından Ban Avrupa ile aralarında gi­ derek artan farklılaşmaydı . Bir yandan Avrupa devletlerinin giderek artan iktisadi ve ticari güçleri, öte yandan da Osmanlıların gerileyen askeri gücü nedeniyle değişen dengeler, mal ve değerli maden akışlannın denetlene­ bilmesini ve parasal istikrarın sağlanmasını güçleştirmekteydi. Osmanlıla­ rın sık sık karşılaştıkları mali bunalımlar da parasal istikrar çabalarını olumsuz etkilemekteydi. Bu tablo karşısında, Osmanlı para tarihinin aln yüzyıllık serüvenini in­ celerken, geniş imparatorluğu dünya ekonomisinin ayrılmaz bir parçası ve onun dalgalanmalanndan sürekli olarak etkilenen bir coğrafYa olarak ele almak gerektiği açıknr. Özellikle de parasal süreçleri incelerken, bu impa­ ratorluğu kapalı ve sıkı sıkıya denetim alunda bir birim olarak değil, sınır­ ları pek belli olmayan ve her yönden akımlara açık, değe benzeyen bir bi­ rim olarak düşünmek daha doğru olacaknr. B I R DÖNEMLEME

Bu kitapta ele alınan aln yüzyıl boyunca, dünya ekonomisinin yanısıra Osmanlı devleti ile imparatorluğun değişik bölgelerindeki parasal kurum ve düzenlemeler de büyük dönüşümler geçirdiler. Özetleyecek olursak, Osmanlı devleti 1 4 . yüzyılda Anadolu'nun kuzeybansında ticaret yolları üzerinde kurulmuş küçük bir beylikten 1 6 . ve l 7. yüzyılda kıtalararası ti­ caretin kavşak noktasında, küresel boyutlardaki değerli maden akışlannın tam ortasında kalan geniş bir imparatorluğa dönüştü. Osmanlı para düzeni 1 6 . yüzyılın son çeyreğine kadar oldukça iyi işledi. Ancak, 1 580'lerden 1 640'lara kadarki dönem, parasal açıdan olağanüstü çalkannlı geçti . Sık sık başvurulan tağşişler ve paranın değerindeki büyük dalgalanmalar, Bal­ kanlar ve Anadolu'daki tüm darphanelerin kapatılmasıyla sonuçlandı. Os­ manlıların temel para birimi olan akçe ortadan kaybolunca, piyasalarda iş­ lemler Avrupa sikkeleriyle yapılmaya başlandı . Ancak, Osmanlı para sistemi 1 7. yüzyıldan itibaren kesintisiz bir çözülme ve gerileme süreci içine girmedi . Merkezi devlet 1 8 . yüzyılda yeni ve oldukça istikrarlı bir para birimini yerleştirmeyi başardı . Ayrıca, imparatorluğun merkezi ile çevresi arasındaki ilişkiler de güçlendi . 1 8 . yüzyılın ortalarından itibaren, impara­ torluk bir yandan toprak kayıplarıyla daralırken, öte yandan da Batı Avrupa merkezli ticaret ve finans ağlarının içine çekilmeye başladı . Sanayi Devrimi sonrasında, l 820'lerden itibaren ticaret ve sermaye hareketleri o zamana kadar görülmemiş bir hızla genişledi . 1 9 . yüzyıl Osmanlı devleti için aynı zamanda bir reformlar çağıydı. Para alanında da dünyanın diğer devletleri izlenerek, önce çift metaili düzen benimsendi, daha sonra da altın standardına doğru yol alındı.

21

Altı yüzyıl boyunca yaşanan büyük iktisadi ve parasal dönüşümler ne­ deniyle, biz bu kitapta Osmanlı para tarihini bir bütün olarak değil, beş farklı dönemde ele alacağız. Bu dönemierne büyük ölçüde Osmanlı para­ sal kurumlarına ve düzenlemelerine göre belirlenmiştir, ama iktisat tarihi­ nin temel eğilimleriyle de büyük ölçüde uyum göstermektedir : I . l 300'den l477'ye : Anadolu ve Balkanlar'da ticaret yollan üzerinde kurulan bir devletin gümüşe dayanan ve istikrarlı para birimi (akçe ) . · II. l 477'den l 58 5 'e: Osmanlı devletinin mali, iktisadi ve siyasal ola­ rak güçlü döneminde altın, gümüş ve bakır sikkelerden oluşan üçlü para sistemi; en önemli egemenlik simgesi olan altın sikkelerin imparatorluk düzeyinde tekleştirilmesi; buna karşılık gümüş sikkelerde imparatorluk içinde farklı para bölgelerinin ortaya çıkışı; kentler ve kasabalar çevresinde yoğun kredi ilişkilerinin gelişmesi. III. l 5 8 5 'den l 690'a: Mali, iktisadi ve siyasal sorunlardan kaynakla­ nan parasal istikrarsızlık; kıtalararası değerli maden akışlannın parasal so­ runları daha da ağırlaştırması; darphanelerin kapatılması ve Osmanlı piya­ salarına yabancı sikkelerin ve onların tağşişe uğramış türlerinin egemen olması. IV. l 690'dan l 844'e: Mali ve iktisadi istikrar koşullannda yeni bir gü­ müş para biriminin (kuruş) yerleştirilmesi; merkezle çevre arasında gelişen parasal bağlar; kuruşun l 78 0'lere kadar süren istikrarlı bir dönemden sonra derin mali bunalımlada birlikte hızlı tağşişi ve değer kaybı; gelenek­ sel sarrafların devlete borç verme yoluyla gelişerek finans burjuvazisine dönüşmeleri . V. l 844'ten l 9 1 8 ' e : Sanayi Devrimi sonrasında dünya pazadarıyla hızlı bütünleşme; gümüş kuruş ile altın liradan oluşan çift metaili yeni düzen; ek mali gelir sağlamak amacıyla başvurulan tağşişlerden vazgeçile­ rek dış borçlanmanın aynı amaçla kullanılmaya başlanması; "topal" altın standardına geçiş; bankacılığın gelişimi.

İKİNCİ BÖLÜM

OSMAN LI DEVLETi KURU LURKEN TiCARET VE PARA

E

limizdeki en güvenilir nümizmatik kanıtlar Osmanlıların kendi adia­ nna ilk sikkeyi H. 727/ 1 326-27 yılında darp ettiklerini gösteriyor. Daha sonraki bir buçuk yüzyılda, Osmanlı Beyliği Balkarılar ve Anadolu'da hız­ la genişledi . Asya ile Avrupa arasındaki ticaret yolları üzerinde çok elveriş­ li bir konuma sahip olmaları, Osmanlıların sadece siyasal ve askeri başan­ Iarına değil, ekonomilerinin ve maliyelerinin canlılığına da önemli katkılar sağladı . Bu erken dönemde , Osmanlıların para düzeni uzun mesafeli tica­ ret yollarını kullanan ve denetleyen devletlerin ve tüccarların uygulamala­ nndan büyük ölçüde etkilenmiştir. Kitabın bu bölümünde, kurulmakta olan devletin parasal uygulamaları­ nı, doğu - batı ticareti ve güney Avrupa'dan Batı Asya'ya kadar uzanan öde­ meler ve değerli maden akışı çerçevesinde ele alacağız. Bir yanda mal akış­ lan ve ticaret dengeleri ile öte yanda değerli madenler ve sikkelerin arzı arasındaki ilişkiyi öne çıkaran bir kuramsal çerçeve kullanacağız. Daha ba­ sit söyleyecek olursak, bu yüzyıllarda Batı Asya bölgesinde tedavül eden değerli madenierin miktarı, bölgenin batıya ve doğuya karşı verdiği ticaret fazlaianna veya açıklarına bağlıydı. Piyasalarda tedavül eden gümüşün bir diğer kaynağı olarak yerel madenierin üretimini de dikkatle izleyeceğiz. ALTl N VE GÜMÜŞ; DO�U VE BATl

Öyküroüze Akdeniz ve Avrasya bölgesinde 1 2 . yüzyılın sonlarından itibaren ortaya çıkan önemli bir gelişmeyle başlayalım . Doğu Akdeniz'de, yaklaşık olarak 1 2 . yüzyılın sonlarına kadar, önemli bir gümüş kıtlığı ya­ şanmıştı . 1 0 . yüzyılın başlarından 1 2 . yüzyılın sonlarına kadar, Bizans im-

paratariuğu ve İslam devletleri, esas olarak, altın ve bakır sikkeler üret­ mişlerdi. Daha önceleri olduğu gibi bu dönemde de Bizans'ın altın hyper­ pyron'u ve İslam devletlerinin altın dinarlan, Akdeniz havzasının dolarlan olarak tedavül görmüşlerdi. Buna karşılık, aynı dönemde Avrupa devletle­ ri gümüş sikkeler kullanmışlardı. 1 3 . yüzyılın ortalanna kadar Avrupa'da altın sikke basılmamıştı. I 1 3 . yüzyılın ortalanna gelindiğinde, bu tablo değişmeye başladı·. Bu kez Avrupa'da altın yükselirken gümüş sikkelerin önemi gitgide azaldı . Floransa ve Venedik devletleri , daha sonra büyük rağbet görecek olan al­ tın florin ve dükaJannı piyasaya sürmeye başladılar. 1 4 . yüzyılın ortalanna gelindiğinde, Avrupa artık gümüş kullanan bir bölge olmaktan çıkmış, daha çok altın sikke kullanan bir bölge konumuna gelmişti. Doğu Akdeniz'de ise, altın piyasalardan kaybolurken, gümüş sikkele­ rin kullanımı yaygınlaşıyordu. 1 3 . yüzyılda sürekli olarak tağşişe uğrayan Bizans'ın altın hyperpyron'u, 1 4 . yüzyılın ortaJannda piyasalardan kaybol­ du . Buna karşılık, 1 3 . yüzyılın ilk yarısında İznik Bizans devletinde, Trab­ zon'da, Gürcistan'da, Kilikya'daki Ermeni krallıklannda ve Suriye'de Ey­ yubi devletinde gitgide daha fazla gümüş kullanılıyordu . Aynı yüzyılın ikinci yarısında, Moğol İran'ında ve Memluklann egemenliğindeki Mı­ sır'da da gümüş para birimleri yaygınlaştı . Anadolu'da ise gümüş çok da­ ha önceleri baliaşmaya başlamıştı . Anadolu Selçuklu devletinin hüküm­ darlan daha 1 2 . yüzyılın sonlanndan itibaren başkent Konya ve Kayse­ ri'de kendi adianna gümüş sikke bastırmaya başlamışlardı .2 Bu değişiklik ya da kaymanın zamanlaması konusunda tarihçiler ve nü­ mizmatlar görüş birliği içindeler. Ancak, altının niçin batıda, gümüşün de doğuda bollaştığı konusunda farklı açıklamalar öne sürülüyor. Bu olguya ilk kez dikkat çeken Andrew Watson, altın ve gümüşün göreli değerlerinin Akdeniz'in batısında ve doğusunda farklı olmasının ve bu farkların zaman içinde tersyüz olmasının söz konusu kaymaya neden olduğunu belirtiyor. Watson'a göre, tüccarlar altın veya gümüşü ucuz bulduklan bölgede satın alıyorlar ve pahalı bölgeye taşıyıp satıyorlardı . Kısacası, altın ve gümüşün değişik bölgelere yönlendirilmesinin temel nedeni, iktisatçıların bugünkü

2

R. S. Lopez, "The Dol lar of the Middle Ages•, The Journal of Economic History l l ( 1 95 1 ), s. 209-234; C. M. Cipol la, Money, Prices and Civilization in the Mediterranean World, Fifth to Seventeenth Century, Pri nceton University Press, 1 956, s. 3-26; ve A. S. Ehrenkreutz, "Studies i n the Monetary H i story of the Near East i n the Middle Ages•, Journal of the Economic and Social History of the Orient 2 ( 1 959), s. 1 28- 1 6 1 . A. M. Watson, "Back to Gol d - and S i l ver•, The Economic History Review 20 ( 1 967), s . 1 -2 1 . Yeni yayımlanan bir çal ışmasında nümizmat Stephen Album, Yakı ndoı:!u ve Kuzey Afrika' da, gümüş sikkeleri n yaklaşık 960- 1 200 arası nda piyasalardan kaybol­ duÇjunu bel irtmektedir; bkz. Album, A Checklist, s. 1 0.

deyimiyle, arbitrajdı . Ancak bu açıklama, altın ve gümüşün fiyatlarındaki farklılıkların niçin ortaya çıktığı sorusuna bir yanıt getiremiyordu .3 Harry Miskimin ve Peter Spufford ise söz konusu kaymayı reddetme­ mekle birlikte, arbitrajın önemini kabul etmeyerek hem altın/gümüş oran­ larındaki (aynı miktarda altınla gümüşün fiyatlan arasındaki oran ) farklılığın kökenleri, hem de bu farklılıkların yol açtığı süreçler konusunda daha deği­ şik açıklamalara yöneldiler. Her şeyden önce, iki bölge arasında madencilik faaliyetleri açısından ortaya çıkabilecek farkların, altın ve gümüşün göreli değerleri arasında farklılaşma yaratabileceğine işaret ettiler. Altın/gümüş oranlan veya fiyatlan iki bölge arasında farklılaşınca da, tüccarların altın ve­ ya gümüşten hangisi işlerine geliyorsa onunla ödeme yapmalan beklenme­ liydi . Böylece, altın ve gümüşün hangi bölgelere doğru akacağını arbitraj değil, mal akışlarında ortaya çıkan farklılıklar veya ticaret dengeleri karşılı­ ğında yapılan ödemeler belirlemiş oluyordu. Miskimin ayrıca ortaçağdaki sikke basma teknolojisinin bir hayli geniş hata payı içerdiğine, aynı standart altında basılan sikkelerin değerli maden içeriklerinde çok büyük farklar görülebildiğine, bu nedenle de altın ve gü­ müş sikkelerin ters yönlerde taşınmasından oluşan basit arbitrajın pek etkili olamayacağına dikkat çekiyordu .4 Ortaçağın para tarihine Avrupa merkezli bir bakış açısıyla yaklaşan Peter Spufford ise, Avrupa'da 1 3 . yüzyılda yaşa­ nan Ticaret Devrimi'ni, Orta Avrupa'da büyük miktarlarda gümüş yatakla­ n bulunmasına bağlıyordu. Avrupa'da değerli maden arzı artınca, Kuzey İtalya devletlerinin Bizans, Suriye ve Mısır ile olan ticaretleri 1 2 . yüzyılın ortalanndan itibaren genişlemeye başlamıştı. Aricak bu ticaretin büyük bir kısmı karşılıklı değil tek yönlüydü . 1 3 . yüzyılda Asya'nın ipeği ve baharatı ile Yakındoğu'da üretilen çeşitli mallar Avrupa'ya akarken, bunların karşılı­ ğı bir miktar Avrupa malı ve bol miktarda gümüşle ödenmekteydi . S 3 4

5

Watson, "Back to Gold", s. 2 1 -34. H . A. Miskimin, "The Enforcement of Gresham's Law•, Credito, banche e investi­ menti, seeo/i Xlii-XX: A tti de/la quarta Settimana di studio (Prota, 1 972), l stituto l n­ ternazionale di Storia Economica 'F. Dati ni', Fel ice le Monnier, F loransa, 1 985, s. 1 47- 1 6 1 , yeniden basım H . A . Miskimi n, Cash, Credit and Crisis in Europe, 13001600 içinde, Yariorum Repri nts, Londra, 1 989; ayrıca H . A. Miskimin, "Money and Money Movements in and England at the End of the Middle Ages•, J. F. Ric­ hards (ed.), Precious Meta/s in the Later Medieval and Early Modern Wor/ds, Caroli ­ na Academic Press, Durham, 1 983, s. 79-96. P. Spufford, Money and /ts Use in Medieval Europe, Cambridge University Press, 1 988, s. 1 09- 1 62. E l iyahu Ashtor 1 5. yüzyı lda do�udan Avrupa'ya gelen malların yaklaşık yüzde 40' ı n ı n Avrupa mal larıyla, kalan yüzde 60'ın ı n de�erl i madenlerle ödendiı:)ini tahmin etmektedir. E . Ashtor, Les Metaux Precieux et la Balance des Pa­ yements du Proche-Orient d /a Basse Epoque, S.E.V.P. E . N . , Paris, 1 97 1 .

Bu dönemde Avrupa'yı Doğu Akdeniz ve Yakındoğu üzerinden As­ ya'ya bağlayan üç ticaret yolu vardı. Kuzeydeki yol Konstantinopolis üze­ rinden Karadeniz kıyılanna, oradan da Orta Asya'ya ulaşıyordu. Ortadaki yollar Akdeniz'i Anadolu ve İran veya Suriye ve Bağdat üzerinden Basra Körfezi ile Hint Okyanusu'na bağlanmaktaydı. Güneydeki yol ise, İsken­ deriye- Kabire-Kızıldeniz üçlüsünü Umman Denizi üzerinden Hint Okya­ nusu'na ulaştırmaktaydı. 1 250'lerde Mısır'da kurulan Memluklar devleti, bu güney yolunu denetimi altında tutmaktaydı.6 1 3 . yüzyılda Moğollar Asya'dan gelen ticaret yollannın yanısıra, Kara­ deniz bölgesi ile Anadolu'nun büyük bir bölümünü denetimleri altına al­ dıktan sonra, kıtalararası ticaret yollan Mısır ve Hint Okyanusu'ndan Ka­ radeniz bölgesine kaydı. Karadeniz'in kuzey kıyılanndaki Kefe ve Tana !i­ manları üzerinden Asya'nın içlerine kadar uzanan güzergah, Avrupa ile Asya arasındaki ticarette en önemli yol konumuna geldi . 1 3 . yüzyılın son çeyreğinden itibaren, doğudan gelen maliann karşılığı olarak Konstanti­ nopolis ve Karadeniz üzerinden Batı ve Orta Asya'nın bozkırlanna doğru büyük miktarlarda gümüş taşınmaya başlandı . Bu gümüşün büyük bir kıs­ mı külçe halinde kaldı, ancak bir bölümü Altınordu ve diğer Moğol dev­ letleri tarafindan, özellikle de İran'daki İlhanlılar tarafindan sikkeye dö­ nüştürüldü. Avrupalılann beyaz anlamı olan asper adını verdikleri bu gü­ müş sikkeler, 1 4 . yüzyılın başlannda tüm Karadeniz'in çevresinde ortak para birimi oldu. Asper ya da akçeler Trabzon üzerinden güney ve doğu­ ya, Anadolu Selçuklulannın ve İran'da İlhanlılann denetimindeki toprak­ lara da taşınmaktaydı .7 Böylece, Karadeniz bölgesi ve İran 'ın yanısıra Anadolu da Moğolların ticaret bölgesi içine çekilmiş oluyordu.s 6

7

8

J. L. Abu-Lughod, Before European Hegemony, The World System A.D. 1250- 1 350, Oxford University Press, 1 989. Ashtor, Les Metoux Prtkieux; ve E . Ashtor, Levant Trade in the Later Middle Ages, Pri nceton University Press, 1 983. Do�u-batı ticore· ti nde denges izli klerin sürmesi , Yokı ndo�u'nun Avrupa i le ti careti nde pal i çe g i b i araçların kullan ı l masını güçleşti rmiştir. Çünkü pal i çe gibi araçlar esas olarak den· gel i ticaret koşul l arı nda etki n olabi l iyorlard ı . E . Ashtor "Banking lnstruments betwe­ en the Mus l i m East and the Christian West•, Journal of European Economic History ı ( 1 972), s. 553-573. Spufford, Money and /ts Use, s. 1 46- 1 47; ve Abu-Lughod, Before European Hege­ mony, s. 1 53- 1 84. Bu dönemde Karadeniz'in batı kıyısında tedavül eden Mo�ol pa­ raları için bkz. D. M. Metcalf, Coinoge in South-Eostern Europe 820- 1 396, Royal Nu­ mismatic Society, Special Publ ication No. l l , Londra, 1 979, s. 280-284. Kuzey yolunun en faal oldu�u dönem, güney yolunun geri lemesiyle çakışmaktadır. 1 29 1 'de Meml ukların Suriye kıyısı ndaki Akka'yı H ı ri stiyan lardan almalarından son­ ra, popalar bir dizi karar çıkararak Müslümonlarla ticareti yasakladı lar. Bu çabalar ltalya'nın Mısır i le ticaretini olumsuz etki led i . E . Ashtor, Levant Trade, s. 3-82. 1 4. yüzy ı l ı n ortaları ndan iti baren Mo�ol i mparatorlu�unun çözülüşüyle birlikte, güney

Avrupa'dan Doğu Akdeniz ve Batı Asya'ya doğru gelişen değerli ma­ den akışı sadece ticaretten kaynak.lanmıyordu. Dini ve siyasi gelişmeler de değerli maden akışianna yol açabiliyordu. Hatta kısa vadede bunların da­ ha ağır bastığı da görülebiliyordu, ancak uzun vadede ticaret çok daha önemliydi . Dini açıdan bakıldığında, Papalığın çeşitli faaliyetleri, Kutsal Yerler'i ziyarete gelen Avrupalı hacılar ve Doğu Akdeniz'deki Hıristiyan devletlerin varlığı, değerli madenierin doğuya doğru akışının en önemli nedenlerini oluşturuyordu. Savaş ve savaş hazırlıkları ise herhangi bir dini faaliyetten çok daha büyük ödemeleri harekete geçirmekteydi . Bu tür ödemelerin en büyükleri, ticaretten kaynaklanan ödemelerle aynı yönde, batıdan doğuya doğru değerli maden akışına neden olmaktaydı.9 Örneğin, Osmanlılar 1 396 yılındaki Niğbolu muharebesinde Nevers Kontu Korkusuz Jean'ı esir aldıktan sonra, kendisini o zaman için çok büyük bir miktar olan 200.000 florin karşılığında serbest bırakabilecekle­ rini Avrupalılara bildirdiler. Bu paranın toplanması Avrupa para piyasala­ rında önemli dalgalanmalara yol açtığı gibi, Anadolu 'ya aktarılması da Avrupa'nın önde gelen bankerlerinin katıldığı büyük bir finans operasyo­ nunu gerektirdi. l O Altın/gümüş oranlarında ya da gümüş fiyatlarında doğu ile batı ara­ sında çıkan farkların, tüccarların satın aldıklan mallan hangi değerli ma­ denk ödeyeceklerini belirlediğini daha önce tartışmıştık. Öyleyse, söz koyolu Akdeniz'i H i nt Okyanusu'na bağlayan en öneml i kanal olma özel li ğ i ni geri ka­ zand ı . Bu durum ı 6. yüzy ı l ı n sonlarına kadar sürdü. Abu-Lughod, Before European Hegemony, s. 2 ı 2-247; ayrıca R. S. Lopez, H . Miski m i n ve A. Udovitch, "England to Egypt, ı 350- ı 500: Long Term Trends and Long Distance Trade", Michael A. Cook (ed.), Studies in the Economic History of the Middle East içi nde, Oxford University Press, Londra, ı 970, s. ı ı 5- ı 28. Mısır' ı n ı 4. ve ı 5. yüzy ı l lardaki para tari h i , bir çok önem l i ça l ı şmaya konu olmuştur. Oysa, Mısır'ın Osman l ı dönemi ndeki para tarihi hakk ındaki bilgimiz çok daha azdır. Bkz. P. Balog, " H i story of the Dirham i n Egypt from the Fati mid Conquest unti l the Col lapse of the Mamluk Empire•, Revue Numis­ matique V/e Serie, 3 ( ı 96 ı ), s. ı 09- ı 46; P. Balog, The Coinage of the Mamluk Sul­ tans of Egypt and Syria, Ameri can Numi smatic Society, Numismatic Studies No. ı 2, New York, ı 964; J . L. Bacharach, "Circassian Monetary Pol i cy: Silver", The Nu­ mismatic Chronicle, Seventh Series, ı ı ( ı 97 ı ), s. 267-28 ı . J . L. Bacharach, "The Di­ nar versus the Ducat•, International Journal of Midd/e Eastern Studies 4 ( ı 973), s. 77-96. E . Ashtor, "Etudes sur le Systeme Monetaire des Mamlouks Circassiens", ls­ rael Oriental Studies 6 ( ı 976), s. 264-287; B. Shoshan, "From Si lver to Copper: Mo­ netary Changes i n Fifteenth-century Egypt", Studio /s/amica 56 ( ı 982), s. 97- ı ı 6; B. Shoshan, "Exchange Rate Policies i n Fifteenth-century Egypt', Journal of the Econo­ mic and Social History of the Orient 39 ( ı 986), s. 28-5 ı . 9 Spufford, Money and /ts Use, s. ı 57- ı 62. 10 R. De Roover, The Bruges Money Market Araund 1 400 (Hyman Sardy'nin hazırladı­ ğı i statistik ekiyle birlikte), Paleis der Academien, Brüksel, ı 968, s. 43-44.

nusu oranda görülen bölgesel farklılıkların tersine çevrilmesinin, örneğin alnnın bir bölgede daha ucuzken daha pahalı konuma gelmesinin, o böl­ gede gümüşün yerini alnnın almasına yol açacağını da kabul etmemiz ge­ rekir. Nitekim, eldeki kanıtlar 1 35 0 dolaylarında, Ege Denizi çevresinde gümüş döneminin sona erdiğine ve alnn döneminin başladığına işaret et­ mektedir. Ege bölgesinde 1 340'lara kadar tüccarlar sann aldıklan mallan gümüşle, özellikle de İtalyanların gigliatti adını verdikleri ve Ban Anado­ lu'da bir hayli rağbet gören küçük gümüş sikkelerle ödüyorlardı. Ancak 1 3 5 0 'lere gelindiğinde , doğuya karşı ticaret açığı vermekte olan Batı Anadolu bölgesinde gümüşün ortadan kalknğı, buna karşılık hem Cene­ vizlerin hem de Saruhan, Menteşe ve Aydın beyliklerinin denetimindeki yerel darphanelerin, Venedik'in alnn dükalarının taklitlerini basmaya gi­ riştikleri görülüyor. Bu kanıtların ışığında, Ban Anadolu bölgesinde dü­ kanın ve florinin yaygın olarak kullanılmaya başladığı tarih olarak 14. yüz­ yılın ortalarını kabul etmek doğru olacaknr. ı ı 1 2 . ve 1 3 . yüzyıllarda Doğu Akdeniz bölgesinde gümüşün yükselişini açıklamaya çalışırken, Spufford'un Avrupa'nın ticaret açıklarına verdiği önemi bir noktaya kadar anlıyoruz. Ancak Spufford'un bu konudaki ısra­ n, daha farklı açıklamalan göz ardı etmemize yol açmamalı . Gümüş, Ban Asya bölgesine daha farklı kaynaklardan da gelmiş olabilir. Bir olasılık, gümüşün bölgeye Orta Asya'dan gelmiş olmasıdır. Elimizdeki kanıtlar bu dönemde Türkistan'da faaliyet gösteren gümüş madenierinin İran ve Irak'ı beslediğini gösteriyor. Bir diğer olasılık ise, Doğu Akdeniz ve Batı Asya bölgesindeki gümüş madenierinin bu dönemde yeniden canlanmış olmasıdır. Nitekim nümizmatik kanıtlar, Doğu Anadolu Moğollann de­ netimine girdikten sonra, gümüş madenierinin bulunduğu yerlerde veya aniann yakınında darphanelerin faaliyete geçtiklerine işaret ediyor. İlhan­ lıların bol miktarda ürettikleri yüksek kaliteli gümüş sikkelerin bir bölü­ münün bu darphanelerden geldiğini biliyoruz. Ancak yerel madenierin üretim miktarlan hakkındaki bilgilerimiz sınırlıdır. ı ı Bu nedenle de 1 2 . ı ı P . Spufford, Handbook o f Medieval Exchange, Royal H i stari cal Society, Londra,

ı 986, s. 283-286. Altının bu bölgeye ulaşmasını, piyasalarda altın sikkeler için kur d�erleri veri lmeye başlamasından izlemek mümkündür. Spufford, Handbook of Me­ dieval Exchange, s. 286-3 ı 3. Altın s i kkelerin Mısır'da tekrar tedavüle başlaması için, bkz. J . L. Bacharach, "The Di nar", s. n-96; ve J . L. Bacharach, "Monetary Mo· vements in Medieval Egypt, 1 1 7 1 - 1 5 1 7", J. F. Richards (ed.), Precious Meta/s in the Later Medieval and Early Modem World:s, Caro l i na Academic Press, Durham, 1 983, s. ı 59· ı 8 1 . Osmanl ı lar kendi altın sikkeleri n i ancak 1 5. yüzy ı l ı n son çeyreQ i nde üretmeye başl ad ı l ar; bkz. Bölüm 4, s. 66-67. ı 2 Bkz. aşaQıda s. 42.

yüzyıldan itibaren Doğu Akdeniz bölgesinde tekrar beliren gümüşün kaynaklan konusunda gelecekteki araştırmalann bize daha ayrıntılı bilgiler sağlayacağını umuyoruz. BIZANS VE BALKA N LAR

Osmanlıların kuruluş dönemindeki parasal uygulamalarını ve bu uy­ gulamalar üzerindeki bölgesel etkileri daha iyi anlayabilmek için, B al ­ kanlar v e Anadolu'daki iktisadi v e parasal koşullan daha yakından incele­ memiz gerekiyor. 1 4 . ve 1 5 . yüzyıllarda Osmanlılar ile yakından ilişkileri nedeniyle, bu incelemeye Bizans ve Balkan devletleri ile başlayacağız. 1 2 . ve 1 3 . yüzyıllarda Türkmen aşiretlerinin ve daha sonra Moğollann Anadolu'yu ele geçirmeleri sırasında artan savaşlar ve büyük toprak kayıp­ lan nedeniyle, Bizans devletinin iktisadi ve mali temelleri çok zayıflamıştı . Bu gelişmeler diğer nedenlerle birleşince, Bizans İmparatorluğu artık önemli bir iktisadi ve ticari güç olmaktan çıkmıştı . Nitekim 1 3 . yüzyılın ortalannda Konstantinopolis Latinlerden geri alındıktan sonra, Ceneviz­ lere tüm Bizans limanlarını kullanma izni verildi . Kısa bir süre sonra, Ga­ lata'daki Ceneviz toplumu Moğollann gelişinden sonra canlanan Karade­ niz ticaretini neredeyse tekeli altına almayı başardı. Ancak, 1 4 . yüzyılın başlannda Vencdikliler de Bizans ile imzaladıklan bir dizi ticaret anlaşma­ sı sayesinde, Karadeniz ticareti ve Bizans limanlannda pay sahibi olmayı başardılar . 1 3 Yine d e b u dönemde Bizans'ın parasal kaynakları ve rezervleri, Os­ manlılara ara sıra ödedikleri vergilerden izlenebileceği gibi, bir hayli bü­ yüktü. l4 Ancak, Bizans'ın denetiminde tuttuğu gümüş madenierinin yıl­ lık üretimleri, ticaret ve diğer kanallardan dışanya giden altın ödemeleri­ nin çok altında kaldığı için, değerli maden ve para rezervleri erimekteydi. Bu nedenle, Bizans'ın gümüş hyperpyron'unun, trache a'sını n, hasilikon ve stavraton'un dolaşımı, Konstantinopolis yöresi, Marmara havzası ve bir ölçüde de Selanik ile sınırlı kalmıştır. 1 4 . yüzyılın ortalarından sonra, Bi­ zans sikkeleri Konstantinopolis surlarının dışında ender olarak tedavül edebildiler. Bu koşullarda, Bizans parasının Batı Anadolu kıyılannda yay13 Metcalf, Coinage, s. 276-280; R. S. Lopez, "The Trade of Medieval Europe: The

South" , Cambridge Economic History of Europe, c. ll içi nde, 1 952, s. 257-354. S. Runci man, " Byzant i ne Trade and l nd u st ry " , Cambridge Economic History of Europe, c. ll içinde, 1 952, s. 86- 1 1 8; ve G. 1. Bratianu, Recherches sur le Commerce Genois dans la Mer Noire au X/lle Siecle, Li brarie Orienta l iste Pau l Geuthner, Pa­ ris, 1 929. 14 O. l l iescu, " Le Montant du tri but paye par Byzance Cı I'Empire Ottoman en 1 379 et 1 424", Revue des Etudes Sudest Europı§ennes 9 ( 1 97 1 ), s. 427-432.

gın olarak tedavül gören ve taklit edilen Cenova, Venedik ve Napoli sik­ keleriyle rekabet etmesi de zaten mümkün değildi . l S Balkan yanmadasında ise, Kara Ölüm diye adlandırılan büyük veba salgınının ve bununla ilişkili olarak Avrupa'da yaşanan iktisadi bunalımın da etkisiyle, 1 4 . yüzyıl bir iktisadi durgunluk ve mali güçlükler dönemiy­ di. Dönemin Balkan sikkelerinden de izlenebileceği gibi, Bizans'ın mali bunalımı bu güçlükleri daha da ağırlaşmıştı. Balkan sikkelerinin d� ğerli maden içeriklerindeki azalma eğilimi, yüzyılın ikinci ve üçüncü çeyreğin­ de hız kazanmıştır. Avrupa'nın pek çok bölgesinde ve Doğu Akdeniz böl­ gesinde olduğu gibi Balkanlar'da da, altın ve büyük gümüş sikkelere rast­ lanmamaktadır. Küçük değerli bakır sikkelerin yokluğu ise, para ekono­ misinin yaygınlaşmamasının bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Öte yandan Venedik.liler, Girit ve denetimlerindeki diğer adalarda büyük mik­ tarlarda gümüş sikke basmaktaydılar. Venedik'in gümüş grosso'su 1 4 . yüz­ yılın ortalanna kadar Güney Balkanlar'ın kıyı bölgelerinde en önemli sik­ ke konumunda kaldı. Ancak, Bosna, Sırbistan, Bulgaristan ve Eflak'taki devletler, yabancı sikkelere sık sık karşı çıkmakta ve kendi sikkelerinin te­ davülünde ısrar etmekteydiler. l6 Osmanlı dönemi için çok önemli sonuçlar yaratan bir gelişme de, 1 3 . yüzyılın sonlarından ve 1 4 . yüzyılın başlarından itibaren Makedonya, Sır­ histan ve Bosna'da gümüş madenciliğinin canlanmasıdır. Bu gelişmenin en önemli nedeni, Saksonlann ve diğer toplulukların Bohemya ve Maca­ ristan'dan bölgeye göç etmeleri ve gelirken beraberlerinde Orta Avru­ pa 'nın daha gelişmiş madencilik tekniklerini getirmeleridir. 1 4 . yüzyılın sonlarında Balkanlar'daki madenierin üretiminde önemli artışlar ortaya çıktı . Bu sayede bölgedeki kral ve prenslikler önemli gelirler sağlamaya başladılar. Örneğin l433 'te Osmanlıların yöreyi ele geçirmelerinden he­ men önce, Sırbistan'dan geçen Burgonya şövalyelerinden Bertrand de la Broquiı�re, Novo Brdo gümüş madenierinin yılda 200.000 altın düka ka­ dar gelir sağladığını söylemektedir. Günümüzün uzman tarihçilerinden Sima Cirkovic ise 1 5 . yüzyılın ilk yansında Sırhistan ve Bosna'daki gümüş madenierinin toplam üretimlerinin yılda lO tondan az olmadığını vurgu­ luyor. Bu gümüşün karayoluyla Konstantinopolis'e yollanan küçük bir 15 Metcalf, Coinage, s. 333-335. Son dönem Bizans s ikkeleri için ayrıca bkz., P. Grier­ son, Byzantine Coins, Methuen & Co. Ltd . , Londra, 1 982, s. 277-3 1 8 ve M. F .

Hendy, Studies in The Byzantine Monetary Economy c. 300- 1 450, Cambridge Uni­ versity Press, 1 985), s. 439-447 ve 527-55 1 . 1 6 Metcalf, Coinage, s. 284-303. Bu dönemde Ege'deki Latin devletleri nin sikkeleri için bkz., P. Lock, The Franks in the Aegean, 1204- 1 500, Longman, Harlow, 1 995, s. 262-264.

miktan dışında tümü, Dubrovnik yoluyla Venedik'e, oradan da İtalya'nın diğer bölgelerine ve Sicilya'ya ihraç ediliyordu. l 7 ANADOLU

1 3 . yüzyıl boyunca Doğu Akdeniz ve Batı Asya'da gümüş sikkelerin yaygınlaşması eğilimine Anadolu'nun da katıldığına değinmiştik. Nümiz­ matik kanıtlar Orta ve Doğu Anadolu'da gümüş sikke basan darphanele­ rin ve gümüş sikkelerin 1 3 . yüzyılın ortalarından itibaren, bir başka deyiş­ le, Anadolu Selçuklu devletinin sonlarına doğru yaygınlaştığına işaret edi­ yor. Herhangi bir yılda gümüş dirhem basan Selçuklu darphanelerinin sa­ yısı 1 240'larda 3'ten, 1 2 5 5 sonrasında 9'a yükseldikten sonra yüzyılın ge­ ri kalan bölümünde 6 ile 1 5 arasında değişmiş, gümüş sikkelerin üretim miktarlan da artmıştır. ı s Anadolu Selçukluları 1 4 . yüzyılın başianna kadar kendi adianna sikke darbetmeye devam ettiler. Ancak, doğudan gelen Moğol baskısına daha fazla direnemediler. 1 280'lerden itibaren Anadolu'nun büyük bir bölü­ mü Moğolların İran' da kurdukları İlhanlılar devleti tarafından yönetili ­ yordu. Osmanlılar dahil Anadolu'daki Türkmen beylikleri İran'dan ata­ nan İlhanlı valilerine vergi vermeye başladılar. Ancak, İlhanlılar kendileri­ ne biraz daha uzak kalan Orta ve Batı Anadolu'da uzun vadeli siyasi yapı­ lar oluşturamadılar. Bu sayede Türkmen aşiretleri 1 3 . yüzyılın ikinci yarı­ sında da dalga dalga bu uç bölgeye gelmeye devam ettiler. Kurulan bey­ likler de önce Selçukluların, daha sonra da İlhanlıların egemenliklerini ta­ nımakla birlikte, bir hayli özerk kalabildiler. I9 1 7 S . Cirkovic, "The Production o f Gold, Silver and Copper in the Central Parts o f the

Balkans from the 1 3th to the 1 6th Century•, H. Kel lenbenz (ed.), Precious Meta/s in the Age of Expansion içi nde, Klett-Cotta, Stuttgart, 1 98 1 , s. 42-43; D. Kovacevic, "Dans le Serbie et la Bosnie Medievales: Les Mines d'or et d'argent", Anna/es E.S. C. 1 5 ( 1 960), s. 248-258 ve Spufford, Money and /ts Use, s. 349-356; ayrıca S. Vryonis, "The Question of Byzanti ne Mi nes•, Specu/um 37 ( 1 962), s. 1 1 - 1 6. OrtaçaÇ) ın son la­ rı nda, Orta Avrupa madenc i l iÇ) i nde Sakson ların konumu hakkında bkz., J . U. Nef, "Mi ning and Metalurgy in Medieval Civi l isation", M. Pastan ve E. E. Rich (ed.), The Cambridge Economic History of Europe, c. 2 içi nde, 1 952, s. 44 1 -473. 18 R. P. Li ndner, "A Silver Age in Seljuk Anatolia", Türk Nümizmatik Derne�i'nin 20. Ytlmda lbrahim Artuk'a Arma�an içi nde, Türk Nümizmatik DerneÇ)i Yayınları, Is­ tanbul , 1 988, s. 267-274. 19 H. lnalcık, "The Question of the Emergence of the Ottoman State", International Jo­ urnal of Turkish Studies 2 ( 1 980), s. 72-73; E. A. Zachariadou, Trade and Crusade, Venetian Crete and the Emirates of Menteshe and Aydm ( 1 300- 14 15), Library of the Hellenic Institute of Byzanti ne and Post-Byzantine Studies, Venedik, 1 983; ve E. A. Zachariadou, "S'enri chir en Asie Mi neure au XIVe Siecle", V. Kravari, J. Lefort ve C. Morrison (ed.), Hammes et Richesses dans I'Empire Byzantin, Editions P. Lethiel­ leux, Paris, 1 99 1 , s. 2 1 6-2 1 7.

32

Anadolu'da iktidann Moğollara geçmesinden sonra, darphanclcrin sayı­ sı ve üretim hacmi l280'lerden başlayarak l 3 30'lara kadar hızla arttı. 14. yüzyılın başlannda Anadolu'da 40'ı aşkın darphane İlhanlı hükümdan adı­ na sikke üretmekteydi. Ancak bu darphanelerin hepsi de düzenli olarak ça­ lışmıyordu. Aslında Anadolu'daki darphaneler, Tebriz'i merkez alarak do­ ğuda Horasan'dan güneyde Basra Körfezi'ne ve Irak'a kadar uzanan ve sa­ yılan yüzü bulan çok geniş bir İlhanlı darphaneleri ağının parçasıydılaf.20 İlhanlılann sikke üretimindeki başanlan, Doğu Akdeniz ve Batı Asya bölgesinden geçen üç transit ticaret yolundan kuzey ve ortadaki ikisinin Moğol Banşı (Pax Mongolica) sayesinde canlanmalan ve doğu-batı ticare­ tinin esas kanalı haline gelmeleriyle yakından ilişkiliydi. İlhanlılar bu tica­ retten düzenli olarak vergi alıyorlardı. Aynca, tüccarlann ellerindeki de­ ğerli madenieri ve yabancı paralan darphanelere getirerek, belirli bir darp­ hane rüsumu karşılığında, İlhanlı sikkelerine dönüştürmelerini sağlıyorlar­ dı. Bu nedenle, İtalyan tüccar Pegelotti'nin belirttiği gibi, İlhanlı darpha­ nelerinin faaliyetlerinin doruk noktası ile transit ticaret yollannın faaliyet hacimlerindeki doruğun çakışması hiç de şaşırtıcı değildir. İlhanlılar altın miskaller, gümüş dinarlar ve küçük gümüş dirhemler bastınyorlardı. An­ cak, Anadolu'daki darphanelerinde yalnızca gümüş sikkeler üretilmiştir. İlhanlılar bugün tarihteki tüm İslam devletleri içinde, en canlı ve en par­ lak sikke geleneğine sahip devlet olarak tanınmaktadır. Ayrıca, Moğol bağlantılan sayesinde İlhanlılar, o dönemde Çin'de yaygın olarak kullanı­ lan kağıt parayı da İran'a getirerek piyasaya sürdüler, ancak bu deneme başanlı olamadı.2 1 Moğollann en parlak döneminde, Anadolu'daki en önemli ticaret yo20 Li ndner, "A Silver Age", s. 27 ı -273; R. P. Lindner, "Hordes and Hoards in Late Sal­ j uq Anatol ia", The Art of the Saljuks, Mazda Pub l ishers, Costa Mesa, Cal ifornia, ı 994, s. 280-28 ı ; J . M. Jr. Smith, "The Silver Currency of Mongol Iran", Journal of the Economic and Social History of the Orient ı 2 ( ı 969), s. ı 6-4 ı; S. S. Blair, "The Coins of the Later l lkhanids: Mint Organization, Regionalization and U rbanism", American Numismatic Saciety Museum Notes 27 ( ı 982), s. 2 ı ı -30; A. P. Marti nez, "Regional Mint Outputs and the Dynamics of Bu l l ion F lows through the 1 1-xanate", Journal of Turkish Studies 8 ( ı 984), s. ı 2 ı -73; ve A. P. Marti nez, "Bu l l ionistic l mpe­ r i a l i s m : The 1 1 -xan i d M i nt's Exp l o i tation of the Rum-Sa l j uq i d Cu rrency, 654695H/ 1 256- ı 296 A.D.", Archivum Ottomanicum ı 3 ( ı 993-4), s. ı 69-276. 21 J. M. Jr. Smith ve F. Plunkett, "Gold Money in Mongol Iran", Journal of the Econo­ mic and Social History of the Orient l l ( 1 968- ı 969), s. 275-97; Martinez, "Regional Mint Outputs", s. 1 2 1 - ı 26; B . P. sco, La Pratica De/la Mercatura, A. Evans (ed.), H arvard University Press, Cambridge, Mass. , 1 936, s. 28-43. Selçuklular ve 1 1 han l ı lar dönemlerinde ltalyan tüccarların Anadolu'daki faal i yetleri i ç i n bkz. Ş. Tu­ ran, Türkiye-ltalya Ilişkileri 1: Selçuklular'dan Bizans 'ın Sana Erişine Kadar, Metis Yayınları, Istanbul, 1 990, s. 85- ı 90.

lu doğuda Tebriz'den Anadolu Selçuklulannın eski başkenti Konya'ya ge­ liyor, oradan da Alanya ve diğer güney limanianna ulaşıyordu. İlhanlılar Konya'yı Karamanlılara kaptınnca, Erzincan'dan Sivas ve Ankara'ya, ora­ dan da batıya ulaşan bir diğer yol önem kazandı . Osmanlılar Bursa'yı ele geçirdikten sonra, yeni ticaret yolunun batıdaki varış noktası olarak bu kentin önemi arttı . Bir diğer önemli ticaret yolu ise Kırım'da Kefe'den Si­ nop'a, oradan da batıya uzanıyordu. Bu yollar üzerinde esas olarak ipekli­ ler ve baharat gibi düşük hacimli ancak yüksek değerli mallar taşınmak­ taydı .22 Moğol Barışı Anadolu'ya yüksek hacimli, bir transit ticareti getir­ di . Bu ticaret Anadolu'nun doğu yansında yoğunlaşmış olsa da, batısı da payını almaktaydı .23 Yine de, İlhanlılann denetimi altına giren gümüşün tek kaynağının ti­ caret ve vergilendirme olduğunu söyleyemeyiz. 1 3 . yüzyılın ikinci yarı­ sında İlhanlılar Doğu Anadolu'da Maden, Madenşehir, Gümüşhane gibi önemli gümüş madenierini de ellerine geçirdiler. Bu madenierin üretimi İlhanlı darphanelerinin artan üretim hacmini destekledi . İlhanlı darpha­ nelerinin gümüş madenierinin bulunduğu yerlerde faaliyete geçmiş ol­ maları, yerel gümüşün İlhanlı sikke üretimindeki önemine işaret etmek­ tedir.24 ERKEN DÖNEM OSMANLI SIKKELERI

Osmanlılar ve diğer Türkmen beylikleri İlhanlıların egemenliklerini kabul ettikleri sürece kendi adiarına sikke basmadılar.25 Bu dönemde bey­ likler esas olarak İlhanlı sikkelerini kullanmaktaydılar. Ayrıca, kendi ge­ reksinimleri için, küçük değerli isimsiz sikkeleri de sınırlı miktarda piyasa­ ya sürmekteydiler.26 Osmanlılar kendi adiarına ilk sikkeyi İ l hanlıların Anadolu üzerindeki egemenliklerinin çökmesi ve son İlhanlı valisi Timur­ taş'ın Mısır'a kaçmasından sonra, H. 727/1 326-27 tarihinde bastırdı22 C. Cahen, Pre·Ottoman Turkey: A Survey of the Material and Spiritual Culture and History, c. 1 07 1 - 1 330, Sidgwick and Jackson, Londra, 1 968, s. 320-329.

23 A. Z. V. Togan, "Mo!)ol lar Devrinde Anadolu'nun Iktisadi Vaziyeti", Türk Hukuk ve Iktisat Tarihi Mecmuası 1 ( 1 93 1 ), s. 1 -42; ve Cahen, Pre-Ottoman Turkey, s. 320-329. 24 Marti nez, "Regional Mint Outputs", s. 1 22- 1 23; ayrıca Vryonis, "The Question of Byzanti ne Mines", s. 7-8. 25 C. Ölçer, Aydm Beyfiği'nin Sikkeleri, Yen i l i k Basımevi, Istanbul, 1 985, s. 6; C. Ölçer, Karaman Oğullan Beyfiği Madeni Para/an, Yen i l i k Bası mevi, Istanbul, 1 982, s. 1 7. 26 Örne!) in, Rudi Lindner Sö!)üt'te darbedi len bir Selçuk sikkesini büyük olas ı l ıkla Os· man l ı ların üretti!)ini bel i rtmektedir. Li ndner, "A Silver Age", s. 272-274; ve Li ndner, "Hordes and Hoards", s. 280-28 1 . Stephen Album de Osman Bey' in l l hanlı sikke tür­ leri ni taklit ederek si kke bastırmış olabi lece!)ini söylemektedir. Album, A Checklist, s. 65. Ancak bu konuda daha ayrıntı l ı araştırmalar gerekmektedir.

lar.27 Orhan Bey tarafindan darb ettirilen ilk gümüş akçeterin üzerinde "Orhan halledallahü mülkehü" (Allah mülkünü daim kılsın ) veya "es-Sul­ tanü'l-a'zam Orhan bin Osman halledallahü mülkehü" gibi ifadeler yer almaktaydı2 8 ( bkz . kitabın sonunda Resim l , 2 ve 3 ) . B u noktada biraz durarak 1 326 yılının önemi üzerinde düşünmemiz gerekiyor. Bir hükümdann kendi adına sikke darbetmesi, antikçağdan bu yana Akdeniz havzasında egemenliğin en önemli simgelerinden biri ola­ rak kabul edilmiştir. İslam devletleri de bu geleneği sürdürerek sikke ve hutbeyi egemenliğin iki simgesi olarak tanımışlardır. Bu durumda, Os­ manlı tarihçiliğinde kuruluş için 1 299 yılının kabul edilmesi akla bazı so­ rular getiriyor. 1 299 yılı, Osmanlıların Konya'daki Selçuklu sultanından bağımsızlıklannı kazandıklan tarih olabilir. Ancak, büyük ihtimalle, Os­ ınanlılar aynı zamanda veya bundan çok kısa bir süre sonra, İlhanlılann egemenliğini tanımak zorunda kalmışlardır. Bir başka deyişle, Osmanlılar üzerindeki egemenlik Selçuklulardan İlhanlılara geçmiştir. Öyleyse, Sel­ çuklu çizgisini öne çıkarmak, ama ondan da önemlisi, güçlü Moğollara olan bağımlılıklarını göz ardı etmek isteyen Osmanlı tarihçilerinin birinci­ yi vurgularken ikinciyi görmezlikten geldiklerini ve bu nedenle l 299'u seçtiklerini düşünebiliriz. Oysa nümizmatik kanıtlar, gerçek bağımsızlığın 1 326 yılına kadar gerçekleşmediğini açıkça gösteriyor. 29 Son yıllarda erken dönem Osmanlı sikkelerinin yanısıra İsfendiyar ve Eretna beyliklerinin sikkelerini de aynnnlı olarak inceleyen Philip Remler, Orhan Bey'in sikkeleri içinde desen olarak Anadolu Selçuklu sikkelerinin benzerlerine rastlansa da, bu beylikterin sikkelerinin esas olarak birbiriyle ilişkili olduklarını ve hepsinin de İlhanlılann sikke desenlerini izlediklerini göstermiştir. İlk Osmanlı sikkelerindeki yüksek kaliteli işçiliği dikkate alan Philip Remler, Orhan Bey'in Anadolu'daki İlhanlı darphanelerinden bir sikke kalıbı ustasını getirttiğini tahmin ediyor. Remler'e göre, İlhanlılann Zl Şimdiye kadar pek çok araştırmacı üzerleri nde ad bulunmayan kimi sikkeleri Osman

Bey'i n ( 1 299- 1 324) dorp etti rdi!)ini i leri sürmüşlerdir. Ancak Stephen Album'ün son zamonlarda bel i rttiıli gibi, bu çabalardon hiçbiri ikna edici olmamıştır. Album, A Check/ist, s. 65. Bu çabaların en önem l i s i için, bkz. 1. Artuk, "Osmanl ı Beyli!)i'nin Kurucusu Osman Gazi'ye Ait Sikke", O. Okyar ve H . lnolcık (der.), Birinci Uluslara­ rası Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi ( 1071 - 1 920) Kongresi Tebli�leri içinde, Ankara, 1 980, s. 27-33. 28 Örne!)in, J . Sultan, Coins of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, A Detailed Catalogue of the Jem Sultan Collection, ci lt 1 , B and R Pub l i shers, Col i fornio, Tho­ usond Ooks, 1 9n, s. 7-9. 19 Bkz. Li ndner, " Hordes and Hoord s " , s. 280-28 1 ; ve C. Kofodor, Between Two

Worlds, The Construction of the Ottoman State, University of Col i fornio Press, Ber­ keley ve Los Angeles, 1 995, s. 90- 1 1 6.

küçük gümüş sikkelerinden bir küme, Anadolu beyliklerinin sikkeleri için bir ortak havuz oluşturmuştu. Anadolu beylikleri İlhanlılardan bağımsız­ lıklannı kazandıktan sonra yıllar boyunca, sikkelerinde bu havuzdaki de­ senleri kullanmayı sürdürdüler. Philip Remler'in önemli tezlerinden biri de Osmanlı , İsfendiyar ve Eretna beyliklerinin sikkeleri arasındaki sıkı bir ilişki üzerinedir. Remler sikkelerin her iki tarafindaki ifadelerin yerleştiriliş biçimleri ve kullanılan desenler itibariyle bu beylikler arasında bir ortak para topluluğu oluştu­ ğunu vurguluyor. Osmanlılar l 360'lardan itibaren kendi sikkelerinin de­ senlerini kendileri yaratırken, İsfendiyar ve Eretna beylikleri l 380'lere ka­ dar İlhanlı desenlerini kullanmaya devam etmişlerdi .30 Ancak, desenlerde­ ki benzerliğe karşın, bu üç beyliğin gümüş sikkelerinin ağırlıklannın bir­ birlerinden farklı olduğunun altını çizmek gerekir. Öyleyse , bu para or­ taklığını iktisadi düzeyde değil, simgesel olarak düşünmek gerekir. Kons­ tantİn Zhukov'un Remler'den esinlenerek yaptığı araştırmalar ise, Batı Anadolu'da Osmanlılar ile Karesi ve Sanıhan beylikleri arasında, l 390'da Osmanlılann bu bölgeyi fethetmelerine kadar süren, benzeri bir para top­ luluğunun varolduğunu gösteriyor. Diğer para topluluğundan farklı ola­ rak, bu beyiiiderin gümüş ve bakır sikkelerinin ağırlıklan birbirlerine çok yakın olduğu için , sikkeler birbirlerinin yerine kullanılabiliyordu . 3 l Para konusundaki ortak standartlar, bu beylikler arasında çok yakın ticari ve ik­ tisadi bağiann varlığına işaret ediyor. Bu nedenle, ikinci para topluluğunu iktisadi boyutuyla birlikte düşünmek gerekiyor.32 Akçenin kökenierini ortaya koymaya çalışırken ortaya çıkan bir diğer sorun da ağırlığı ve gümüş içeriğiyle ilgilidir. Desenler açısından bakıldı­ ğında, ilk akçelerin İlhanlı sikkeleriyle olan ilişkisi çok açıktır. Ancak ben30 P. N. Remler, "Ottoman, lsfendiyarid and Eretnid Coi nage: A Currency Community in Fourteenth Century Anatol ia", American Numismatic Society Museum Notes 25 ( 1 980), s. 1 67-69, 1 88; ayrıca Blair, "Mint Organization•, s. 2 1 1 -230; ve S. S. Blair, "The Coins of the Later l lkhanids: A Typological Analysis", Journal of the Econo­ mic and Social History of the Orient 26 ( 1 983), s. 295-3 1 6. Orhan Bey' i n bastırdı!;)ı akçeler üzeri ne yapı lan i lk çal ışmalardon biri için bkz. C. Aly, " Le pri me monete e i pri mi 'aspri' del l ' lmpero Ottomano•, Revista ltaliana di Numismatica 34 ( 1 92 1 ), s. 77-93. 3 1 K. Zhukov, "Ottoman, Karasid and Sarukhanid Coi nages and the Problem of Cur­ rency Community i n Turkish Western Anatolia ('40s-'80s of the 1 4th Century)", E. A . Zochariadou (ed.), The Ottoman Emirate ( 1 300- 1 389) içi nde, Crete University Press, Resmo, 1 993, s. 237-43 [Türkçe basım ı : Osmanlt Beyli(Ji, 1 300- 1 389, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Istanbu l , 1 997]. 32 l lhanl ı ve bey l i k s ikkeleri n i n ayrıntı l ı bir dökümü için bkz., 1 . Artuk ve C . Artuk, Is­ tanbul Arkeoloji Müzeleri, Teşhirdeki Islami Sikkeler Katalo(Ju, c. 1, M i l l i E!;!itim Ba­ sımevi , Istanbul, 1 970 s. 433-45 1 .

36

zeri bir ilişkiyi sikkelerin ağırlığı açısından kanıtlamak zordur. Osmanlıla­ rın ı , ı s ile ı , ı 8 gram arasında değişen gümüş akçeleri, Moğol dirhemle­ rinden küçük, ama yanın dirhem olamayacak kadar da büyüktüler. Os­ manlıların ilk sikkelerini bastıkları yıllarda daha doğuda basılan İlhanlı dirhemleri hızla küçülüyor ve gümüş içeriklerini yitiriyorlardı. Dirhemle­ rio ağırlığı ı 320'lerde ı ,8 5 gramdan ı 3 30'lann ortalarında ı ,44 grama gerilemişti .33 İşte bu noktada dikkatleri batıya çevirerek, bir başka olasılı ­ ğı da dikkate almak gerekir. Osmanlılar ve Batı Anadolu'daki diğer bey­ likler ilk sikkelerini piyasaya sürmeye başlarken, bu bölgede tedavül et­ mekte olan gümüş Bizans sikkelerine yakın bir ağırlığı seçmiş olmaları da mümkündür. Bu olasılığı ayrıntılı olarak araştırmak gerekir.34 Erken dönem Osmanlı akçeleri ile İlhanlı dirhemleri arasında, ağırlık açısından bir ilişki kurmak kolay gözükmüyor. Ancak, Halil Salıillioğlu Osmanlıların gümüş sikkelerin standartlarını belirlemek için kullandıklan ağırlık birimini İlhanlılardan aldıklarını göstermiştir. Osmanlıların ı 7 . yüzyıl sonlarına kadar gümüş sikke darbederken kullandıkları dirhem, İl­ hanlılar tarafından kullanılan ve Tebriz dirhemi olarak bilinen 3 ,072 gramlık birimdir. Bu birim, 3 ,207 gramlık klasik İslam dirheminden yüz­ de 4 kadar daha hafifti . Sahillioğlu'nun da belirttiği gibi, bu önemli fark, ne yazık ki, ı 9 . yüzyıldan beri erken dönem Osmanlı akçelerinin ağırlık­ larını klasik İslam dirhemi cinsinden ifade etmeye çalışan nümizmatlar arasında pek çok verimsiz tartışma ve yanlış anlamaya yol açmıştır.35 33 Smith, "The Silver Currency", s. 1 8. 34 Bu olos ı l ıı:)ı nümizmotik araştırmalarla daha ayrıntı l ı i ncelemek gerekir. Benzer gö­ rüşler için bkz. Robert E. Dorley-Doron, • An Alternotive Approoch to the Study of Ottomon Numismotics", Türk Nümizmatik DerneÇJi'niiı 20. Yılmda lbrahim Artuk'a Arma!1an i ç i nde, s. 87-90; ve S. Vryo n i s J r . , " Byzontine Legocy and Ottomon Forms•, Dumbarton Oaks Popers 33-34 ( 1 969-70), s. 278. Bizans sikkeleri üzerine yoptıı:)ı dikkatli çal ı şmoda Phi l i p Grierson, 1 4. yüzy ı l ı n başlarında tedovül eden, 1 gramdon bi raz daha oı:)ır küçük gümüş sikkelere i l işkin kanıtlar sunmaktadır. Grier­ son, Byzantine Coins, s. 2n-3 1 8 ve öze l l ikle s. 38 1 ; ayrıca Hendy, Studies, s. 536538. 1 4. yüzyı lda Batı Anadol u'daki bey l i k ler tarafındon üreti len gümüş sikkeler için bkz. 1 . Artuk ve C. Artuk, Istanbul Arl<eoloji Müzeleri, Teşhirdeki Islami Sikkeler Ka­ talo!1u, c. 1, s. 433-45 1 . 35 H. Soh i l l ioı:)lu, "Kuruluşton XVI I . Asrın Sonlarına Kadar Osmanl ı Para Tari hi Üzeri­ ne Bir Deneme•, doktora tezi, Istanbul Üniversitesi ( 1 958), s. 1 -6; ve H . Sahi l l ioı:)lu, "The Role of International Monetory and Metal Movements i n Ottomon Monetory H i story", J. F. Richards (ed.), Precious Meta/s in the Later Medieval and Early Mo­ dern Wor/ds içi nde, s. 269-304. Daha önceki bir çal ı şmosında Sohi l l ioı:)lu, Osmanl ı akçeleri n i n l l hon l ı misko l i n i n dörtte biri ne veya l l hon l ı dirhemi ni n sekizde üçüne eşit oı:)ırl ıkto olduı:)unu öne sürmekteydi . Soh i l l ioı:)lu, "Osma n l ı Para Tari hi Üzeri ne Bir Deneme•, s. 25-27.

Beylik dönemi sikkeleri üzerine son yıllarda yapılan araştırmalann so­ nuçlarını burada bir kez daha vurgulamakta yarar var. Daha önceleri er­ ken dönem Osmanlı sikkelerinin şecereleri Anadolu Selçuklulan 'na bağ­ lanmaktaydı . Daha genel olarak da Osmanlı tarihçileri, kendilerini Selçuk­ lu çizgisinin devamı olarak göstermek eğilimindeydiler. Oysa son yıllarda­ ki araşnrmalar, İlhanlılann para konulannda Osmanlılar üzerinde bir hayli etkili olduklannı ve bu etkinin Osmanlılar ve diğer beylikler bağımsızlık­ larını kazandıktan sonra da çeşitli biçimlerde sürdüğünü gösteriyor. Bu durumda, Osmanlı vakanüvislerinin ve günümüz tarihçiliğinin bize sun­ duklan yorumların tersine, Anadolu'daki Moğol nüfuzu ve prestij inin Osmanlılann idari uygulamalan üzerindeki etkilerinin sürdüğünü düşü ­ nebiliriz. 36 İkinci olarak, İlhanlı sikkelerinin etkilerinin devamı ve Anadolu 'nun çeşitli bölgelerinde sikke topluluklarının varlıklannı sürdürmeleri, Anado­ lu'da doğu- han yönündeki ticaret yollarının gücüne işaret ediyor. Nite­ kim Osmanlılar, İlhanlılardan bağımsızlıklarını kazandıktan hemen sonra, bu ticaret yollannın batıdaki bitiş noktası olan Bursa'yı ele geçirdiler. Öy­ leyse , Zeki Velidi Togan'ın yarım yüzyıl önce alnnı çizdiği gibi, Osmanlı­ Iann yükselişinde ticaret yollan üzerindeki konumlannın bir hayli önemli rol oynadığını dikkate almamız gerekiyor.37 Ancak uzun vadede, Moğol Barışı nasıl Doğu Akdeniz ve Batı As­ ya'daki üç ticaret yolu arasından kuzeydekinin ve ortadaki ikisinin yükse­ lişini sağladıysa, İran 'daki İlhanlılar devletinin dağılması da bu ticaret yollarının gerilemesine yol açmış olmalıdır. Örneğin Claude Cahen'in belirttiği gibi , İlhanlılar devletinin sona ermesinden sonra, 14. yüzyılda İtalyan tüccarların İran ve daha doğudaki yörelerle ticareti durmuştur. 36 l lhan l ı lar hem MoÇ)ol gelenekleri ni taşıyıcı ları, hem de Iran devlet geleneÇ)i ni n mi ras­ çıları oldular. Erken dönem Osmanl ı lar üzeri ndeki MoÇ)ol etkisi için, bkz. H. lnalcık, "The Question of the Emergence", s. 75-77. MoÇ)ol ların ve step geleneÇ) i n i n Osman­ l ı lar üzeri ndeki etkisi hakkı nda daha genel bir tartışma için, bkz. Fleischer, Bureauc· rat and Inte/leetual in the Ottoman Empire, s. 273-292. 37 Togan, "MoÇ)ollar Devri nde", s. ı -42. Mustafa AkdaÇ) da Marmara havzası nda bir bölgesel ekonomi ol uştuÇ)unu ve bu havzanın diÇ)er bölgelerle yaptıÇ)ı ticaretin Os­ man l ı lar' ın denetlediÇ)i yol lar üzeri nden gerçekleştiÇ)ini bel i rterek, Osmanl ı lar'ın yük­ sel işinde ticareti n önem i n i vurgulayan bir bakışaçısı sunmuştu . Ancak bu tez, kısa bir süre sonra Hal i l lnalcık tarafı ndan eleştiri l i nce, diÇ)er tari hçi lerce ciddiye a l ı nma­ d ı . M. AkdaÇ), "Osmanlı l mparatorluÇ)u'nun Kuru luş ve lnkişafı Devri nde Türkiye'n i n Iktisadi Vaziyeti", ( i k i bölüm hal i nde), Be/leten ı 3 ( ı 949), s. 497-57 ı v e ı 4 ( ı 950), s. 3 ı 9-4 ı 8; H . lnalcık, "Osmanlı l mparatorluÇ)u'nun Kuruluş ve l nkişafı Devri nde Tür­ kiye'nin Iktisadi Vaziyeti Üzeri ne Bir Tetkik Münasebetiyle", Belleten ı s ( ı 95 1 ), s. 629-690; yarım yüzy ı l önceki bu tartışmaya son y ı l l arda yapılan bir gönderme için bkz. Kafadar, Between Two Worlds, s. 45.

Ancak bu gelişmeler, Batı Anadolu'nun ticaretinin tümüyle çökmesi an­ lamına gelmez. Moğol nüfuzunun ortadan kalkmasından sonra, Anado­ lu'daki ticaretin ağırlığının doğudan batıya kaymış olması mümkündür. Ege bölgesinin güney Avrupa ile olan ticareti Osmanlılann bu böl geyi ele geçirmelerinden sonra da sürmüş ve gelişmiştir. Ancak, özellikle de yanmdamn doğusunun, Moğol döneminde yaşadığı ticari canlılığı uzun bir süre için kaybettiğim söyleyebiliriz. Ayrıca, Anadolu'da doğu-batı yö­ nünde geçen ticaret yollarını gerilemesi ve değerli maden kıtlıklannın or­ taya çıkması, Osmanlıların ı 4 . ve ı s . yüzyıllarda Balkanlar'daki zengin maden yataklanna doğru yönelmelerini hızlandırmış olabilir. Bu konuya aşağıda geri döneceğiz. DARPHANELER ı s . yüzyılın son çeyreğinde altın sultaninin piyasaya sürülüşüne kadar, Osmanlı sikkeleri küçük gümüş akçe ile bakır mangırdan oluşuyordu. Ak­ çe ya da akça temel hesap birimiydi . Batılı kaynaklar Osmanlı akçesini de asper olarak anarlar.3B İlk akçeler Bursa, Edirne ve Marmara havzasında sikkeler üzerinde belirtilmeyen diğer yerlerde darp edildiler. Diğer Türk­ men beyliklerinin sikkeleriyle birlikte tedavül ettiler.39 Osmanlılar ı s . yüzyılda Selçuklutann ve İlhanlılann örneklerini izle­ yerek, önde gelen ticaret ve kent merkezleri ile önde gelen madenierde veya onların yakınında çok sayıda darphane kurdular. Böylece Osmanlıia­ nn topraklarıyla birlikte, akçenin tedavül alam da genişledi . ı 4 . yüzyılın sonlarında ve ı s . yüzyılın başlannda akçe artık düzenli olarak Bizans top­ raklarında ve bu arada Konstantinopolis'in içinde tedavül etmekteydi. ı s . yüzyılın üçüncü çeyreğinde , I l . Mehmed'in 3 0 yıllık saltanatı sırasında ise, en azından ı s ayrı darphanede akçe üretilmiştir.40 Bu dönemde değerli madenieri az sayıda merkezde toplayarak sikke üretmenin ve daha sonra bunlan taşraya geri göndermenin teknolojik ve idari açıdan güç olduğunu biliyoruz. Bu koşullarda, darphane sayısının 38 Sah i l l io�lu, ·osmanlı Para Tari hi Üzerine Bir Deneme•, s . 25-27. 39 1 4. yüzyı ldaki bi l i nen darp yerleri Bursa, Edirne ve Ayasol uk'tur (Efes). A. C. Scha­ end l i nger, Osmanische Numismatik, K l i nkhardt & Biermann, Braunschweig, 1 973,

s. 87-89; J. Sultan, Coins of the Ottoman Empire, s. 8-23.

40 Bunlardan Bursa, Amasya, Ayasoluk, Tire, Konya, Kastamonu ve bir gümüş madeni

yakı nları ndaki Canca (Gümüşhane) Anadolu'dayd ı . Balkanlar'daki üç darphane Se­ rez, Novar (Nova Brdo) ve Üsküp i se öneml i maden ierin yakınında kurulmuştu. liste Edi rne ve Konstanti niye i le tamamlanmaktadır. Schaendl i nger, Osmanische Numis­ matik, s. 9 1 -93, M. Erüreten, ·osman l ı Akçeleri Darp Yerleri•, Türk Nümizmatik Dern�i Bülten, 1 7 ( 1 985), s. 1 2-2 1 .

çokluğu, Osmanlıların piyasaların sikke talebini karşılamak konusunda duyarlı olduğunu gösteriyor. Darphane sayısının çokluğu, hepsinin tam gün çalışmadığına da işaret ediyor. Gerçekten de varolan darphanelerin faaliyet düzeyleri büyük farklılıklar göstermekteydi ve darphanelerde bir hayli atıl kapasite vardı . Olağan koşullarda, her darphanenin üretim düzeyi bireylerin darpha­ neye getirdikleri veya devletin sağladığı değerli maden miktarına bağlıydı. Bu nedenle üretim düzeyleri mevsimlik büyük dalgalanmalar gösteriyor­ du . Ayrıca, bir padişahın tahta çıkışıyla birlikte, devlet tedavüldeki eski sikkelerin darphanelere getirilerek yeni padişahın ismini taşıyan yenileriyle değiştirilmesini talep etmekteydi . Bu işleme tecdid-i sikke ( sikkelerin ye­ nilenmesi ) adı veriliyordu. Bu dönemlerde darphanelerin faaliyet hacmi önemli artışlar göstermekteydi .4I Sayılarının çokluğuna rağmen, merkezi devlet darphaneleri yakından denetlenmekteydi . Büyük kent merkezlerindeki darphaneler, genellikle emanet düzeni çerçevesinde devlet tarafından işletilmekte ve birer devlet memuru olan eminler tarafından yönetilmekteydi . Daha küçük darphane­ ler ise iltizam sistemi çerçevesinde açık arttır ma yoluyla özel işletmecilere devrediliyordu. Amil adı verilen özel girişimciler ya da ortaklıklar, devlete düzenli ödemeler yapmayı taahhüt ederek darphanelerin işletmesini üç veya altı yıl süreyle, kimi durumlarda daha uzun süreler için üstlenmek­ teydi . Ara sıra aynı girişimcinin birden fazla darphanenin işletmesini üst­ lendiği de görülürdü. 1 470'lerde ortaya çıkan bir özel durumda, Anado­ lu ve Balkanlar'daki tüm yerel darphaneler aynı ortaklık tarafından işletil­ mekteydi . Kimi darphaneler ise "emanet ber-vech-i iltizam" adı verilen melez düzenle işletiliyordu. Bu düzende özel girişimciler aynı zamanda devletin memuru konumundaydılar.42 iltizam düzeninde mültezim ya da arnil, günlük işlerin yürümesi için bir emin çalıştınyordu . Sahib-i ayar adı verilen bir diğer görevli ise teknik işlerden ve sikkelerin ayar ve ağırlıklannın devletin koyduğu standartiara uyup uymadığından sorumluydu. Devlet, darphanelerin faaliyetlerini ve hesap defterlerini yerel kadılar aracılığıyla da denetlemekteydi . Merkezi devlet tarafından saptanan ve darphanelere gönderilen sikke standartlarında, 1 00 dirhem "halis ayar" gümüşten kaç adet akçe darp edileceği belirtilmekteydi . Akçenin üretimi sırasında gümüşi'in içine bakır 41

Avrupa'da bu operasyanlara refonte adı veri lmekteydi .

42 Sah i l l ioOiu, "Osmanlı Para Tari hi Üzerine B i r Deneme', s . 24 1 -277; H . Sahi l l i oOiu,

"Bir Mültezi m Zirnem Defteri ne Göre XV. Yüzy ı l Sonunda Osmanlı Darphane Muka­ taaları•, Istanbul Üniversitesi Iktisat Fakültesi Mecmuası 23/ 1 -2 ( 1 962-63), s . 1 452 1 8; ve H. l nalcık, " Dar al-Darb", Encyclopedia of Islam, 2. Bas.

40

veya bir başka metal katmak, kanunlarla yasaklanmıştı .43 Darphanelere gönderilen talimatlar, piyasadan satın alınan külçe gümüş için ne kadar ödeme yapılacağını ve darphaneye külçe gümüş getirerek karşılığında ak­ çe bastırmak isteyen bireylerden darphane bedeli olarak ne kadar ödeme talep edileceğini de belirlemekteydi ( bkz . kitabın sonunda Ek 1 ) .44 Bu standanlara ne ölçüde ve hangi koşullarda uyulduğu, devlet dene­ timinin etkinliğine ve piyasalarda tedavül eden gümüşün miktanna bağ­ lıydı . 1 6 . yüzyılın ikinci yansında görüldüğü gibi, gümüşün kıtlaştığı dö­ nemlerde , devletin denetimleri etkisini kaybedebiliyordu. Osmanlı arşivle­ rinde sikke standanianna uymayan darphane işletmecilerinin cezalandırıl­ ması konusunda yerel kadılara gönderilen pek çok talimat bulmak müm­ kündür. Ancak, 1 6 . yüzyılın ortalanna kadar kadılara gönderilen talimat­ ların sayılarının sınırlı kalışı ve elimizdeki sikkelerin ağırlıklannın büyük dalgalanmalar göstermemesi, bize darphanelerin devlet tarafindan belirle­ nen standanları oldukça yakından izlediklerini düşündürüyor. Ancak, bu erken döneme ilişkin akçe örneklerinin ayarlan ya da gümüş içeriklerinin henüz ineelenmediğini de ekleyelim . Osmanlı darphanelerinde altın, gümüş ve bakır sikkelerinin üretimin­ de kullanılan teknoloji, 1 7 . yüzyılın sonlarına kadar oldukça basitti . lsıtılmış bir parça metal, iki kalıbın arasına yerleştiriliyar ve yukarıdaki kalıba bir çekiçle vuruluyordu. Böylece alt ve üst kalıplar üzerindeki desenler, sikkenin iki tarafinda da işleniyordu . Kalıpların üretimi , boş metal parçala­ nnın veya alaşımlannın hazırlanması, çekiçle yapılan vuruşlar ve ortaya çı­ kan nihai ürünün kalitesinin denetlenmesi bir hayli beceri gerektirmek­ teydi .45 Daha büyükçe darphanelerde bu işler üst düzeyde uzmanlık ge43 Halis ayar gümüşün ne kadar hal i s olduOu bel l i deO i ldir. Ancak, akçelerde ortalama yüzde 90 saflıkta gümüş kullanıldıOını varsayabi l i riz. Osmanl ı akçelerinin gümüş içe­ rikleri konusunda şimdiye kadar ayrıntı l ı çal ı şmalar yapı lmamıştır. ı s. yüzyı l ı n sonu­ na kadar akçeni n aOırlıOı ve yaklaşık gümüş içeriOi için bkz. Bölüm 3, Tablo 3. ı . 44 ı S. yüzy ı l ı n ikinci yarısı nda madenler üzeri ne hazırlanan Osmanl ı kanunnameleri n i n tam metinleri için bkz. N . Beldi ceanu, Les Actes des Premiers Sultans Conserves dans /es Manuscrits Turcs de la Bibliotheque Notianale d Paris, 1:, Actes de Meh· med ll et Bayezid ll, Mouton et Co, Paris-Lahey, ı 960, s. 6S-67, 79-8S, ı SS· ı S6; A. Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlil/eri, c. 1, Fey Vakfı, Istanbul , ı 990, s. 384-388, S32-S37 . .ıl5 H. Sohi l l ioı:!lu, "The Introduction of Machinery in the Otto man Mi nt•, E. lhsan<>ı:ılu (ed.), Transfer of Modern Science and Technology to the Muslim World, I RCICA, Research Centre for lslamic H i story, Art and Culture, Istanbul , ı 992, s. 26 ı ·263; ay· rıca P. Grierson, Numismatics, Oxford University Press, ı 97S, s. ı oo. ı ı ı ; F. C. Lane ve R. C. Muel ler, Money and Banking in Medieval and Renaissance Venice, c. 1, Co­ i ns and Moneys of , Johns Hopk i ns University Press, Balti more, ı 98S, s. 2 ı 8-233; C. E . Cha l i s (ed.), A New History of the Royal Mint, Cambridge University Press, ı 992, s. ı S9- ı 63.

rektiriyor, sahib-i ayarıo denetimi alunda çok sayıda usta, zanaatkar ve işçi daha önceden belirlenmiş görevleri yerine getiriyorlardı. İstanbul'da gü­ müş ve bakır sikke üretiminde çalışaniann sayıları birkaç yüzü, diğer bü­ yük darphanelerdekilerin sayısı ise yüzü aşmaktaydı . Orta büyüklükteki darphanelerde çalışanların sayıları ise 5 0 'yi buluyor veya aşabiliyordu. Taşradaki küçük darphaneler, uzmanlık gerektiren kimi işler için sık sık büyük darphanelerden yararlanmaktaydılar. 46 GÜMÜŞ MADEN LERI

En erken dönemlerden itibaren Osmanlı devleti , topraklarında tedavül eden külçe altın ve gümüşle sikkelerin miktarını arnrmaya büyük önem vermiştir. Altın ve gümüşün önemli bir kaynağı da madenlerdi . Anado­ lu'da Bizans döneminden , hatta daha eskiden beri işletilen gümüş ma­ denleri yarımadanın doğusundaydı. Diğer Türk beyliklerinin varlığı nede­ niyle, Osmanlılar bu madeniere 1 5 . yüzyılın sonlarına kadar ulaşamadılar. Buna karşılık, Osmanlılar Balkanlar'da daha kolay ilerleyebiliyorlardı . Gü­ müş madenierinin varlığı da Osmanlıların o yöndeki hareketlerini hızlan­ dırmıştır. 1 390'lardan 1 460 'lara kadar Osmanlılar Makedonya, Sırbistan ve Bosna'daki önde gelen gümüş madenierini ellerine geçirdiler, kaybettiler, daha sonra geri aldılar. Bu maden merkezlerinde darbedilen ilk akçeleri sikkelerin ü z e ri n d e ki tari h l erden i z l e m e k m ü m k ü n d ü r : S e re z ' d e H . 8 1 6/ 1 4 1 3 , Üsküp H . 82 5 / 1 422 ve Nova Brdo H . 8 34/ 1 4 3 0 . Os­ ınanlılar bunlara ek olarak 1 460'larda Kratova, Sidrekapsi ve Srebrinica'yı da aldıklan halde, Kratova'da 1 5 . yüzyılın sonlarına, Sidrekapsi ve Srebri­ nica'da ise 1 6 . yüzyılın başlarına kadar alnn veya gümüş sikke basılma­ dı.47 Balkanlar'da ayrıca Zaplanina, Plana, Rudnik gibi küçük gümüş ma­ denleri de ele geçirildi, ancak buralarda akçe üretilmedi .48 Değerli maden gereksinimlerini karşılayabilmek amacıyla devlet, bu madenierin üretim düzeyini arnrmaya büyük önem vermekteydi . Fethedi.ı6 Merkezi devlet, i htiyaca göre uzman zanaatkôrların bir darphaneden di!:lerine gitme­

sini talep etmekteydi . Balkanlar'da darphanesi bulunan kent ve kasabaların kadı la­ rına gönderi len ve bel i r l i alanlardaki ustaların Istanbul darphanesi ne yol lanmasını talep eden yazı lar için, bkz. BOA, H . 996 ( 1 588) tari h l i MHM. c. 62, 57 1 /253 ve c. 64, 233/79. 47 Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 88- 1 00. 48 R. Murphey, "Si lver Production in Rumelia Accord i ng to an Official Ottoman Report ci rca 1 600", Südost-Forschungen 33 ( 1 980), s. 75- 1 04; Balkanlar'daki madenierin ayrınt ı l ı bir haritası için, bkz. H. lnalcık and D. Quataert (ed.), An Economic and So­ cial History of the Ottoman Empire, 1 300- 1 9 1 4, Cambridge University Press, 1 994, s. 6 1 .

!en madenler devlet mülkiyetine geçirildiktcn sonra, iltizam düzeniyle işle­ tilmekteydi . Müslüman girişimcilerin yanısıra Makedonya, Serez ve İstan­ bul'dan Rum girişimciler de bu madenierin işletilme hakkını devletten sa­ tın alıyorlardı .49 Çoğunluğu ı s . yüzyılın ikinci yansında hazırlanan kanun­ nameler, madenlerdeki işletme yöntemleri ve çalışma koşullan hakkı nda ay­ rıntılı bilgi sunmaktadır. Osmanlılar bu madenierde daha önce kullanılan teknolojiyi ve üretim yöntemlerini değiştirmediler. Fethettikleri başka· top­ raklarda yaptıklan gibi, burada da varolan kurallan ve izlenilen yöntemleri kullanmaya devam ettiler. Nitekim, Balkanlar'daki madeniere ilişkin olarak hazırlanan kanunnamelerde Saksoniardan beri kullanılan deyimierin ve yöntemlerin korunduğu görülmektedirS O ( bkz . kitabın sonunda Ek ı ) . Balkanlar'daki küçük madenierin bir bölümü kısa sürede tükendi . An­ cak, arşiv belgelerinden izlemek zor olsa da, bunların yerine yenilerinin açıldığı anlaşılmaktadır. ı 6 . yüzyılın ilk yansına gelindiğinde, Makedon­ ya'daki Sidrekapsi, Balkan yarımadasının en verimli madeni konumuna yükselmişti . O dönemin bir Avrupalı gözlemcisine göre, burada 6 bin madenci çalışmaktaydı . Yıllık üretim miktan ise 6 ton gümüş olarak tah­ min ediliyordu . İkinci sırada, Sidrekapsi'nin yansından az bir üretim hac­ miyle Novo Brdo geliyordu . Yine ı 6 . yüzyılın ilk yarısında, Balkanlar'da­ ki gümüş madenierinin yıllık toplam üretim düzeyi 26-27 ton olarak tah­ min edilmektedir.s ı Öte yandan, iltizarn ve Osmanlı arşivlerindeki diğer kayıtlara dayanarak yaptığı bir araştırmada Rhodes Murphey, ı 600 yılın­ da Balkanlar'daki gümüş madenierinin toplam üretimlerini SO ton olarak hesap ctmektedir.52 Oysa Sırbistan ve Bosna'daki madenierin Osmanlı öncesinde, ı s . yüzyılın başlanndaki yıllık üretimleri ı O ton civarınday­ dı .53 Bu tahminler ı s . ve ı 6. yüzyıllarda, Osmanlı yönetimindeki gümüş madenierinin üretim düzeylerinde büyük artışlar olduğunu gösteriyor. B u veriler Osmanlı gümüş madenieri ile Avrupa'dakiterin üretim eğrisi ara­ sında önemli bir farklılığa da işaret ediyor. Çünkü, Avrupa'daki madenler 49 H. lnolcık, •The Ottomon Stote: Economy and Society, 1 300- 1 600•, Inakık ve Qu·

otoert (ed.), An Economic and Social History içi nde, s. 209-2 1 1 . 50 N . Beldi ceonu, Les Aetes des Premiers Sultans Conserves dans fes Manuscrits Turcs de la Bibliotheque Notianale d Paris, ll: Reglements Miniers, Mouton et Co, Paris­ Lohey, 1 964, ve Beldiceonu, Les Aetes des Premiers Sultans 1 ( 1 960), s. 68-n; Ak­ gündüz, Osmanlı Kanunnameleri, s. 480-568 çeşitli yerlerde; R. Anhegger ve H . lnolcık, Kanunname-i Sultani-ber Muceb-i Örf-i Osmani, Ankara, 1 956. 51 S. Cirkovic, •The Production of Gold, Si lver and Copper in the Centrol Ports of the Balkans from the 1 3th to the 1 6th Century•, H. Kel lenbenz (ed.), Precious Meta/s in the Age of Expansion içi nde, s. 58-60. 52 Murphey, •si lver Production in Rumelia•, s. 87-97. 53 Cirkovic, •The Production of Gold•, s. 53.

Amerika'dan gelen ucuz gümüşün etkisiyle , 1 6 . yüzyılın ilk yansında ge­ rilemeye başladılar. Belki devlet mülkiyetinin de etkisiyle, Osmanlı gümüş madenieri uzun bir süre daha direnebildiler, ancak 1 7. yüzyılın başlann­ dan itibaren aynı eğilim içine girdiler.54 Bu dönemde Anadolu'da önemli sayılabilecek tek gümüş madeni Gü­ müşhane'deydi . Bu madenin en azından Bizans döneminden beri faaliyet gösterdiğini biliyoruz.55 Ancak, elde 1 5 . ve 1 6 . yüzyıldaki faaliyetlerine ilişkin fazla bilgi yoktur. Osmanlılar bu madeni I I . Mehmed döneminde ele geçirdiler. Burada basılan akçelerin üzerinde darphanenin yeri Canca olarak belirtilmektedir. 56 BAKl R SIKKELER

Gümüş akçe Osmanlının temel hesap birimi ve en önde gelen ödeme­ ler aracıydı. Ancak, küçük hacimli alış verişlerde mangır, mankur ya da pul adı verilen bakır sikkeler kullanılmaktaydı . 57 Koleksiyonlardaki birkaç bakır sikke örneğinin Orhan Bey dönemine ( 1 324- 1 362 ) ait olduğu id­ dia ediliyorsa da, kaynakların büyük çoğunluğu , mangırlann basımının I . Murad döneminde ( 1 362- 1 389 ) başladığı konusunda görüş birliği için­ dedir.5 8 Akçedeki durumun tersine, mangırlann büyük bir bölümü İstan­ bul, Edirne ve bakır madenierinin bulunduğu Anadolu kentlerinde üreti­ liyordu. 1 5 . yüzyılın ortalarında, Anadolu'da sekiz ayrı kentte mangır üretilmekteydi .59 Balkanlar'da bakır üretimi çok sınırlı kaldığı için, man­ gırların bir bölümü Balkanlar'a taşınarak orada piyasaya sürülüyordu .60 Gümüş ve altın sikkelerin piyasa değerleri, maden içeriklerini yansıt­ maktaydı. Oysa, bakır sikkeler devletin kendilerine verdiği itibari değer54 Osmanl ı gümüş madenieri n i n 1 7. yüzyı ldaki geri leyişi ve kapanışı için, bkz. Bölüm

8, s. 1 5 1 .

55 Vryonis, •The Questian of Byzantine M i nes•, s. 7-8. Ayrıca bkz. yukarıda s. 29-30

56 Schaendl inger, Osmanische Numismatik, s. 93. 1 8. yüzyı lda Gümüşhane'deki ma· den faa l iyetleri için, bkz. Bölüm 9, s. 1 77. S7 Mangı r veya mankur MO!lolcadan gelmektedir. Pul'un kökenieri i se büyük olas ı l ıkla Islam toplumlarında kullanı lan fe/s veya fulusa g itmektedir. Islam toplumları i se bu teri mi Bizans'ta bakı r s ikkeler için kullanı lan folisten almışlardır. Bkz. •Fulus• mad­ des i , Encyclopedia of Islam, 2. Bas. 58 Schaendl inger, Osmanische Numismatik, s. 87-88, J. Sultan, Coins of the Ottoman Empire, s. 8-22. 59 Eldeki nümizmatik kanıtiara göre l l . Mehmed dönemi nde ( 1 444 ve 1 45 1 - 1 48 1 ) Edir­ ne, Konstantiniye, Bursa, Amasya, Ayasoluk, Ankara, Bolu, Tire, Kastamonu, Kara­ hisar (Afyon) ve Serez darphaneleri mangı r üretmi ştir. Schaendl inger, Osmanische Numismatik, s. 90-95. 6/J B i l i nen bir i stisna Makedonya'daki Serez'dir. Bu darphanede 1 5. yüzy ıl boyunca ara sıra mangır üret i lmekteydi .

lerle tedavül görüyordu. I I . Mehmed'in saltanatı sırasında piyasalarda iki farklı boy bakır sikke tedavül etmekteydi . Büyük boy mangırlar bir dir­ hem ( 3 ,20 gram ) ağırlığında olup, 8 tanesi bir akçe değerindeydi . Küçük bakır sikkeler ise, bir dirhernin üçte biri ağırlığında olup, 24 tanesi bir ak­ çe değerindeydi . 1 6 . yüzyılın ikinci yarısında da, yarım ve çeyrek mangır değerinde küçük bakır sikkeler piyasaya sürüldü . En küçük bakır si �ele­ rin 32 tanesi bir akçeye eşit kabul ediliyordu6 1 ( bkz . Resim 5 ve 6 ) . Piyasa değerleriyle maden içerikleri veya üretim maliyetleri arasındaki büyük fark, devlete bakır sikkeler üzerinden mali gelir sağlama olanağı veri­ yordu. Bu geliri azaltınamak için, devlete yapılan ödemelerde bakır sikkele­ rin kullanılması yasaklanmıştı . Ayrıca devlet, tedavüldeki bakır sikkelerin miktarını da yakından denetliyordu .62 Bakır sikkeleri üretme ve piyasaya sürme yetkisi, her yörede açık arttırma yoluyla pul emini adı verilen özel girişimcilere satılmaktaydı . Bu yerel tekeller genellikle üç yıl süreliydi . Üre­ tilen mangırlar daha sonra yerel piyasalarda akçe karşılığında satılıyordu . Piyasaya yeni mangırlar sürülünce, eskileri geçersiz sayılıyor ve tedavülleri yasaklanıyordu . Piyasalara fazla miktarda mangır sürülmesini engellemek amacıyla, devlet pul eminlerinin üretebilecekleri mangır miktarına sınırlar getirmeye çalışıyordu .63 Ancak, devletin daha fazla gelir sağlamak amacıyla piyasaya sık sık yeni mangırlann sürülmesine izin verdiği durumlarda, bakır sikkeler yerel ekonomi üzerinde bir vergi niteliğini alabilmekteydi. Bakır sikkelerin bu son boyutunu öne çıkaran kimi tarihçiler, mangır­ ların aslında devletin zorla vergi toplamasından başka birşey olmadığını öne sürmüşlerdir. Ancak, bu görüşler bakır sikkelerin bozuk para işlevini yeterince değerlendirememektedir. Yerel ekonomilerio her zaman bozuk paraya ihtiyaçlan vardı . Devlet bir yandan bu talebi karşılarken, öte yan­ dan da kendisine düzenli bir gelir kaynağı yaratmış oluyordu .64 C. Ölçer, Nakışlı Osmanlı Mangırlan, Yen i l i k Basımevi, Istanbul , ı 975; Sahi l l ioÇjlu, "Osmanlı Para Tari hi Üzerine Bir Deneme", s. ı 23- ı 28; ve H . Sahi l l io!)lu, "Fati h'in San Y ı l ları nda Bak ı r Para Bas ı lması ve Da!)ıtı l ması i le l ig i l i Belgeler•, Belgeler/e Türk Tarihi Dergisi 6 ( ı 968), s. 72-75. 62 Örne!)i n , ı 6. yüzy ı l ı n son ları nda merkezi devlet Macari stan'dan getiri len bakır ı n Kastamonu yakınlarında, Küre'deki bakır madeni n i n üretimiyle rekabet etti!)ini göre­ rek, Macaristan'dan Balkanlar'a bakır satışlarını ve bu bakırın Anadolu'ya nak l i n i yasaklamıştı; BOA, H.984/ 1 576 tari h l i M H M . c. 28, 404/ ı 74. 63 Ölçer, Nakışlı Osmanlı Mangırlan, s . ı O. 64 Geç ortaça!) ekonomi leri nde küçük bakır sikkelerin işlevleri üzeri ne öneml i bir tartış­ ma için, bkz. C i pol la, Money, Prices and Civilization, s. 27-37; ve J . H. Munro, "Def­ lation and the Petty Coi nage Problem in the Late-medieval Economy: The Case of F landers, ı 334- ı 484", Explorations in Economic History 25 (ı 988), s. 387-423. 61

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

MÜ DAHALECiLiK VE TAGŞiŞ POLiTiKASI

II

• Mehmed'in saltanatı, Osmanlı para tarihi açısından ender rastla­ nan koşullarla ender rastlanan devlet uygulamalarını birleştiren eşşiz bir dönem oluşturur. ! Osmanlı devletinin bu dönemde mali, iktisadi ve para­ sal konularda sergilediği müdahalecilik anlayışı, daha sonraki dönemlerden çok farklıdır. Devletin tağşişlere yaklaşımı açısından da, I I . Mehmed'in saltanatı Osmanlı tarihinde eşine rastlanmayan bir dönem oluşturur. Akçenin gümüş içeriği 1 320'lerden 1 440'lara kadar pek az değişmişri . Ancak bu otuz yıllık sürede, artan askeri harcamaları karşılamak ve merkezi devletin konumunu güçlendirmek amacıyla, düzenli tağşişlere başvuruldu . Her on yılda bir yapılan tağşişlerle, akçenin gümüş içeriği toplam yüzde 30 azaltıldı .2 Gerçi I l . Mehmed'in tağşişleri tarihçiler arasında bir miktar tartışılmıştır, ama bu uygulamaların arkasındaki amaçların yeterince anlaşıldığı söylenemez. Bu bölümde , devlet müdahaleciliğinin ve tağşiş uygulamalarının dö­ nemin iki özel koşulundan kaynaklandığını göstereceğiz: I I . Mehmed'in merkezileşme girişimleri ve değerli maden kıtlıkları . Otuz yıllık saltanatı sırasında I l . Mehmed, taşra aristokrasisinin yardımiarına ve insan gücüne muhtaç bir beylikten, güçlü bir ordu ve bürokrasiye sahip, genişleyen bir imparatorluk yaratmayı başardı . Merkezi devletin toplam kaynaklar ve ge­ lirler içindeki payını taşranın aleyhine genişletti . Hem devletin artan mü-

2

l l . Mehmed i lk kez 1 444'te, 1 2 yaşında, babası ll. Murad'ın çek i l mesi üzeri ne tahta çıktı . Ancak babas ı n ı n dönmeye karar vermesi üzeri ne, i lk saltanatı sadece sekiz ay sürdü. 1 45 1 'de babası n ı n ölümünden sonra tekrar tahta çıkarak 1 48 1 'de ölene ka­ dar otuz y ı l hüküm sürdü. Bkz. Tablo 3. 1 .

45

dahaleeilik eğilimleri, hem de tağşişler yoluyla mali gelir sağlama çabaları , ancak bu merkezileşme süreci bağlamında anlaşılabilir. Bu dönemde Avrupa'da ve Osmanlı topraklannda yaşanan ve tarihçi­ ler arasında Gümüş Kıtlığı olarak bilinen darlıklar da müdahaleciliğin yükselişinde etkili olmuştur. Bu darlıklar karşısında devlet, değerli ma­ denlerin ve yerli sikkelerin dolaşımı hakkında yasakçı kanunnameler hazır­ ladı, sıkı uygulamalara başvurdu. Bu uygulamalara daha sonraki dönem­ lerde pek rastlanmamaktadır. Ancak düzenli tağşiş politikası, yeniçerilerin ayaklanmasını da içeren güçlü bir muhalefetle karşılaştı . Il. Mehmed'in ölümünden sonra tahta ge­ çen oğlu I l . Bayezid, tağşiş politikasından vazgeçeceğine söz vermek zo­ runda kaldı . Tağşişlerin etkilerini ve sonuçlannı inceleyebilmek amacıyla, bu bölümün sonunda bir siyasal iktisat yaklaşımı geliştireceğiz. Devlet ve top­ lumsal kesimler açısından, tağşişlerin yararlannı ve maliyetlerini tartışacağız. MERKEZI LEŞME VE MÜDAHALECI LIK

46

Il. Mehmed merkeziyetçi ve mutlakıyetçi bir Osmanlı yönetiminin gerçek mimarıydı . İstanbul 'un fethi ve Osmanlı devletinin Balkanlar ile Anadolu'daki topraklannın hızla genişletilmesinin yanısıra, Il. Mehmed kullara dayalı bir merkezi bürokrasi ile yeniçeri ordusunun gücünü arttı­ rırken, taşradaki Türkmen aristokrasisinin gücüne de önemli bir darbe vurdu . Bu mücadele sırasında sert önlemlere başvurmaktan çekinmedi . Vergiler arttırıldı; tuz, sabun ve mum gibi temel mallarda ve bunların özel tüccarlara satışında devlet tekelleri yaratıldı . Özel ve vakıf mülkiye­ rindeki topraklara ve diğer mallara el konuldu . Vakanüvislere göre, yirmi bin civarında arazi parçası ve köy, devlet mülkiyetine geçirildihen sonra, tirnar olarak sİpahilere verildi . Zorunlu göç ve vergi ayrıcalıklarıyla, Ana­ dolu ve Balkanlar'dan beceri sahibi zanaatkarların ve diğer nüfusun İstan­ bul'a yerleşmeleri ve yeni başkenti canlandırmalan sağlandı . Nihayet, ay­ rıntılı olarak hazırlanan kanunnamelerle, imparatorluğun önde gelen kentleri Bursa, Edirne ve İstanbul'da günlük iktisadi yaşam sıkı bir dene­ tim altına alınmaya çalışıldı . 3 3

H . lnalcık, "The Ottoman Economic Mi nd", s. 300-308; B. A. Cvetkova, "Sur certai n reformes d u reg ime foncier du temps d e Mehmed l l ", Journal o f the Social and Eco­ nomic History of the Orient 6 ( ı 963), s. ı 04- ı 20. N . Beldiceanu, "Recherches sur la Reforme Fonciere de Mehmed ll", Acta Historica 4 ( ı 965), s. 27-39. Kentlerin ikti sa­ di yaşamı n ı düzenleyen kanunların ayrıntı ları için, bkz. Ö. L. Barkan, "XV. Asrın So­ nunda Bazı Büyük Şehi rlerde Eşya ve Yiyecek Fiyatları nın Tesbiti ve Teftişi H usus­ ları nı Tanzi m Eden Kanunlar•, Tarih Vesikalart ı ( ı 94 ı -42), s. 326-40; 2 ( ı 942-43), s. ı 5-40 ve ı 68-77; ve Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri, c. ı , s. 378-80.

Bu önlemler sonucunda, merkezi hazinenin gelirlerinde büyük artışlar sağlandı . Fetihler sayesinde hazineye giren gelirlerde, diğer devletlerden ve Osmanlı devletine bağlanan yönetimlerden alınan vergilerde büyük ar­ tışlar oldu . Venediklilerin hazırladığı bir listeye göre, Osmanlılar bu dö­ nemde kendilerine bağlı devlet ya da yönetimlerden her yıl şu miktarlan vergi olarak alıyorlardı : Bosna- Hersek, 1 8 .000 altın düka; Eflak 1 7.000; Boğdan 6.000; Pontus 3 . 000; Kefe 3 . 000; Amasra ve Sinop 1 4 .000. Bu listeye Mora ve Arnavutluk'ta esas olarak Venedik'e bağlı topraklardan alınan vergiler dahil değildi .4 Ancak, elde edilen yeni gelirler hemen harcanmıyordu . I I . Mehmed yönetiminin mutlakıyetçi mantığında, güçlü bir hazine hükümdar için önemli bir iktidar ve bağımsızlık kaynağı olarak görülmekteydi. Bu ne­ denle devlet merkezi hazinede büyük rezervler biriktirmeyi tercih ediyor­ du. Nitekim 1 48 1 yılında, I l . Mehmed'in ölümünden sonra gerçekleştiri­ len sayımda, merkezi hazinede, diğer kalemlerin yanısıra, 240 milyon gü­ müş akçe ile l 04 milyon akçe karşılığı altın sikke bulunduğu saptanmış­ tır. S Bunlar o dönemde piyasada dolaşan tüm akçe hacminin belki de ya­ nsı kadar büyük miktarlardı .6 Ancak, bütçede fazla verme ve rezerv birik­ tirme politikasının ekonomide yaşanan değerli maden kıtlıklannı şiddet­ lendirdiği kesindir.? Bu nedenle de söz konusu uygulamalar güçlü bir direniş ve muhale­ fetle karşılaşmıştır. Memnuniyetsizliğin bir kaynağı, vakıflann denetimini yitiren ulemaydı . Ellerinden özel mülkiyet altındaki topraklan alınanlar da onlara katıldılar. Sınır bölgelerinde ganimet peşinde koşan ve sefer sıra­ sında orduya katılan savaşçılar, beyler ve göçerler de merkezileşmeye ve getirilen yeni vergilere karşı çıkıyorlardı . Ancak I l . Mehmed, merkezin artan gücü ve hemen her toplumsal kesime kazanç sağlayan askeri başarı­ lan sayesinde, bu sert politikalan ölümüne kadar sürdürebildi .S Devletin mali ve iktisadi konulardaki müdahaleciliği parasal konulara da uzanmaktaydı. Otuz yıllık süre içinde, darphanelerin faaliyetleri, altın ve gümüş madenierinin işletilmesi, ve belki de en ilginci, değerli maden4 S 6 7

F. Babi nger, Mehmed the Conqueror and His Time, haz. W. C. H i ckman, Pri nceton University Press, 1 978, s. 455. H. Sohi l l io!)lu, "Bir Mü ltezim Zirnem Defteri ", s. 1 74- 1 86. l l . Mehmed'in saltanatı sırasında tedavüldeki gümüş sikke miktarına i l işkin tahmin­ ler için, bkz. aşa!)ıda s. 56-57. "Akçalar cem edi l i p hazinelere kayalar, memleket kesatlık oldu . " Aşıkpaşazade ve Tevarih-i Ali Osman dan aktaran Hal i l lnalcık, "Osmanl ı lmparotorlu!)u"nun Kuru­ luş ve lnkişafı Devri nde" s. 653. Kafadar, "When Coi ns Turned i nto Drops of Dew•, s. 5 1 -53. '

8

!erin Osmanlı ülkesinde dolaşımı ve bir yerden diğerine taşınmasına iliş­ kin pek çok kanunname yürürlüğe kondu.9 Şimdi bu önlemlerin içeriğini ve ardındaki nedenleri daha iyi anlayabilmek için, dönemin bir diğer özel­ liğini daha tartışmak gerekiyor. GÜMÜŞ KlTLlKLARI

48

Ortaçağın sonlannda değerli maden ve sikke darlıklanna çok sık rast­ lanmaktaydı . Altın ve gümüşün bolluğu veya kıtlığı , bir ölçüde yeni ma­ denlerin açılmasına veya eskilerin kapanmasına, tedavüldeki sikkelerin es­ kimelerine ve eski sikkeler tekrar basılırken ortaya çıkan kayıplara bağlıy­ dı . IO Ama bunlardan çok daha önemli olarak, bolluklar ve kıtlıklar dünya­ nın diğer bölgelerine karşı oluşan ticaret dengeleriyle ve değerli madenie­ rin piyasadan çekilerek yastık altına girmesiyle veya tekrar piyasaya sürül­ meleriyle ilişkiliydi. Bu konuda bir hayli araştırma yapılmış olması nedeniyle, Avrupa'daki gümüş kıtlıklarını ve etkilerini izlemek daha kolaydır. Avrupa'da 1 5 . yüz­ yılın hemen başlannda yirmi yıl süreyle ve yüzyılın ortalannda otuz yıl sü­ reyle yaşanan ve. oldukça iyi belgelendirilmiş olan gümüş kıtlıkları, 7. yüz­ yıldan beri yaşanmış olanların tümünden daha şiddetliydi. Bu kıtlıkların ortaya çıkışının temel nedeni, Bohemya ve Macaristan'daki gümüş ma­ denlerinin artan talebi karşılayamaz duruma gelmesi, özellikle de Avru­ pa'nın Doğu Akdeniz ve Asya ticaretinde ortaya çıkan büyük açıklan ka­ patmaya artık yetmemesiydi. Darlıklar arttıkça, gümüşü günlük ödeme­ lerde ve kredi işlemlerinde kullanma eğilimi azalmakta, böylece gümüş yastık altına kaçarken ( iddihar ), darlıklar kıtlıklara dönüşmekteydi . l l Avrupa'da sadece Venedikliler gümüş kıtlığının etkilerinden bir ölçü­ de kurtulabildiler, çünkü l 3 70'1erden itibaren Sırhistan ve Bosna'daki madenierin üretimi Venedik'e akınaya başlamıştı . İtalya'ya ve Akde­ niz'deki diğer noktalara ulaşan gümüş, oradan Avrupa'nın doğu ticaretin­ de verdiği açıklar nedeniyle Doğu Akdeniz'e yönelmekteydi. Ancak, tica­ ret açıklan her zaman gümüşle kapatılmıyordu. Avrupa'dan doğuya yapı­ lan ödemelerde tüccarların hangi değerli madeni kullanacağı, altın ile gü ­ müşün batı ve doğudaki göreli fiyatlarına bağlıydı. Gümüş kıtlıklan başl l . Mehmed dönemi nde işleti len maden ve darphanelere i l işkin kanunnarnelerin tam metin leri için bkz. Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans 1 ( ı 960); Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans ll ( ı 964); ve Akgündüz, Osmanlt Kanunnameleri, c. ı . Bu metinlerden seçmeler için bkz. kitabın sonunda Ek ı . 1 0 Spufford, Money and /ts Use, s. 339-340. 1 1 J. Day, "The Great Bull ion Famine of the Fifteenth Century", Post and Present 79 ( ı 978), s. ı -49; Spufford, Money and /ts Use, s. 3 ı 9-338.

9

gösterince, ticaret açıkları Avrupa ve Afrika kaynaklı altınla karşılanmaya başlandı . l2 Böylece Akdeniz ticareti yoluyla kıtlıklar kısa süre içinde Do­ ğu Akdeniz bölgesine ulaştı . Avrupa'daki gümüş kıtlıklannın etkileri Mı­ sır'da da görüldü . Güney Avrupa'dan gelen gümüş kesilince, 1 397-98 yı­ lında Memluklar gümüş dirhem basınayı durdurdular. Mısır'da altın eşre­ filerio ortaya çıkışı, Osmanlı piyasalannda tedavül eden Venedik dükalan­ nın giderek baliaşması ve Doğu Akdeniz'de dükanın taklitlerinin yaygın­ laşması hep aynı gelişmelerden, batıdan doğuya değerli maden akışındaki bu değişiklikten kaynaklanıyordu. l 3 Ancak, önce gümüş, sonra altın, sonra yine gümüş olarak dalgalanma­ lar gösteren değerli maden akışı, 1 5 . yüzyılın ortalanndan sonra değerli maden kıtlıkları nedeniyle yavaşladı. 1450'1er ve 1 460 'larda Osmanlılar Sırhistan ve Bosna'daki gümüş madenierini tekrar ele geçirince, Venedik­ liler bile kıtlıklardan etkilenmeye başladılar. 14 70'lerde ve 1 480'lerde Bo­ hemya ve Saksonya'da yeni gümüş yataklan bulunana kadar, gümüş kıt­ lıklan Avrupa'nın hem kuzeyini hem de güneyini etkisi altına aldı. Bu dö­ nemde Avrupa'nın doğu ticaretindeki açıkların bir hayli küçüldüğü ve doğuya değerli maden akışının yavaşladığı bilinmektedir. Bu nedenle, Os­ manlı ülkesindeki gümüş kıtlıklannın Avrupa'dakilerle yakın ilişki içinde olduğunu kolaylıkla söyleyebiliriz. Uzun dönemli gümüş kıtlıklarının ikincisi Il. Mehmed'in saltanatma rastlamaktadır. Osmanlıların Sırhistan ve Bosna'daki gümüş madenierini ikinci kez ele geçirmelerine karşın, gümüş kıtlıklannın Balkanlar ve özellik­ le de Anadolu'yu etkisi altına alması ilginçtir. Il. Mehmed döneminde gü­ müşün imparatorluk içinde tedavülü ve taşınmasına ilişkin olarak alınan sıkı önlemleri de, ancak gümüş kıtlıklannın sürmesi bağlamında anlayabiliriz. l4 I l . Mehmed döneminde hazırlanan değerli madenierin tedavülüne ilişkin kanunnameler, hem gümüş kıtlıklannın boyutlan hem de devletin 12 D. Kovacevic, "Dans le Serbie et lo Bosnie medievales: les mi nes d'or et d'argent",

Anna/es E.S. C. ı s ( ı 960), s. 248-S8. Ashtor, ı s. yüzyı lda do!}u ticareti nin üçte ikisi· nin Vened i k l i leri n e l i nde oldu!}unu ve do!}udan Avrupa'ya ithal ed i len ma l l arı n yüzde 60'ının altın ve gümüşle ödendi!}ini tahmin etmektedir. Ashtor, Les Metaux Pre­ cieux, s. 6S· ı 08; ayrıca bkz. E . Ashtor, "Observations on Venetian Trade i n the Levent in the XIVth Century", Journal of European Economic History S (ı 976), s. S33-86. 1 3 Day, "The Great Bull ion Fam i ne•, s. 22-23; ve Spufford, Money and /ts Use, s. 3S33S6. 14 Osmanl ı devleti i l k kez 1. Bayezid dönemi nde ( ı 389- ı 402) de!}erl i maden ve sikkeler konusunda yasakçı önlemlere başvurdu. Bu y ı l l ar, yaklaşık olarak ı 390'da başlayan ve y i rm i yıl kadar süren i l k gümüş kıtlı!}ına raslamaktadır. Aşıkpaşazade, 1. Mu­ rad'ı n saltanatı sırasında da (ı 362- ı 389) gümüş kıtl ıklarını n yo!}unlaştı!}ı nı belirtir. Kafadar, "When Coins Turned i nto Drops of Dew•, s. 47.

so

aldığı önlemler konusunda elimizdeki en ayrıntılı belgeleri oluşturmakta­ dır. I S Bu kanunnameler Osmanlı ülkesinde üretilen veya ithal edilen altın ve gümüşün darphanelere teslim edilerek sikke haline getirilmesini talep ediyordu . Yabancı ülkelerin sikkeleri bu yasaklamaların dışında bırakıl­ maktaydı . Devlet ayrıca tüccarların ve diğer özel kişilerin değerli maden­ Ieri taşımalarına ve mübadele etmelerine de kısıtlamalar getirmekteydi. Devlet tarafindan görevlendirilen yasakçı kullara, tüccarların ve sarrafların eşyalarını, üstlerini ve kaldıklan odaları arama ve bulunan yasadışı gümüş­ lere el koyma yetkisi verilmekteydi . Böylece el konulan gümüşleri, devlet piyasa fiyatından yaklaşık üçte bir oranında daha düşük olan resmi fiyat­ larla satın almakta ve darphanelerc göndererek sikkeye dönüştürmekteydi . Ayrıca, altın ve gümüşün ihracatı yasaklanmakta, sanayi üretiminde kulla­ nımları da sınırlanmaktaydı. Sırmakeşlerin dükkaniarında 200 dirhemden ( 640 gram ) fazla gümüş veya altın bulundurmaları yasaklanmıştı . l6 Gü­ müş madenierinden yapılan ihracata da son verilmiştiP Bir yandan da al­ tın ve gümüşün, yabancı sikkelerin ithali özendirilmekte, bu ithalat güm­ rük vergilerinden muaf tutulmaktaydı . Zaten devlet ve yerel mahkemeler, ödemelerde yabancı sikkeleri her zaman kabul ediyordu. Ancak, kanunnarnelerin yürürlüğe konulması ilc başarıyla uygulanmaları ya da amaçlarına ulaşmalarının çok ayrı şeyler olduğunu unutmamak gerekir. Devletin para piyasalarını denctleyebilmcsi, mal piyasalarını ve ti ­ careti denetlemesinden çok daha zordu . Tüccarlar ve sarraflar bu tür ara­ maları kolaylıkla atlatabiliyorlardı. Hepsinden önemlisi, bu tür uygulama­ lar aslında kıtlıkları hafifletmiyor, tam tersine, değerli madenierin piyasa­ dan çekilmesine yol açarak kıtlıkları ağırlaştınyordu. Merkezi hazinenin rezerv biriktirme politikası önceleri gümüş darlıklanna karşı bir tepki ola­ rak ortaya çıkmış olabilir. Uzun vadedeki sonuçları ise, tıpkı yasaklamalar ve aramalar gibi, kıtlıkları ağırlaştıncı yöndcydi . Osmanlıların Balkan ­ lar'daki gümüş madenierini denetimleri altına almalarına rağmen, gümüş kıtlıklarının bu denli yoğun yaşanması, devlet politikalannın olumsuz et­ kilerinin olduğunu düşündürüyor. 15 Tam metinler için, bkz. Anhegger ve l nalcık, Kanunname-i Su/tani; Beldi ceanu, Les

Actes des Premiers Sultans 1 ( ı 960); Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri, c. 1 , s . 570-574; ayrıca H . lnalcık, "Bursa Şeriye Sici l leri nde Fatih Sultan Mehmed'in Fer­ manları•, Belleten 44 ( ı 947), s. 697-698. 16 H. Sah i l l ioğlu, "XV I I . Yüzy ı l ı n Ortalarında Sırmakeş l i k ve Altı n-Gümüş I şleme li Ku­ maşlarımız", Belgeler/e Türk Tarihi Dergisi ı 6 ( ı 969), s. 48-53. ı 7 Bkz. kitabın sonunda Ek ı . Ayrıca, ll. Mehmed dönemi nde i şleti len maden ve darp­ hanelere i l işkin kanunnameleri n tam meti nleri için bkz. yukarıda dipnot 9'da bel i rti­ len kaynaklar.

Bugüne kadar, Osmanlı kanunnamelerinin pek çok tarihçi tarafindan incelenmiş olmasının da etkisiyle, yoğun bir devlet müdahaleciliği genel olarak Osmanlı iktisadi yaşamının, özel olarak da para konularındaki dev­ let yaklaşımının değişmeyen bir boyutu olarak yorumlanageldi . I 8 Oysa, I I . Mehmed döneminin müdahaleciliği bir yandan mutlakıyetçi ve merke ­ ziyetçi bir yönetimle, öte yandan da şiddetli gümüş darlıklan koşullarında oluşmuştu. Gümüş darlıklarının hafiflemesi, ı 6 . yüzyılda da değerli ma­ denlerin giderek bollaşmasıyla Osmanlı yönetimleri bu ölçüde sıkı müda­ halecilikten vazgeçtiler. I I . Mehmed döneminde yürürlüğe konulan ka­ nunnamelerin pek çoğu, daha sonraki dönemlerde uygulanmadı . Ancak, ı 6 . yüzyılın üçüncü çeyreğinde değerli maden darlıklarının tekrar başgös­ termesi üzerine , İran'a doğru giden gümüşü engellemek üzere, ihracat yasaklan tekrar uygulamaya sokuldu . I9 l l . MEHMED' I N TAGŞIŞLERI

Il. Mehmed döneminin en ilginç ve tartışma yaratan uygulamalann­ dan biri de düzenli yapılan tağşişlerdir. Bu uygulamalar tarihçiler tarafin­ dan bilinmekle birlikte, tağşişlerin hangi koşullarda ve hangi amaçlarla ya­ pıldığı henüz yeterince anlaşılamamıştır. Tağşişleri dönemin diğer mali politikalan ve sürüp giden gümüş darlıkları bağlamında ele almadan önce, son yıllarda ayrıntılı olarak ortaya konulan nümizmatik verilerin de yardı­ mıyla, bunların zamanlamasını ve oranlarını daha dikkatli olarak belirle­ mek yararlı olacaktır. Osmanlıların ilk gümüş sikkelerini bastıkları ı 326 yılından, Il. Meh­ med'in ilk kez tahta çıktığı ı444'e kadar akçenin gümüş içeriği oldukça is­ tikrarlı bir seyir izlemişti . Devletin saptadığı standartiara göre akçclcr, te­ miz ya da halis ayar gümüşten darp edilmekteydi . İçierine bakır ya da baş­ ka bir metal katılmamaktaydı . ı 444 yılına kadar akçenin ağırlıklan ı , ı 5 gram ile ı ,20 gram arasında kalmıştı ( bkz. Tablo 3 . ı ve Grafik 3 . ı ).20 Pa­ ra biriminin istikrarı , bu erken dönemde Osmanlı maliyesinin iyi durumda olduğuna işaret etmektedir. Ayrıca, ı 4 . yüzyıl boyunca Osmanlılar ile di­ ğer beylikler arasında para topluluklannın varlığı, bu beylikleri ortak stan18 l nalcık, "Dar al-Darb", s. 1 1 8. 1 9 Sah i l l ioÇllu, "Osmanl ı Para Tarihi Üzerine B i r Deneme•, s. 1 88-20 1 .

20 Temiz ya da tam ayar gümüşten ne kasted i ldiÇli be l l i deÇli ldir. Spektroskopik teknik­ lerle nümizmatik koleksiyonlardaki akçelerin gümüş içeriÇli kesin bel i rlenene kadar, biz tam ayarı, ortalama yüzde 90 saflıkta gümüş olarak kabul edeceÇliz. bkz. Tablo 3. 1 'in notları . Öte yandan, Ti mur'un 1. Bayezid'i yenmesi nden sonra, Fetret Dev­ ri'ndeki ( 1 402- 1 4 1 3) çalkantılar sırası nda, akçeni n ayarı nın bozulmuş olması müm­ kündür. Bu olas ı l ıÇla dikkatimi çeken E l i zabeth Zachariadou'ya teşekkür borçluyum.

TABLO 3. 1 : AKÇENIN GÜMÜ$ 1ÇERIGI VE KURU, 1 326-1 481

Yıllar 1 326 1 360 1 388 1400 1410 1420 143 1 1444 145 1 1460 1470 1 475 148 1

1 00 Dir. kesilen

Akçenin Ağırlığı

Ven. Dökası karşısındaki

Hesaplanan Altın/Gümüş

Akçe 265 260 255 255 265 255 260 290 305 320 330 400 410

Gram 1,15 1 ,18 1,18 1 ,20 1,15 1,18 1 ,18 1 ,06 1 ,0 1 0,96 0,93 0,77 0,75

Kuru

Oranı

30-32 30 32 35 35 35-36 39-40 40-4 1 42 -43 44 45 46

9,3 9,0 9,7 1 0,2 1 0,5 1 0,6 1 0,6 1 0 ,4 1 0,3 1 0,4 8 ,8 9,0

Nodar: ı - İlk dönemlerden ı 7. yüzyılın sonlanna kadar darphanelere gönderilen talimatlarda, devlet ı oo dirhem "halis ayar" gümüşten kaç akçe kesileceğini ya da darp edileceğini belirtmekteydi. Para işlerinde kullanılan Osmanlı dirheminin ağırlığı, ı9. yüzyıldan beri nümizmatlar arasında tartışma konusu olmuştur. Halil Sahillioğlu, ı 7. yüzyılın sonlanna kadar akçenin standartlannı belirlemek için kullanılan dirhemin, 14. yüzyılda İlhanlılardan alınan 3,072 gramlık Tebriz dirhemi olduğunu göstermiştir. Oysa klasik dirhem 3,207 gram ağırlığındadır. Bkz. Sahillioğlu, Osmanlı Para Tarihi Üzerine Bir Deneme; Bir Asır­ lık Osmanlı Para Tarihi; ve "Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketleri­ nin Yeri . " 2 - B u e rk e n d ö n e m d e akç e n i n a ğ ı rl ı ğ ı n a i l i ş k i n ol arak d e v l e t ve d a rp h a n e kaynaklanndan sağlanan veriler sınırlıdır. Burada sunulan bilgiler çoğunlukla nümizmatik koleksiyonlardaki akçelerin ağırlığını yansıtmaktadır. Bu konuda Aykut, "Osmanlı İmpara­ torluğu'nda Sikke Tecdidleri", s. 257-97; ve Jem Sultan, Coins of the Ottoman Empire dan yararlanılmıştır. Bir başka deyişle, yukanda sütun 2'deki verilerin çoğunluğu sütun 3'teki ağırlıklardan türetilmiştir. 3- Elimizde akçenin standartianna ilişkin olarak devletin darphanelere gönderdiği tali­ matlan gösteren belgeler bulunduğu durumlarda bile, darphanelerin bu standartlan izleyip izlemedikleri belli değildir. Devletin darphaneler üzerindeki denetimi zaman ve mekan içinde dalgalanmalar gösterebilmekteyd i . Ayrıca, kullanılan teknolojinin sınırlamaları nedeniyle de, sikkelerin ağırlık ve ayarlan farklılıklar göstermekteydi. 4- Eldeki nümizmatik bilgilerin ışığında, son sütundaki hesaplamalarda düzgün stan­ dardı ya da "sağ" akçelerin ortalama olarak yüzde 90 saf gümüş içerdiği varsayılmıştır. '

Eğer çeşidi koleksiyonlardaki akçe örnekleri geleecktc spcktroskopik yöntemlerle ince­ lenirse, gümüş içerikleri daha kesin olarak belirlenebilecektir. 5- Venedik dükasının ağırlığı 3 ,559 gram, ayan da binde 997'dir.

6- Eldeki verilerin sınırlamalan nedeniyle, son sütundaki alnn/gümüş oranlanru sadece iyi tahminler olarak kabul etmek gerekir. Bu oranlar sayesinde elimizdeki diğer verilerin sağlık d e recesini sınamak da mümkün olmaktadır. I 5. yüzyılın ikinci yansında Avrupa'daki onalama alnn/gümüş oranı 1 0 dolaylanndayd.ı. Braudel ve Spoon er, " Prices in Europe", s. 459.

Kaynaklar:

H es a p l a m a ları m ı zd a şu kay n a k l a rdaki bilgilerden yararlan ı l m ı ş t ı r :

Sahillioğl u , Osmtınlı PtırR Ttırihi Üzerine Bir Deneme, s. 1 - 5 8 ; Bir Asırlık Osmtınlı PtırR Ttırihi, s . 1 - 1 7 ve " Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri ",

S u l t a n , Co ins of the Otto m tı n Empire; Ayk u t , " O s m a n l ı İ m p a ra torl u ğ u 'nda Sikke T e c d i d l e ri " , s . 2 5 7 - 9 7 ; İsmail G a l i b , Ttı/tvim - i Mesltulttıt-ı Osmtıniye; Halil Edhem, Mesltulttıt-ı Osmtıniye; Ahmet Refik, "Osmanlı İmparatorluğu 'nda Meskukat"; Akgündüz, Osmtı n lı Ktı n u n ntı mele ri, c i l t I, s. 3 8 4 ; B e l d i c e a n u ve Beldicea n u - Steinherr , " Les

lnformations" ; Spufford, Htındboolt of Medievtıl Exchtınge.

Grafik 3 . 1

Akçenin Gümüş İçeriği ve Kur Değerleri, 1 326- 1 500 53

Düka 1 /30 1 /40 ı ; so JıııoDük.a karşısındaki Kur lkğ(:rkri 1 5 00

54

dartlara daha sıkı uymaya teşvik etmiş olabilir.2 l 1 4 . yüzyılın sonlarında Sırhistan ve Makedonya'daki zengin gümüş madenierinin ele geçirilmesi de, hiç şüphesiz, akçenin istikrarını korumasına yardımcı olmuştur. Buna karşılık, 1444- 148 1 arasında akçenin ağırlığı ve gümüş içeriği tam altı kez düşürüldü. Bu işlemlere tecdid-i sikke adı verilmekteydi . Yeni sik­ kelerin üzerlerine basıldıktan yıl yazıldığı için, darphane kayıtlarınd a!? ek­ siklere karşın, tağşişlerin zamanlamasını ve oranlarını kolcksiyonlardaki çok sayıda sikkeden izlemek mümkündür.22 Bu nümizmatik kanıtlardan, I l . Mehmed'in tağşişl erinin H . 84 8 / 1 444 yılındaki ilk cülusunda, H . S S S/145 1 yılındaki ikinci cülusunda ve daha sonra H . 865/1460-6 1 , H.875/1470- 7 l , H.SS0/1475 -76 ve H.886/148 1 yıllannda gerçekleşti­ rildiği anlaşılmaktadır. Böylece, I l . Mehmed'in birinci ve ikinci cülusundan sonra her on yılda bir tağşişe başvurulduğu, I I . Mehmed'in saltanatının sonlarına doğru ise, tağşişlerin beş yılda bir yapıldığı ortaya çıkmaktadır. Her tağşiş işlemiyle birlikte, 1 00 dirhem gümüşten üretilen akçe mik­ tan artınlmakta, bir akçelik gümüş sikke giderek küçülmekteydi . Devlet darphanelere talimat göndererek 1 00 dirhem halis ayar gümüşten kaç ak­ çe kesileceğini bildirmekteydi . Akçenin zaman içinde küçülüşü ya da ha­ fifleyişi , nümizmatik koleksiyonlardaki çok sayıda sikkeden kolaylıkla izlenebilmektedir.23 Düzenli tağşiş politikası yeni ve küçük sikkelerin piyasaya sürütmesin­ den sonra, eskilerin tedavülünün yasaklanmasım gerektiriyordu . Eski sik­ kelerin darphanelere getirilerek yenileriyle bire bir değiştirilmesi isteniyor­ du . Bu kurala uyulması amacıyla, devlet yasakçı kullara tüccarları , yolcu­ luk yapanları ve diğer kişileri arama ve üzerlerinde buldukları eski akçele­ re , tıpkı gümüş kıtlığı sırasında yaptıklan gibi, el koyma yetkisi vermişti.24 1 4. yüzyı lda Anadolu'daki Türkmen beylikleri arasında para topluluklarının varl ığı konusunda bkz. Bölüm 2, s. 34-35. 22 Bu uygu laman ı n neden i , yeni ve eski si kkeleri b i rbi rleri nden ayı rmak ve eski leri n darphaneye tesl i m edi l mesini sağlamaktı. l l . Mehmed'in sikkeleri bu açıdan da diğer padi şah si kkeleri nden ayrı lmaktadır. Çoğu padişahların sikkeleri nde, sadece tahta çıkış y ı l ı vard ı r. 23 1 4. ve 1 5. yüzyıl Osmanlı akçeleri nin ağırl ıkları hakkında en ayrıntı l ı veri ler için bkz. N. Aykut, "Osman l ı Imparatorluğu'nda Sikke Tecdidleri ", Istanbul Üniversitesi Edebi­ yat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 1 3 ( 1 987), s. 257-297; ayrıca Sah i l l ioğlu, "Os­ man l ı Para Tari hi Üzeri ne Bir Deneme•, s. 40-44; C. Ölçer, " l l . Mehmed Dönemi Sik· keleri", Tarih ve Toplum 5 ( 1 988), s. 1 3- 1 7; N. Pere, Osmanltiarda Madeni Paralar, Doğan Kardeş Matbaacı l ık, Istanbul , 1 968; Schaendl i nger, Osmanische Numismatik; J . Sultan, Coins of the Ottoman Empire; ve Tablo 3. 1 'de zi kredi len diğer nümizmatik katalogları . 24 Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans 1 ( 1 960); ve Akgündüz, Osmanlı Kanun­ name/eri, c. 1 , s. 570-57 1 . 21

Tağşişi izleyen dönemlerde, darphanelere külçe gümüş getirerek yeni ak­ çe bastırmak isteyenlerden talep edilen ödemeler de yükseltilmekteydi . Bu dönemlerde yeni sikke bastırmak için darphanelere yapılan ödemeler, getirilen gümüş miktarının yüzde l 5 -20'sine varıyordu. Bu uygulamalardan devletin tağşişlerden önemli boyutlarda mali gelir elde etmeyi amaçladığı anlaşılıyor. Ancak izlenen politikaların ve alınan önlemlerin etkinliği konusunda ihtiyatlı olmak gerekir. Her tağşiş işlemi sonrasında tüm eski sikkelerin darphanelere geri döndüğü söylenemez. Tam tersine, büyük ölçüde zorla gerçekleştirilen bu uygulamaların, birey­ lerin ellerindeki gümüşü darphanelere getirmemesine yol açarak gümüş darbklarını daha da yoğunlaştırdığılll tahmin edebiliriz. TAGŞIŞLER I N AMAÇLARI

Ortaçağ Avrupası 'ndaki tağşiş uygulamaları üzerine yazdığı önemli makalede, Carlo Cipolla tağşişlerin en önemli nedenlerini şöyle sıralamak­ taydı :25 a) Mali nedenler, bütçe açıkları ve devletin ek gelir sağlama ihtiyacı; b) Ekonominin para talebinde ortaya çıkan artış; tedavüldeki para miktarını artırma gereği; c ) Kimi toplumsal kesimlerden gelen kar amaçlı enflasyon talepleri ; d ) Darphanelerin kötü işletilmesi; e) Tedavüldeki sikkelerin eskimesi, kullanım nedeniyle küçülmeleri; sikkelerin kenarlarının kırpılması . Bu liste Osmanlı tağşişlerinin incelenmesi için çok yararlı bir başlangıç noktası oluşturuyor. Burada önce Cipolla tarafindan belirlenen ilk iki ne­ den üzerinde duracağız. Daha sonra da üçüncü nedeni , değişik toplumsal kesimlerin enflasyon yanlısı veya karşıtı tavırlarını ele alacağız. Cipolla'nın belirlediği son iki neden ise , daha sonraki dönemlerin tağşişlerini anlaya­ bilmek açısından önemlidir. I l . Mehmed döneminde ve daha genel olarak da 1 6 . yüzyılın ikinci yarısına kadar, devlet darphaneleri yakından denet­ leyebilmiştir. Ayrıca, tedavüldeki sikkelerin eskimesi ya da küçülmesi, tağ­ şişleri ancak uzun vadede gerekli kılan, yavaş bir süreçtir. I l . Mehmed'in otuz yıllık saltanatı sırasında yaşanan hızlı tağşiş sürecini açıklamakta kul­ lanılamaz . I l . Mehmed döneminde uygulanan düzenli tağşiş politikasının temel nedeni, merkezi hazine için ek gelir sağlamaktı . Devletin askerlere , me­ murlarına ve kendisine mal satan kesimlere olan parasal yükümlülükleri 25 C. M. Cipolla, •currency Depreciation in Medieval Europe•, Economic History Review ı s ( 1 963). s. 4 1 3-4 1 5.

temel hesap birimi olan akçe cinsinden ifade edildiği için, akçenin gümüş içeriğinin azaltılması, devlete gümüş cinsinden yükümlülüklerini azaltına veya aynı miktar gümüş ile daha fazla ödeme yapma imkanı veriyordu . Böylece tağşişler, artan vergiler ve I I . Mehmed döneminde uygulanan di­ ğer sert mali önlemlerle birlikte, daha büyük oranlarda kaynağın merke ­ zin denetimine girmesi ve genişleyen bürokrasiyle büyüyen ordunun ihtiyaçları için kullanılması sağlanıyordu . Ancak, tağşişlerin düzenli yapılması devletin diğer kaynakların tüken ­ diği, ihtiyaçların acilleştiği ortamlarda b u yönteme başvurmadığını göste­ riyor. Tam tersine, I I . Mehmed'in saltanatı sırasında tağşişlerin düzenli bir vergiye dönüştürüldüğü ve merkezi hazinede büyük rezervler birikmiş olsa dahi, tağşiş uygulamasından vazgeçilmediği anlaşılıyor. I l . Meh­ med'in ölümünden sonra gerçekleştirilen hazine sayımı da bu rezervlerin çok büyük boyutlara vardığını, tağşişlerin acil ihtiyaçlan karşılamak yeri­ ne, hazineyi daha da güçlendirmek amacıyla yapıldığını doğruluyor. Tağ­ şişlerin uzun vadeli bir stratejinin parçası olarak kullanılması Osmanlı tari­ hinde bir istisna oluşturmaktadır. Çünkü daha sonraki dönemlerde dev­ let, açık veren bütçe ve giderek kötüleşen, acilleşen mali koşullar altında, esas olarak günü kurtarmak amacıyla tağşişlere başvurmuştur. İlk tağşişlerde sağlanan başarı , hem padişahı hem de bürokrasiyi bu uygulamayı düzenli sürdürmek konusunda cesaretlendirmiş olmalı . Bi­ zans hanedanıyla yakın akrabalığı olan ve daha sonra II. Mehmed'in ve­ zirliğini yapan Mesih Paşa'nın akrabası Teodoros Kantakuzenos Spando­ unes, 1 6 . yüzyılın başlarında Osmanlıların kökenieri ve yükselişi üzerine hazırladığı yapıtta, I I . Mehmed'in tağşişlerine de değinmeden geçemiyor. H . 865/ 1 460 - 6 1 tarihli tağşişle akçenin gümüş içeriğinin 1 00 dirheme 280 akçeden 3 3 5 akçeye indirildiğini, böylece tağşiş oranının yüzde 1 6,5'a vardığını belirtiyor. Bu işlem sonrasında darphanelere getirilen ak­ çe miktannın 2 1 8 milyona ulaştığını da ekliyor. Spandounes 2 1 8 milyon akçeyi yüzde 1 6,5 ile çarparak, devletin bu işlemden sağladığı toplam kan 35 milyon akçe , ya da cari kur üzerinden 800 bin Venedik dükası olarak hesaplıyor. Bu miktar, devletin bir yıldaki tüm nakit gelirlerinin yüzde ?'sine eşitti ve 1 5 . yüzyıl koşullannda gerçekten çok büyük bir gelir anla­ mına geliyordu.26 Osmanlı arşivlerindeki iltizam kayıtlarını kullanarak darphanelerin yıllık üretim miktarlarını ve tağşişlerden sağlanan gelirleri ·

26 T. Spandounes, On the Origins of the Ottoman Emperors, çev. ve yayına haz. D. M. N i cal , Cambridge University Press, 1 997, s. 1 09- 1 1 O; ayrıca T. C. Spandugi no, Petit traicte de l'origine des Turcqs, haz. Ch. Schefer, Ernest Leroux, Paris, 1 896, s. 57; lnalcık, •osmanlı lmparatorlu!)u'nun Kuru l uş ve lnkişafı Devri nde: s. 68 1 ; ve Kafa­ dar, ·when Coins Turned i nto Drops of Dew: s. 54.

hesaplamaya çalışan Halil Sahillioğlu da, her tağşiş sonrasında 3 5 0 ile 750 milyon akçenin veya 268 ile 560 ton arasında gümüşün yeni akçelerle de­ ğiştirildiğini tahmin ediyor.27 Bu ilginç hesaplamalar sayesinde biz de Osmanlı piyasalarında teda­ vül eden akçe miktarı hakkında çok istisnai bilgiler elde ediyoruz. B ir tağşiş sonrasında, tedavüldeki akçelerin bir bölümünün, belki de önemli bir bölümünün hiçbir zaman darphanelere geri dönmediğini kabul edersek, dolaşımdaki toplam akçe miktarı, darphanelere geri dönen ak­ çelerin miktarından daha fazla olacaktır. Darphanelere dönen miktarlar, dolaşımdaki akçe miktarı için sadece bir alt sınır oluştursa bile, bu veriler bize 1 9 . yüzyıla kadar Osmanlı tarihinin hiçbir dönemi için elimizde ol­ mayan son derece değerli bilgiler sunmaktadır. Dolaşımdaki toplam sik­ ke miktarlarına ulaşabilmek için, bunların yanına altın sikke miktarları için de belirli büyüklükleri eklemek gerekecektir ( bu konuda bir hesap­ lama için bkz . Ek 3 ) . Ancak, dönemin gözlemcileri tarafından hesaplandığına kuşku bu­ lunmayan ve daha sonra Spandounes tarafından bize iletilen bu veriler, devletin tağşişlerden sağladığı mali gelir miktarlarını biraz abartmakta­ dır. Devletin topladığı vergilerin bir bölümü akçe cinsinden sabit ola ­ rak alındığı için, tağşişler fiyat artışlarına yol açtığı ölçüde, devletin reel ya da gelecekteki enflasyondan arındırılmış gelirlerini olumsuz etkile­ mekteydi. Bu nedenle devletin bir tağşişden bir kez için kazanç sağladı­ ğını söylemek daha doğru olur. D aha sonra artan fiyatlar karşısındaki kayıplarını telafi edebilmek için, devletin ya nakit olarak toplanan vergi ­ !erin miktarını artırması, ya da bir kez daha tağşişe başvurması gerek­ mekteydi . Bir tağşiş sonrasında fiyatların artması için güçlü nedenler vardı. Her şeyden önce , bir tağşiş tedavüldeki sikkelerin itibari değerini artırmaktay­ dı . Değerli madenierin darlığı veya benzeri bir nedenle fiyatlar hemen artmasa bile, uzun mesafeli ticaret, daha uzun vadede fiyatların gümüş cinsinden dengelenmesine yol açıyordu. Osmanlı devleti de ticaret yolları üzerinde kurulmuştu . Balkanlar ve Anadolu deniz üzerinden Batı Akde­ niz bölgesiyle yakın ilişki içindeydi . Eğer gümüş üzerinden ifade edilen Osmanlı fiyatları ucuzlarsa, mal ihracatı artıyor ve fiyatlar yükseliyordu. Bu durumda, tağşiş uygulamalan sıklaştıkça, özellikle de kıyı bölgelerinde fiyatların daha çabuk artmasını beklemeliyiz. Elimizde tağşişler sonrasında fiyatların arttığına ilişkin somut kanıtlar var. Örneğin İstanbul'daki saray mutfaklannın hesap defterleri, gıda mal27 Sah i l l ioı;)lu, "Bir Mültezi m Zi mem Defteri ",

s.

1 74- 1 76.

ss

lan fiyatlannın l 460'lann sonlanndan l480'lerin sonlanna kadar yaklaşık yüzde 30 artnğını gösteriyor. 28 Fiyat artışlan bizi tağşişleri açıklamamıza yarayabilecek ikinci nedene, yine gümüş darlıklanna getiriyor. Tağşişler kısa dönemde , tedavüldeki sikkelerin ve gümüşün itibari değerini yükselterek gümüş darlıklanna kar­ şı belirli bir ferahlık sağlamaktaydı . Ancak er ya da geç fiyatlar artnğı için, bu ferahlık fazla uzun sürmüyordu. Fiyatiann artmasıyla, dolaşımdaki pa­ ra miktannın reel ya da fiyat düzeyine göre uyarlanmış miktan, eski dü­ zeylerine geri dönmekteydi . Uzun mesafeli ticaret bu eğilimi hızlandın ­ yordu .29 Tağşişlerin ardındaki saikler veya nedenler ile tağşişlerin gümüş darlık­ Ianna karşı mücadelede etkin bir yöntem olup olmadığı , hem Avrupa hem de Osmanlı bağlamında bir hayli tartışılmıştır. 1 5 . yüzyıl Fransa'sın­ daki tağşişleri inceleyen Harry Miskimin, değerli maden darlıklan ile kral­ ların ekonomiye müdahaleleri arasında sıkı bir ilişki gözlemlemiş, parasal darlıklann tağşişleri özendirdiğini savunmuştur. Ancak Miskimin'e göre, fiyat artışlan nedeniyle tağşişlerin olumlu etkileri büyük ölçüde ya da ta­ mamen ortadan kalktığı için, ekonomi açısından izlenmesi gereken gös­ terge para hacminin itibari miktan değil, tedavüldeki gümüşün miktandır. Tağşişler yoluyla tedavüldeki para miktannın artırılması, fiyat artışlan ne­ deniyle bir işe yaramıyordu. Bu süreçte uluslararası, örneğin Fransa ile İn­ giltere arası ticaret ve değerli maden akışlan da önemli bir rol oynamak­ taydı . Ülkelerarası ticaret bir tağşiş sonrasındaki fiyat artışlannı hızlandır­ dığı için, Miskimin 'e göre, kraliann değerli maden darlıklanna karşı tağşiş yoluyla verdikleri mücadele etkisiz kalmaya mahkumdu . Miskimin, Fransız krallannın tedavüldeki para arzını artırma yönündeki görünürde sonsuz güçlerinin aslında büyük bir yanılgı olduğu sonucuna varmaktadır.30 28 Bu tahmin, Istanbu l 'da fiyat ve ücretierin tarihi üzerine sürdürdü\')ümüz uzun d�

nem l i bir çal ışmanı n sonuçlarına dayanmaktadır. Daha ayrıntı l ı veri ler için bkz. ki­ tabın sonunda Ek 2. ı 5. yüzy ı l ı n ikinci yarısı için en ayrıntı l ı fiyat veri leri Istanbul 'da saray mutfaklarının hesap defterleri nde bulunmaktadır. Bu defterlerin bir bölümü Ömer Lütfi Borkon tarafındon yayım lanmıştır; bkz. •Istanbul Sorayiarına Ait Muha­ sebe Defterleri •, Türk Tarih Kurumu, Belgeler ı 3 ( ı 98 1 ); ve •Saray Mutfo\')ının 894895 ( ı 489- ı 490) Yıl ına Ait Muhasebe B i l ançosu•, Istanbul Üniversitesi Iktisat Fa­ kültesi Mecmuası 23 ( 1 962-63), s. 380-398. '19 Böylece David Hume'un ayrıntı l ı olarak tortıştı\')ı ödemeler dengesi süreçlerinin, daha ı 5. yüzyı ldan itibaren işiernekte oldu\')unu bel i rtmiş oluyoruz. ı 5. yüzyı lda Ingi ltere ve Fransa arası nda benzeri mal ve de\')erl i maden akışı için bkz. H. A. Miskimin, Money and Power in Fifteenth Century , Ya le University Press, New Haven, ı 984. 30 Miski min, Money and Power, s. 54-72. Miskimin'in dorphone üretim veri leriyle para biri m i n i n gümüş içeri\')i üzeri ne yoptı\'jı araştırma, en hızl ı to\')şişlerin dorphanelerin

Tağşişler yoluyla para arzını artırma çabalarının başarısızlığa mahkum olduğu görüşüne Michael Bordo da katılmaktadır. Ancak Bordo, fiyatlar artıncaya kadar tağşişlerin devlete mali gelir sağlama olanağını verdiğini de vurguluyor. Fiyatlar hemen yük.selse bile, eski sikkeleri ellerinde tutan­ lar bunları yenileriyle değiştirilmek üzere darphanelere getirdikleri sürece, krallar bu ek gelirden yararlanıyordu. Öyleyse, diyor Bordo, tağşişler gü­ müş darlıklanna değil, devletin mali sıkıntıianna karşı kısa vadede etkin bir yanıt oluşturuyor. 3 I Nitekim, 1 4 . ve 1 5 . yüzyıllarda Batı Avrupa'da tağşişlerin yaygınlaş­ ması, bu uygulamalann yararsız ve beyhude çabalar olmadığını gösteri­ yor. Gümüş darlıklanna bir çözüm getirmeseler bile tağşişler, devletlere mali ferahlık sağlamaktaydı . Peter Sputford da bu dönemin tağşişlerini in­ celerken gümüş darlıklan ile mali gereksinimleri birbirinden ayırmaktadır. Sputford da 1 4 . yüzyıl Avrupa'sındaki tağşişlerin gümüş darlıklarından değil, savaşlar ile uzun ve maliyetli bir süreç olan merkezileşme çabalann­ dan kaynaklandığını, kısacası tağşişlerin temel nedeninin devlete mali ge­ lir sağlamak olduğunu vurgulamaktadır.32 Osmanlı bağlamında da, güçlü bir devlet müdahaleciliği ve sert mali uygulamalarla gümüş darlıklarının birlikte görülmesi, tarihçilerio tağşişlerin ardındaki nedenleri ya da amaçlan belirlemelerini güçleştirmiştir. Osmanlı devletinin kuruluşu ve yükselişi üzerine yarım yüzyıl önce yazdığı kitabında Mustafa Akdağ, tağşişleri Osmanlıların yaşadığı iktisadi ve mali güçlüklerio bir sonucu olarak görüyordu. Ancak Akdağ, devletin ek mali sağlama ihtiyacını tağşişleri açıklayıcı bir neden olarak kabul etmiyordu .33 Halil İnalcık ise Akdağ'a verdiği yanıtta, tağşişlere daha geniş bir bakış açısıyla yaklaşarak, Osmanlı'daki gümüş darlıklarının Avrupa ve Doğu Akdeniz bölgesinde yaşanan darlıkların bir parçası olduğunu belirtmekteydi . İnalcık'a göre gümüş darlıklarının nedeni , ekonominin ve para kullanımının dolaşımdaki gümüş miktanndan daha hızlı büyümesiydi . Tağşişlerin ardındaki gerçek neden parasal darlıklardı, ancak bu darlıkları aniayamayan Osmanlı devlet adamları sadece mali kaygılarla davranmaktaydılar. en fazla üretim yaptıkları y ı l ları bel i r l i bir süre farkıyle izledi\'jini göstermektedir. Miskim i n ta\'jşişleri n, devletin e l i ndeki altın ve gümüş rezervleri eridikten ve orduya gerekl i kaynak artık bulunamaz hale geldikten sonra, çaresizl i kten ve siyasal ve as· keri koşul ların zorlamasıyle başvurulan bir önlem oldul')unu savunmaktadır. 31 M. D. Bordo, "Money, Deflation and Seigniorage i n the Fifteenth Century•, Journal of Monetary Economics 1 8 ( 1 986), s. 289-3 1 8. 32 Spufford, Money and /ts Use, s. 289-3 1 8. 33 Akde!'), "Osmanl ı lmparatorlu\'ju'nun Kuruluş ve lnkişafı Devri nde", Beliefen 1 3, s. 526 ve 1 4, 3 1 9-4 1 8.

59

İnalcık tağşişlerin ve gümüş yasak.lamalannın darlıklan azalttığı görüşün­ deydi. Devletin müdahaleci uygulamalannın gümüş darlıklannı ağırlaştır­ mış olabileceği olasılığını dikkate almıyordu.34 Eğer Osmanlı bürokrasisi tağşişlere gümüş darlıklannı hafifletecek uy­ gulamalar olarak yaklaşmış olsaydı, fiyat artışlan nedeniyle tağşişlerin bu amaca hizmet etmediklerini çok geçmeden anlamış olmaları gerekirdi. Düzenli tağşiş politikasının otuz yıl boyunca hiç ara verilmeden sürdürül­ mesi, devletin bu uygulamalardan yarar sağladığını ve bu yarann da gü­ müş darlıklannın hafiflerilmesi değil, ek mali gelir olduğunu gösteriyor.35 Bu dönemdeki diğer mali uygulamalar ve Spandounes'in bize aktardığı hesaplamalar da, tağşişlerin temel nedeninin mali gelir sağlamak olduğu konusunda kuşku bırakmıyor. B I R SIYASAL I KTISAT YAKLAŞlMI

Carlo Cipolla tağşişlerin bir nedeninin de enflasyon için belirli top­ lumsal kesimlerden gelen baskılar olduğunu söylemişti. Bu gözlemden yola çıkarak, tağşişlerin zamanlamasının ve ne kadar sık uygulandığının devlet ile toplum arasındaki değişen güç dengelerine bağlı olduğu söyle­ nebilir . Örneğin, 14. yüzyılda İtalyan kent devletlerinde, devlet üzerinde büyük gücü olan tüccarlar, devlet mali güçlüklerle karşı karşıya kaldığın­ da, ek vergiler yerine tağşişleri tercih ediyorlardı. Bu tercihin bir nedeni, tüccarların ellerinde tuttukları malların fiyatlannın da tağşiş sonrasındaki enflasyonla birlikte yükselmesiydi. Ayrıca, devlete borç vermiş olan tüc­ carlar, kredi anlaşmalanna borçların altın düka ile geri ödeneceği konu­ sunda bir madde koydurarak, kendilerini güvence altına almışlardı.36 Aynı biçimde, ortaçağın sonlarına doğru Batı Avrupa'da tağşişler yüzünden alevlenen mücadelede, ek mali gelir sağlamayı hedefleyen merkezi devlet­ ler tağşişlerden yana tavır alırken, topraklarını sabit fiyatlarla kiracılara vermiş olan taşra aristokrasisi tağşişlere karşı çıkmaktaydı. Bu koşullarda güçlü ya da zayıf para politikalanndan hangisinin izleneceğini, merkezi­ leşme yanlısı krallarla aristokrasİ arasındaki mücadele belirleyecekti.37 Os34 lnalcık, ·osma n l ı lmparatorluOu'nun Kuru l uş ve lnkişafı Devri nde•, s. 65 1 -55.

35 Avrupa'da 1 4. ve 1 5. yüzyı l l arda taı:lşi şleri n yaygınlaşması konusunda Michael Bor· do da benzeri bir görüşü savunmaktadı r; Bordo, •Money, Deflation and Seigniora· ge•; ayrıca A. J. Rolnick, F. R. Velde and W. E. Weber, •The Debasement Puzzle: An Essay on Medieval Monetary H i story•, The Journal of Economic History, 56 ( 1 996), s. 789-808. 36 Cipolla, ·currency Depreciation•, 4 1 4; ve C. M. Cipolla, The Monetary Policy of Four· teenth·Century Florence, University of Cal ifornia Press, Berkeley ve Los Angeles, 1 982. 37 Spufford, Money and /ts Use, s. 289-3 1 8.

manlı toplumunda da devlet dışında hangi kesimlerin tağşişlerden yarar­ landığını, daha genel olarak da belli başlı toplumsal kesimlerin tağşişler­ den nasıl etkilendiklerini belirleyebilirsek, tağşişler çevresinde biçimlenen devlet-toplum etkileşimini daha iyi anlayabiliriz. Her şeyden önce, Osmanlı toplumunda hemen her kesimin tağşişler­ den etkilendiğini ve her kesimin de şu ya da bu biçimde tavır aldığını söy­ lemekte yarar var. O dönemde erkek ve kadınların büyük çoğunluğunun, hem sikke kullanımı hem de tağşişlerin kime yaradığı, kimin kazandığı, kimin kaybettiği konusunda oldukça açık fikirleri vardı .3 8 Gelecekteki pa­ rasal yükümlülükleri akçe üzerinden sabitlenmiş olan kesimler, özellikle de borçlular ve sabit kira ödeyenler, tağşişlerden yararlanmaktaydı. Ancak Osmanlı toplumunda, devletin dışında, tağşişlerden yararlanan ve siyasal olarak güçlü bir kesim yoktu . Kırsal kesimde, tarım topraklannın büyük çoğunluğu devlet mülkiyeri altındaydı . Miri ve özel topraklan işleyenierin ödedikleri kiralar ve vergiler çoğunlukla ayni olarak toplanıyordu. Gerçi çift resmi gibi devlete yılda bir kez ödenen vergiler akçe üzerinden sabitlenmişti, ama bu tür vergile­ rin payı, ayni olarak toplanan öşürün yanında küçük kalıyordu .39 Buna karşılık, enflasyon döneminde , tarım üreticileri mallarını pazara getirdiklerinde yükselen fiyatlardan yararlanabiliyorlardı. Kısacası, Osmanlı toplumunun en büyük kesimini oluşturan köylülerin tağşişlerden zarar gör­ dükleri pek söylenemez. Hatta, sabit fiyatlar üzerinden ödedikleri rüsum ve vergiler her enflasyondan sonra yukarı çekilmediğine göre, köylülerin tağşişlerden bir miktar yararlandıklan bile ileri sürülebilir. Kentlerde ise, kredi ilişkileri canlanmaktaydı, ama alınan borçların ço­ ğunluğu küçük ölçekliydi . Sattıklan malların fiyatlan enflasyonla birlikte arttığı için dükkan sahipleri ve tüccarlar da tağşişlerden fazla zarar gör­ müyordu . Ancak, hızlı bir enflasyon ortamında satılan mailann fiyatlarına narh uygulanması tehlikesi vardı . Öte yandan sarraflann sikkelere ve para piyasalanndaki koşullara ilişkin uzman bilgileri sayesinde, tağşişlerin ya­ rattığı belirsizlik ve kur dalgalanmalarından yararlanmaktaydılar. Ancak sarrafların büyük bir bölümü alacaklı durumda olduğu için, tağşişlerden fazla yararlanmıyorlardı . Ayrıca, tüccarların ve sarraflann devlet politikala­ rını etkileyecek kadar güçleri de yoktu . Tağşişlerden en fazla zarar görecek kesimler akçe üzerinden sabit öde38 1 4. ve 1 5. yüzy ı l larda Batı Avrupa üzerine benzer bir gözlem için, bkz. Spuffard, Mo­

ney and /ts Use, s. 305.

39 Kırsal nüfusun ödediQi verg i ler için bkz. H. lnalcık, "Osmanl ı lar'da Raiyyet Rüsu­

mu•, Belleten 23 ( 1 959), s. 575-608.

61

me bekleyenlerdi . Bunların arasında köylülerden topladıklan vergilerin bir bölümünü akçe cinsinden alan sİpahiler de vardı . Loncalarda çalışaniann ve diğer ücretiiierin maaşları da, tağşişlerden olumsuz etkilenmekteydi. Tağşişlerden en fazla etkilenenlerin başında ise maaşlarını ya da ücretleri­ ni devletten alan kesimler geliyordu . I I . Mehmed döneminin tağşişlerine karşı direniş aslında çok erken ge­ lişti . 1 444 yılındaki ilk tağşişle akçenin ağırlığı ve gümüş içeriği yüzde l l düşürülünce, 90 günlük ücretlerini yeni ve gözle görülür ölçüde küçük akçelerle alan yeniçeriler, başkent Edirne'de bir tepede toplanarak, ya tağ­ şiştcn vazgeçilmcsini, ya da ücretlerine zam yapılmasını talep ettiler. Yeni­ çeriler cr ya da geç tağşişlerin fiyat artışianna yol açacağını çok iyi biliyor­ lardı. Toplumun diğer kesimleri gibi onlar da her kent ve kasahada oluşan para piyasalarını izlemekteydiler. Tağşişle birlikte akçenin düka karşısında­ ki kur değerinin düştüğünü öğrenmişlerdi . Gelişen tepkiler karşısında devlet geri adım atmak zorunda kaldı . Ye­ niçerilerin günlük ücretleri üç akçeden üç buçuk akçeye çıkarıldı . Yeniçe­ riterin bir para işlemi karşısında gösterdikleri ilk güçlü tepkiden sonra, gösterilerin yapıldığı yer Buçuktepe, bu olay da Buçuktepe Vakası olarak anılmaya başlandı . Ancak olayı sadece bir tağşiş işlemi etrafinda gelişen bir muhalefet olarak görmemek gerekir. Bu tür protesto eylemlerinin da­ ha sonraki örneklerinde de görüldüğü gibi, Buçuktepe Yakası'nın perde arkasında, büyük olasılıkla, bürokrasinin ve ulemanın muhalif kesimleri vardı . Tağşişler, yönetici sınıf içinde hoşnut olmayan fraksiyonlar için mü­ cadeleyi sokağa dökme firsatı yaratmaktaydı . Nitekim bu olaydan sonra, henüz 12 yaşındaki padişah ayrılmış, babası I l . Murad tekrar tahta çık­ mıştır. İlk tağşiş işleminin I l . Mehmed'in kendi düşüncesi olmadığı, çev­ resindeki yöneticiler tarafindan kararlaştırıldığı da açıktır.40 I l . Mehmed'in 1 45 l 'de tahta döndükten sonra tağşiş uygulamalarını yeniden başiattığını biliyoruz. Ancak yeniçeriterin muhalefetlerinin sürdü­ ğüne dair elimizde bir kanıt yoktur. Bir olasılık, her tağşişten sonra yeni ­ çerilerin ücretlerinin de artırılmış olmasıdır. Yeniçerilerin günlük ücretle.ıl() Konstantin Mihai loviç adında bir devşi rme yeniçeri, bu olayı anılarında ayrı ntı larıy­

la anlatır. Mihai loviç ücretierin yarım akçe artırı ldıı;jını bel i rtmekte ve 90 günlük ye­ n i ücretleri , i lg inçtir, altın düka üzeri nden vermektedir. Taı:)şişler sonrasında akçe­ n i n düka karşısındaki kur deı;jeri hemen düştüı:)ü için, Mihai loviç'in anlatımı yeniçe­ ri leri n ve toplumun diı;jer kesimleri n i n akçeni n satın a l ı m gücündeki deı;jişikliklere ne kadar duyarl ı olduı;junu da yansıtmaktadır. Bu dönemde temel hesap birimi akçeydi , ancak akçe dalgalanmaya başlayınca, standartları hiç deı;jişmeyen düka, temel he­ sap birimi olarak kullan ı l d ı . K. Mihai lovic, Memoirs of o Jonissory, çev. B. Stolz, ta­ ri hsel yorum ve notlar S. Soucek, Michigan Slavic Pub l i cations, University of Michi­ gan, Ann Arbor, 1 975, s. 7 1 -73.

rinin I l . Mehmed'in saltanatının geri kalan bölümünde nasıl bir seyir izle­ diğini henüz bilemiyoruz. Ancak 1 6 . yüzyılın başlarına gelindiğinde , günlük ücretlerinin üç buçuk akçeden beş akçeye yükselmiş olduğuna iliş­ kin bir belge var elimizde .4 I Bu kanıtın da ışığında, yeniçerilerin daha sonraki tağşişler karşısında sessiz kalışlarını, I I . Mehmed'in fetih politika­ larının başarılı olması ve bu sayede yeniçerilerin ve diğer toplumsal kesim­ lerin, ücretlerdeki artışlar dahil, çeşitli biçimlerde yarar sağlamış olmala­ rıyla açıklayabiliriz. Ayrıca, I I . Mehmed'in merkezileşme hamlesinin başa­ nya ulaştığını ve uzun saltanatı sırasında padişahın gücünün bir hayli art­ tığını da dikkate almak gerekir. Bu koşullarda, yeniçerilerle bürokrasinin ya da ulemanın muhalif kesimlerinin padişaha karşı açık muhalefette bu­ lunmaları çok güçleşmiştir. Yine de I l . Mehmed'in müdahaleciliğinin ve sert mali önlemlerinin toplumun çeşitli kesimlerinde memnuniyetsizliğe yol açtığını biliyoruz. Bu kesimlerin arasında ulema, taşradaki toprak sahipleri, uç beyleri ve sa­ vaşçılar en önde geliyordu. Özel mülk ve vakıf topraklannın devletleştiri­ lerek timariara dönüştürülmesi de tepkilere yol açmıştı . Daha uzun vadede ise, yeniçerilerin ve diğer kesimlerin düzenli tağşiş politikasına muhalefetleri akçenin istikrarlı bir çizgi izlemesini sağlamıştır. I I . Mehmed'in ölümünden sonra oğlu Bayezid'in Cem Sultan'ı safdışı ederek tahta geçebilmesi için, babasının uzun saltanatı sırasında gücendir­ diği kesimlerle uzlaşması ve onların desteğini alması gerekiyordu. Bayezid vakıfların ve müsadere edilen toprakların bir bölümünü geri verdiği gibi, tağşişlere son vermeyi de taahhüt etti . Böylece akçe II. Mehmed'den ön­ ceki istikrarına döndü. 1 48 1 - 1 5 8 5 arasında devlet, akçenin ağırlığı ve gü­ müş içeriğini, 1 566 yılındaki yüzde 7'lik ufak tağşiş işlemi dışında, hiç değiştirmerli . 42

1 524 için geçerl i olan bu günlük ücret, Istanbul 'daki fiyat ve ücretler üzerine yürüt­ mekte oldu!)umuz uzun döneml i bir araştı rma çerçevesi nde, yeni çeri lerin mevacib defterleri nden al ınmıştır; bkz. BOA, H . 93 1 ( 1 524) tari h l i MM 50 1 08/9390, ayrıca MM 23. 42 Bkz. Bölüm 8, Tab lo 8.2. 41

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

ERKEN DÖN EMiN PARA DÜZENi AL T l N SU LTAN I : B I R " U LUSLARARAsı• SIKKE

64

Eğer II. Mehmed'in uzun saltanatının iki önemli özelliği merkezileş­ me ve müdahalecilik ise, bir diğeri de Doğu Akdeniz'de geniş bir impara­ torluk kurma girişimiydi . Nitekim, İstanbul'un fethi ve Balkanlar'da Bos­ na-Hersek'e kadar uzanan topraklann, kuzeyde Kınm, doğuda da Anado­ lu'nun büyük bir kısmının Osmanlı devletine katılmasından sonra, Os­ ınanlılar kendilerini evrensel bir imparatorluğun yöneticileri ve hem Ro­ ma hem de İslam geleneklerinin mirasçılan olarak görmeye başladılar. ı Ticaretin geliştirilmesi, kara ve deniz ticaret yollannın denetim altına alınması, Osmanlıların Doğu Akdeniz'de izledikleri stratejinin önemli bir parçasıydı . Uzun mesafeli ticaretin gelişmesi, hem yerel piyasalardaki mal arzını artırmak hem de devlete vergi geliri sağlamak açısından önemliydi . Osmanlıların Ege ve Adriyatik denizlerindeki tilolarını güçlendirmeleri de, hem askeri hem de ticari nedenlere dayanıyordu. Ayrıca Osmanlı yö­ netimleri , Karadeniz bölgesi ve Anadolu üzerinden İran'a ulaşan ve gide­ rek canlanan ticareti de desteklemekteydiler.2 Bu girişimlerin o zamana

2

H. l nalcık, "The Rise of the Ottoman Empi re", S. M. Holt, A. K. S. Lambton ve B. Le­ wis (ed.), The Cambridge History of Islam, Cambridge University Press, 1 970, c. lA, s. 295-300. H . l nalcık, "Bursa and the Commerce of the Levant", Journal of the Economic and Social History of the Levant 3 ( 1 960), s. 1 3 1 - 1 47; ve H. lnalcık, The Ottoman Empire, The Classical Age, 1 300- 1 600, Weidenfeld ve N i colson, Londra, 1 973, s. 1 2 1 - 1 26. Osman l ı ların DoÇju Akden i z'deki ticaret yol l a r ı nı denet i m a l t ı na a l ma çaba ları ll. Bayezid'i n saltanatı sırasında ( 1 48 1 - 1 5 1 2) hız kazandı; bkz. Palmira Brummett, Ottoman Seapower and Levantine Diplomacy, s . 1 3 1 - 1 74; ayrıca H . l na l c ı k , "Trade", H . lnalcık v e D. Quataert (ed.), A n Economic and Social History o f the Otto-

kadar Doğu Akdeniz bölgesindeki ticaret yollan üzerinde hegemonyacı bir konuma sahip olan Venedik ile çatışmalara yol açması kaçınılmazdı . Nitekim, ı 463 'te başlayan Osmanlı-Venedik savaşı ı 479'a kadar sonuç­ landınlamamıştır. 3 Uzun mesafe ticareti üzerinde söz sahibi olmanın bir yolu da, ödeme araçlan üzerinde söz sahibi olmaktan geçiyordu. Osmanlılann ilk ı s o yı­ lında, gümüş akçe özellikle yerel işlemlerde ekonomiye ve devlete bir hayli kolaylık sağlamıştı . Ancak, topraklann genişlemesi ve imparatorluk kurma girişimleriyle birlikte, tüm Doğu Akdeniz bölgesinde kabul edile­ cek bir ödeme aracının oluşturulması ve piyasalarda kabul görmesi gereki­ yordu. İşte bu noktada Osmanlılar altına döndüler. Ortaçağda yüzyıllar boyunca sadece gümüşe bağımlı kalan Avrupa'da, ı 3 . yüzyıldan itibaren devletler altın sikke basmaya başlamışlardı. Bu sü­ reçte, ticarette daha güçlü ve etkin olan İtalyan devletleri başı çekiyordu . Floransa'nın ı 2 S2 'de basılmaya başlanan altın florinleri ile ı 284'ten iti­ baren aynı standartlarda basılan Venedik dükası ya da zecchino'su , ı 3 SO'lerde Doğu Akdeniz'de tedavül eden en önemli Avrupa sikkeleri konumuna ulaştılar. ı s . yüzyılın ortalanna gelindiğinde, düka sadece Ak­ deniz bölgesinde değil, Avrupa'nın büyük bir bölümünde, uzun mesafeli ticaretin en yaygın kullanılan ödeme aracı olmuştu .4 Bunun üzerine, İspanya'dan Macaristan'a kadar pek çok Avrupa ülkesi de, kendi altın sikkeleri için florin ve dükanın standartlarını kabul ettiler.s Doğu Akdeniz'de ise Memluklar, ı42S yılından itibaren, aynı standart­ lada, eşrefi adını verdikleri bir altın sikke basmaya başladılar. Eşrefi Os­ manlılar'ın fethine kadar Mısır'da tedavül eden en önemli altın sikke ola­ rak kaldı .6 Ayrıca, dükanın çeşitli taklitleri de hem Batı Avrupa hem de Doğu Akdeniz'de yaygın olarak tedavül etmekteydi .7 Güney ve Doğu Avrupa kaynaklarında, "Türk" altın dükalarının l 42S 'lerden itibaren İtalya'da, Eflak ve Boğdan'da, Ukrayna ve Karade-

3 4 5 6 7

man Empire, 1 300- 1 9 1 4 içi nde, Cambridge University Press, 1 994, s. 1 88-3 1 4. S. J . Show, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, c . l , 1 280- 1 808, Cambridge University Press, 1 976, s. 62-69. SpuHord, Money and /ts Use, s. 1 76- 1 83 ve 283-286; Cipolla, Money, Prices and Ci­ vilization, s. 20-26. SpuHord, Money and /ts Use, s. 406-408; ve SpuHord, Handbook of Medieval Ex­ change, Royal H i starical Saciety, Londra, 1 986. J . L. Bacharach, "The Dinar versus the Ducat•, International Journal of Midd/e Eas· tern Studies 4 ( 1 973), s. n-96. H . E. lves ve S. Grierson, The Venetian Go/d Ducat and /ts lmitations, The Ameri­ can Numismatic Society, New York, 1 954.

66

niz kıyılannda tedavül ettiği hakkında pek çok kayıt bulunmaktadır. Bu erken dönem hakkındaki bilgilerimiz fazla ayrıntılı değildir. Bu sikkeler Osmanlılar tarafindan basılan florin ya da dükalar olabileceği gibi, bu er­ ken dönemde Avrupalıların, üzerlerindeki Arap harfleri nedeniyle eşrefile­ ri Osmanlı sikkeleri sanmış olmaları da mümkündür. s Ancak, Osmanlı­ ların İstanbul'un fethinden bir süre sonra İstanbul, Edirne ve Serez'deki darphanelerinde resmi standartlarda Venedik dükası darp etmeye başla­ dıkları kesindir. Devlet bu darphanelerin işletme hakkını akçe üreten darphanelerinkinden ayrı olarak satışa çıkarmaktaydı.9 Örneğin, II. Meh­ med'in 1456 yılından sonra yürürlüğe giren bir kanunnamesinde , .frengi filorisi üreten darphane işletmecilerine, sikkelerin ağırlıklan ve altın içe­ rikleri de dahil , ayrıntılı talimat verilmektediri O ( bkz. kitabın sonunda Ek l ). Osmanlılar bu sikkelerin üretiminden çeşitli yararlar sağlamaktaydılar. Birincisi, piyasalarda yaygın kabul gören bir sikkenin dolaşımını artırarak ticarete destek oluyorlardı . Ayrıca, üretilen sikkelerin altın içerikleri Vene­ dik'te üretilen dükalardan eksik olmadığı halde, darphaneler ve devlet bu üretim faaliyetinden kar sağlamaktaydı. ı ı Frengi filorisi üreten darphane­ lerin ittizam bedelleri bu işin karlı olduğunu açıkça gösteriyor. Nihayet devlet, kendi dükalarını basarak düşük kaliteli dükalan tedavülden kaldırmayı da amaçlamış olabilir. Osmanlıların kendi adiarına bastırdıklan ve sultani ya da hasene-i sul­ taniye adı verilen ilk altın sikkeler ise, ilk kez H . 882/ 1477-78 yılında İs­ tanbul'da üretildi. Sikkelerin ön tarafinda "Sultan Mehmed bin Murad han azze nasruhu Kastantiniye duribe fi 882" ( zaferi şerefli olsun, 882 yılında Kostantiniye'de darbedilmiştir), arka tarafinda ise "daribü'n-nadr sahibü'l-izz ve'n-nasr fi'l- berr ve'l- bahr" ( altını basan, denizde ve karada Tanrı'nın yardımına mazhar, sabır sahibi ) ifadeleri yer alıyordu. I I . Baye­ zid ( 1 48 1 - 1 5 1 2 ) döneminden itibaren sultaniterin arka tarafinda "sulta­ nü'l- berreyn ve hakanü'l-bahreyn es-Sultan bin es-Sultan" (iki karanın sultanı, iki denizin hakanı, sultan oğlu sultan ) ifadesi de kullanılmaya başN. Beldiceanu ve 1 . Beldiceanu-Stei nherr, "Les lnformations les Plus Anciennes sur les F lori ns Ottomans", Türl< Nümizmatik Deme(Ji'nin 20. Yılmda lbrahim Artuk 'a Arma�an içi nde, Türk Nümizmotik Dernefji Yayınları, I stanbul, 1 988, s. 49-58; F . Babi nger, "Zur Frage der Osmani sehen Goldpragungen i m 1 5. Jahrhundert unter Murad l l . und Mehmed l l " , Südost-Forschungen 1 5 ( 1 956), s. 550-553; H. Soh i l l i�­ lu, "Osmanl ı Para Tarihi Üzerine Bir Deneme", s. 1 06- 1 1 0. 9 Sahi l l i�lu, "Bir Mültezim Zirnem Defteri ", s. 1 78-80. 10 Bu kanunnameni n kes i n tarihi b i l i n memektedir; bkz. N. Beldiceanu, Les A ctes des Premiers Sultans, 1 : , Actes de Mehmed ll et Bayezid l l , s. 65-66; ve A. Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri, c. 1 , s. 44 1 -442. l l Sahi l l i�lu, "Bir Mültezi m Zirnem Defteri*, s. 1 78- 1 80. 8

!andı . 1 7 . yüzyılın sonlarına kadar sultanilerde çoğunlukla bu ifadeler yer almıştırl2 ( bkz. Resim 7 ) . Ağırlıklan ve altın içerikleri bakımından sultani­ lerin dükadan ve Akdeniz çevresindeki diğer devletlerin altın sikkelerin­ den farkı yoktu . Hatta ilk sultanilerin altın içerikleri dükanınkinden biraz daha yüksekti . I 3 1 9 . yüzyıla kadar Osmanlı altın sikkelerinin sabit bir de­ ğeri olmamıştır. Sultanilerin ve onu izleyen altın sikkelerin akçe cinsinden ifade edilen değerleri piyasalarda belirleniyordu. Devlete yapılan ödeme­ lerde sultanilerin hangi kur değeri üzerinden kabul edileceği de ayrıca ilan edilmekteydi . 1 6 . yüzyılın ikinci yansına kadar, bu resmi kur değerle ­ ri piyasada oluşan kur değerlerine eşit veya çok yakın olmuştur.14 Osmanlıların kendi altın sikkelerinde Venedik dükasının standartlarını kullanmaları üzerinde biraz durmak gerekir. Çünkü Osmanlılar bu dö­ nemde Doğu Akdeniz'in egemenliği için Venediklilerle sıkı bir mücadele­ ye girmişlerdi. Ancak aynı zamanda, dükanın ve düka standartlanndaki diğer altın sikkelerin Akdeniz çevresinde ve Avrupa'nın pek çok bölgesin­ de uzun mesafeli ticarette kullanılan temel ödeme aracı olduğunu gör­ mekteydiler. Bu piyasalarda başka standartlarda basılmış altın sikkelerin yaşama şansı olmadığını biliyorlardı . Bu nedenle de Osmanlılar sultaninin standartları konusunda pragmatik davranınayı tercih etmişlerdir. Elimizde ayrıntılı darphane kayıtları bulunmamakla birlikte , çeşitli kaynaklardan elde edilen bilgiler, sultani üretiminin 1 6 . yüzyılın ikinci çeyreğine kadar sınırlı kaldığına işaret ediyor. I S I. Selim'in saltanatı sıra­ sında ( 1 5 1 2 - 1 520) o yöndeki seferler ve fetihler sayesinde, sultani Doğu Anadolu, Suriye ve Mısır'da da darp edilmeye başlandı . Sultani üretimi Kanuni Süleyman 'ın saltanatı sırasında ( 1 520- 1 566) önemli artışlar gös­ terdi. Bu dönemde Balkanlar'daki Sidrekapsi ve Kratova'daki altın ma­ denleri çevresinde kurulan darphanelerle İstanbul ve Kahire , imparatorlu­ ğun önde gelen altın sikke üretim merkezleri oldular.I6 Mısır'ın fethi ve 12 Schaendl inger, Osmanische Numismatik, s. 92; Pere, Osmanlılarda Madeni Paralar,

s. 90- ı n. 1 3 Bu dönemi n Osma n l ı kanunnamelerinde darphanelerden 1 00 miskal altı ndan 1 29

adet sultani darp etmeleri i stenmekteydi . Buradaki miskal l lhanl ı birimi olup, bir bu­ çuk Tebriz dirhemi ne ya da 4.6 1 grama eşitti . Daha sonraları, sultani piyasalarda tutununca, 1 00 mi skalden 1 30 sultani üreti lmeye başland ı . Sahi l l ioğlu, "Osmanl ı Para Tarih i ", s. 1 1 0. 14 Bu kur değerleri için bkz. Tablo 4. 1 . 1 5 Sahi l l i oğ lu'nun "Bir Mültezim Zirnem Defteri" baş l ı k l ı çal ı şması bakı r, gümüş ve al­ tın s i kke üreten darphanelerin i şleti lmesi ne i l işkin müzayedelerdeki fiyatlardan yola çıkarak, üretim düzeyleri hakkında dalay l ı kanıtlar sunmaktadır. Ancak, bu kanıtla­ rın sağlanab i ldiği darphanelerin sayısı s ı nırlıdır. 1 6 1 5. ve 1 6. yüzy ı l larda Osmanl ı altın sikkeleri ve bunları üreten darphaneler için, bkz.

Tablo 4. 1 : GÜMÜ$ AKÇE VE ALTIN SU LTANI, 1 477-1 584

68

Yıllar

1 00 Dir. Kesilen Ak�

Ak�nin Ağırlığı (Gram)

Sultaninin Ağırlığı (Gram)

Kur Sultani/ Akçe

1477 1 48 1 1 49 1 1 500 1 5 12 1 526 1 5 32 1 540 1 5 50 1 566

400 410 420 420 420 420 420 420 420 450

0,77 0,75 0,73 0,73 0,73 0,73 0,73 0,73 0,73 0,68

3,572 3,572 3 ,572 3 ,572 3 ,572 3 ,544 3,544 3,544 3 ,544 3 ,5 1 7

1 5 82

450

0,68

3 ,5 1 7

45 -46 47 52 54 55 59 60 60 60 60 65-70 60 65-70

Hesaplanan Altın/Gümüş Oranı 8,8 8,9 9,6 1 0,0 1 0,2 1 0 ,9 1 1 ,2 1 1 ,2 1 1 ,2

(resmi) (piyasa) (resmi) ( piyasa)

1 1 ,8 1 1 ,8

Notlar: 1 - Bkz. Tablo 3. 1 'in notlan. 2- Önceleri 1 00 Tebriz miskalinden ( 1 ,5 Tebriz dirhemi veya 4,608 gram) 1 29 sultani kesilmekteydi. Bu durumda sultani dükadan daha fazla alnn içermekteydi. Sultani piyasalar­ da benimsc:ndikten sonra, ağırlığı iki kez düşürüldü. 1 526'da 1 00 miskalden 1 30 sultani, 1 564'ten itibaren de 1 00 miskal alnndan 1 31 sultani üretilmc:ye başlandı. Sultaninin ayan ise binde 997'de değişmeden kaldı. 3- Bu dönemde sultaninin düka karşısındaki resmi ve piyasa kur değeri bire bir olarak kalmışnr. 4- 1 6. yüzyılın ikinci yansında sultani ve dükanın resmi kurlan 60'da kalırken, piyasa kuru yükselmeye devam etti . Alnn/gümüş oranında süregelen han-doğu farklılıklan nc:dc:­ niyle, alnn sikkelc:rin resmi ve piyasa kurlan arasındaki fark Balkanlar'da daha fazlaydı. Bir başka deyişle, piyasa kurlanna göre banda alnn, doğuda ise gümüş sikkeler daha değerliydi. 5- Eldeki verilerin sınırlamalan nedeniyle, son sütundaki altın/gümüş oranlannı sadece iyi tahminler olarak kabul etmek gerekir. Bu oranlar sayesinde elimizdeki diğer verilerin sağ­ lık derecesini sınamak da mümkün olmaktadır. Avrupa'daki ortalama alnn/gümüş oranı 1470 yılında l l ,3'ten 1 520'de l 0 ,6'ya düştükten sonra, 1 580'1erde tekrar l l ,7'ye yüksel­ mişti. Braudel ve Spooner "Prices in Europe" , s. 459. Kaynaklar: Hesaplamalanmızda şu kaynaklardaki bilgilerden yararlanılmışnr : Sahillioğ­ lu, Osmanlı Para Tarihi Üzerine Bir Deneme, s. 1 - 58; Bir Arırtık Osmanlı Para Tarihi, s. 1 - 1 7 ve "Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri"; Sultan, Coins of the Ottoman Empir� Aykut, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Sikke Tecdidleri", s. 257-97; İsmail Galib, Tabim-i Meskukat-ı Osmaniye; Halil Edhem, Meskukat-ı Osmaniye; Ahmet Refik, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Mcskukat" .

TABLO 4.2: DldER SIKKELERIN AKÇE CINSINDEN KUR DEdERLERI, 1 4n-1 584

Yıllar 1479 148 1 149 1 1 500 1512 1 526 1 532 1 540 1 5 50 1 566 1 582

Venedik Düka (altın) 45 -46 47 52 54 55 57 57 60 60 60 60 65-70

Mısır Eşrefi ve Şcrifi (altın) 42-43 45 50 52 50-55 53 52 55 57 57 ( resmi ) ( piyasa )

İspanya Macar Engurissiyye 8-Real (altın) (gümüş)

Hollanda Taler (gümüş)

42 -43 45 50 52 53

40

35

57(resmi )

40-50

40-45

Nodar: 1 - Osmanlı piyasalannda yaldız olarak da anılan Venedik dükasının standartlan 1 8 . yüzyılın sonuna kadar değişmeden kalmışnr ( bkz. Tablo 3. 1 , not 5 ) . 2 - Mısır'ın alınmasından sonra Osmanlılar Memluk eşrefilerinin yerine kendi alnn sikkelerini bastılar. Şerifi diye anılan bu sikkelerin sultani ile aynı standartta olması gerekiyordu, ancak şerifiler çoğunlukla sultani ve dükadan daha az alnn içermekteydiler ve kur değerleri de genellikle diğer ikisinin altında kaldı. 3- İspanyol 8-reali ve Hollanda taleri için bkz. Tablo 8 . 3. Kaynaklar: Sahillioğlu, Osmanlı Para Tarihi Üzerine Bir Deneme, s. 1 40-64; ve "Os­ manlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri . "

Mısır'dan İstanbul'a her yıl altın olarak gönderilen ödemeler de sultani üretiminin artışında önemli rol oynadıl 7 ( bkz. Tablo 4. 1 , 4.2 ve Bölüm 6 ) . Sultaninin altın içeriği v e düka karşısındaki kuru, 1 6 . yüzyılın sonlan­ na kadar bire bir kaldı. Ancak, özellikle 1 7 . yüzyılın başlanndan itibaren dükanın değeri daha yüksek seyretmeye başladı . Büyük olasılıkla bu, sulR. Kocaer, Osmanlı Altın Paraları, Güzel Sanatlar Matbaası, Istanbul , 1 967; K. M. Mackenzie, "Old Coins of Suleyman the Magnificent from the Mint at Sidre Qapsi", Nomismatika Chronika 10 ( 1 99 1 ), s. 7 1 -80; Schaendlinger, Osmanische Numisma­ tik, s. 9 1 - 1 08. Osma n l ı altın madenieri için, bkz. H . Sah i l l ie>Oiu, "Altın", Islam An­ siklopedisi 2 ( 1 989), s. 532-536; ayrıca, Bölüm 2, s. 4 1 -43. 1 7 S. J. Show, The Financial and istrative Development of Ottoman Egypt, 1 5 1 71 798, Princeton University Press, 1 962, Bölüm 6.

69

taninin altın içeriğinin uygulamada azalmasından kaynaklanıyordu. An­ cak, akçenin bu dönemde yaşadığı istikrarsızlıklar da sultaniyi olumsuz et­ kilemiş olabilir. ıs YABANCI SIKKELER

70

Dönemin diğer devletlerinin çoğunluğu gibi, Osmanlı devleti de en erken aşamalardan itibaren yabancı sikkelerin tedavülüne izin vermekte, hatta özendirmekteydi. Bu politikanın en önemli amacı yerel piyasalarda kullanılan değerli maden ve sikke miktarını artırmaktı . Ayrıca yabancı sik­ keler, Osmanlı devletinin büyük önem verdiği uzun mesafeli ticaretin ge­ lişmesinde önemli rol oynuyorlardı . Sultaninin 1 6 . yüzyıldaki yükselişine kadar, yabancı sikkeler Osmanlı ülkesindeki uzun mesafeli ticaretre de en önde gelen ödeme aracıydılar. 1 5 . ve 1 6. yüzyılda çeşitli yabancı sikkelerin göreli önemleri üzerine kimi kaynaklardan nice! bilgiler edinmek mümkündür. Bu kaynaklar ara­ sında en önemlisi tereke defterleridir. Miras anlaşmazlığında, ölen kişile­ rin mal varlıklannı ayrıntılı olarak belgeleyen tereke defterlerine pek çok Osmanlı kentinin mahkeme kayıtlannda sık sık rastlanmaktadır. l9 Bu lis­ telerde ölen kişilerin mal varlıkları arasında sikkeler de görülmektedir. Ancak, bu tür kanıtlan ihtiyatla kullanmak gerekir. Çünkü bireyler servet­ lerini saklarken, gümüş yerine daha istikrarlı olan altını tercih ediyorlardı. Oysa günlük alış verişlerde, gümüş daha sık kullanılmaktaydı. Bu neden­ le, tereke defterlerinde bulunan sikkelerin dağılımı, onların bir değişim aracı olarak kullanımından çok, servet saklama işlevlerini yansıtmaktadır ( bkz. Tablo 4 . 3 ) . Bir diğer kaynak da merkezi hazinenin sayımlandır. Os­ manlı merkezi hazinesinde çeşitli vesilelerle yapılan sayımlarda ortaya çı­ kan tabioyu yorumlarken de dikkatli olmak ve aynı hataya düşmernek ge­ rekiyor.2 0 Bu iki kaynaktan elde edilen veriler bize altın ve gümüş sikkelerin pi­ yasalardaki kullanımı hakkında sağlıklı bilgiler sunarnasa da, bu verilere bakarak belirli bir dönemde Osmanlı piyasalannda hangi altın sikkelerin kullanılmakta olduğu hakkı nda güvenilir bir izienim elde etmek müm1 8 Osmanl ı altın sikkeleri nin içerikleri kes i n b i l inmemektedir. Nümizmatik koleksiyon­

lardaki sikkeler üzeri nde gelecekte yapı lacak çal ışmalar, bu konuya ışık tutacaktır. 1 7. yüzyı lda sultani ve dükanın kur de�erleri için, bkz. Bölüm 8, Tablo 8.2 ve 8.3. 1 9 Tereke defterleri nin içerikleri konusunda bkz. S. Öztürk, Askeri Kassama ait Onye­ dinci Asır Istanbul Tereke Defter/eri, Osmanl ı Araştı rmaları Vakfı Yayınları, Istan­ bul, 1 995 ve H. Özd�er, 1 463- 1 640 Yılları Bursa Şehri Tereke Defter/eri, Istanbul Üniversitesi Iktisat Fakültesi Yayınları, I stanbul , 1 988. 20 Örn�in, bkz. Sah i l l i�lu, "Osmanl ı Para Tari hi", s. 1 06- 1 09.

TABLO 4.3: BURSA TEREKE DEFTERLERINDE BULU NAN siKKELER, 1 462-1 51 3 Dönem

1462- 1488

1497- 1 5 1 3

İncelenen tereke sayısı İçinde sikke bulunan terekeler (yüzde )

1 009 34,0

149 1 2 5 ,9

İçinde gümüş sikke bulunan terekeler -çoğunlukla akçe- (yüzde )

32,7

23,0

Gümüş sikkelerin toplam nakit içindeki payı (değer üzerinden yüzde olarak)

79,2

45,9

4,9

8,1

20,8

54,1

0,1

2,4

39,6

44,8

60,3

52,8

İçinde altın sikke bulunan terekeler (yüzde ) Altın sikkelerin toplam nakit içindeki payı (değer üzerinden yüzde olarak) Sultaninin altın sikkeler içindeki payı (yüzde ) Dükanın altın sikkeler içinde payı (yüzde ) Mısır eşrefisinin altın sikkeler içindeki payı (yüzde )

Not: Altın sikkelcrin kur değerleri için bkz. Tablo 3. 1 , 4. 1 ve 4 . 2 . Kaynaklar: Sahillioğlu, Osmanlı Para Tarihi Üzerine Bir Deneme, s. 142-43; aynca, Özdeğer, Tereke Defter/eri, s. 1 1 9-244.

kündür. Bu kaynaklar bize 1 5 . ve 1 6 . yüzyıllarda Venedik dükası ile 1 6 . yüzyılın ilk çeyreğine kadar tedavülde kalan eşrefinin e n çok kullanılan ya­ bancı altın sikkeler olduğunu gösteriyor. Engürüsiye olarak bilinen Macar altını ile Floransa'nın florini de, daha az miktarlarda olsa da, kullanılmak­ taydılar2 l ( bkz. Resim 8 ve 9 ) . Merkezi hazinenin sayımlannda dükanın taklitlerine de rastlanmaktadır. Daha düşük altın içerikleri nedeniyle, bu sikkelerin kur değerleri dükadan yüzde 5 kadar daha azdı . Tüm sayımlar­ da ve tereke defterlerinde, sultaninin öneminin 1 6 . yüzyılın ilk çeyreğin21

Macar altınları, 1 3. yüzyı ldan itibaren Macari stan'da çıkarılan altın la üreti lmektey­ d i . Esas olarak dış piyasalar i ç i n üreti len bu sikkelerin standartları florin ve dükayı izl iyordu. Zaman i ç i nde görünümleri deQişmiş, ancak aQırlıkları ve altın içerikleri ltalyan sikkelerin i n aynı kal mıştır. Spufford, Money and /ts Use, s. 320.

den sonra hızla yükseldiği görülmektedir22 ( altın sikkelerin kur değerleri için bkz . Tablo 3 . 1 ve 4 .2 ) . 1 6 . yüzyılın ikinci yansında Amerikan gümüşünden üretilmiş büyük sikkeler gelene kadar, Osmanlı piyasalarında Avrupa'nın gümüş sikkeleri pek görülmedi . Bunun tek istisnası, 1 4 . yüzyılın ilk yarısında, düka ve flo­ rinden önce Batı Anadolu'da tedavül eden, İtalyan şehir devletlerinin kü­ çük gzgliattı"'leriydi .23 ALTl N-GÜMÜŞ-BAKlR

72

Gümüş ve bakır Osmanlı sikkelerini daha önceki bölümlerde, altın sikkeleri de bu bölümde tartıştık. Şimdi bu tabioyu bir bütün olarak yo­ rumlayacak olursak, 1 6 . yüzyılın ilk çeyreğine gelindiğinde, Osmanlı pa­ ra sisteminde her biri değişik işieve sahip ve değişik tür sikke tarafından temsil edilen üç ayrı düzey görülüyor. Hiyerarşinin tepesinde, daha çok tüccarlar tarafından, büyük ödemeler yapmak için kullanılan altın sikke­ ler bulunuyordu .24 Altın sikkeler ayrıca sarraflar, yüksek devlet memur­ ları ve bir ölçüde de orta ve büyük ölçekli imalathane sahipleri tarafın­ dan kullanılmaktaydı . Anadolu ve B alkanlar'ın piyasalara daha açık köy­ lerindeki büyükçe toprak sahipleri ile köylülerden aldıklan vergilerin bir bölümünü nakit olarak toplayan sİpahiler de altın sikkeleri yakından ta­ nıyordu.ıs Altın sikkelerin işlevleri ödemelerle sınırlı değildi . Sultani ve düka, bü­ yük parasal miktarlann ifade edilmesinde de sık sık kullanılmaktaydı . Bu sikkeler, kur değerlerinin birbirlerine eşit olduğu 1 6 . yüzyılda sadece "al­ tın" olarak da anılıyordu . Ayrıca altın sikkeler, tereke kayıtlannda görül­ düğü gibi, servetierin saklanmasında da kullanılmaktaydı . Bursa mahkeme kayıtlanndaki terckderin yanısıra, 1 6 . yüzyılın ikinci yarısında Edirne' deki 22 Sahi l l i�lu, •osmanlı Para Tari hi•, s. 1 08· 1 09 ve 1 4 1 -42; ve Sah i l l ioı:)lu, ·osmanlı

Para Tarih i nde Dünya Para ve Moden Hareketlerin i n Yeri•. Dükolorın daha düşük ayarl ı takl itleri için, bkz. Grierson ve lves, The Venetian Go/d Ducat. 23 Spufford, Money and /ts Use, s. 283-286. 24 Uzun mesafe l i ticorette altın sikkeleri n kullanımı hakkında, bkz. lnolcık, •Bursa•; ve lnolcık, ·osmanl ı Idare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle l i g i l i Belgeler: Bursa Kadı Si­ c i l leri nden Seçmeler•, Türk Tarih Kurumu, Belgeler 1 0- 1 4 ( 1 98 1 ), s. 1 -9 1 ; 1 5. ve 1 6. yüzy ı l larda, kıtolarorası ticorette altın sikkelerin kullanımı için, bkz. V. M. Godinho, L 'Economie de I'Empire Portugais aux XVe et XV/e Siecfes, S.E.V.S. E . N . , Pari s, 1 969; ve Spufford, Money and lts Use. 25 Örneı:)in, lnolcık, ·osmanlı Idare•; ve lnolcık, The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, Essays on Economy and Society, I ndiono University Turkish Stu­ dies and Turkish Ministry of Culture t Series, Bloomington, 1 993; ve B. W. McGo­ won, Sirem SoncaıJı Mufassal Tahrir Defteri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1 983.

askeri sınıfina ait terekelerde de yüzlerce hatta binlerce altın biriktirmiş zengin kişilere rastlanmaktadır.26 Vergi ya da fidye gibi büyük siyasal ya da idari ödemelerde de altın sikkeler kullanılmaktaydı. Osmanlılar 1 396 Niğbolu Savaşı 'nda Ko nt Korkusuz Jean'ı esir alınca, talep edilen fidye 200.000 florin olarak belir­ lenmişti . Bu miktann düka ve florin olarak ödendiğini tahmin edebili­ riz.27 1 6 . yüzyılda Mısır'ın fethinden sonra İstanbul'a gönderilen yıllık ödeme ise 400-500 bin altına ulaşıyordu ve bu miktar İstanbul'un talebi üzerine altın sikke ler halinde gönderilmekteydi. Ancak, 1 7 . yüzyılda mer­ kezi devletin Mısır'daki etkinliğinin azalması ve altın bulmanın giderek zorlaşmasından sonra, yıllık ödemeler gümüş sikkeler halinde gönderil­ meye başlandı.2 8 Öte yandan, nüfusun çok büyük bir bölümünü oluşturan köylüler, göçerler ve kentliler için altın sikkelerin değeri, kullanamayacaklan kadar yüksekti . Örneğin, İstanbul'da çalışan vasıfsız bir yapı işçisi, 1 6 . yüzyılın büyük bir bölümünde günde 5-6 akçe ya da bir altının onda biri kadar ücret almaktaydı . Usta bir duvarcı ya da maran gozun günlük ücreti ise on iki akçe ya da bir altının beşte biri kadardı .29 1 52 5 'te başkent için hazırla­ nan narh listelerine göre, 500 dirhemlik ( 1 ,6 kg ) ekmek ile 200 dirhem ( 640 gr. ) kuzu etinin fiyatı bir akçcydi . 30 Oysa, aynı yılda bir sultani 59 akçe ediyordu. Kısacası, günlük alış verişlerin çoğunluğu için altın sikkeler bir hayli büyük kalıyordu. 1 6 . yüzyılın büyük bir bölümünde yaklaşık 0,7 gram ağırlığında kalan küçük, gümüş akçe ise, Osmanlı para düzeninin temel taşını oluşturuyor­ du. Yüzyılın son çeyreğine kadar akçe, günlük alış verişler için uygun bir sikkeydi . Akçe aynı zamanda Balkanlar ve Anadolu'daki en önemli hesap birirniydi . Tüm küçük ve orta ölçekli parasal büyüklüklerin yanısıra, daha büyük parasal miktarların önemli bir bölümü de akçe ile ifade edilmektey­ di . Örneğin, terekelerde kişilerin toplam mal varlıklan akçe ile, kimi du­ rumlarda onbinlerce hatta yüzbinlerce akçe ile ifade ediliyordu. Merkezi 26 Ö. L. Barkan, "Edirne Askeri Kassamı 'na Ait Tereke Defterleri ( ı 546- ı 659)", Türk Tarih Kurumu, Belgeler 3 ( ı 966), s. 3 ı -46; ve S. Öztürk, Askeri Kassama Ait Tereke Defter/eri. Xl Bkz. Bölüm 2, s. 27. 28 Bkz. Bölüm 6, s. ı 06- ı 07. '19 Ücret gözlemleri , Osmanl ı arşivlerinde fiyat ve ücretler üzeri ne sürdürü lmekte olan uzun döneml i bir araştırmadan a l ınmıştır. 30 H . Sahi l l i�lu, "Osmanl ı larda Narh Müessesesi ve ı 525 Yı l ı Sonunda Istanbul 'da Fi­ yatlar·, Belgeler/e Türk Tarihi Dergisi ı ( ı 968), s. 36-40; 2 ( ı 968), s. 54-56 ve 3 ( ı 968), s. 50-53.

devletin bütçelerinde de gelirler ve giderler, yüzlerce milyon akçe cinsin­ den verilmekteydi .3 1 Akçenin geniş imparatorluk içinde temel hesap birimi olarak kullanıldı­ ğını, çoğunluğu 1 6. yüzyılda hazırlanan vilayet kanunnamderinden de izle­ mek mümkündür.32 Bu metinlerde Osmanlı devleti, tebaasından toplayaca­ ğı büyük-küçük tüm vergileri, her vilayette ve bu arada Macaristan, Bağdat ve Basra gibi akçenin önemli miktarlarda tedavül etmediği yerlerde bile , ak­ çe cinsinden belirlemiştir. Gerçek ödemeler ise devletin saptadığı kur de­ ğerlerine göre yerel piyasalarda tedavül eden diğer sikkelerle yapılmaktay­ dı .33 Kanunnamelerde Osmanlı öncesi vergilere ya da yükümlülüklere gön­ derme yapıldığında, bu miktarlar akçeye çevrilerek verilmekteydi . Örneğin, Balkanlar ve Macaristan için hazırlanan kanunnamelerde, resm-i flori adı verilen ve altın cinsinden ödenen bir vergiden bir hayli sık söz edilmekte, ancak bu miktar akçeye çevrilerek verilmektedir.34 Vergi miktarlannı belir­ lerken akçe lehine yapılan bu tercihin uzun vadeli sonuçlannı da göz ardı etmemek gerekir. 1 6 . yüzyılın başından sonuna kadar akçe cinsinden fiyat­ lar yaklaşık dört-beş kat artınca, akçe cinsinden sabitlenen vergilerin reel miktarlan çok ciddi bir düşüş göstermiştir35 ( bu konuda bkz. Bölüm 7 ) . Osmanlı para hiyerarşisinin en alt basamağında ise, maden içeriğine göre değil de devletin saptadığı itibari değerler üzerinden tedavül eden bakır mangırlar vardı. Mangırlann değerleri bölgeden bölgeye değişmekle birlikte, en çok 1 /4 ve 1 /8 akçe kullanılmaktaydı .36 Mangırlar 1 5 . yüz3ı

32

33

34

35 36

Tereke defterlerinin yayımianmış örnekleri için bkz. Tablo 4.3'te belirti len kaynaklar ve Öztürk, Askeri Kassam. Merkezi devletin bir bütçesi için, bkz. Ö. L. Barkan, " H . 954-955 (M. 1 547- ı 548) Mal i Y ı l ı na Ait Bir Osmanl ı Bütçesi", Istanbul Üniversitesi Iktisat Fakültesi Mecmuası 1 8 ( 1 957-58), s. 2 1 9-276. Ö. L. Barkan, Zirai Ekonominin Mali ve Hukuki Temelleri, Kanunnameler, Ci lt 1 , Is­ tanbul , ı 942; ve Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri. Ender raslanan bir i stisna, bölgedeki Kutsal Yerler'e gelenlerden a l ı nan rüsumu Ka­ yıtbay altınıyle ifade etmeye devam eden Kudüs kanunnamesi nde görü lmektedir. Ancak, gerçek ödemeler her çeşit sikkeyle yapı labi l iyordu. Kayıtbay 1 5. yüzyı lda bir Memluk sultanıyd ı . Barkan, Zirai Ekonomi, s. 2 1 9. Resm-i flori için, bkz. H . lnalcık, " F i lori ", Encyc/opedia of Islam, 2. Bas.; M. Beri n­ dei ve G. Vei nstein, L 'Empire Ottoman et /es Pays Roumains 1544- 1545, Etudes et Documents, Editions de I 'Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales and Har­ vard Ukranian Research I nstitute, Paris-Cambridge, 1 982, s. 3 1 5-3 1 6. Çok ender de o l s a kanunnamelerdeki k i m i küçük m i kta r l a r bak ı r s i kke c i n s i nden de i fade edi lmekteydi . 1 6. yüzyıldaki fiyat artışları için, bkz. Bölüm 7, s. 1 29- 1 37; ve Grafik 7. 1 . C. Ölçer, Nakışlı Osmanlı Mangırları, Yen i l i k Basımev i , I stanbu l, 1 975, s. 9-20; ve H. Sohi l l ioı:!lu, " Fati h'in Son Y ı l larında Bakır Para Bas ı lması ve Da�ıtı l ması i le l i g i l i Belgeler•, Belgeler/e Türk Tarihi Dergisi 6 ( 1 968), s. 72-75; ayrıca Bölüm 2 , s. 43-44.

yılda ve 1 6 . yüzyılın ikinci yansına kadar günlük alış verişlerde çok işe ya­ nyordu. Bir okka ( 1 ,280 kg. ) ekmeğin bir akçe olduğu dönemde, man­ gırlara günlük alış verişlerde bir hayli iş düşüyordu . Ancak 1 58 5 -86 tağşi­ şinden sonra fiyatlar iki katına ve daha yukanlara tırmanınca, akçenin ke­ sirleri, günlük alış verişlerde pek kullanılamayacak kadar küçüldü. Bu du­ rumda mangın yaşatmak için, itibari değerinin artıniması gerekirdi, ancak bu adım atılmadı.37 Altın ve gümüşlü bir sistemde, bakır sikkelerin kendi maden değerle­ rinde veya onlara yakın bir düzeyde tedavül etmeleri pek çok soruna yol açabilirdi. Carlo Cipolla "küçük sikkelerin büyük sorunu"nu şöyle teşhis etmektedir: Eğer küçük sikkeler (ya da bozuk paralar) maden içeriklerine yakın bir değerle tedavül ederse, ortaya tehlikeli bir durum çıkmaktadır. Çünkü, bu metallerin birbirlerine karşı göreli değerleri dalgalandıkça, kü­ çük sikkelere sabit değer koymak mümkün olmayacaktır; veya yöneticiler bu sikkelerin değerlerini sık sık değiştirmek zorunda kalacaklardır. Bir başka olasılık da bakır veya gümüş veya altın sikkelenn tedavülden kay­ bolmasıdır. Kısacası, altın ve gümüşün istikran ancak bozuk paralann iti­ bari değerleri ile tedavül etmelerini sağlamakla mümkün olabilir.38 Bu ne­ denle de bakır sikkelerin hacmini yakından izlemek ve yerel ekonominin ihitiyacından fazlasını basmamak gerekir.39 Nitekim Osmanlı devleti de, bakır paralann hacmini denetlernek amacıyla, her bölgenin bakır para te­ kelini genellikle üç yıl için bir kişiye satmaktaydı. Aynca devlet, bakır sik­ kelerin gümüş veya altına dönüştürülmelerini sınırlamak amacıyla, vergi ödemelerinde bakın kabul etmemekteydi .40 Yine de, Osmanlı sikke hiyerarşisinde ciddi bir sorun görülmektedir. Çünkü, altın, gümüş ve bakırdan oluşan bu sistemin ödemeler yelpazesi­ nin tümünü kapsayabilmesi için, değişik madenierden oluşan sikkeler ara­ sında belirli oranların sağlanması gerekiyordu. Ortaçağın sonlanna doğru, altın/gümüş oranı l O ile 1 5 arasında dalgalandığı için, Eski Dünya'daki devletlerin büyük bir kısmı, günlük alış verişlerin büyük çoğunluğunu oluşturan ancak altın için çok küçük ve bakır için çok büyük olan işlemle­ ri, orta ve büyük boy gümüş sikkeler basarak kolaylaştırmayı amaçladılar. 14. ve 1 5 . yüzyıllarda Avrupa'da 3 ile 6 gram arasında gümüş sikkeler ba37 1 7. yüzy ı l ı n büyük bir bölümünde bakır sikke üreti lmemiştir. Bu dönemde piyasalar­

da bozuk paranın tedavü l etmemesi nedeniyle çıkan sorunlar için, bkz. Bölüm 9. 38 Cipol la, Money, Prices and Civilization, s. 27-37; ayrıca J. H. Munro, ·oeflation and

the Petty Coi nage Problem in the Late-medieval Economy: The Case of F landers, 1 334- 1 484•, Explorations in Economic History 25 ( 1 988), s. 387-423. 39 Cipol la, Money, Prices and Civilization, s. 30 . .W Bkz. Bölüm 2, s. 43-44.

sılmaya başlandı . İran ve Hindistan'da da orta büyüklükte gümüş sikkeler kullanılmaktaydı. 1 6 . yüzyılda değerli madenierin bollaşması ve fiyat artış­ lan bu eğilimi güçlendirdi. Avrupa'da testoon adı verilen ve ağırlıklan 7 ile 9 gram arasında değişen gümüş sikkeler, bir süre sonra da taler veya crown adı verilen 25 ile 30 gramlık büyük gümüş sikkeler piyasaya sürüi­ meye başlandı . Değerleri bir altın dükanın çeyreğinden üçte ikisine kadar değişen bu büyük gümüş sikkeler, 1 6 . yüzyılda altın sikkelere olan talebi hafifletmeyi başardılar. Bu sayede kimi ülkelerde çift dükalar bile basılına­ ya başlandı . Böylece sikkelerin oluşturduğu yelpaze genişlerken, büyük gümüş sikkeler ülkelerin para sistemlerinde daha önemli bir yer işgal et­ meye başladı .41 Osmanlı sikke hiyerarşisinde ise bu orta basamak oluşturulamadı . Bü­ yük gümüş sikkeler düzenli olarak üretilip piyasaya sürülemedi. Günlük işlemlerin çoğunluğu için sultani çok büyük, akçe ise küçük kalıyordu . 1 6 . yüzyılda sultaninin kur değeri 45 'ten 60, hatta 65 akçeye yükselince, iki sikke arasındaki boşluk daha da büyüdü .42 Altın sikkelerin yokluğunda veya yeterli miktarda bulunamadıklan zamanlarda, büyük ödemeler çok sayıda akçe ile yapılıyordu . Bu durum güçlük yaratıyor, altın sikkelere olan talebi artırıyordu. Aslında, Osmanlı devleti büyük gümüş sikkeler bastırmıştır, ama bun­ lar istisnai kalmıştır. Akçenin katlan olarak piyasaya sürülen büyük gümüş sikkelerin ilki , Orhan Bey ( 1 324- 1 362 ) tarafından bastırılan 5 akçelik parçaydı . Bundan bir yüzyıl sonra, I l . Mehmed ve I l . Bayezid dönemle ­ rinde I O akçelik gümüş sikkeler basılmıştır. 43 Ancak nümizmatik veriler, bu sikkelerin ve benzerlerinin yalnızca birkaç darphanede ve belirli yıllar­ da üretilmiş olduklarını gösteriyor, hacimlerinin sınırlı kaldığına işaret ediyor44 ( bkz. Resim 4 ) . l O akçelik sikkeler 1 7 . yüzyılın başlannda daha sık basılmaya başlan­ dı.45 Bu dönemde artık akçe ile sultani arasındaki oranlar ya da oransızlık 41 S. Grierson, •The Monetary Pattern of Sixteenth Century Coinage•, Transactions of

42

43 44 45

the Royal Histarical Society, F i fth Series 21 ( 1 97 1 ), s. 45-60; Spufford, Money and lts Use, s. 363-3n; F . Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip ll, 2 c., W i l l iam Col l i ns Sans, Londra, 1 972, c. 1 , s. 462-542; ve F . C. Spooner, The International Economy and Monetary Movements in , Har­ vard University Press, Cambridge, Mass., 1 972, s. 7 vd. Bkz. Tabi o 4. 1 . H .875! 1 470-7 1 ve H . 886/ l 48 1 yıllarında, Istanbu l, Novar (Nova Brdo) ve Serez'de; bkz. Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s . 92-94. Schaendl i nger, Osman ische Numismatik, s. 96- 1 04. Age., s. 1 08- 1 1 2. Sultani n i n 1 7. yüzyı ldaki kur d�erleri hakkı nda bkz. Tablo 8.2 ve 8.3.

daha da aşın bir hal almıştı . Akçenin tağşişi nedeniyle, sultaninin kur de­ ğeri 120 ile 1 60 akçe arasında değişmekteydi. Dolayısıyla orta veya büyük boy bir gümüş sikkeye olan ihtiyaç daha da artmıştı . Bu nedenle, IV. Mu­ rad ( 1 62 3 - 1 640) ve İbrahim ( 1 640- 1 648 ) dönemlerinde 5 akçeler de pi­ yasaya sürülmeye başlandı .46 Ancak, 1 7. yüzyılın bu büyük gümüş sikke­ leri akçenin istikrarsızlığının kurbanı oldular. Çünkü gümüş içeriği azal­ tılmış bir akçelikler piyasaya sürüldüğünde, büyük sikkeler ortadan kay­ boluyordu .47 Bu olumsuz koşullarda orta boy gümüş sikkeleri Osmanlı sikke hiyerarşisine kalıcı olarak katmak mümkün olmamıştır. Ç I FT METALLI LIK Ml YOKSA GÜMÜŞ TEK METALLI LIK Ml?

Özetleyecek olursak, Osmanlı para düzeninde gümüş akçe temel he­ sap birimi ve yerel işlemlerde en çok kullanılan ödeme aracıydı . Akçenin gümüş içeriği devletin uyguladığı tağşişlerle düşürülebiliyordu. Buna kar­ şılık, sultaninin standartları Venedik dükasının ve Akdeniz çevresindeki diğer devletlerin altın sikkelerine bağlı olarak, 1 7 . yüzyıl sonlarına kadar değişmeden kaldı . Altın sultani ile gümüş akçe arasında sabit bir kur de­ ğeri bulunmuyordu. Sultaninin akçe cinsinden ifade edilen kur değeri ise, akçenin gümüş içeriğine, altın/gümüş oranındaki dalgalanmalara ve baş­ ka nedenlere bağlı olarak piyasalar tarafindan belirlenmekteydi. Devletin yakından denetiediği bir taşra darphaneleri ağı, altın veya gümüş getiren­ lere bir ücret karşılığında sikke üretmekteydi . Devlet altın ve gümüş sik­ kelerin yanısıra yabancı sikkelerin tedavülünü de teşvik ediyordu . Hem altın hem de gümüş sikkelerin serbestçe dolaşımına ve darp edil­ mesine bakarak, bu para düzeni, gevşek bir ifadeyle, çift metaili diye nite­ lendirilebilir. Ancak bu gevşek tanım bize hangi tür sikkelerin tedavül etti­ ğini belirtmekten öteye bir ipucu sağlamamaktadır. Bu nedenle, Osmanlı para düzeninin içeriğini yansıtacak bir etiket ya da bir deyim ararken, tek ve çift metaililiğin gevşek tanımları yerine 1 9 . yüzyılda kabul edilen sıkı ta­ nımlarını kullanmak daha yararlı olacaktır. 1 9 . yüzyılın çift metaili para sis­ temlerinde, ülkeler hem altını hem de gümüşü parasal standart olarak ka­ bul etmekteydiler. Ülke parasının bir biriminin kaç gram altına veya kaç gram gümüşe eşit olduğu, dolayısıyla altın ile gümüş arasındaki yasal oran da, devletçe belirlenmekteydi. Bir başka deyişle, hem altın hem de gümüş 46 Album, A Check/ist, s. 66. 47 Örneı:)in, bu dönem i ç i n H a l i l Sah i l l ioı:) l u tarafı ndan hazı rlanan ve akçeni n kur de·

Çlerlerini veren bir çizelge, 1 0 akçe l i k si kkeni n piyasalardan kaybol madan önce 1 2 akçe deı:)erle i ş lem gördüı:)ünü göstermekted ir. "XVI I . Asrı n l i k Yarısı nda l stan· bul'da Tedavüldeki Sikkelerin Rai c i " , Türk Tarih Kurumu, Belgeler 1 /2 ( 1 965), s. 227-234.

sikkelerin değeri devletçe sabitlenmekteydi .4S 1 9 . yüzyılda kullanılan ta­ nımlara göre, bir para rejiminde tüm diğer malların değerini eğer bir metal belirliyorsa, tedavülde birden fazla madenden sikkeler ve bu arada kağıt pa­ ra bulunsa da, bu rejimi gümüş temelinde tek metaili olarak nitelendirmek gerekir. Bir önceki paragrafta özetlenen Osmanlı düzeni bu tanıma uymak­ tadır. Çünkü, Osmanlı düzeninde tüm diğer malların ve bu arada altın sul­ tani ile bakır mangırların değerleri, gümüş akçe ile ifade edilmekteydi . Al­ tın sikke ile gümüş akçe arasında sabitlenmiş bir parite yoktu .49 Bu düzenin sağladığı en önemli kolaylık esnekliğiydi. Altın sikkelerin değerlerini piyasalar belirlediği için ve devletin bu sikkelere uyguladığı kur değerleri piyasadakilere yakın olduğu sürece, altın veya gümüş sikke­ lerin kaybolma tehlikesi yoktu . Osmanlı devleti bu çerçeveyi -kimi istisna­ lar dışında- 1 9 . yüzyıla kadar izlemiştir. Bu yüzyıllarda Avrupa ve Doğu Akdeniz bölgesindeki devletlerin çoğu da aynı tür bir esnek yaklaşım için­ deydiler. Ancak, istisnaiara da rastlanmaktaydı . Örneğin Venedik devleti , zaman zaman belirli bir altın/gümüş oranını v e bununla ilişkili olarak hem altın hem de gümüş sikkeler için sabit değerleri korumaya çalışmış, bu nedenle de, bir yandan piyasalara müdahale ederken, öte yandan da şu ya da bu tür sikkelerin piyasalardan kaybolmasıyla karşı karşıya kalmıştır. s o Tağşişe ilişkin uygulamalar ise, bir önceki bölümde incelediğimiz I I . Mehmed dönemi dışında, Osmanlı devletinin 1 6 . yüzyılın sonlarına kadar istikrarlı bir para biriminden yana olduğunu göstermektedir. Gerçi tağşiş­ ler devlete kısa vadede ek mali gelir sağlamaktaydı, ancak yarattıklan siya­ sal sorunlar da apaçık ortadaydı. 1 6 . yüzyılın sonlanna kadar devlet hazi ­ nesinin durumu da bir hayli elverişli olduğu için, akçenin gümüş içeriğiy­ le fazla oynanmadı . Osmanlı para düzeninin ilginç özelliklerinden biri de sultaninin altın 48 H. Reed, "Bimeta l l ism and Monometal l ism•, Encyc/opedia of Social Sciences, b i r i n ­

ci basım, 1 930, c. 2 , s. 546-549; C. S. K i ndleberger, A Financial History of Western Europe, ikinci basım, Oxford University Press, 1 993, s. 57-63. 49 1 9. yüzy ı l öncesi ndeki Osmanlı para düzeninin özel l ikleri ni bel i rlemeye çalışan i stis­ nai bir çal ı şma, Haim Gerber'e aittir. Söz konusu yazıda Haim Gerber de benzeri b i r tanı m kul lanarak, hem altın hem d e gümüş sikkeleri n tedavü lüne karşın, Osma n l ı para düzeni n i n temel i n i n çift meta i l i l i k olmadı�ını bel irtmektedi r (s. 309). Gerber' i n yazısı Osmanlı para düzeni hakkı nda öneml i kimi görüşler içermektedir. Ancak bun­ ların yanısıra, yirmi yıl kadar önce yazı lmış olmas ı nı n da katkısıyla, bir hay li basit ve öneml i yanl ışlar da taşımaktadır. H . Gerber, "The Monetary System of the Otto­ man Empire•, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 25 ( 1 982), s. 308-324. SO Spufford, Money and /ts Use, s. 35 1 -355; Ci po I la, The Monetary Policy, s. 63-85; ay­ rıca Lane ve Muel ler, Money and Banking in Venice, s. 4 1 6-465 ve 485-49 1 .

içeriğinin sabit tutulmasıdır. Bu politikanın iki temel nedeni vardı . Birin­ cisi, sultaninin "uluslararası" piyasalarda kabul görebilmesi için diğer altın sikkelerin standartlarını izlemesi gerekiyordu. İkinci olarak, sultaninin al­ tın içeriğinin azaltılmasının devlete sağlayacağı fazla bir mali kazanç yok­ tu, çünkü devletin yükümlülüklerinin neredeyse tümü, gümüş akçe üze­ rinden ifade edilmekteydi . Osmanlılann para konusundaki uygulamalan hakkı n da daha genel bir sorun ise, devletin müdahaleciliğine ilişkindir. İslam hukuku ve ortaçağ İslam devletlerinin uygulamalanyla karşılaştırıldığında, Osmanlıların ikti­ sadi konularda daha müdahaleci olduklan bilinmektedir. Osmanlı devleti hem yerel hem de uzun mesafeli ticarete müdahale ederek, ordu, saray ve daha genel olarak kentlerin iaşesini sağlamaya çalışıyordu. Bir önceki bö­ lümde tartışıldığı gibi, ekonomi ve ticaret üzerindeki devlet müdahalecili­ ği, merkeziyetçi padişah I l . Mehmed döneminde doruğuna ulaşmıştı . Bu dönemde kent ekonomisinin işleyişi ve yönetimi konusunda hazırlanan ayrıntılı kanunnameler ve idari uygulamalar, İslam hukukuyla da çeliş­ mekteydi . Aynı dönemde hazırlanan, darphanelere, madeniere ve altın ile gümüşün tedavülüne ilişkin kanunnameler de son derece müdahaleci un­ surlar içermekteydi . s ı Ancak, I l . Mehmed döneminde hazırlanan kanunnarnelere bakarak yapılacak yorumlar birkaç nedenle yanıltıcı olabilir. Birincisi, bu döneme egemen olan parasal koşullann çok istisnai olduğunu hatırlamak gereki­ yor. Avrupa'nın büyük bir bölümü ile Osmanlı toprakları bu dönemde yoğun bir gümüş kıtlığıyla karşı karşıya kalmışlardı. Bu istisnai koşullar padişahın merkeziyetçi eğilimleriyle birleşince, ortaya Osmanlı tarihinin en müdahaleci kanunnameleri çıkmıştır.52 Nitekim, bu müdahaleci yasa­ ların önemli bir bölümü I l . Mehmed döneminden sonra pek uygulanma­ mış veya yumuşatılarak uygulanmıştır. İkinci olarak, ekonomiye müdahale edilmesi, devletin hedeflediği so­ nuçlara ulaşması anlamına gelmez. Dönemin devletlerinin piyasalara kap­ samlı ve etkin bir biçimde müdahale edecek güçleri yoktu. Devletin gü­ cünün sınırlı kaldığı, para piyasalannda daha da açık görülüyordu. Dev­ letlerin değerli madenleri, sikkeleri ve onların fiyatlannı, bir başka deyişle kurları ve faiz hadlerini denetlemeleri, mal piyasalarını ve ticareti denetle­ melerinden daha da zordu .53 Osmanlı bürokrasisinin de gayet iyi bildiği gibi, para piyasalanndaki tüccar ve sarrafların devletin koyduğu kanunlar5 1 Bkz. s. 49-50. 52 Bkz. Bölüm 3, s. 45-5 1 . 53 Spufford, Money and /ts Use, çeşitli yerlerde; G. S. Hennequin, "Poi nts de vue sur

I'Histoire Monetaire de I'Egypte Musulmane au Moyen Age", Anna/es lslamologiques

dan ya da kurallardan kaçmalan mal piyasalarındakinden daha kolaydı. Osmanlı yöneticileri devletin para piyasalannı denetleme çabalannın her zaman da başanlı sonuçlar vermediğini, en başında olmasa bile, zaman içinde gördüler. Bu nedenle de, II. Mehmed döneminden sonra para pi­ yasalanndaki devlet müdahaleciliği daha seçici oldu . Sıkı müdahalecilik, savaşlar, parasal istikrarsızlık dönemleri gibi olağanüstü dönemlerde uy­ gulanmaya başlandı . Daha genel olarak bakıldığında, Osmanlılann para konulanndaki uygulamalannın 1 5 . yüzyıldan sonra daha esnek ve prag ­ matik bir nitelik kazandığı görülmektedir. Devlet politikalanndaki esnekliğin en önemli ve ilginç örneklerinden biri , değişik sikkeler arasındaki kur değerlerinin belirlenmesinde ortaya çıkmaktadır. Osmanlı yöneticileri piyasalarda mümkün olduğu kadar fazla miktarda değerli maden ve sikkenin dolaşımını sağlamaya çalışıyorlardı. Bu hedef parasal uygulamalarda diğer amaç ve öncelikierin hepsinden da­ ha fazla önem taşıyordu. Ancak Osmanlı yöneticileri, hem altın/gümüş oranının, hem de değişik sikkeler arasındaki kur değerlerinin sürekli dal­ galandığını da biliyorlardı . Eğer bu koşullarda sabit kur politikalan izle­ necek olursa, kimi sikkelere piyasa değerlerinin altında değer biçilecek ve Gresham yasası uyarınca bunlar piyasalardan kaybolacaktı . Bu nedenle Osmanlı devleti sadece sultaninin kur değerinin değil, tüm Osmanlı ve yabancı sikkelerin değerlerinin de yerel piyasalar tarafindan belirlenınesini tercih etmekteydi . Yerel malıkernelerin kayıtlan, kadıların kişiler arasında­ ki anlaşmazlıklarda yerel piyasalarda oluşan kur değerlerini kullandıklannı gösteriyor. Devlete yapılan ödemelerde, altın veya gümüş her cinsten sik­ kenin hangi kur üzerinden kabul edileceği de hazırlanan listelerde belir­ tilmekteydi . Bu resmi kurlar da genellikle piyasalarda oluşan kurlardan önemli bir farklılık göstermiyordu .54 Devletin yabancı sikkelere karşı izlediği politikalar, sözünü ettiğimiz esnekliğin bir diğer örneğini oluşturuyor. Yabancı sikkelerin tedavülü en erken dönemlerden itibaren teşvik edilmekteydi . Değerli madenler ve ya­ bancı sikkeler gümrük vergilerinden muaf tutulmaktaydı . Belirli Avrupa devletlerinin tüccarlanna sağlanan imtiyazlar ya da kapitülasyonlarda, Os­ manlı ülkesine getirilen yabancı sikkeler vergi dışı bırakılıyordu . Gümrük1 2 ( 1 974), s. 3-44; Henneq u i n , • Nouveaux Aperçus sur I ' H i stoi re Monetai re de I'Egypte au Moyen Age•, Anna/es /slamologiques 1 2 ( 1 974), s. 1 79-2 1 5; S. D. Goite­ in, A Mediterranean Society, The Jewish Communities of the Arab World as Portra­ red in the Documents of the Cairo Geniza, c. 1 : Economic Foundations, University of Cal i fornia Press, Berkeley-Los Angeles, 1 967, s. 209-272. 54 Örnefjin, Sohi l l i�lu, "XV I I . Asrın l i k Yarısında•, s. 38-53; ayrıca bkz. Tablo 4. 1 'de adı geçen kaynaklar.

ler ve darphanelerde çalışanlar da yabancı sikkelere el konmaması konu­ sunda uyarılıyordu. Bu imtiyazlar 1 6 . yüzyılda tüm Avrupalı tüccarlara uygulanacak biçimde genişletilmiştir. PARA KULLANIMI N I N YAYGI N LAŞMASI

Uzun bir süredir tarihçiler Osmanlı döneminde Balkanlar ve Anado­ lu'da para kullanımının uzun mesafeli ticaret ve kent ekonomisinin bir kesimiyle sınırlı olduğunu varsayıyorlardı.55 Oysa son yıllarda yapılan araştırmalar, 1 5 . yüzyılın sonlarına gelindiğinde, kent nüfusunun hemen tümünün ve kırlardaki nüfusun bir bölümünün para ekonomisinin bir parçası olduğunu göstermektedir. 1 6 . yüzyılda ise, hem değerli madenie­ rin bollaşması hem de kırsal ekonominin giderek pazara yönelmesi nede­ niyle, para kullanımında büyük bir artış gerçekleşmiştir. Bu önemli geliş­ menin kanıtlarını birkaç kaynaktan izlemek mümkündür. Birincisi, son dönemdeki araştırmalar 1 6. yüzyıldaki nüfus artışı ve kentleşmeyle birlik­ te, kırlarla kentler arasındaki bağların güçlendiğine işaret etmektedir. 56 Bu süreç içinde Balkanlar ve Anadolu'da köylülerin ve büyükçe toprak sa­ hiplerinin ürünlerini getirip kent ve kasaba sakinlerine sattıkları, düzenli olarak kurulan pazarlar ve panayıdar ortaya çıkmıştı . Pazarlar aynı zaman­ da, göçerlerin köylüler ve kentli nüfusla biraraya gelmesini sağlamaktaydı . Pazarlara katılan kırsal nüfus, küçük ölçekli işlemlerinde gümüş akçe ile bakır mangırı yaygın olarak kullanmaktaydı _57 İkinci olarak, aynı dönemde Anadolu'da ve büyük olasılıkla diğer böl­ gelerde kent ve kasabalann içinde ve çevresinde küçük ölçekli, ancak yo­ ğun bir kredi ilişkileri ağının geliştiğini biliyoruz. Bu kasaba ve kentlerde55 F . Braudel , Civilization and Capitalism, 15th- 1 8th Century, c. l l l : The Perspective of

the World, Harper and Row Pub l ishers, New York, ı 984, s. 47 ı -473. 56 Ö. L. Barkan, "Research in the Ottoman Fiscal Surveys• M. A. Cook (ed.), Studies in the Economic History of the Middle East içi nde, Oxford University Press, ı 970; ve R. C. Jennings, "Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century: A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum•, International Journal of Middle Eastern Studies 7 ( ı 976). s. 2 ı -57. 57 S. Faroqhi, "The Early H i story of Balkan Fairs•, Südost-Forschungen 37 ( ı 978), s. 50-68; S. Faroqhi , "Sixteenth Century Period i c Markets in Various Anatel ian San· caks", Journal of the Economic and Social History of the Orient 22 (ı 979), s. 32-80; ve S. Faroqhi, "Rural Society in Anatolia and the Balkans During the Sixteenth Cen· tury•, Turcica 9 (ı 977), s. ı 6 ı . ı 96; ı ı ( ı 979), s. ı 03· ı 53; ve l nalcık, "Osmanlı lda· re•, s. ı -9 1 . Ayrıca bkz. bu iki yazarın kırsal ekonomi üzeri ne çal ı şmaların ı içeren iki derleme: H . lnalcık, The Middle East and the Balkans; ve S. Faroqhi, Coping with the State, Political Conflict and Crime in the Ottoman Economy, 1550- 1 720, ISIS Press, Istanbu l , ı 995.

ki binlerce mahkeme kaydı bize kredi ilişkilerinin, hem kentli nüfusun hem de kırsal nüfusun bir bölümü arasında çok yaygın olduğunu göster­ mektedir. Ayrıca, bir sonraki bölümde tartışılacağı gibi, ne İslamiyerin fa­ ize getirdiği yasaklamaların ne de bankacılık kurumlarının yokluğunun , 1 6 . ve 1 7 . yüzyıllarda Osmanlı toplumunda kredi ilişkilerinin genişleme­ sine engel oluşturmadığı anlaşılmaktadır.s s Üçüncü olarak, çoğunluğu 1 5 . yüzyılın ortalanndan 1 6 . yüzyılın orta­ larına kadarki dönemde hazırlanan vilayet kanunnamelerinde, merkezi devletin hangi faaliyetleri hangi miktarlarda vergitendirileceğine ilişkin olarak, her vilayet için ayrı ayrı ve uzun listeler hazırladığı görülüyor.59 Bu kanunnameler sadece vergilerin miktarları ve kapsamı hakkında bilgi sunmakla kalmıyor, kent ile kır arasında güçlü bağları olan ve piyasalara yönelmiş bir ekonominin varlığını doğruluyor. Zanaatkarlar ve tüccarların yanısıra köylüler ve göçerlerden de sık sık, küçük miktarlarda ve nakit ola­ rak vergi toplandığına da işaret ediyor60 ( bkz. Ek l ) . Para kullanımının kırsal ekonomiye ne ölçüde girdiğini gösteren bir diğer kaynak da 1 6 . yüzyılda devletin gelir kaynaklarını ayrıntılı olarak saptamak amacıyla hazırlanan tahrir defterleridir.6 I Devlet kırsal nüfustan hem ayni hem de nakit olarak vergi toplamaktaydı . B unların içinde en önemlisi ayni olarak toplanan öşürdü . Miktarlan nakit olarak belirlenen vergiler arasında birinci sırayı , her balıarda her haneden işlenen toprağın miktarına göre alınan çift resmi ve onun çeşitli biçimleri alıyordu . Ka­ nunnamelerde Osmanlı öncesi dönemden kalan çeşitli yükümlülükler de akçeye dönüştürülmüştü . Bunların yanısıra, yerleşik köylülerden ve gö­ çerlerden, resm-i ağnam ( hayvan vergisi ) ve resm-i kovan'dan, sebze ve meyva bahçelerine, yerel pazarlardaki işlemlere kadar pek çok mal ve fa­ aliyet için küçük vergiler toplanmaktaydı . Bu vergilerin neredeyse tümü akçe cinsinden ifade ediliyordu .62 Miktan nakit olarak belirlenen bir di58 Bkz. Bölüm 5, s. 85-90. 59 Bu kanunların bir derlernesi için bkz. Barkan, Zirai Ekonomi; ve son yıl larda, Akgün·

düz, Osmanli Kanunnameleri.

8J Göçerlerin vergi yükümlülükleri ve yerel piyasalara katı l ımı konusunda ayrıca bkz.

R. S. Li ndner, Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia, I ndiono University, Re­ search Institute for l nner Asi on Studies, Bloomingtan, 1 983, s. 5 1 - 1 03. 61 Mal i amaçl ı bu tahri rleri n en ayrıntı l ı örnekleri Anadolu'da Bursa ve Bolkanlar'da Sirem'e aittir. Bkz. Ö. L. Borkon ve E. Meriç l i (der.), Hüdavendigar Livas1, Tahrir Defterleri /, Türk Tari h Kurumu, Ankara, 1 988; ve McGowan, Sirem Sanca�1. 62 K ı rsal nüfusun bu yüküml ü l ükleri n i , H a l i l lnalcık ayn ı kanunnarnelere dayanarak i ncelem i şti; lnalcık, "Osma n l ı lar'da Raiyyet Rüsumu·, s. 575-608; Anadol u i ç i n ayrıca bkz. Faroqhi , "Rural Society•; Balkanlar'daki benzer yüküm lülükleri i ncele­ yen çal ı şmalar için, bkz. McGowan, Sirem Sanca�1; ve H. W. Jr. Lowry, ·changes

ğer vergi de kentli veya kırsal her gayrimüslim haneden mü! tezimler tara­ findan toplanan cizyeydi. 1 5 . yüzyılın sonlanna doğru, Balkanlar ve Ana­ dolu'da hane başına toplanan cizye miktan, bölgesine göre 40 ile 80 ak­ çe arasında değişmekteydi . H ane başına ortalama, 5 3 akçe ya da bir altın kadardı .63 Ancak bu vergilerin tümünün de nakit olarak toplandığını söylene­ mez. Sipahiye nakit olarak verilmesi gereken vergilerin bir kısmı büyük olasılıkla ayni olarak ödenmekteydi . Köyde yaşayan sipahi, ayni olarak topladığı vergilerin bir bölümünü nakde çevirmek ve sefer için hazırla­ makla yükümlü olduğu askerlerin çeşitli gereksinimlerini sağlamak üzere yerel pazarlan kullanıyordu . Böylece, 1 6 . yüzyıl boyunca nüfus yoğunlu­ ğunun artması, sadece kentlerdeki mübadele ilişkilerinin yoğunluğunu ar­ tırmakla kalmamış, kırsal nüfusun önemli bir bölümünü de para ekono­ misinin içine çekmiştir. Balkanlar ve Anadolu'nun bu bakımdan bir istisna oluşturduldan söy­ lenemez. Fernand Braudel'in işaret ettiği gibi, piyasalann ve paranın nü­ fusun daha büyük bir bölümü tarafindan ve daha sık kullanılması eğilimi, 1 6 . yüzyılda Akdeniz'in batısı için de geçerliydi .64 Ancak, Akdeniz'in ba­ tısındaki gelişmelerin tarihçilerin bir hayli ilgisini çekmesine ve ayrıntılı incelenmiş olmasına karşın, aynı eğilimin Doğu Akdeniz bölgesindeki ik­ tisadi, toplumsal ve kültürel boyutlannın henüz yeterince araştınidığı söy­ lenemez.

i n F ifteenth-century Ottoman Peasant Taxation: A Case Study of Radi lofo (Rodoli· bos)", A. Bryer ve H . Lowry (ed.), Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society i ç i nde, U n i versity of B i rm i ngham ond Dumbarton Oaks, Washington D.C., 1 986, s. 23-37. 63 Ö. L. Barkan, "894 ( 1 488/ 1 489) Y ı l ı Cizyesinin Tahsi latına Ait Muhasebe B i lançola· rı", Türk Tarih Kurumu, Belgeler 1 ( 1 964), s. 1 7-27. 64 Braudel, Medite"anean World, c. 1 , s . 355-46 1 .

BEŞİNCi BÖLÜM

KRE DI VE FiNANS •

I

slam dininin faizi yasaklamış olmasının kredi ilişkilerinin gelişmesini önlediği , ya da en azından önünde ciddi bir engel oluşturduğu sık sık öne sürülür. Aynca, mevduat bankacılığının olmayışı da dışandan bakan pek çok gözlemciyi İslam toplumlannda finans kurumlannın ve finans araçla­ rın varolmadığı sonucuna götürmüştür. Tefeciliğe karşı dini nedenlerden kaynaklanan bir yasaklamanın ortaçağda Akdeniz'in çevresinde hem İslam hem de Hıristiyan dünyasında egemen olduğu doğrudur. ! Ancak, faiz ve tefecilik ya da Arapça deyimiyle riba, Kuran'da ve daha sonraki İslam ya­ zınında şiddetle eleştirildiği halde, daha sonra Avrupa'da olduğu gibi, or­ taçağ İslam hukuku içinde de , bu yasaklann etrafindan dolaşmanın çeşitli yollan keşfedilmişti . Esas olarak "çifte satış" modeli üzerine inşa edilen çeşitli hukuk oyunlan, uzman hukukçular tarafindan fazla hararetli olarak benimsenmese de, hiç olmazsa İslam hukukuna aykın bulunmamıştı .2 Bu nedenle, ticari işlemlerde faiz kullanımının önünde aşılması mümkün ol­ mayan engeller bulunmuyordu . Ancak, ortaçağ İslam dünyasında bu seçenek kullanılmamıştır. Onun yerine, faizli kredi işlevini görecek başka yöntemler ya da araçlar geliştiril­ miş, böylece faizli borçlanmaya gerek kalmamıştır. Tümü de İslam dini tarafindan kabul edilen bu yöntemler içinde mudarcbe gibi iş ortaklıklan ile kredi düzenlemeleri, borç transferleri ve kredi mektuplan en önde ge­ liyordu. Bu alternatif yöntem ve araçlar toplumsal olarak daha kabul edilir

2

Faiz üzerine klasik Islam düşünces i n i i nceleyen, yak ı n zamanlarda yapı l m ı ş b i r çal ı şma i ç i n bkz. N . A . Saleh, Unlawful Gain and Legitimate Profit i n lslamic Law: Riba, Gharar and /slamic Bank ing, Cambri dge U n i vers i ty Press, 1 988, s. 9-32. Çifte satış mode l i için bkz. aşaı;ııda s. 87.

ve daha etkili görüldükleri için, faizli borçlar yerine yaygın olarak bunlar tercih edilmiştir. 3 Ortaçağ İslam toplumlan böylece İslam hukukunun özelliklerini de dikkate alarak oldukça ileri finans araçlan ve kurumlan geliştirdiler. ı 2 . ve hatta ı 3 . yüzyıllarda, Doğu Akdeniz'deki kredi ve finans kurumları Batı ve Güney Avrupa'dakilerden daha ileriydi . İslam toplumlannın sikke ve para sistemleri de ortaçağ boyunca Akdeniz'in karşı tarafindaki toplum­ larla etkileşimi sürdürmüştür. Osmanlı kredi ve finans kurumları, ı 7. yüzyılın sonlarına kadar Avru­ pa'daki gelişmelerden pek etkilenmeden İslam geleneği içinde kaldılar. İslam'ın faiz yasaklarına karşın, Osmanlı kentlerinin içinde ve yakın çevre­ sinde yoğun kredi ağları gelişti . Diğer İslam toplumlannda rağbet gören İslam iş ortaklıklan , Osmanlı toplumunda da yaygın olarak kullanıldı . Os­ manlı devleti de, diğer İslam devletlerinde olduğu gibi, hem vergi topla­ mak hem de kısa vadeli borçlanmak amacıyla iltizam sistemini kullandı . Ancak, ı s . yüzyıldan itibaren Osmanlı İmparatorluğu'nun Avrupa ile bü­ tünleşmesi süreci ilerledikçe, Avrupa'nın hem özel hem de kamusal finans kurumlannın etkisi artmaya başladı . Bu bölümde Osmanlı kredi ve finans kurumlarının ı 7. yüzyıl sonlarına kadarki evrimini inceleyeceğiz. Daha sonraki gelişmeleri ise kitabın 1 2 . ve I 3. bölümlerinde ele alacağız. KREDI

Ne İslam dininin faize getirdiği yasaklamalar ne de Avrupa'dakine benzeyen türden bankacılık kurumlannın yokluğu Osmanlı toplumunda kredi ilişkilerinin yaygınlaşmasını engelleyebilmiştir. Osmanlı mahkeme kayıtlarına dayanan araştırmalannda Ronald Jennings, ı 6 . yüzyılda Ana­ dolu'da Kayseri, Karaman, Amasya ve Trabzon gibi kentlerde ve çevrele­ rinde , borç verenierk alanlar arasında çok yoğun ilişki ağlarının geliştiğini göstermiştir. incelediği yirmi yıllık dönemde Jennings, borç -alacak ilişki­ lerindeki anlaşmazlıklar nedeniyle bu kentlerin mahkemeleri önüne gelen binlerce dava ile karşılaşmıştır. Bu kayıtlarda her aile içinde birden fazla üyenin ve pek çok kadının, ailenin diğer bireylerine ve dışandan kimselere 3

Ortaçaı;) Islam toplum ları nda kredi i l işki leri n i n gel işimi üzeri ne yap ı lan en öneml i çal ı şma, A. L . Udovitch'in Partnership and Profit (Pri nceton Univers ity Press, 1 970) başl ı k l ı yapıtıdır. Ayrıca bkz. A. L. Udovitch, "Bankers without Banks: Commerce, Banking and Society in the lslamic World of the Middle Ages•, Princeton Near East Papers, No. 30, Princeton University, 1 98 1 . Kapitalizm öncesi fi nans sistemleri hak­ kında karşı laştırmal ı bir çal ışma için, bkz. R. W. Goldsmith, Premadern Financial Systems, A Histarical Comparative Study, Cambridge University Press, 1 987. Ancak yazarı n ı n da bel irtt i ı;)i gibi, bu kitapta Osmanl ı fi nans kurumları hakkı nda fazla bir şey söylenememektedir. Bkz. age. , 6. Bölüm, s. 80-93.

86

borç verdikleri veya borç aldıkları görülmektedir. Söz konusu mahkeme kayıtları, kent nüfusunun her kesiminde ve kırsal nüfus arasında bile kredi ilişkilerinin yaygın olduğu konusunda hiçbir şüpheye yer bırakmayacak kadar açık ve kesin bir tablo sunmaktadır. Borç-alacak ilişkilerinin büyük çoğunluğu küçük ölçekliydi. Hem mahkemenin hem de nlemanın onayı ile, kredilere düzenli olarak faiz uygulanmaktaydı. Mahkeme önüne gelen kişiler, faiz uygulamasını gizlemek veya hukuki engellemeleri aşmak için herhangi bir oyuna başvurmak zorunda hissetmiyorlardı. Yıllık faiz oran­ lan yüzde lO ile 20 arasında değişmekteydi.4 Mahkeme kayıtlanndan borç verilen fonlarda bir darlık yaşanmadığı ve fonların az sayıda sarrafin tekelinde olmadığı anlaşılmaktadır. Bu kasaba ve kentlerde yaşayan Hıristiyanlar ve Yahudiler kadar, Müslümaniann da borç verdikleri görülmektedir. Yine bu kayıtlarda daha sonraki dönemde, 1 7. yüzyılın sonlanna kadar gayrimüslimlerin kredi piyasalannın deneti­ mini ellerine geçireceklerine ilişkin belirtilere pek rastlanmamaktadır. Kı ­ sacası ticari zihniyetin v e kir amacının sadece çarşıdaki esnafa değil, Os­ manlı askeri sınıfi, ulema ve kırlardaki toprak sahipleri dahil, toplumun hemen her kesimine nüfuz ettiği anlaşılmaktadır. s Haim Gerher de 1 7 . yüzyıl Bursa mahkeme arşivlerinde benzeri kayıtlan incelcmiştir. Jcnnings'in incelediği kasaba ve kentlerle karşılaştınl­ dığında, Bursa uzun mesafeli ticaret yollan üzerinde kurulmuş daha bü­ yük ve daha ticarileşmiş bir kentti . İpek ticareti ve sanayiinde uzmanlaş­ maktaydı . Bursa'da da kredinin kentin en yoksul kesimleri dahil, her ke­ sim tarafindan kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ancak, Bursa'daki kredi iliş­ kileri Anadolu'daki diğer merkezlerden farklı kimi özellikler de göster­ mekteydi . Bursa'da verilen borçlann daha büyük olduğu, devreye diğer kasaba ve kentlerde oturan insanların da girdiği görülmektedir. Mahke­ me kayıtlanndaki borç anlaşmaları, katılımcıların faiz yasaklamalarını aş4

5

R. C. Jennings, "Loans and Credit in Early 1 7th Century Ottoman Judicial Records", Journal of the Economic and Social History of the Orient 16 ( 1 973), s. 1 68-2 1 6. Oy­ sa örne!:Ji n ortaça!:Jda Mısır ve Suriye'de, kredi piyasalarına büyük ölçek l i tefeci ler egemendi . Goitein, A Mediterranean Society, c. 1: Economic Foundations, s. 1 691 85; ve 1. Lapidus, Muslim Cities in the Later Middle Ages, Cambridge University Press, 1 967, s. 1 20- 1 2 1 . B. Masters, The Origins of Western Economic Dominance in the Middle East: Mer­ cantilism and the lslamic Economy in A leppo, 1 600- 1 750, New York U n i versity Press, 1 988, s. 1 46- 1 85; ve A. Cohen, Economic Life in Ottoman Jerusalem, Camb­ ridge University Press, 1 989. Ayrıca 1 5. yüzyı lda Bursa'nın durumu için, bkz. H . lnalcık, "Osmanl ı Idare, Sosyal v e Ekonomik Tari hiyle l i g i l i Belgeler"; 1 6. yüzyı lda Ankara için, bkz. H . Ongan, Ankara'nm Iki Numaralı Şeriye Sicili, Türk Tarih Kuru­ mu Yayınları, Ankara, 1 974.

mak için sık sık basit oyun ya da düzenlemelere başvurduklarını göster­ mektedir. Yün ya da kumaş satımı oldukça sık kullanılan bir yöntemdi . Bu düzenlernede borçlanan kişi aldığı miktann yanısıra, fiyatı kararlaştı­ rılan faiz miktanna eşit kabul edilen bir parça yün veya kumaşı da satın alıyor gözükmekteydi. Borç geri ödenirken kumaşın ödemesi de yapıl­ maktaydı.6 Bursa'da gözlemlenen bir diğer fark da, tüm kredi ilişkilerine egemen olmasalar da toplam hacim içinde önemli bir paya sahip olan, büyük sar­ rafların varlığıydı. Bu kişilerin servetlerinin büyüklüğünü mahkeme kayıt­ lanndaki tereke defterlerinden izlemek mümkündür. Ölen ki.şilerin miras­ çıları arasında bir anlaşmazlık olduğunda, mahkemeye başvurulur ve mahkeme ölen kişinin mal varlığını ayrıntılı olarak saptardı. Tereke def­ terleri, özellikle büyük sarrafların çok sayıda kişiden büyük miktarlarda alacaklan olduğunu, toplam mal varlıklarının da yüzbinlerce ve hatta mil­ yonlarca akçe ile ölçüldüğünü göstermektedir. Zaten 1 7. yüzyılda, Bursa ve Edirne gibi büyük kentlerde en büyük servetler, mal varlıklannın bü­ yük bir bölümünü faizle borç olarak veren kişilerin elindeydi . Edirne'de yüksek düzey bürokratlar da borç vermekteydiler.7 Gerber Bursa'daki kredi işlemlerinin hacminin 1 5 . yüzyılın sonuyla 1 7 . yüzyıl arasında büyük bir artış gösterdiğine de dikkati çekmektedir.s İstanbul'da ise sadece özel kişilere değil devlete de kısa vadeli borç ve­ rebilen Rumlar ve Yahudiler kentin en büyük sarraflan arasındaydılar. İlti­ zam müzayedelerinde de en büyük oyuncular bu sarraflar olurdu. Arala­ nnda Paleologos, Kantakuzenos, Halkokondiles ve tanınmış diğer Bizans ailelerinin üyeleri yer almaktaydı. İspanya'yı terk etmek zorunda kalan bir Yahudi aileden olan Don Jozef Nassi ise 1 5 52 yılında İstanbul'a gelmişti. 6

7

8

H . Gerber, Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 1600- 1 700, The Heb­ rew University, Kudüs, 1 988, s. 1 27- 1 47. Akçeni n istikrarını kaybettiği ve gümüş içertiğinin dalgalanmaya başlad ığı 1 7. yüzyı lda, sık sık yerel mahkemeler önüne ge­ len i lg i nç bir konu da borçların anlaşmanın yapı ldığı zamanki akçelerle mi yoksa ödeme günündeki akçelerle mi ödeneceği ne i l işkind i . Mahkemeler bu konuda farkl ı kararlar veriyordu. Jenni ngs, • Loans and Credit", s. 1 73; v e Gerber, Ecanomy and Society, s. 1 28- 1 29. 1 6. ve 1 7. yüzyıl larda Edi rne'de ölen yüksek düzey bürokratların terekelerinden ve alacaklarından örnekler i ç i n bkz. Ö. L. Barkan, "Edirne Askeri Kassamı 'na Ait Tere­ ke Defterleri ( 1 546- 1 659)", Belgeler 3 ( 1 966), s. 3 1 -46. 1 640'a kadar Bursa terekeleri için, bkz. H. Özdeğer, Bursa Şehri Tereke Defter/eri. Ayrıca, 1 5. ve 1 6. yüzyı l larda Bursa'daki büyük sarrafların servetleri için bkz. H. lnalcık, "Capital Formatian in the Ottoman Empire•, The Journal of Economic History 29 ( 1 969), s. 1 08- 1 09. 6. ve 7. bölümlerde tartışılan gel işmelerin ışığında, bu sıçramayı olağan karş ı l amak gereki r. Ayrıca bkz. lnalcık, · ıs. Asır Türkiye Iktisadi ve Içti ma i Tarihi Kaynakları•, s . 5 1 -75.

87

88

Daha sonraki başdöndürücü yükselişini Kanuni'nin oğlu Şehzade Selim'e finans alanında sağladığı hizmetlere borçluydu . Don Jozef Nassi İstan­ bul'dan Lehistan ve Fransa krallarına büyük miktarlarda borç verebiliyor­ du. Pek çok Osmanlı bürokratı da bu işlemleri cazip bir yatırım alanı gibi görerek paralarını kendisine teslim etmekteydi. Portekizli Yahudi Marra­ no ailelerinden gelen Alvaro Mendes de 1 5 88 yılında 8 5 0 bin dükaya ulaştığı söylenen servetiyle İstanbul'a yerleşti ve kısa zamanda Don Jozef Nassi'nin ayrıcalıkianna kavuştu. Bankacılık ve ticaret işlemleri bu ailenin faaliyetlerinin de merkezini oluşturuyordu. Bu faaliyetler Avrupa'nın ön­ de gelen merkezlerinde oluşturulan bir temsilciler ağı aracılığıyla yürütül­ mekteydi . Ancak, uzun mesafeli ticaret ve finans alanındaki Yahudi etkin­ liği 1 7. yüzyılda bir hayli geriledi .9 Son dönemde yapılan ilginç bir çalışmada Bogdan Murgescu, Eflak ve Boğdan'ın yarı özerk prenslikleriyle Edirne ve İstanbul'un kredi piyasalan arasındaki bağlantıları incelemektedir. Eflak ve Boğdan prenslikleri 1 7 . yüzyılın sonlarına doğru, İstanbul'dan talep edilen ve miktarlan gitgide artan yıllık vergileri ödeyemez duruma gelmişlerdi . Bu nedenle Edirne ve İstanbul kredi piyasalarında büyük miktarlarda borç almaya başladılar. Prens Konstantin Brancoveanu adına tutulan hesap defterleri, 1 694- 1 703 arasında bu iki kentteki alacaklılara ödenen borç miktarının I milyon Hollanda talerine ya da 400 .000 Venedik dükasına ulaştığını göstermek­ tedir. Bu ödemelerin yaklaşık yarısı, çok sayıda Müslüman alacaklıya ya­ pılmıştı . Bu fonların bir bölümünün İstanbul ve Edirne esnafina ait oldu­ ğu ve !onca yöneticileri tarafindan işletildiği anlaşılmaktadır. Rum ve Ya­ hudi alacaklılara yapılan ödemeler de toplarnın yüzde 40'ına ulaşmaktay­ dı . Kredi işlemlerinde faiz oranlan çoğunlukla aylık olarak saptanmakta ve yüzde 2 ile 2,5 arasında değişmekteydi . I O İstanbul'da ve Anadolu'daki merkezlerde önemli miktarlarda borç ve­ ren bir diğer kesim de para vakıflarıydı . Para vakıfları, nakitle kurulan ve H. lnalcık, "The Ottoman State: Economy and Society, 1 300- 1 600", lnalcık ve Qu­ ataert (ed.), An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300- 1 9 1 4 içi nde, s. 209-2 1 5; lnalcık, • Jews i n the Ottoman Economy and F i nances, 1 4501 500", C. E. Bosworth, C. lssawi, R. Savory ve A. L. Udovitch (ed.), The lslamic World from Classical to Modern Times, Essays in Honor of Bemard Lewis içi nde, The Darwi n Press, Pri nceton, New Jersey, 1 989, s. 5 1 3-33. Yahudi sarrafların I stan­ bul , Edirne, Bursa ve diÇ)er yerlerdeki faa l iyetleri ni gösteren arşiv belgeleri için bkz. N. Sevgen, " N as ı l Sömürü ldük: Sarraflar•, Belgeler/e Türk Tarihi Dergisi 1 4-24 ( 1 968-69). 10 B. Murgescu, "Romanian Information Regarding the Ottoman Capital Market: Prin­ ce Constantin Brancoveanu's Debt Payments ( 1 694- 1 703)", Toplum ve Ekonomi, 1 0 ( 1 997), s . 39-5 1 .

9

borç vererek sağladıklan faiz geliriyle amaçladıklan faaliyetleri yerine ge­ tirmeye çalışan kuruluşlardı. Para vakıflannın faaliyetleri 1 5 . yüzyılın baş­ lanndan itibaren Osmanlı mahkemeleri tarafindan onaylanmaya başlamış­ tı. 16. yüzyılın sonlarına gelindiğinde, para vakıflan Anadolu ve Balkan­ lar'da bir hayli yayılmıştı. Jennings ve Gerber'in Anadolu kent ve kasaba­ lan için sözünü ettikleri örneklerin yanısıra, l 5 70'te İstanbul'da faaliyet gösteren vakıflar için hazırlanan bir envanterden de para vakıflannın ne kadar yaygın olduğu anlaşılmaktadır. Bu çalışma İstanbul'daki para vakıf­ lannın o dönemde yılda yüzde l O düzeyinde sabit faizle borç verdiğini de göstermektedir. ı ı Son yıllarda Murat Çizakça da 1 6 . yüzyıldan 1 8 . yüzyılın sonuna ka­ dar Bursa'da faaliyet gösteren para vakıflan üzerine aynntılı bir çalışma yapmıştır. Bu araştırma, para vakıflannın çoğunlukla hane halklanna ve küçük iş sahiplerine küçük miktarlarda borç verdiklerini, bu fonlann bü­ yük bir bölümünün tüketim amaçlı olarak kullanıldığını göstermektedir. Çizakça'nın bulgulan para vakıflannın yaygın olarak faaliyet gösterdiğine, örneğin 1 8 . yüzyılın herhangi bir anında, Bursa kent nüfusunun yaklaşık yüzde l O'u kadar geniş bir kesimin para vakıflanndan kredi kullanmakta olduğuna işaret etmektedir. ıı 16. yüzyıldan 1 8 . yüzyılın sonlanna kadar, Bursa'daki para vakıflannın verdikleri borçlarda faiz oranlan çoğunlukla yüzde l l ile 1 3 arasında kal­ mıştır. ı 3 Oysa, aynı dönemde kredi piyasalannda daha yüksek faiz oranlan uygulanmaktaydı. 1 8 . yüzyılda güçlenen ilginç bir eğilim de vakıtlann el­ lerindeki nakit kaynaklann önemli bir bölümünü mütevelli heyeti üyelerine borç olarak vermesidir. Mütevelli heyeti üyeleri bu fonlan daha yüksek faiz oranlanyla İstanbul'daki büyük sarratlara devretmekte ve böylece vakıf fonlanndan kişisel kazanç sağlamaktaydılar. İstanbul'daki sarratlar ise topladıklan fonlan büyük ölçekli girişimlerin, özellikle de uzun mesafeli ticaret ile iltizam sürecinin finansmanında kullanıyorlardı . ı 4 1 6 . yüzyılda Osmanlı uleması arasında para vakıflannın faaliyetlerinin Ö. L. Barkan ve E. H. Ayverdi , Istanbul Vakıflar Tahrir Defteri: 953 ( 1 546) Tarihli, Istanbu l , 1 970. 1 2 M. Çizakça, "Cash Waqfs of Bursa, 1 555- 1 823", Journal of the Economic and Social History of the Orient 38 ( 1 995), s. 335-336. 13 Age., s. 33 1 . 1 4 M. Çizakça, A Comparative Evolution of Business Partnerships, The lslamic World and Europe with Specific Reference to the Ottoman Archives, E . J . Bri l l , Leiden, 1 996, s. 1 3 1 - 1 34. Çizakçe para vakıfların ı n yüzde 20'sinin bir yüzyı ldan fazla yaşa­ yabi ldi!line de dikkati çekmektedir. Ancak di!ler tür vakıfların varl ıklarını ne kadar sürdürebi ldikleri konusunda ayrıntı l ı veri ler olmadı!lı için, bu oranın yüksek mi dü­ şük mü oldu!luna karar vermek kolay de!li ldir. 11

89

90

meşru olup olmadığı üzerine canlı bir tartışma başladı. Vakıfların mal var­ lıklanmn sadece gayrimenkul ve benzeri değerlerden oluşması gerektiğini ve para vakıflanmn faaliyetlerinin İslam'ın faize getirdiği yasaklamalarla çeliştiğini düşünenler, para vakıflanna karşı çıkıyorlardı. Ancak, ulemanın çoğunluğu pragmatik tutumlanm ısrarla sürdürdüler ve sonunda İslam toplumu için yararlı olan birşeyin İslam için de yararlı olacağı görüşü ga­ lip geldi. Bu hararetli tartışmalar sırasında dönemin şeyhülislamı Ebussu­ ud Efendi de faizle borç para vermedikleri takdirde pek çok vakfin çöke­ ceğini, bunun da İslam toplumuna zarar vereceğini söyleyerek, para vakıf­ lannın faaliyetlerini tamamen pratik açıdan savunmuştu. ı s Para vakıfl anmn imparatorluğun Arap vilayetlerinde ne ölçüde yayıldığı hakkındaki bilgilerimiz fazla aynntılı değildir. Önceleri tarihçiler, faizli kre­ di uygulamalanmn Anadolu'daki kadar kolaylıkla kabul görmediği Arap vi­ layetlerinde, para vakıflanmn faaliyet göstermediklerini ileri sürmekteydiler. Oysa son dönemde para vakıflanmn Halep'te de faaliyet gösterdikleri bel­ gelenmiştir. Gelecekteki araştırmalar hiç olmazsa Suriye'nin diğer kentle­ rinde de para vakıflanna ilişkin örnekler bulabilirler. Ancak, bir yanda Ana­ dolu ve Balkanlar ile öte yanda imparatorluğun Arap vilayetleri arasında, faizli kredi uygulamalanmn ve para vakıflannın kabul edilişleri ve yaygınlıklan konusunda nitel bir farklılık olduğunu teslim etmek gerekiyor. Nitekim Suriye'deki mahkeme kayıtları üzerinde çalışan tarihçi Abdülkerim Refik 1 6 . yüzyılda faizsiz borç adedinin faiztilerden çok daha yüksek olduğunu, yerel malıkernelerin faizli borçları isteksizlikle ve ancak İstanbul'dan padi­ şah talimat yoUarsa kabul edebildiklerini belirtmektedir. Ancak 1 8 . yüzyıla gelindiğinde, Suriye'de de kent ve kırdaki kredi ilişkilerine faizli uygulama­ lann egemen olduğunu biliyoruz . l6 IŞ ORTAKLIK LARI

Ortaçağ İslam dünyasında faizli ticari kredilere karşı aşılamayacak en­ geller bulunmadığını daha önce belirtmiştik. Yine de bu seçenek yeterin­ ce gelişememiştir. Onun yerine faizli kredilerle aynı işlevi gören ve bu ne15 J . E . Mandav i l le, "Usurious Piety: The Cash Waqf Controversy i n the Ottoman Empi­ re•, lntemational Journal of Middle East Studies 1 O ( 1 979), s. 289-308; ayrıca S. Fa­

roqhi, "Crisis and Change, 1 590- 1 699", H. lnalcık ve D. Quataert (ed.), An Econo­ mic and Social History of the Ottoman Empire, 1 300- 1 9 1 4 içinde, s. 490-492. 16 Mandav i l le, " Usurious Piety•, s. 308; Masters, The Origins, s. 1 62; ve Çizakça, "Cash Waqfs", s. 3 1 3; ayrıca N . ÇaOatay, "Riba and l nterest Concept and Banking i n the Ottoman Empire•, Studio lslamica 32 ( 1 970), s. 53-68; A. Rafeq, "City and Countryside i n a Traditional Setti ng, The Case of Damascus i n the F i rst Quarter of the Eighteenth Century•, T. Phi l i pp (ed.), The Syrian Land in the 18th and 1 9th Cen­ tury içi nde, Franz Steiner Verlag, Stuttgart, 1 992, s. 323-329.

denle faizli kredileri gereksiz kılan başka ticari düzenlemeler geliştirilmiş­ tir. Bunlann en başında İslam dini tarafindan onaylanan mudarebe ve di­ ğer iş ortaklıklan, kredi düzenlemeleri, borç transferleri ve kredi mektup­ lan gelmektedir. Böylece İslam toplumlannda uzun mesafeli ticaretin fi­ nansmanı, faizli krediler yoluyla değil, ayrıntılan taşınan riskin ve değişik ortaklar tarafindan sağlanan kaynaklann niteliğine bağlı olarak değişen iş ortaklıklan yoluyla sağlanmıştır. Osmanlı tüccarlan da İslam dünyasında klasik dönemden beri uygu­ lanmakta olan iş ortaklıklan biçimlerini kullanmışlardır. l 7 Uzun mesafeli ticaretin finansmanında ve diğer girişimlerde en çok başvurulan yöntem , klasik İslam'ın mudarebe adı verilen ortaklık türüydü. Bu biçimde yatı­ rımcı, sermayesini veya ticarete konu olacak malını, bu malı sattıktan son­ ra ana sermayeyi geri getirecek olan bir temsileiye teslim etmekteydi . Ger­ çekleşen karlar yatırımcı ile temsilci arasında daha önceden kararlaştırılan biçimde paylaşılmaktaydı . Eğer yolculuk sırasında veya iş girişiminin özel­ liklerinden kaynaklanan biçimde, sermayenin tümü veya bir bölümü yiti­ rilirse, bu zararı yatırımcı karşılamaktaydı . Temsilcinin sorumluluğu kendi zaman ve emeğiyle sınırlıydı. l B Osmanlılar mudarebenin yanısıra ve daha sınırlı ölçülerde müravaza adı verilen iş ortaklığını da kullanmışlardır. İsla­ mın Hanefi okulu içinde gelişen bu ortaklık türünde, ortaklar sermaye, emek, kir ve sorumluluk açısından eşit kabul ediliyorlardı. Bununla ilişkili müşareke ya da inan düzenlemesinde ise, ortaklar en baştan değişik mik­ tarları yatırabildikleri gibi, kan da daha önceden belirlenen ve eşit olması gerekmeyen oranlarda paylaşabiliyorlardı . 1 5 . yüzyıldan 1 9 . yüzyıla kadar İstanbul ve Anadolu'daki ticari anlaş­ mazlıkları ve çözümlenmelerine ilişkin mahkeme kayıtları, Osmanlı hu­ kukçularının ortaçağ İslam hukukçulannın öğretilerini gayet iyi bildikleri­ ni ve bu iş ortaklanndan kaynaklanan anlaşmazlıklarda genellikle klasik İs­ lami ilkelerini uyguladıklarını gösteriyor. Yüzyıllar içinde kimi yeniliklerio gerçekleştiği de anlaşılıyor. Örneğin, mudarebe ile parça başına iş (put­ ting out) süreçlerinin yaratıcılıkla birleştirilebildiklerini görüyoruz. Ancak bir bütün olarak bakıldığında, yüzlerce iş ortaklığıyla ilgili mahkeme ka17 Udovitch, Partnership and Profit, s . 1 70-2 1 7; ve Çizakça, A Comparative Evolution,

s. 66-76. 1 8 Özünde, mudôrebenin Avrupa'daki commendddan farkı yoktur. Commendanı n Av·

rupa'ya Islam toplumları ndan gel i p gelmedi�i tartışma konusudur. Bkz. A. L. Udo­ vitch, • At the Origins of the Western Commenda: Islam, lsrael, Byzantium•, Specu­ lum 37 ( ı 962), s. 1 98-207; ve E. Ashtor, "Banking lnstruments between the Mus l i m East a n d the Christian West", Journal o f European Economic History, ı ( ı 972), s . 553-573; v e Çizakça, A Comparative Evolution, s. ı 0-32

yıtları klasik İslam'ın iş ortaklığı biçimlerinin, ufak tefek değişikliklerle birlikte, 1 9 . yüzyıla kadar uygulanmaya devam ettiğini göstermektedir. Çizakça, bu alandaki dönüşümlerin çok sınırlı kalmasının en önemli ne­ deni olarak, ekonomide küçük ölçekli işletmeler e gemenliğinin sürmesini görmektedir. I9 Uzun mesafeli ticaretin finansmanında önemli bir araç da süfteceler, paliçeler ya da kredi mektuplarıydı . Süftecelerin temel amacı uzuri mesa­ feli ticareti ve fonların bir böl geden diğerine akışını kolaylaştırmaktı . Bir kentte alacağı olan kişi, süftece sayesinde alacağını bir başka kentte tahsil edebilmekteydi . Avrupa'daki poliçe uygulamasında, bir para birimiyle ya­ pılan ilk ödemenin karşılığı bir başka ülkede farklı bir para birimiyle ödenmekteydi . Oysa bize ortaçağda Mısır'daki ticari uygulamalar hakkın­ da çok ayrıntılı bil giler sağlayan Genize bel geleri, süftecelerde geri öde­ menin hep aynı para birimi üzerinden yapıldığına işaret ediyor. İslam top­ lumlarında süfteceler nakit kadar sağlam kabul edilmekteydiler. Yanların­ da süftece taşıyanlar, varış noktalarında kendilerine ödemenin hemen ve nakit olarak yapılacağını biliyorlardı . Gecikmeler ortaya çıktığında, devlet katı cezalar uygulamaktaydı. Süfteceler Osmanlı İmparatorluğu içinde Anadolu, E ge Adaları, Kırım, Suriye ve Mısır'da, ayrıca İran'la ticari ilişki­ lerde yaygın olarak kullanılmıştır. 1 5 . ve 1 6 . yüzyıl Bursa mahkeme kayıt­ ları süftecelerin çok yaygın olduğuna işaret ediyor. Yerel kadılar süftece­ lerle ilgili olarak ortaya çıkan anlaşmazlıklara hemen müdahale ediyorlar­ dı.20 Bir diğer kredi mektubu türü de yazılı talimatla uzak bir kaynaktan ödeme yapılmasına olanak sağlayan havaleydi. Havaider büyük miktarlar­ da nakdin taşınmasından doğacak tehlikelere ve gecikmelere karşı hem özel işlemlerde hem de devlet işlemlerinde tercih edilmekteydi .2I DEVLET MALIYESI V E DEVLETE VERILEN BORÇLAR

Avrupa'da ortaçağın sonlarına gelindiğinde, krallar, prensler ve devlet­ ler, bankerierin olağan müşterileri arasına girmişlerdi . İslam toplumların­ da ise hükümdarlara ve devlet hazinelerine borç verme işlemleri daha 19 Çizakça, A Comparative Evolution, s. 65-85 ve 1 26- 1 3 1 ; ayrıca Çizakça, •Financing

Silk Trade i n the Ottoman Empire: 1 6th- 1 8th Centuries• Si monett Cavaciocchi (ed.) Lo Seta in Europa secc. Xlii-XX, içi nde, Le Monier, Prota, 1 993, s. 7 1 1 -723. 20 Udovitch, Partnership and Profit, s. 268-269; Ashtor, •sanking l nstruments•, s. 554562; ve H. Sah i l l ioğlu, "Bursa Kadı Sici l leri nde Iç ve Dış Ödemeler Aracı Olarak 'Ki­ tabü'I-Kadı' ve 'Süftece'ler•, O. Okyar ve H . Ü . Nalbondoğlu (ed.), Türkiye Iktisat Tarihi Semineri, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1 975, s. 1 03- 1 44. 21 Incicık havalen i n devlet işlemleri nde kul lan ı ldığını vurguluyor. H. lnalcık, •Hawale", Encyclopedia of Islam, 2. bas. , E . J . Bri l l , Leiden-New York.

farklı yürütülmüş, bu alanda yaygın olarak iltizam sistemi kullanılmıştı . İl­ tizam sisteminde, sermayeleri olan bireyler devlete peşin nakit ödeme kar­ şılığında, belirli bir bölgenin ya da kaynağın vergilerini toplama imtiyazını elde etmekteydiler. İltizam sistemi Akdeniz'den Hint Okyanusu'na kadar tüm İslam devletlerinde, ortaçağdan 1 9 . ve 20. yüzyıla kadar vergi topla­ manın en yaygın biçimi olarak kullanılmıştır. Osmanlılar ittizam düzenini 1 7 . yüzyılın sonlarına kadar ufak tefek de­ ğişiklerle sürdürdüler.22 Ancak 1 5 . ve 1 6 . yüzyıllarda devletin vergi gelir­ lerinin sadece sınırlı bir bölümü iltizam düzeni çerçevesinde tahsil edil­ mekteydi . Vergi gelirlerinin en büyük bölümü tirnar düzeni çerçevesinde sipahiler tarafindan tarım üreticilerinden yerel ve ayni olarak toplanıyor­ du. Sipahiler bu kaynaklada belirli sayıda askeri silahlandırıp eğittİkten sonra sefer zamanında orduya katılıyorlardı . Tirnar düzeninin para kullanımı ve devlet maliyesi açısından önemli sonuçları vardı . Her şeyden önce, tirnar düzeninde vergiler yerel olarak toplanmakta ve yerel olarak harcanmaktaydı . Vergi gelirlerinin önemli bir bölümü merkez hazinesine girmiyordu. Tirnar düzeninde sİpahiler ayni olarak topladıkları vergileri nakde çevirerek çeşitli harcamalar yapmak zo­ runda oldukları için, yaşadıkları köylerin ve diğer kırsal toplulukların piya­ saya en fazla yönelen ve en fazla para kullanan üyeleriydiler. 1 6 . yüzyılın ikinci yarısına kadar fetihterin sağladığı ek gelirler sayesin­ de devlet maliyesi oldukça güçlüydü. Devlet henüz büyük ve uzun vadeli bir borçlu olarak finans piyasalarına girmemişti . Yüzyılın ikinci yarısında ise devletin kısa dönemli borçlanma örneklerine rastlamaktayız. Bu borç­ ları, yüksek bürokratlara ve şehzadelere de borç veren ve onların fonlarını işleten Yahudi bankerler sağlıyordu . Bu kişiler devlet erkanına sağladıkları mali hizmetler sayesinde, devletin en büyük iltizam müzayedelerine de imtiyazlı bir konumda katılmakta, en cazip mukataaları işletme hakkını satın almaktaydılar.23 16. yüzyılın sonlarına doğru mali güçlüklerin artmasıyla birlikte dev­ let, padişahtan, vezirlerden ve yüksek düzey bürokratlardan borç almaya başladı . Osmanlı ordusunun Macaristan'daki seferleri üzerine ayrıntılı bir çalışma hazırlayan Caroline Finkel, kişilerden alınan borçların yüzbinlerce akçeden milyonlarca akçeye kadar ulaştığını göstermektedir. Bu dönemde devletin borçlarını geri ödeme olasılığı hala oldukça yüksekti . Böylece 22 Osma n l ı mal i bürokrcsisi i le devletin vergi lendi rme ve verg i toplama yöntemleri

üzeri ne bir çal ışma için bkz. L. T. Darl i ng, Revenue-Raising and Legitimacy, Tax Calleetion and Finance istration in the Ottoman Empire, 1 550- 1 660, E . J . Bri l l , Leiden, 1 996. 23 H. Incicık ve •The Ottoman State: Economy and Society•, s. 2 1 2-2 1 4.

yüksek düzey bürokratlar biriktirdikleri sermayeyi kendi kariyederine de yarar sağlayacak biçimde değerlendirmiş oluyorlardı. Alınan borçlarla as­ kerlere ödemeleri yapılabiliyor, ayaklanmalar önleniyordu . Devletten faiz geliri sağlamasalar bile, yüksek düzey bürokratların verdikleri borçlar sa­ yesinde kendilerine büyük olanaklar sağlamış olan düzendeki konumlarını korudukları, hatta güçlendirdikleri söylenebilir.24 Savaş teknolojisindeki değişiklikler nedeniyle merkezde daha bÜyük ve daimi ordular oluşturma gereği ortaya çıkınca, tirnar düzeni hem askeri hem de mali önemini yitirmeye başladı . Böylece devletin tarımsal artığın daha büyük bir bölümünü merkezde toplaması yönündeki baskılar da art­ tı . ı 6 . yüzyılın sonlarına doğru devlet, tirnar düzenini terk ederek iltiza­ ma geçmeye başladı . Mukataa adı verilen birimlerden belirli süreler için vergi toplama imtiyazı müzayede yoluyla satılmaya başlandı. Bu önemli dönüşümün kırlarda ve kasabalarda para kullanım eğilimleri üzerindeki etkilerini değerlendirmek kolay değildir. Tirnar düzeninde vergi olarak toplanan ürünlerin nakde çevrilmesi sİpahinin işiydi. İltizam düzeninde ise bu işlevi mültezimler veya onların yerel temsilcileri üstleniyordu . İlti­ zam sistemine geçilmesiyle birlikte sipahi tarafindan nakit olarak toplanan çift resmi gibi vergiler de terk edildi. Kırsal nüfustan toplanan vergilerin tümü ayni olarak alınmaya başlandı. Bu son değişikliğin bir nedeni de ı 7 . yüzyılda ortaya çıkan para darlıkları olabilir. İltizam düzeninde taşrada toplanan ve nakde çevrilen vergilerin başkente aktarılması gerekiyordu . Ancak bu büyük miktarlann nakit olarak taşınması kolay veya pratik de­ ğildi . Bu nedenle mültezimler, süftece ve poliçeleri kullanmaya başladılar. Böylece Balkanlar ve Doğu Akdeniz bölgesinde devletin fon akışlaoyla Osmanlı ve Avrupa tüccarlannın kullandıklan ödeme akışlannın devreleri birleşmiş oldu. Mali koşulların bozulması, merkezi devletin iltizam sistemini iç borç­ lanma amacıyla kullanma eğilimini de güçlendirdi . ı s ı 7 . yüzyılda iltizam kontratlarının süreleri bir ile üç yıldan üç ile beş yıla, hatta daha uzun sü­ relere çıkarıldı . Müzayedede belirlenen fiyatın giderek artan bir bölümü de peşin talep edilmeye başlandı . Böylece iltizam düzeni bir tür iç borç­ lanmaya dönüştürülüyor, geleceğin vergi gelirleri merkezi devlet tarafin­ dan teminat olarak kullanılmış oluyordu. Merkezi devletin ödemelerin daha büyük bir bölümünü peşin talep 24 C. F i nkel , The istrotion of Worfore: The Ottomon Militory Compoigns in

Hungory, 1593- 1606, VWGÖ, Viyana, 1 988, s. 26 1 -263. 25 H. lnalcık, "Mi l i tary and F i scal Transformatian in the Otto man Empire, 1 600· 1 700", Archivum Ottomonicum 6 ( 1 980), s . 283-337.

etmesi, iltizam müzayedelerine katılanların kendilerine daha güçlü ve da­ ha uzun vadeli finansman kaynakları bulmaları zorunluluğunu ortaya çı­ kardı . Bu alanda da sermaye sahipleriyle girişimciler İslam iş ortaklıklarını kullanarak biraraya gelmeye başladılar. İltizam müzayedelerine katılan yüksek düzey bürokratların ve diğer girişimcilerin ardında ise, bir yanda büyük sermaye sahipleri, öte yanda da vergi toplama sürecini örgütleye­ cek ve gerektiğinde sözkonusu vergi birimini parçalara bölerek taşaronla­ ra devredecek kişilerden oluşan ortaklıklar yer almaktaydı. Bu düzenleme­ ler çoğunlukla mudirebe biçiminde yapılmakta, ancak müravaza ve inan türleri de ara sıra kullanılmaktaydı .26 Murat Çizakça tarafindan incelenen, 1 6 . ve 1 7 . yüzyıla ait 5 34 muka­ taalık bir örneklemde, iltizam müzayedelerini kazanan girişimcilerden yüz­ de 60'ının Müslüman olduğu görülmektedir. Yahudi mültezimlerin oranı 1 59 1 - 1 6 1 O arasında yüzde 49'a kadar çıktıktan sonra gerilemiş ve bu iki yüzyıllık sürede ortalama yüzde 28 'de kalmıştır. Hıristiyanların oranı ise yüzde 1 0'un altındadır. Arşivlerdeki devlet belgeleri, mültezimlerin hangi tür iş ortaklıklan çerçevesinde örgütlendiklerine dair bilgileri de içermek­ tedir, ancak özellikle müzayedelere katılanları finanse etmek amacıyla oluşturulan pekçok iş ortaklığının resmi kayıtlara yansımadığını da kabul etmek gerekir. Resmi belgelere yansıyan iş ortaklıklarının yüzde 8 5 'inde tüm ortaklar aynı dinden, kalanında ise ortaklar birden fazla dindendi P 1 7 . yüzyılda merkezi devletin gücünün gerilemesiyle birlikte, iltizam kontratları üzerindeki denetimi de kayboldu. Bu dönemde pek çok mu­ kataanın yıllar boyunca aynı mültezimin elinde ve müzayede fiyatı değiş­ meden kaldığı dikkat çekmektedir. Bu durumlarda müzayedelerin reka­ betçi boyutunun kaybolduğu anlaşılmaktadır. Resmi belgeler bu dondu­ rulmuş mukataaların yüksek düzey bürokratların denetimine girdiğini gösteriyor. Ancak onların da ardında, hem devlete yapılan ödemelerin fi­ nansmanı hem de vergilerin toplanması sürecinde uzmanlaşan çeşitli iş ortaklıklarının bulunduğunu söyleyebiliriz. Pek çok örnekte müzayedeyi kazanan bürokratların mukataalan parçalara bölerek taşaranlara devrettik­ leri görülmektedir. ı s 26 I S. yüzyı l ı n sonları nda Anadolu ve Balkanlar'daki darphaneleri n i ltizam yöntemiyle i şleti lmesi süreci nde, girişimci leri n Islam i ş ortakl ıklarını nas ı l ku l landığına i l işkin örnekler için bkz. H . Sah i l l ioğlu, "Bir Mültezi m Zirnem Defteri " , s. 1 45-2 1 8. Zl Çizakça, A Comparative Evolution, s. 1 54- 1 57; ayrıca H. Gerber, • Jewish Tax-far­ mers in the Ottoman Empire in the 1 6th and 1 7th Centuries", Journal af Turkish Stu­ dies l 0 ( 1 986}, s. 1 43- 1 54. 28 Çizakça, A Comparative Evolutian, s. 1 40- 1 45.

95

ALTINCI BÖLÜM

PARA VE IMPARATORLU K IMPARATORLUK IÇINDE PARA BÖLGELERI

96

1 6 . yüzyıla kadar Balkanlar ve Anadolu'da alnn sultani ve gümüş ak­ çeye dayalı bir para düzeni vardı. Hiyerarşinin en alt basamağında ise günlük küçük işlemlerde kullamlan ve itibari değerlerle tedavül eden ba­ kır mangır ya da pul yer almaktaydı . Ancak, Osmanlı devleti hızla genişle­ yerek bir imparatorluk boyutlarına ulaşınca, bu basit para düzenini sürdürme olanağı kalmadı . Birbirinden çok farklı iktisadi güçlerin ve ticaret bağlannlarımn etkisi altındaki yeni topraklarda, daha önceden kurulmuş para düzenleri vardı . Osmanlılar bu bölgelerde iki hasarnaklı bir yaklaşımı benimsediler. Bir yandan , imparatorluğun tüm altın sikkeleri varolan uluslararası standartlarda birleştirildi . Öte yandan da, yeni eyaletlerin fark­ lı ticari ilişkileri, para kullanma gelenekleri ve gereksinimleri dikkate alına­ rak, gümüş sikkeler düzeyinde imparatorluk içinde farklı para bölgeleri­ nin oluşmasına izin verildi . Alnnda, sultani tüm imparatorluk düzeyinde tek Osmanlı sikkesi ko­ numuna getirildi . Bu tercih hem simgesel hem de iktisadi nedenlerden kaynaklanıyordu . Egemenliğin en temel simgesi olan tek bir alnn sikke ile Osmanlılar, Balkanlar'dan Mısır'a ve Kuzeybatı Afrika'ya kadar tüm im­ paratorluğu birleştirmiş oluyorlardı. Sultaninin ağırlığı ve ayan, ülkeler arası ticarette temel ödeme aracı olan Venedik dükasımnkine eşitlenmişti . Osmanlılar sultaninin nerede basılacağı, nerede basılmayacağı konusunda büyük duyarlılık gösterdiler, her bölgenin hukuki statüsünü dikkate aldı­ lar. Bu nedenle , Balkanlar ve Anadolu'nun yanısıra Mısır, Tunus ve Ceza­ yir'de sultani düzenli olarak basılırken, özerk Eflak ve Boğdan prenslikle­ rinde hiçbir zaman basılmamıştır. Özerk Kınm hanlan da kendi adianna gümüş sikke bastırabildikleri halde, Kınm'da ne hanlar adına ne de Os­ ınanlılar adına altın sikke darp edilmiştir.

Günlük işlemlerde ve bir ölçüde uzun mesafeli ticarette kullanılan gü­ müş sikkelerde ise, merkezi devlet yeni fethedilen bölgelerde ufak tefek değişikliklerle de olsa varolan para birimleriyle yaşamayı tercih etti . Bu tercihin ardındaki en önemli neden, iktisadi sorunlara ve buna bağlı ola­ rak toplumsal dalgalanmalara yol açmamaktı. Ayrıca, merkezi devletin im­ paratorluk ölçeğinde tüm gümüş sikkeleri birleştirecek mali, idari ve ikti­ sadi gücünün olup olmadığı da belli değildi. Yeni fethedilen topraklarda basılan gümüş sikkelerin üzerine Osmanlı padişahının adı e kİ endi, ancak sikkelerin görünümlerinde, standartlannda ve isimlerinde önemli değişik­ likler yapılmadı. Bakır sikkelerde de eski türlerin üretimi sürdürüldü . Böylece merkezi devlet genişleyen imparatorlukta yeni bir para düzeni kurma işine oldukça esnek ve pragmatik bir biçimde yaklaşmış oluyordu. Aslında bu yaklaşım, Osmanlıların diğer idari konulardaki uygulamalarına çok benzemektedir. Örneğin, Osmanlı yönetimi tirnar düzenini de fethe­ dilen tüm bölgelerde uygulamaya kalkışmamıştı. Doğu Anadolu, Bağdat, Basra, Mısır, Yemen, Etlak, Boğdan, Gürcistan ve Kuzeybatı Afrika gibi daha uzak ve merkezden oldukça esnek biçimde yönetilen bölgelerde, Osmanlılar vergi toplamaya önem vermekle birlikte, varolan toprak dü­ zenlerine ancak sınırlı biçimlerde müdahale etmişlerdir. Bu eyaJetlerde hazırlanan kanunnameler için de aynı şeyler söylenebilir. Bu kanunname­ ler Osmanlı uygulamalarını tümüyle yerleştirmek yerine, Osmanlı kurum­ larıyla Osmanlı öncesi uygulamalan birleştirmekteydi. l Böylece, parasal ve diğer konularda imparatorluk içinde ortaya merkezin denetimin farklı dü­ zeylerde gerçekleştiği alanlar çıkmaktaydı . Merkeze en yakın ve merkez­ den en sıkı denetlenebilen bölgelerdeki kurumlar İstanbul bölgesindeki kurumlara çok yakındı . Ancak başkentten uzaklaştıkça, kurumlar ve idari uygulamalar değişmekte, merkez ile yerel yapılar ve güçler arasındaki de­ ğişen dengeleri yansıtmaktaydı . Bu bölümde 1 6 . ve 1 7 . yüzyıllarda Balkanlar ve Kırım'dan Suriye'ye, Mısır, Irak, Yemen, Trablus, Tunus ve Cezayir'e kadar imparatorluğun farklı bölgelerindeki para birimleri ve parasal uygulamalar incelenecektir. Bu karmaşık tablonun ayrıntılı olarak ortaya çıkarılmasından sonra, geniş imparatorluktaki para düzeninin yapısını ve mantığını ilk kez olarak tartış­ mak ve yorumlamak mümkün olacaktır. BALKAN LAR

Batı-Orta Anadolu ve İstanbul bölgesiyle birlikte Balkanlar, Osmanlı para düzeninin merkezini oluşturuyordu. Gümüş akçe bu bölgede hem Ö. L. Borkon, Zirai Ekonominin Mali ve Hukuki Temelleri, Kanunnameler, Ci lt 1; A. Akgündüz, Osmanli Kanunnameleri ve Hukuki Tahlil/eri, 8 ci lt.

ve

98

temel hesap birimi, hem de en önde gelen mübadele aracıydı. Büyük iş­ lemlerde ve servet saklamak amacıyla sultaninin yanısıra Avrupa'nın altın sikkeleri de kullanılmaktaydı . Osmanlı sikkeleri üzerinde 1 8 . yüzyılın or­ talarına kadar Kastantiniye olarak anılan başkentteki darphane de, bu böl­ genin ve imparatorluğun en büyük darphanesiydi. 1 5 . yüzyılın sonlanna kadar gümüş akçe üreten darphanelerin sayılan sınırlı kaldı. Sultan I l . Bayezid'in otuz bir yıllık saltanatı ( 148 1 - 1 5 1 2 ) sı­ rasında, akçe üreten toplam 14 darphaneden 6'sı Balkanlar'da, biri baş­ kentte, diğerleri de Anadolu'daydı .2 Ayrıca Kastantiniye ve Serez darpha­ neleri sultani de üretmekteydi . Balkanlar'daki darphanelerin sayısı 1 6 . yüzyılda, özellikle de Kanuni'nin saltanatı ( 1 520- 1 566) sırasında önemli artışlar gösterdikten sonra, I l . Selim ve III. Murad'ın saltanatlan sırasında ( 1 566- 1 59 5 ) doruğa ulaştı. Bu otuz yıllık dönemde, yaklaşık l 4'ü Bal­ kanlar ve Ege adalannda olmak üzere, 35 'ten fazla darphanede akçe üre­ tildiği bilinmektedir. Balkanlar'daki Osmanlı darphaneleri Tuna'nın gü­ neyinde yer almakta, batıda ise Bosna'da Banya Luka'ya kadar uzanmak­ taydılar. Aynı yıllarda Balkanlar ve Anadolu'da 9 darphanede sultani ba­ sılmaktaydı3 ( bkz. Harita) . Balkanlar'da e n fazla sikke üreten darphaneler, daha önceki dönemler­ de olduğu gibi, Makedonya ve Sırbistan'daki gümüş madenieri çevresin­ de kurulanlardı.4 Anadolu'da ise gümüş madenierine yakın tek darphane Gümüşhane yakınlanndaki Canca'ydı . Bu durumda gümüş sikkelerin bü­ yük bir kısmının Balkanlar ve İstanbul'da üretildikten sonra şu veya bu biçimde Anadolu'ya aktanldığı anlaşılmaktadır. Bakır sikkeler ise tam ter­ sine, büyük çoğunlukla Anadolu'da üretilip Balkanlar'a gönderilmektey­ di . S 1 6 . yüzyılda Balkanlar ve Anadolu'da en fazla tedavül eden yabancı sikke Venedik dükasıydı . Yüzyılın ikinci yarısında groschen ya da guruş olarak adlandırılan, gümüşten üretilmiş büyük Avrupa sikkeleri, özellikle 2 3

4 5

Bunlar Edirne, Gel i bolu, Üsküp, Novar, Kratova ve Serez'di . Banyo Luka darphanesi nde ı 566- ı 595 arası nda akçe üreti lmediı:Ji için, Harita'da yer almamaktadır. Bkz. M. Erüreten, "Osmanlı Akçeleri Darp Yerleri ", Türk Nümiz· matik Derneği Bülten ı 7 ( ı 985), s. ı 4- ı 5; A. Schaendl i nger, Osmanische Numisma­ tik, s. 93- ı 06; Sultan, Coins of the Ottoman Empire, c. ı , s. 9 ı - ı 35; R. Kocaer, Os­ man l ı Altın Paraları, Güzel Sanatlar Matbaası , Istanbu l , ı 967, s. 58-93; ve S. Srec­ kovic, Osmanlijski Novac Kovan na tlu Jugoslavije (Yugoslavya' daki Darphaneler­ de Bas ı lan Osmanl ı Sikkeleri), Belgrad, ı 987, s. 5-92; S. Rizaj , "Counterfeit Money on the Balkan Pen i nsula from the XVth to the XVII Century•, Balcanica ı ( ı 970), s . 7 ı -79. Balkanlardaki gümüş madenieri için, bkz. Bölüm 2, s. 4 ı -43. Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s . 98; ve Sreckovic, Osmanlijski, s. 5-92.

( r

ı

- .,

1

\

1 >

1

.,.

ı

�,

ı. .- - - - "

ı

eBelpwl A. Ak eSıdımıiça A. Ak

'-

- ., - 1

_ ..,

1

.O.Z Ş

ı

·�

eltcnl $

�ş �v.ı şş -,_.

,

A, Ak,

• ı-

eCanca .aAk • AıMiyl A. Ak, P, $ Ak. Ş eMtlldll A, Ak e'Jlıbı Ak •sm. Ak eAiııid (l)iylılıD) • Aııbrl Ak A. Ak. P. $ ........ Ak

•HIIep A, Ak, P, Ş

...... ş .... A. Ş

• Şam A, Ak, P, Ş A :Aiıııı Sıııı.i Ak : ,.. p : Piıa

ş

:ŞIIıi

N :Nai

a..: A. P Harita: II. Selim Pe III. Murad Dönemlerinde Siklıe Üreten Osmanlı Darphaneleri, 1566-1595. Not : Eldeki nümizm�ıtik Peri/erin kesin olm�ımtm nedeniyle, bu listede birkllf eksik olabilir. Kııynllklar : Erüreten, "Osmllnlı Altfe/eri Darp Yerleri " pe Sch�ıendlinger, Osm�ınische Numismatik,

s.

101-104.

de Hollanda'nın aslanlı taleriyle İspanya'nın sekiz reallik parçası, Balkan­ lar ve Anadolu'da tedavül etmeye başladı.6 Osmanlılar 1 6 . ve 1 7. yüzyıllarda Macaristan'da altın sultani basma­ dılar. Bunun bir nedeni, Macaristan'ın diğer bölgelerinde zengin altın yataklannın bulunmasına ve ortaçağın sonlanndan itibaren bu yatakların Avrupa'nın gereksiniminin önemli bir bölümünü karşılamış ol ı:n asına karşın, Osmanlıların denetimindeki bölgede altın va gümüş yataklannın bulunmamasıydı. Kazılar sırasında veya başka vesilelerle toplu biçimde bulunan eski sikkelerden sağlanan bilgiler, Balkanlar'da basılan akçe ve sultanilerio sınırlı milktarlarda da olsa Macaristan'da tedavül ettiklerini gösteriyor. Macaristan'da dolaşan akçelerin önemli bir kaynağı, devlete mal satan tüccarlara ve özellikle askerlere devletin yaptığı ödemelerdi . Osmanlı Macaristan 'ında tüm vergiler akçe üzerinden ifade edilmektey­ di . Ancak Macaristan'da akçeden daha yaygın olarak komşu devletlerin sikkeleri, en önemli olarak da bağımsız Macaristan prensliklerinin gümüş ve altın sikkeleri, Habsburglann küçük gümüş groat, zweir ve fenikleri, Polanya'nın yanm groatlık küçük gümüş sikkeleri ve 1 6 . yüzyılın ikinci yarısından itibaren giderek artan miktarlarda Hollanda talerleri dolaş ­ maktaydı. Bir başka deyişle, en azından devleti ilgilendiren işlemlerde ak­ çe hesap birimi işlevini görürken, vergiler dahil ödemelerin ve günlük alış verişlerin büyük bir bölümü komşu ülkelerin sikkeleriyle yapılmak­ taydı.? Tuna boyundaki Eflak ve Bağdan prenslikleri ise hiçbir zaman tam olarak Osmanlı devletine dahil olmadılar, düzenli vergi vererek bağımlı statülerini korudular, iç işlerinde çoğunlukla bağımsız kaldılar. Tirnar ve diğer Osmanlı kurumlarını hiç benimsemediler.s Para konulanndaki uy­ gulamalar da Eflak ve Bağdan'ın özel statülerini yansıtmaktadır. Osman­ lılar bu prensliklerde sikke bastırmamışlardır. Buna koşut olarak, yerel prensierin Eflak'ta hiçbir zaman, Bağdan'da ise ancak istisnai olarak sikke bastırmış olmaları, hem bu prensiikierin özerkliği hem de bu özerkliğin sınırları hakkında önemli ipuçları vermektedir. 6

7

8

S. F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354- 1 804, U n i vers ity of Washi ngton Press, Seottle, 1 977, s. 72- 1 1 0. 1. Gedo i , "Turkish Coins in Hungory in the 1 6th and 1 7th Centuries", Türk Nümiz· matik Derne�i'nin 20. Yılmda lbrahim Artuk 'a Arma�an içi nde, Türk Nümizmotik DerneÇ)i Yayınları, Istanbul, s. 1 02- 1 1 9; S. E lemer, Török Penzek a Hodoltsag Kori (Macariston'do Tedovül Eden Türk Sikkeleri), Mogyarorszagon, Budapeşte, 1 986; ve V. Zi monyi, Economy and Society in Sixteenth and Seventeenth Century Hungary ( 1 526- 1 650), Akodemici Kiado, Budapeşte, 1 987, s. 1 7-27. Sugar, Southeastern Europe, s. 1 1 3- 1 26.

1 6 . yüzyılda Eflak'ta akçe en önde gelen para birimiydi. Ancak Bağ­ dan'daki konumu bu kadar güçlü değildi . Son yüzyıl içinde definelerden elde edilen nümizmatik bulgular, Balkanlar ve İstanbul'da darbedilen ak­ çelerin, bu prensliklerde Macaristan'da olduğundan çok daha yaygın te­ davül ettiğini ortaya koyuyor. Eflak'ta tarihleri 1 580 veya daha öncesine bağlanabilen definelerde bulunan sikkelerin toplam değerlerinin yüzde 86'sını, akçe ve sultaniler oluşturuyor. Ancak, bu oran yüzyılın son yirmi yılında hızla yüzde 38'e gerilemiştir. Bağdan'da ise aynı paylar yüzde 26 ve yüzde 7 ile çok daha düşük düzeylerde kalmaktadır. Bir başka deyişle, daha kuzeydeki bu prenslikte akçenin kullanımı daha sınırlı kalmıştır. Her iki prenslikte de diğer sikkeler arasında Macar sikkeleri ve yüzyılın sonla­ nndan itibaren de Batı ve Orta Avrupa'nın büyük gümüş sikkeleri en ön­ de gelmekteydi . Aynca, yüzyılın sonlannda Bağdan'da Polanya'nın yanın groatlan önemli yer tutuyordu. Altın sikkelerin toplam içindeki payı ise sınırlıydı .9 Yüzyılın sanianna doğru yaşanan bir ilginç gelişme, Tuna prenslikle­ riyle İstanbul arasındaki, daha genel olarak da imparatorluk ölçeğindeki parasal akımiann niteliği hakkı n da bize önemli bilgiler sağlıyor. Osmanlı yönetimi 1 578 - 1 590 arasında İran'a karşı girişilen savaş sırasında o bölgede dolaşan ve şahi olarak adlandırılan Osmanlı sikkelerinden büyük miktarlarda basmışlardı . Devletin uyguladığı resmi kurlarda şahinin değeri gümüş içeriğinden daha yukanda tutulduğu için, resmi değeri şişiri len bu sikkeler İstanbul'a ulaşmış ve devlet tarafindan 1 580'lerde Eflak ve Bağdan'ın İstanbul'a yaptıklan ihracatın ödenmesinde kullanılmıştı . Ancak prenslikler yıllık vergi ödemeleri sırasında sikkeleri İstanbul'a geri gönderdiler. Merkezi devlet de şahileri bir başka ödemede kullanarak iade etti. Prenslikler ile İstanbul arasındaki şahi trafiği, bu sikkelerin kulla­ nımının merkezi devlet tarafindan yasaklanmasına kadar sürdü . l O 1 6 . ve 1 7 . yüzyıllarda İstanbul'a gönderilen yıllık vergiler, bu iki prenslikten dışanya yapılan en önemli ödemelerdi. Bu ödemeler genellik­ le prensiikierin dış ticaret fazlalanyla dengelenmekteydi . Yıllık vergiler 1 5 . yüzyılın sanianna kadar her prenslik için 1 0 .000 dükanın altında kalmıştı. B. Murgescu, Circulatia Monetara in Tarile Romane in Secolul al XVI-/eo, Colectica Bibl ioteca Banc i i Nationale, Bükreş, 1 996, s. 69-20 1 ; ve M. Maxim, ·considerati ons sur la Circulation Monetai re dans les pays Roumains et I'Empire Otto man dans la seconde moitie du XV le Siecle•, Revue des Etudes du Sud-est Europeen 13 ( 1 975). s. 407- 1 5. 10 M. Maxim, ·o Lupta Monetara In See . Al XVI-Lea: Padişahi Contra Aspru•, Cerce­ tari Numismatice, 5 ( 1 983), s. 1 29- 1 52; ve B . Murgescu, •The Shahis i n Wallachia•, Revue des Etudes du Sud-est Europeen 32 ( 1 994), s. 1 -8.

9

ıoı

Ancak Eflak'ın yaptığı yıllık ödemeler ı 6 . yüzyılın ortalannda 50.000 dü­ kayı, yüzyılın sonlannda ise ı OO.OOO dükayı aştı . Boğdan için de yılda or­ talama 3 5 . 000 dükaya ulaştı. Ayrıca, prenslikler her yıl merkezi devlet ta­ rafindan saptanan fiyatlar üzerinden, İstanbul'a çeşitli gıda maddeleri ve hammadde göndermekteydiler. Bu mallar başkentin, ordunun ve sarayın iaşesinde önemli bir yer tutmaktaydı. l l Balkanlar'daki para veya ödeme akışlannı n en önemli kaynaklanndan biri de askeri seferlerdi . Ordunun iaşesi bir bölümü ayni, bir bölümü de nakit olarak toplanan olağan ve olağanüstü vergilerle sağlanmaktaydı . 1 6 . yüzyılda büyüklüğü sık sık ı 00 bin askeri geçen ordu, gereksinimlerinin bir bölümünü de satın almaktaydı. Bu amaçla İstanbul'daki merkezi hazi­ neden büyük miktarlar gönderilirdi. Aynca askerler sefer sırasında olağan maaşlannı almaya devam ederlerdi. Seferler uzayınca İstanbul'dan gönde­ rilen miktar da büyümekteydi. Bir askeri seferde harcanan para çoğunluk­ la milyonlarca altın dükayı bulmaktaydı. Caroline Finkel ı 6 . yüzyılın sonunda Macaristan'da Habsburg'lara karşı girişilen bir uzun savaş sırasında Osmarılılann yaptıklan harcamalan ayrıntılı olarak incelemiştir. Bu hesaplardan merkezi hazinenin Temmuz ı 599'da başlayan l l aylık süre içinde toplam olarak 380 milyon akçe ya da 3 ,2 milyon düka, Temmuz ı 602'de başlayan iki yıllık süre içinde de toplam olarak 3 ı O milyon akçe ya da 2,5 milyon düka ödemek zorunda kaldığı anlaşılmaktadır. Bu harcamalann yaklaşık yüzde 70'i askerlere ma­ aş ( mevacip ) olarak ödenmiş ri. Devletin kayıtları toplam harcamaların yüzde 67'sinin altın sikkelerle, yüzde 2 3 'ünün akçeyle, yaklaşık yüzde ı O'unun da büyük Avrupa guruşlarıyla yapıldığını gösteriyor. l2 MISI R'IN PARASI

Mısır ı 5 . yüzyılda birçok parasal güçlükle karşı karşıya kalmıştı. En yaygın kullanılan sikke, ilk kez yüzyıl başlannda sultan Melikü'l-Müey­ yed Eş-Şeyh Mahmudi tarafindan piyasaya sürülen gümüş yanm dirhem­ di . Bu sikke zaman içinde müeyyedi ya da medin, nı.if(yarım) ftdda veya kıt'a (Arapça'da parça) diye adiandınimaya başlandı. ı 6 . yüzyılın başla­ rında bu yanm dirhemler yaklaşık ı ,2 gram ağırlığındaydı. Ancak gümüş sikkeler sık sık piyasalardan kaybolduğu için, medin sadece bir hesap biri­ mi konumuna düşmüştü . Yerel ekonomide günlük işlemler için bakır sik­ keler kullanılmaktaydı . l 3 Diğer Akdeniz ve Avrupa devletlerinin uygula11

Sugar, Southeastern Europe,

s.

ı 22- ı 26.

12 C . F i nkel, The istration of Worfore: The ONoman Militory Compoigns in

Hungory, 1593- 1606, VWGÖ, Viyana, ı 988,

s.

269-283.

malarını yakından izleyen Memluk devleti, 1425 yılından itibaren Vene­ dik dükası standartlannda ve qreft adı verilen bir altın sikke bastırmaya başladı. Eşrefi kısa zamanda Mısır'da önde gelen altın sikke olarak düka­ nın yerini aldı ve bu konumunu l 5 1 7'de Mısır'ın Osmanlılar tarafindan fethine kadar korudu. l4 Osmanlı yönetimi fetihten hemen sonra, birkaç değişiklikle birlikte, gümüş medinieri tekrar basmaya başladı. Değişiklikler arasında sikkenin üzerindeki darphane adının Kahire'den Mısır'a çevrilmesi de yer alıyordu. ı 524 tarihli Mısır kanunnamesinden itibaren Osmanlı kaynaklan medini parça anlamına gelen pare diye adlandırmaya başladılar. 1 5 Medin ya da para, ı 8 . yüzyılın sonlanna kadar Mısır'da hem temel hesap birimi hem de günlük işlemlerde en fazla kullanılan sikke özelliğini korudu. Kahire darphanesi de Kavalalı Mehmed Ali Paşa'nın ı 8 34'teki para reformuna kadar bu gümüş sikkeleri basınayı sürdürdü . Paranın standartlan Osmanlı döneminde ilk kez ı 524 tarihli Mısır ka­ nunnamesinde belirlenmişti . Buna göre ı 00 dirhem yüzde 84 saf gümüş­ ten 2 5 0 para basılacaktı. I 6 Böylece ilk paralann aynı dönemdeki akçeler­ den yüzde 50 fazlasıyla, ı ,075 gram saf gümüş içerdiği anlaşılmaktadır. Akçe ile para arasında ı 58 5 -86 tağşişine kadar geçerli kalan ı ,5 : ı oranındaki kur, iki sikkenin saf gümüş içeriklerini yansıtmaktadır. l7 Paranın ağırlığı ve ayarı ı 6 . yüzyıl boyunca dalgalanmalar gösterdi. Ancak gümüş içeriğindeki düşüş, akçeninkine kıyasla daha sınırlı kaldı. Bunun en önemli nedeni , İstanbul'da akçe ı 5 8 5 - 8 6 yılında yüzde 44 oranında bir tağşişe uğrarken, paranın gümüş içeriğinin istikrarlı kalabil­ mesidir. ı s Nümizmatik koleksiyonlardaki sikkelerin ağırlıklarını inceleye1 3 Osmanl ı dönemi nde Mısır'ın para tarih i üzeri ne yapı lan çal ı şmalar çok azdır. Oysa

14

ıs ı6 17

18

Memluk dönemi para tarihi üzeri ne oldukça geniş bir l iteratür bulunmaktadır. Bkz. Bölüm 2, dipnot 8'de veri len kaynaklar. S. Spufford, Money in Medievol Europe, Ek 1. Kökenieri Sultan el-Eşref Barsbay'a ka· dar gitmesi ne karşın, kimi Osmanl ı belgeleri eşrefiyi Kay ıtbay altını olarak anmak· tadır. Bkz. Barkan, Zirai Ekonomi, "Kudüs Kanunnamesi " , s. 2 ı 7-2 ı 9; Bacharach, • Monetary Movements•, s. ı 7 1 . Barkan, Zirai Ekonomi , s. 386. Age; ayrıca bkz. bu kitabı n sonunda Ek ı , metin vii i . ı 6. yüzy ı l ı n başlarındaki Osmanlı hazine kayıtlarında 2 : ı ' l i k kur defjeri de kul lan ı l · mıştır. Ancak, ı 6. yüzy ı l ı n sonlarına kadar para ve akçeni n düka karşısındaki kur de!)erleri, ikisi arası nda ı ,5 : ı ' l i k çapraz kura işaret etmektedir. Bkz. Tablo 6. ı . Fernand Braudel , Hammer'e dayanarak ı 560'1arın ortalarında Kahi re'de yüzde 30 oranında bir ta!)şiş yapıldı!)ını söylemektedi r. Ancak, e l i mizdeki sikkelerin a!)ırl ıkla· rına, darphane kayıtlarına ve paranın kur defjerlerine i l işkin veri ler bu görüşü do!)ru· lamıyor. F. Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip ll, c. ı , W i l l iam Col l ins Sons, Londra, ı 972, s. 539.

103

TABLO 6. 1 : MISIR'IN PARA VEYA MEDIN'I. 1 524-1 688 Düka karşısındaki

Sikkelerin Ortalama

Yaklaşık Saf Gümüş

Ağırlığı

Ayan

Yıllar

Gram

Yüzde

1 5 24

1 ,22

Gram

kurlarına bakarak

Karşısında İçeriği Para/Akçe Kur Değeri

Para/Akçe

1 ,0 5

1 ,6

40

1 ,05

70

0,73

1 ,1

41

1 ,5

43

1 ,5

80?

2,0

90

2,8

1 5 82

1 04

Kuru 1 ,5

70

1552 1 5 64

84

İçeriği

Saf Gümüş Ven. Dükası

1 605

0,95

1618

0,93

1 622

0,85

1 630

0,85

1 64 1

0,85

70?

0,6

2,1

1650

0,85

70?

0,6

2,6

1 670

0,85

70?

0,6

2,9

1 680

0,77

75

0,58

2,8

1 68 5

0,77

70

0,54

2,6

105

2,9

1 68 8

0,74

70

0,52

2,5

105

2,9

(resmi)

Notlar: I - Bu tabloda sunulan paranın gümüş içeriğine ilişkin veriler, yasal standartlan yansıt­ maktadır. Ancak, dolaşımdaki Mısır sikkeleri genellikle yasal standartlardan daha az gümüş içeriyorlardı. 2- Sütun 4'te para ile akçenin içerdikleri gümüş miktarlannın oranı verilmektedir. Akçe­ nin içerdiği gümüş miktanna ilişkin veriler Tablo 4 . 1 ve 8 . 2 'den alınmıştır. 3- Elimizdeki verilerde bulunan boşluklara karşın ı, 2 ve 3. sütunlarda sunulan veriler Femand Braudel'in Hammer'e dayanarak ı 566 yılında Mısır'da yüzde 30 oranında bir tağ­ şiş yapıldığı iddiasının doğru olmadığını göstermektedir ( Braudel, Mediterranean World, Cilt ı , s. 5 39 ) . Yukandaki diziler ı 585-86 tarihinde İstanbul'da yapılan tağşişin orta ve uzun vadede Mısır parasının gümüş içeriğini etkilemediğini göstermektedir. 4- 6. Sütundaki değerler İstanbul akçesinin düka karşısındaki kur değerini paranın düka karşısındaki kur değerine bölerek bulunmuştur. Akçenin düka karşısındaki kur değerleri Tablo 4.2 ve 8 . 3'ten alınmıştır. 5- Mısır parasının 1 8 . ve ı 9 . yüzyıllardaki durumu için bkz. Bölüm ll 'de Tablo l l . I . Kaynaklar: Lachman, "A Hoard of Medins" ve "The M edin"; Raymond, Artisans et Commercants, cilt 1 , s. 34- 36; aynca Sahillioğlu, Osmanlı Para Tarihi Üzerine Bir Dene­ me, s. 84-88 ve "Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri " , Ek'teki tablolar; Hansen, "An Economic Model" , s. 5 1 3; v e Shaw, Financial a n d Ad­ ministrative.

rek yapnğımız hesaplamalar, İstanbul'daki tağşiş sonrasında Kahire'deki paranın gümüş içeriğinin fazla değişmediğini göstermektedir ( bkz. Tablo 6 . 1 ). Bir görüşe göre bunun nedeni Kahire'deki yeniçerilerin tağşişe karşı başarıyla direnebilmeleriydi . Nitekim kimi tarihçiler, yaklaşık 1 5 86'da Ka­ hire'de de büyük bir tağşişe başvurulduğunu, ancak yeniçerilerin ayaklan­ ması üzerine paranın eski standardına geri dönüldüğünü belirtirler. ı9 Nitekim, 1 7. yüzyılın başlannda paranın ağırlığı daha önceki dönem­ lerk karşılaşnrıldığında büyük bir farklılık göstermiyordu; yaklaşık 0 ,9 gram kadardı. Ancak bu sikkelerin ayarları hakkında fazla bir bilgimiz yoktur, bu bakımdan saf gümüş içeriklerini tam olarak saptamak müm­ kün değildir.ıo Para ile akçe arasındaki kur değerinin 1 58 5 -86 tağşişinden sonra değiştiğini de biliyoruz. Akçenin gümüş içeriğinin bu dönemde gösterdiği büyük dalgalanmalar nedeniyle, iki sikke arasındaki kur değeri de bir hayli dalgalandıktan sonra, 1 640 yılında üç akçe eşit bir para düze­ yinde sabitlendi . 1 7 . yüzyılın ilk yarısında İstanbul'da, Anadolu ve Suri ­ ye'de darbedilmeye başlanan paralar d a akçenin üç kan gümüş içermek­ teydi .2 l Bakır sikkelere gelince, Osmanlı yönetimi Mısır'ın fethinden he­ men sonra, fulus diye anılan bu sikkeleri de üretmeye başlamıştır22 ( bkz. Resim 1 0 , l l , 1 2 ve 1 4 ) . 1 9 H . Sahi l l io!llu, "Kuru luştan XVI I . Asrı n Sonlarına Kadar•, s. 88. B i r özel yazışmada

tarihçi Abdü lkerim Refik bana lbn Ebi 's-Sürur adl ı yerel bir vakanüvi s i n paranın 1 584'te yüzde S O oranında ta!lşi ş edi ldi!lini ve askerleri n buna tepki olarak ayaklan­ dı!lını bel i rtt i !lini aktard ı . Andre Raymond da 1 586'da maaşları nın satın a l ı m gücü­ nün azalması nedeniyle yeniçeri leri n ayaklandı!lını yazmaktadır. A. Raymond, "Les provinces Arabes (XVIe siıkle-XV I I Ie siecle)", R. Mantran (ed.), Histoire de L 'Empi­ re Ottoman içi nde, Fayard, Li l le, 1 989, s. 398. 20 S. Lachman, "A Hoard of Medins•, The Numismatic Circular 85 ( 1 977), s. 425 ve 482-484; S. Lachman, "The Med in", Numismatic International Bul/etin, 1 3 ( 1 979), s. 54-57; D. N . Norman, R. ei-Nabarawy ve J . L. Bacharach, Catalog of the lslamic Co­ ins, Glass Weights, Dies and Medals in the Egyptian National Library of Cairo, Un­ dene Publ ications, Mal i bu, Cal ifornia, 1 982, s. 1 1 9- 1 24; ayrıca Schaendl i nger, Os­ manische Numismatik, s. 73. 21 1 7. yüzyı lda medin ya da para için bkz. A. Raymond, Artisans et Commerçants au Caire au XV/lle Siec/e, 2 ci lt, lnstitut Françai s de Damas, Şam, 1 973-74, c. 1 , Bölüm 1 . 1 7. yüzyı lda Osmanl ı hazine kayıtlarında Mısır'dan gelen büyük miktarlar için ke­ se-i Mısri adıyla yeni bir hesap birimi kullanı l maya başland ı . Kese-i Mısri, 25.000 paraya eşit kabul edi l iyordu. Kese deyimi imparatorlu!lun di!ler bölgeleri ndeki akçe­ ler için de kullanılmaktaydı . Kese-i Rumi 50.000 akçeye eşit kabu l edi l iyordu. Kese-i Mısri i se, akçe i l e para arasındaki kur de!leri ne bak ı l maksızın, 60.000 akçeye eşitti . 22 G. Oman, "Remarques sur la Premiere Monnaie Ottomane en Cuivre Frappee au Ca­ i re en l 'an 926! 1 520", Journal of the Economic and Social History of the Orient 9 ( 1 966), s. 297-302; ve A. Berman, "The Beginning of Ottoman Coi nage in Egypt•, The Numismatic Circular 83 ( 1 975), s. 1 50- 1 52.

105

1 06

Salıra'nın güneyinde, doğuda bugünkü Sudan'dan batıda Senegal'e kadar uzanan ve Arap coğrafyacılann Tekrur olarak adlandırdıklan bölge­ den Mısır'a yüzyıllar boyunca altın akmıştı . 1 5 . yüzyılda da kervanlar ve ticaret yoluyla Mısır'a ulaşan büyük miktarlarda altın, Memluklann eşrefi üretimini desteklemişti.23 Güneyden altın akışının sürmesi sayesinde Ka­ hire, 1 6 . yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun en önemli altın sikke mer­ kezlerinden biri oldu . Mısır'da darp edilen Osmanlı altınlan diğer kent­ lerde üretilen altın sikkelerle esas olarak aynı standart ve görünümdeydi­ ler, ancak bunlar ferift olarak adlandınlıyorlardı. Hem Memluklar hem de Osmanlılar Akdeniz çevresinde geçerli olan altın sikke standartlannı izle­ dikleri için, eşrefilerle şerifllerin altın içerikleri birbirlerine eşitti . 1 6 . yüz­ yılın büyük bir bölümünde Kahire'de darbedilen şerifilerle imparatorlu­ ğun diğer bölgelerinde darbedilen sultanilerin kur değerleri birbirlerine eşit kaldı24 ( bkz. Resim 2 1 ) . Kahire'de darbedilen altın sikkelerin imparatorluğun diğer bölgelerine yayılmasının bir yolu da Mısır'dan İstanbul'daki merkezi hazineye her yıl gönderilen ödemeydi . Mısır'dan başkente her yıl gönderilen şeker, pirinç, kahve gibi temel gıda mallannın yanısıra, irsaliye-i hazine adı verilen bü­ yük bir nakit ödeme yapılmaktaydı . 1 6 . yüzyılda bu ödeme 400-500 bin altın kadardı. 40 para eşit bir sultani olan kur değeri üzerinden hesap edildiğinde, bu miktar 16 ile 20 milyon para arasında değişmekteydi . 1 6 . yüzyılın ölçütleriyle bakıldığında bu oldukça büyük bir miktardı ve impa­ ratorluğun gücünün doruğunda olduğu dönemde bile , merkezi hazine­ nin yıllık gelirlerine önemli bir katkı anlamına geliyordu .ıs Stanford Shaw irsaliye-i hazinenin en erken aşamalannı şöyle anlatmaktadır: Osmanlı yönetiminin ilk yıllannda yıllık ödemeler 500.000 alnn olarak belir­ lenmişti . Hüsrev Paşa'nın Mısır'a vali atanmasından sonra, bu miktar kendi ta­ lebi üzerine yılda 700.000 alnna ya da 28 milyon paraya çıkanldı. 1 5 35-36 yı­ lında paşa İstanbul'a bir milyon altını aşan bir miktar gönderdi. Ancak bu öde­ me İstanbul'a ulaşınca, padişah ( Kanuni) miktann çok fazla olduğunu ve yok23 Spufford, Money and /ts Use, s. 367-369; T. Walz, "Gold and Si lver Exchanges bet· ween Egypt and Sudan, 1 6th- 1 8th Centuries•, J. F. Richards (ed.), Precious Meta/s in the Later Medieval and Early Modem Worlds içi nde, s. 309-3 1 1 ; ve Bacharach, "Mo­ netary Movements"; 1 524 tarih l i Mısır kanunnamesi Takrur'dan altın geldi�ini be­ l i rtmektedir.; bkz. Barkan, Zirai Ekonomi, s. 386. 24 1 6. yüzyı lda altın sikke üreten di�er darphaneler arası nda I stanbul i le Makedon· ya' daki Sidrekapsi en önde gel iyordu; bkz. Kocaer, Osmanlı; ve N. Pere, Osmanlı/ar· da Madeni Paralar, D�an Kardeş Matbaacı l ık, I stanbul , 1 968. 25 S. J . Show, The Financial and istrative Development of Ottoman Egypt, 1 5 1 71 798, Pri nceton University Press, 1 962, s. 283-3 1 2.

sullardan zorla alınmış olduğunu söyleyerek kabul etmedi. Hüsrev Paşa öde­ melere verdiği önemi göstererek padişahı erkilernek istemişti ve yanınnda bu miktan Mısır'ın sınır bölgelerindeki özel gayretleri sayesinde topladiğını belirt­ ti. Ancak padişah, toplanan paralann sadece İstanbul, Mekke ve Medine'deki Müslümanlara su getirmek için kullanılabileceğini, o tarihten sonra da irsaliye-i hazinenin yılda 500.000 alundan fazla olmaması gerektiğini buyurdu .26

Altın Mısır'dan İstanbul'a akarken gümüş ise Mısır'ın o yöndeki tica­ ret fazlalan nedeniyle Avrupa'dan Mısır'a gelmekteydi. Ancak imparator­ luğun diğer bölgelerinde olduğu gibi Mısır'da da ticarette doğuya karşı verilen açıklar nedeniyle, gümüş doğuya, Hint Okyanusu'na doğru yolu­ na devam ediyordu. Ödemelerin ve değerli maden akışının bu genel eğilimleri 1 7. yüzyılda büyük ölçüde değişti . İrsaliye-i hazine İstanbul'a gümüş olarak gönderil­ meye başlandı. Bu değişiklik Mısır'a güneyden akan altının 1 6 . yüzyılın sonlanndan itibaren, belki de daha önceden yavaşlarlığını gösteriyor. Da­ ha sonraları İstanbul'un Kahire üzerindeki denetimi kaybolunca ve Kahi­ re'nin gelirleri siyasal ve idari nedenlerle azalmaya başlayınca, pek çok yıl başkente hiçbir ödeme gönderilemedi.27 Kahire'de basılan altın sikkeler de ancak 1 7 . yüzyılın sonlarında ve 1 8 . yüzyılın başlannda İstanbul' da tekrar önem kazandı . Bu gelişme, güneyden altın akışının o tarihlerde tekrar güç kazandığına işaret etmektedir.28 Mısır'da yabancı sikkeler yaygın olarak kullanılmaktaydı. Yerel olarak bunduk veya f&rift bunduk adı verilen Venedik dükası, 1 6. yüzyılın sonla­ rına kadar en önemli yabancı sikke konumundaydı . 1 7 . yüzyılda ise en önde gelen Avrupa sikkeleri riyal guruş olarak bilinen İspanya'nın sekiz reallik parçasıyla Hollanda'nın aslanlı taleriydi . Bu ikinci sikkeye aslanlı guruş veya sikkenin üzerindeki aslan köpeğe benzetildiği için ebu kelb adı da verilmişti ! 29 ( bkz. Resim 2 3 ve 24) . Para ya da medin ile altın şerifiler sadece Mısır'da tedavül etmiyordu. 1 6 . ve 1 7. yüzyıllarda para Suriye ve Filistin'den Doğu Anadolu, Irak, Yemen, Trablusgarp, Tunus ve Cezayir'e kadar uzanan geniş bir coğrafYa içinde çok sayıda darphanede üretilmekteydi . Kahire'den sonra Şam, Ha­ lep ve Amid ( Diyarbakır) en fazla para üreten darphanelcrdi .30 Suriye, Fi26 Sh ow , The Financial, s. 284. Il Age., s. 284-287. 28 Bkz. Bölüm l l , s. 1 88- 1 92. '19 S. Masson, Le Commerce Français dans le Levant au XVI/e Siıkle, Paris, 1 986, s. 492-497. 30 Eksik ama oldukça iyi b i r l i ste için bkz. Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s . 96- 1 1 5.

1 07

ıos

listin ve daha sınırlı olarak Güneydoğu Anadolu ile Irak'ta, para diğer gü­ müş Osmanlı sikkeleriyle birlikte tedavül etmekteydi. Bu bölgelerde akçe, osmani olarak anılmaktaydı . Nümizmatlar arasında dirhem diye bilinen şahi ise, Musul ve Bağdat'ta en fazla kullanılan Osmanlı sikkesiydi .3 I ı 6 . yüzyılın ikinci yansında Şam, Halep ve Diyarbakır darphaneleri b u ü ç gü­ müş sikkeyi de üretmekteydiler. Bu bölgede alnn sultaninin yanısıra bakır mangırlar da kullanılmaktaydı32 ( bkz. Harita ı ) . Tedavüldeki Avrupa sik­ keleri arasında ı 6 . yüzyılda düka, ı 7 . yüzyılda da gümüş guruşlar en ön sırada yer alıyordu.33 Üzerinde bir hayli araşnrma yapılmış olan Filistin bölgesi, tedavüldeki sikke türlerinin çeşitliliği açısından bize ilginç bir örnek sunmaktadır. Ku­ düs kenti mahkeme kayıtianna göre, Osmanlı döneminin ilk yıllannda, büyük olasılıkla daha önceki dönemden kalan kıt'a-i halebiyye ( Halep par­ çası ), bu bölgenin önde gelen hesap birimiydi. Ancak Mısır parası zaman içinde ağırlığını duyurmaya başladı ve ı 560'lara kadar halebiyyeyi piyasa­ lardan sildi .34 Yine aynı kayıtlardan akçe ya da osmaninin yüzyılın sonlan­ na doğru temel hesap birimi konumuna geldiği, ancak günlük işlemlerde Kahire, Şam ve Halep'te basılan para ya da medinierin kullanıldığı anlaşıl­ maktadır. Mahkeme kayıtlan ve diğer resmi belgelerde akçe ile para arasındaki kur çoğunlukla 2'ye ı olarak verilmektedir.35 ı 7 . yüzyılda Filis­ tin'de en yaygın kullanılan Osmanlı sikkesi para, medin veya kıt'a-i mıs31

Şah i için, bkz. oşoÇ!ıdo s. l l 0- 1 1 4.

32 Mahkeme kayıtları Osmanlı eyoletleri nde hangi sikkelerin tedovül ettiÇjini ve bunlo·

rın kur deÇ!erleri ni belirlemek için sık sık kullanıl ır. Ancak bu belgelerde bir hesap bi­ rimi i le tedovül eden bir si kke orası ndaki farkı bel irlemek güç olduÇju için, para tari· hi amacıyla kullanırken öze l l ikle dikkatli olmak gerekir. ÖrneÇji n 1 6. yüzyı lda Suriye i le i lg i l i belgeleri n çoÇ!unluÇjundo, akçe bir hesap birimi olarak gözükmekte, ancak sikke olarak tedovül etmemektedir. 1 6. yüzy ı l sonlarında Şam'a i l işkin ayrı ntı lar için bkz. J . S. Poscuol , Damas d /o Fin du XV/e Sitkle, l nstitut Françai s de Domas, Şam, 1 983, s. 1 2 1 - 1 22.

33 Avrupa sikkeleri n i n 1 7. yüzyı lda ortan önemi için, bkz. 8. ve 9. Bölümler. 34 1 6. yüzy ı l ı n i lk yarısında Halep soncoÇj ı n ı n mahkeme ve vergi kayıtlarında do kıt'a-i

ha/ebiyye ya da Halep akçesi nden söz edi lmektedir. Bu hesap biriminin kuru genel· l ikle 2,5 Osmanlı okçesi olarak veri l mektedir. Bkz. M. L. Venzke, "The Sixteenth Century Sanjaq of Aleppo: A Study of Provincial Toxotion•, doktora tezi, Columbio University ( 1 98 1 ), s. 385-388. 35 Aynı kayıtlarda altın sultaninin 1 580'1ere kadarki deÇ!eri 40 para veya 80 akçe ola· rak veri lmektedir. Gümüş içeriÇ!i açısından bokı ldıÇ!ındo, akçeni n F i l i stin'deki kur de­ Çjeri nin düşük olduÇ!u görülür. (Krş. Tablo 6. 1 ve 6.2); ayrıca A. Cohen, Economic Life in Ottoman Jerusalem, Cambridge University Press, 1 989, s. 48-53; ve A. Si nger, Pa· lestinian Peasants and Ottoman OHicia/s: Rurol istration araund Sixteenth Century Jerusalem, Cambridge University Press, 1 993, s. xvi·xvi i .

riyye ( Mısır parçası ) idi. 1 7 . yüzyılın ortalannda Şam 'da darbedildiği anla­ şılan kıt'a-i 1amiyye biraz daha küçük bir sikkeydi ve paranın dörtte üçü değerindeydi. Ancak bu dönemde büyük Avrupa sikkeleri, özellikle de Hollanda taleri ve İspanya'nın sekiz reallik parçası giderek daha fazla önem kazanıyordu.36 Osmanlılar Yemen 'i denetimleri altına aldıktan sonra, burada da ı s ı O'lardan ı 620'lere kadar sikke bastılar. Bu yüzyıllık sürede en faal darphaneler Zabid ve Sana'daydı. Yemen'de basılan Osmanlı altın sikke­ leri sultaninin standartlarını izlerken, gümüş sikke olarak en çok para, da­ ha sonra akçe ve standartlan tam saptanamayan diğerleri üretildi . Bu sik­ kelerden büyük bir bölümünün gümüş içerikleri çok düşük tutulduğu için, standartlarını saptamak mümkün değildir. Sikkelerin sık sık tağşiş edilmesi Yemen'de siyasal istikrarsızlığı körüklemekte, Kahire'deki yöne­ timin askeri müdahalelerine davet çıkarmaktaydı. Yemen'de bakır sikkeler de üretilmekte ve kullanılmaktaydı. Uzun mesafeli ticarette ise Hollanda taleriyle İspanyol sekiz reali en önde geliyordu37 ( bkz. Resim ı 3 ) . Hicaz'daki Kutsal Yerler ile Hac, her yıl Osmanlı İmparatorluğu içindeki en büyük ödeme ve değerli maden akışına neden olmaktaydı. Hac kervanlannın iaşesi, yol üzerindeki aşiretlere güvenlik için yapılan ödemeler kervanlara katılan ve sayılan onbinlere, kimi yıllarda da 1 00 bine ulaşan hacı adayının yanlarında taşıdıkları fonlar her yıl Mısır, Suriye ve Anadolu 'dan Hicaz'a büyük miktarlarda altın ve gümüş akışına yol açmaktaydı . Bunun yanısıra, İstanbul ve Kahire'deki yönetimler ile çeşitli resmi, yarı-resmi ve özel vakıflar, Mekke ve Medine'ye destek olmak üzere her yıl büyük miktarlar gönderiyorlardı . Bu konudaki bir ça­ lışmasında Suraiya Faroqhi, İstanbul ve Kahire'den gönderilen devlet kökenli fonların birbirlerine yakın olduğunu ve ı 6. yüzyıl ile ı 7. yüzyılın ilk yarısında bunların herbirinin her yıl 5 0 bin ile ı 00 bin sultani arasında dalgalandığını tahmin etmektedir. Ayrıca, Anadolu'da küçüklü büyüklü pek çok vakıf ile Mısır'daki en büyük vakıflardan bir bölümünün yıllık gelirleri Hicaz'a gönderilmekteydi . Bu kaynaklardan gönderilen miktarlar devletin İstanbul ve Kahire'den gönderdiği fonlara yakındı . Mısır'dan gönderilen kaynaklann bir bölümü de ayni olarak, örneğin hububat olarak yollanmaktaydı . Böylece Faroqhi, kervanlardan kaynaklanan ödeme ve değerli maden akışına ek olarak İstanbul, Ana 36 1 7. yüzyı lda Avrupa gümüş sikkeleri nin kur dellerleri için bkz. bkz. Bölüm 8 , Tablo 8.3. 37 V. Poop, R. Pui n ve H . Wi lski, "Ottoman Coins of the Yemen", Türk Nümizmatik Derneği'nin 20. Yılmda lbrahim Artuk 'a Arrnafjan içi nde, Türk Nümizmatik DerneOi Yayınları, Istanbul , 1 988, s. 25 1 -262; Album, A Checklist, s. 59.

109

dolu ve Mısır'dan her yıl yaklaşık 300 bin ile 400 bin sultani arasında bir miktarın Hicaz'a gönderildiği sonucuna varmaktadır. Hicaz'da altın tercih edildiği için, nakit miktarlar çoğunlukla altın sikke halinde gön­ deriliyordu. 38 Gerçi bu miktarlar Balkanlar'daki askeri harcamalar kadar büyük ol­ mayabilir. Daha önce değindiğimiz gibi, Balkanlar'daki sefer harca� alan askerlere yapılan ödemeler hariç yılda 600 .000 altını, askerlere yapılan ödemelerle birlikte iki, hatta 3 milyon altını bulmaktaydı .39 Ancak o dö­ nemin diğer herhangi bir ölçütüyle yaklaşıldığında, Hicaz'a gönderilen paraların gerçekten çok büyük olduğu görülmektedir. Resmi ve özel kay­ naklardan Hicaz'a yollanan miktarlann büyüklüğü, hem devletin hem de Osmanlı toplumunun Kutsal Yerlere verdiği önemin çarpıcı bir gösterge­ sini oluşturmaktadır. ŞAH 1 BÖLGESI

no

1 5 . yüzyılın ikinci yarısında Doğu Anadolu'nun fethiyle birlikte, Os­ manlı devleti ilk kez İran ve Hindistan'daki büyük gümüş sikke kullanma geleneğinin bir parçası olan bölgelere girmiş oluyordu . Batı ve Orta Ana­ dolu'da büyük gümüş sikkeler, 14. yüzyılda İlhanlılann ayrılmalanndan sonra kaybolmuş ve Osmanlılar da çok seyrek olarak 5 ve 10 akçelik sik­ keler bastırmışlardı . Oysa, Doğu Anadolu , Irak ve İran'a komşu diğer bölgelerde büyük gümüş sikkeler yaygın olarak üretilmekte ve kullanıl­ maktaydı . 40 1 5 . yüzyılda Doğu Anadolu'daki Akkoyunlu devleti, kökenieri Timur dönemine giden ve tamga adı verilen büyük sikkeler bastırmıştı. Ayrıca yüzyılın sonlarında, Timur'un oğlundan esinlenerek Jahruhi diye adlandı­ rılan 4,7 gram ağırlığında büyük gümüş sikkeler de piyasaya sürülmüş38 Suraiya Faroqhi, Pilgrims and Sultans, The Hajj under the Ottomans 1 5 1 7- 1 683, I . B .

Tauris Pub l i shers, Londra-New York, 1 994, s. 74-9 1 , s. 1 58-68 [Türkçe basım: Hacı­ lar ve Sultan/ar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Istanbu l, 1 995] 39 1 599- 1 602 arası nda Avusturya'ya karşı girişi len savaşla i l g i l i harcama ve ödeme akışının ayrı ntı ları için bkz. yukarıda s. 1 02. 40 Osman l ı lar' ı n 1 4. yüzy ı l ı n başlarında Batı Anadolu'da küçük gümüş sikkeleri benim­ serierken ortaça!) Akdeniz si kke gelenekleri n i n etk i s i nde kaldıkları, buna karş ı l ık Iran' o ve ona komşu bölgelerde kuzey H i ndistan i l e ticari ba!)lantıların sürdürülmesi nedeniyle, büyük sikkelerin ku l lanı l masına devam edi ldi!)i öne sürüleb i l i r. Iran'daki l l hanlı lar 1 3. yüzy ı l ı n sonlarına kadar Asya ile Avrupa ersındaki transit yol ların ı de­ netleyerek bu iki bölge arası ndaki etki leşimin sürmesi ni sa!) ladılar. Ancak, l lhan l ı devletinin çözü lmesi nden sonra Akdeniz v e H i ndi stan para gelenekleri orası ndaki i l i şki ler de kesi lmiş oldu. Bkz. S. Grierson, Numismatics, Oxford University Press, 1 975, s. 24-29 ve 39-55.

tü .4 1 1 6 . yüzyılda Safevi İran'ında da yaygın olarak kullamlan ve tamga, şahi, mahmudi ya da fift fahi diye adlandırılan gümüş sikkeler de yaklaşık 4 gram ağırlığındaydı .42 Osmanlılar 1 6 . yüzyılın başlarında Safevileri yenerek Doğu Anadolu, Güney Kafkaslar, Irak ve Mezopotamya'ya girdikten sonra, bölgenin ön­ de gelen darphanelerinde altın sultaniler basmaya başladılar. Bir yandan da bölgenin büyük gümüş sikke kullanma geleneğini devam ettirmeye ka­ rar verdiler. 1 5 5 5 'e kadar darbedilen Osmanlı gümüş sikkeleri, Osmanlı hükümdarını şah olarak anmaktaydı .43 Bu tarihten sonra şah sözcüğüden vazgeçildiyse de, Osmanlıların tüm gayretlerine rağmen yerel halk bu sik­ keleri padifahi değil fahi olarak anınaya devam etti . Oysa dönemin Os­ manlı belgelerinde bu gümüş sikkeler padişahi olarak anılmaktadır.44 B. Frogner, •Social and Internal Economic Affoirs•, S. Jockson ve L. Lockhort (ed.), The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Sofavid Periods içinde, Cambridge University Press, 1 993, s. 556-567. ı 5. yüzyı l Bursa mahkeme kayıtların­ don bu sikkeni n Bursa piyasalarında doloştı!)ı anlaşılmaktadır. lnolcık, ·osmanl ı Ida­ re, Sosyal ve Ekonomik Tari hiyle l i gi l i Belgeler•; Soh i l l io!)lu, ·osmanl ı Para Tarih i Üzerine Bir Deneme•, s. ı 40- ı 48 . Ayrıca, ı 6. yüzy ı l ı n boşları nda hazırlanon Amid (Diyarbakır), Ergoni, Çermik, Mordin ve Musu l kanunnamelerinde de Osmanlı öncesi dönemde şahruhi üzerinden bel i rlenmiş çeşitli vergi lerin bir şahruhi eşittir altı akçe kuru üzerinden okçeye çevri ldi!)i belirtilmektedir. Ö. L. Borkon, ·osmonl ı lor Devrinde Akkoyunlu Hükümdon Uzun Hasan Bey'e Ait Konunlar•, Tarih Vesikalart Dergisi ı ( ı 94 ı ), s. 9 ı - ı 06 ve ı 84- ı 97; Borkon, Zirai Ekonomi, s. ı 46- ı 79 ve çeşitli yerlerde. 42 Frogner, •Social•, s. 556-565; ve H. L. Robi no, Coins, Medals and Seals of the Shahs of Iran, 1 500- 1 94 1, Borgomale, Cezayir, ı 945, Tablo l l . Magal haes-Godi nho Os­ manl ı şahi lerin i n yaklaşık 4 gram a!) ırl ı!)ındaki Iran mahmudHerine benzeti ldi!)ini id­ dia ediyor. V. Mogalhaes-Godi nho, L 'Economie de I'Empire Portugais aux XVe et XV/e Siecles, S.E.V.S. E . N , Paris, ı 969, s. 303. 43 Osmanl ı lar, altın sikkelerinde kul landıkları şah deyimini ı 555 y ı l ı nda Şah Tahmasp i le imzaladıkları Amasya antlaşmasıyla terk etti ler. Gümüş şahi ler üzeri ndeki şah sözcü!)ü ise o tari hten sonra, daha seyrek de olsa, ku l lanı lmaya devam edi ld i . K. M. Mackenzie, •Gold Coins of Suleyman the Magnificent from the Mint at Sidre Qap­ s i •, Nomismatika Chronika ı o ( ı 99 ı ), s. 74; Pere, Osmanlı/arda, s. ı 26- ı 30. 44 ı 572'de yerel halkın gümüş s ikkeleri şahi yerine Su ltan Selim'in adı na selimi diye anmaları için Diyarbakır'daki yönetici lere gönderi len bir tal i mat için bkz. Ahmed Refik Altınay (haz.), 16. Asırda Istanbul Hayatı ( 1 553- 159 1), Devlet Bosı mevi, Istan­ bul, ı 935, s. 69. ı 573 tari h l i bir di!)er belge için, bkz. BOA, MHM. c. ı ı , 478/200. Nümizmatik katalog larda bu s ikkeler di rhem olarak anı lmaktadır. Bkz. Pere, Osman­ lı/arda; ve Schaendl inger, Osmanische Numismatik. Bölgede akçe dolaşmadı!)ı hal­ de, Basra dahi l bu bölge için ı 6. yüzyı lda hazırlanan Osmanl ı kanunnameleri nde parasal büyüklükler akçe üzerinden verilmektedir. R. Mantran, •Reglement Fiscaux Ottomans; La Provence de Bassoura•, Journal of the Economic and Social History of the Orient ı O ( 1 967), s. 486-5 ı 3. Osmanl ı lar dolaşımdaki sikkeler ne olursa ol­ sun, taşra kanunnameleri nde hesap birimi olarak akçeyi kullanmaktaydı . Di!)er ör­ nekler için, bkz. Barkan, Zirai Ekonomi ve bu kitapta Bölüm 4, s. 72-73 ve 8 ı -83 . . 41

lll

İlk yıllarda sadece sınırlı miktarda basılınalanna karşın, şahllerin hacmi Kanuni döneminde arttı. Bağdat, Musul, Diyarbakır ve Körfez'de Bas­ ra'nın yanısıra Halep şahi üretiminde önde gelen merkezler oldular. Şahi­ ler ayrıca Erzurum, Van, Revan, Tebriz ve Nahcevan gibi merkezlerde de basılmaktaydı. 45 Ş ahi üretimi yüzyılın ikinci yarısında İran 'la girişilen sa­ vaşlar sırasında bölgedeki asker sayısının da bir hayli artmasıyla doruğuna ulaştı . Üretilen şahilerio büyük bir kısmı devletin askerlere yapilan öde­ melerde ve diğer harcamalarda kullanıldı .46 Bugün nümizmatik koleksiyonlarda incelenebilecek olan şahilerio ağırlıklan 3 ,4 ile 4,65 gram arasında değişmektedir. Il. Selim döneminde basılan şahiler yaklaşık olarak 4,0 gram ağırlığındaydı .47 Şahinin kur de­ ğeri ise yüzyılın ortalarında 6 akçeden 1 580'lerde 8 akçeye yükseldi . 48 1 580'lerdeki tağşişten önce, bir altın sultani 8 şahi, bir şahi de 5 medin ya da para değerindeydi49 ( bkz. Tablo 6.2 ). Bu resmi kur değerleri gü­ müş içerikleriyle karşılaştırıldığında, şahilerio diğer sikkelere göre aşırı değerli olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle diğer sikkeler piyasadan kay­ bolurken, günlük işlemlerde, özellikle de devlete yapılan ödemelerde şa­ hi kullanılmaya başlandı . Bir yandan da kalpazanlık yayıldı . 5 0 Devletin bu kur değerlerini tercih etmesinin ardındaki nedenleri kesin olarak bilemi­ yoruz. Ancak, Osmanlı şahilerini sınırın öteki tarafında tedavül gören İran sikkelerinden daha cazip kılmak için bu kur değerleri kullanılmış olabilir. Ayrıca, İran'a gümüş akışını engellemek, hatta İran'dan gümüş çekebilmek için de aşırı değerli bir kur tercih edilmiş olabilir.5l Şahilerio ağırlık ve gümüş içerikleri 1 580'lere kadar akçeninki kadar istikrarlı kal-45 Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 95- 1 1 4. Şahi ler Şam'da da düzenl i bası l ·

maktaydı ancak miktarları hakkında bi lgimiz yoktur.

46 Şahi lerin üretimi, dolaşımı ve kur de�erlerine i l işkin arşiv belgeleri için, bkz., BOA,

47

48 49

50

51

MHM, c. 48, ı ı 6t4 ı , ı 58/55, 853/29 ı ; c. 49, 249/7 ı ; c. 53, 8 ı Ot280 ve 882/309; c. 55, 299/ 1 67. Pere, Osmanlı/arda, s. ı 2 ı - ı 29. Sahi l l i�lu, "Osmanl ı Para Tari hi", s. 89-9 1 . Pascual , Damas, s. ı 2 ı · ı 22. Sah i l l i�lu, "Osmanl ı Para Tari hi", s. 89-9 1 . Şahi lerin resmi kur de�erleri ni n yüksek tutulması, bu sikkelerin imparatorluk ölçe�inde hareketlenmeleri ne yol açtı. ı 6. yüz· y ı l ı n sonlarında Ba�dat, Halep, Şam, öze l l ikle de Do�u Anadolu'da darbedi len bü· yük miktarlarda şahi , Eflak ve Bo�dan'da tedavül etmeye başlad ı . Örne�i n, Eflak' ın ı 588-89 y ı l ı verg i ödemes i nde 926.000 parça ve ayn ı y ı l ı n Bo�dan verg i s i nde 255.000 parça şahi kullan ı l d ı . Bkz. yukarıda s. ı o ı . 1 6. yüzyı lda Osmanl ı ve Safevi devletleri nin izledi�i kur pol itikalarının, öze l l ikle de 1 585-86 tari h l i Osmanl ı ta�şişine yol açan gel işmeleri n i ncelenmesi , bu iki devletin kıtalararası gümüş akışı karşısında ne gibi önlemlere başvurduklarına i l işkin i lgi nç ipuçları sunab i l i r. Daha fazla ayrıntı için, bkz. Bölüm 8, s. ı 48.

TAB LO 6.2: GÜMÜ$ OSMANU PARA BIRIMLERININ KURLARI, 1 570-1 600 1 570 Düka / Akçe Düka / Medin veya Para Düka / Şahi Medin / Akçe Şahi / Akçe Şahi / Para Kınm Akçesi / İstanbul Akçesi Lari / Medin Düka / Nasri

1 600

6 5 - 70

120

4 1 - 43

45 - 48?

8

1 5?

1 ,5

2 ,5 ?

7- 8

7- 1 0

5 ,0

3 , 0?

9- 1 0 6,5 60 - 70?

80

Kaynaklar: Metne ve dipnotianna bkz.

dı . Akçenin 1 5 8 5 - 8 6 'daki tağşişiyle birlikte ş ahi de tağşişe uğradı . l 590'larda üretilen şahilerin ağırlıklan 2 ,2 ile 3 , 1 gram arasında değiş­ mektedir52 ( bkz. Resim 1 5 ve 1 6 ) . Bölgedeki savaşların sona ermesi ve askerlerin geri çekilmeleriyle bir­ likte şahi üretimi de gerilerneye başladı . 1 7. yüzyılın başlanndan itibaren bölgedeki darphanelerin çoğu kapanırken, Bağdat yüzyıl sonuna kadar fa­ aliyet gösteren tek önemli darphane olarak kaldı . Şahi üretimindeki geri­ lemenin bir diğer nedeni de, 1 7 . yüzyılın başlanndan itibaren akçe için de geçerli olduğu gibi, darphanelerin gümüş bulmakta, devletin de basılan sikkelerin kalitesini denetlemekte güçlük çekmesiydi.53 1 8 . yüzyılın başlannda İran'la yeni bir savaşa girişilince, Osmanlı dev­ leti yine sınırın öte tarafİnda tedavül gören sikkelerle aynı standartlarda sikke basmaya karar verdi. Bu savaş sırasında işgal edilen bölgeler ile ku­ zeyde Tiflis ve Azerbaycan'dan güneyde Bağdat'a kadar uzanan İran'a komşu alanlarda, Osmanlılar 2,7 ve 5 ,3 gram ağırlığında iki yeni sikke darbettiler. Bu ağırlıkların o dönemde tedavül etmekte olan Osmanlı sik­ keleriyle hiçbir ilişkisi yoktu . Bu yeni sikkelere şahi ve çift şahi adı verilip verilmediğini bilemiyoruz. Ancak bu büyük sikkelerin aynı yıllarda sınırın öte tarafİnda yaygın olarak kullanılan ve abbasi diye adlandırılan 4,7 ile 5 ,4 gram ağırlığındaki 200 dinarlık İran sikkeleriyle rekabet amacıyla üre­ tildiği anlaşılıyor. 54 52 Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 73; Pere, Osmanl ı larda, s. 1 20- 1 36.

53 1 7. yüzyı lda akçe bölgesi nde darphane faaliyetleri nin yavaşlaması ve durması hak­

kı nda, bkz. Bölüm 8, s. 1 56- 1 6 1 .

54 Bu sikkelerin standartlarına i l işkin tahminler için, bkz. S. Lachman, •The Ottoman

114

1 6 . yüzyılda Osmanlılar tarafından Basra'da darbedilen bir diğer önemli parça da Körfez'de ve Hint Okyanusu'nda kullanılan lari'ydi . La­ ri, saf gümüşten üretilen bir saç firketesi ya da kaz tüyünün ortadan ikiye katlanmış ucu biçiminde bir paraydı. Baş tarafinda darphanenin yeri ile il­ gili bilgiler yer alıyordu . Larinin kökeni, Körfez'in İran tarafinda, Hür­ müz-Şiraz kervan yolu üzerindeki Laristan bölgesine gitmektedir. Lari 1 4 . yüzyılda üretilmeye başlandı ve Hint Okyanusu üzerindeki uzun me­ safeli ticarette giderek daha fazla tutulan bir ödeme aracı oldu. Körfez bölgesinde ise lariler doğudan gelen mallar için en önde gelen ödeme aracı oldular. Ancak, iç bölgelerde pek fazla lari kullanılmıyordu55 ( bkz. Resim 1 7 ) . 1 6 . yüzyılın başlannda Akdeniz'i Hint Okyanusu'na bağlayan transit yollan üzerinde canlı bir liman görünümünde olan Basra'da, düzenli ola­ rak )ari üretilmekteydi . Yüzyılın ortalannda Osmanlılar bu limanı Safevi­ ler'den aldıktan sonra )ari üretimini sürdürdüler.56 Osmanlılar Portekizii­ Ierin Basra ve Körfez çevresinde kurdukları ticari bağlannlara da son ver­ meye çalıştılar. Örneğin 1 570'lerin sonunda olduğu gibi, Osmanlılar ara sıra değerli madenierin doğuya doğru kaçışını engellemek için, lari üreti­ mini durdurdular. Ancak bu çabalar gümüşün kaçışını durduramadı . 57 1 525 sonrasında lariler 5 ,2 gram ağırlığında saf gümüşten üretilmekteydi. Larilerio 1 5 80'lerdeki kur değerleri, Portekiz kaynaklarında 6,5 Halep medini veya bir buçuk İspanyol reali olarak verilmektedir. ss KlRlM AKÇESI

Osmanlı devleti ile Kırım Hanlığı arasındaki ilişkinin niteliği, hanın ne ölçüde bağımsız ve bozkır geleneğinin mirasçısı, ne ölçüde de Osmanlı padişahına bağımlı olduğu uzun zamandır tartışılmaktadır. Ancak, şu veSilver Coi nage in Armenia, Azerbaijan, Georgia during the Reigns of Ahmad l l l and Mahmud ı•, The Numismatic Circular 84 ( 1 976), s. 5 1 -53; ve N. du Quesne-Bird, "The Turkish Coi nage of the Caucasus, 1 723- 1 735", The Numismatic Circular 84 ( 1 976), s. 1 92- 1 93; ayrıca Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 1 1 5- 1 1 8. Ay­ nı dönemdeki Iran sikkeleri n i n standartları için bkz. Rabino, Coins, Tablo l l; ve Al­ bum, A Check/ist, s. 1 30- 1 3 1 . 56 Lari üretimine başlanması için Istanbul 'dan Ba�dat val i s i ne gönderi len tal imat hak­ kında bkz. BOA, H. 967/ 1 560 tarihli MHM. c. 3, 6 1 6/220. 57 1 6. ve 1 7. yüzy ı l larda Basra ticareti için, bkz. D. R. Khoury, "Merchants and Trade in Early Modern Iraq•, New Perspectives on Turkey 5-6 (Osmanlı Ticareti Özel Sayı­ sı) ( 1 99 1 ), s. 58-67. 58 Godi nho, L 'Economie, s. 299-304. Osmanl ı lmparatorlu�u'nda yayg ın kullanılan ri­ yol guruş, sekiz reale eşitti . Godi nho, lari leri n H i nt Okyanusu'nda çok kullanılan di· �er sikkeler cinsinden kur de�erleri ni de vermektedir.

ya bu biçimde Osmanlı İmparatorluğu'nun bir parçası olarak kabul edilen tüm topraklar içinde, hanlığın çok özel bir konumunun olduğu açıktır. Kınm 'ın 14 78 yılında Osmanlı devletine katılmasından sonra, Kefe ve Kı­ nm kıyılannın bir bölümü bir Osmanlı eyaletine dönüştürülmüştü . Yarı­ madanın kalan bölümü ise, sefer zamanı Osmanlı ordusuna katılan bir han ailesi tarafindan yönetilmeye devam etti . Hanların seçiminde Osman­ blann bir rolü olsa da, Kırım aristokrasisi tarafindan yapılan tercih genel­ likle onaylanmaktaydı . 59 Kırım hanlan bozkır egemenlik geleneğinin en önemli simgelerinden olan Cengiz tamgası 'nı kullanmayı sürdürdüler. Hanlar aynı zamanda Moskova prensliği ve Lehistan ile diplomatik ilişkiler sürdürme hakkın ı da saklı tuttular. Hanlık 1 7 . yüzyılın sonlarına kadar Moskova, Lehistan, Ef­ lak ve Boğdan'dan vergi almaya devam etti . Kırım sikkeleriyk Osmanlı para düzeni arasındaki ilişki de pek çok istisnai boyutlar içermekteydi .60 Örneğin Kırım hanlan, Giray hanedanının egemenlik simgelerini taşıyan, Osmanlı sultanının adını ise anmayan gümüş sikkelerini basmaya devam ettiler. Önceleri bu sikkelerin üzerinde sultan kelimesine ve diğer ifadele­ re yer verilmemişti . Ancak 1 6 . yüzyılın ikinci yansından itibaren bu sikke­ lerde Kırım hanları için sultan ve han sözcükleri kullanılmaya başlandı . Yi­ ne de hanlar kendi adianna altın sikke bastıracak kadar bağımsız değiller­ di . Buna karşılık, Kırım'da Osmanlı altın sultanileri de basılmamıştır.6 I Kısacası, Kırım Hanlığı 'nı belirli tanırnlara göre Osmanlı devletinin bir parçası olarak kabul etmek mümkünse de, Kırım sikkelerinin Osmanlı pa­ ra düzeniyle ilişkileri daha da gevşekti.62 Kırım'da en çok kullanılan sikke ve hesap birimi, akçe olarak adlandı59 A. W. F isher, The Crimean Tatars, Hoover l nstitution Press, Stanford, Cal i forn ia,

1 978, s. 1 -36; ve H . lnalcık, "Yeni Yesikalara Göre Kırım Han l ığı'nın Osmanl ı Tabi· l i ğ i ne Girmesi ve Ahidname Meselesi", Belleten 3 1 ( 1 944), s. 1 85-229. 60 F isher, The Crimean Tatars, s. 8- 1 9. Osmanl ı dönemi nde Kırım ticareti için, bkz. G. Vei nstein, "From the ltal ians to the Ottomans: The Case of the Northern Black Sea Coast in the Sixteenth Century•, Mediterranean Histarical Review 1 ( 1 986), s. 226· 23 1 . 61 N . Agat, "Kırım Hanların ı n Paralarının N i tel i kleri ve Işık Tuttukları Bazı Tari hi Ger· çekler•, daha önce yayımianmış üç makalen i n yeniden basımları, Türk Nümizmatik Dern�i Bülten 7 ( 1 982), s. 1 4- 1 5. 62 Kırım Hanlığı'nın parasal konulardaki statüsünü, yine içişleri nde bağ ımsız olan Ef· lak ve Bağdan prensl i k leriyle karşı laştırmak yararl ı olabi l i r. Tuna prensl i kleri nde de ne yerel yönetim ne de Osmanlı lar altın sikke basm ışlardır. Ancak, hanların kendi adiarına gümüş ve bakı r s ikke darbetmeleri nedeniyle, Kırım Han l ığı'nın para konu· larında daha özerk olduğu düşünüleb i l ir. Eflak'ta sikke bası lmazken, Bağdan'da çok sınırlı miktarda gümüş ve bakır si kke üretilmiştir. Bkz. yukarıda s. 1 00- 1 0 1 .

116

nlan, Osmanlı kaynaklannda ise Kefevi akfe olarak anılan küçük, gümüş parçaydı. Kırım hanlan tarafindan bastırıldığı bilinen en eski sikkenin tari­ hi 1 44 1 -42'dir. Kefevi akçe Kırım'ın diğer kentlerinde, özellikle de Eski Kırım, Kırım (Sokgat) ve Kırk Yer'de basılmakta, ticari işlemlerde yaygın olarak kullanılmaktaydı. Örneğin 1 480'lerde Bursa mahkeme kayıtlannda Kefevi akçe kullanarak yapılan ticari işlemlerden ve borçlardan söz edil­ mektedir. O dönemde iki Kefevi akçe bir Osmanlı akçesine eşitti .63 1 6 . yüzyılda d a Kefevi akçe Osmanlı akçesinden küçüktü . Kur değeri ise iki ile beş Osmanlı akçesi arasında dalgalandıktan sonra on bir akçeye kadar düştü ki bu, gümüş içeriğinin bir hayli azaldığını göstermektedir. Kefevi akçe, 1 580'lerden sonra önemli boyutlarda tağşişe uğrayan Osmanlı ak­ çesi karşısında topadanmış ve kur değeri yükselmişti .64 Kefevi akçenin ilginç bir özelliği de Osmanlı devletinin bu sikkeye amacına göre değişen kurlar uygulamasıdır. Örneğin, 1 540 'larda Osman­ lıların Kefe eyaleti kayıtlarında, hanlara, Tatar ve Çerkez beylerine ve Os­ manlı askerlerine yapılan ödemelerde kur değeri olarak iki Kefevi akçe eşittir bir Osmanlı akçesi kullanılmaktaydı . Osmanlı hazinesine yapılan ödemelerde ise beş Kefevi akçesi bir akçeye eşit sayılmaktaydı . Bu kur po­ litikası açıkça Osmanlı hazinesinin yarannaydı. Kırım'dan İstanbul'un iaşesi için ithal edilen hububat, et, balıkyağı ve tuz gibi mallarda da Os­ manlı devleti bunların hazineye maliyetini düşürmek amacıyla farklı bir kur uygulamaktaydı . 6 5 Mal ve para piyasalannda sorunlar yaratan bu katlı kur politikasını Kırım Hanlığı üzerine uygulanan bir vergi olarak da yo­ rumlamak mümkündür ve bu niteliğiyle hanlık ile İstanbul arasındaki ba­ ğımlılık ilişkisini yansıtmaktadır.66 Öte yandan, sunduklan askeri ve diğer hizmetler karşılığında haniara İstanbul 'dan çeşitli vesilelerle büyük bağış­ lar da yapılmaktaydı. 6 7 Küçük akçe 1 8 . yüzyılın sonlarına kadar hanlığın temel sikkesi olarak kaldı . Daha sonraki dönemlerde altı akçelik daha büyükçe gümüş sikkeler ve bakır sikkeler de bastınldıysa da bunlann hiçbiri ticaret ve ekonominin 63 H. l nalcık, The History of The Black Sea Trade: The of Customs of CaHa,

Cambridge, Mass. , ı 993, s. ı s ı .

64 Sah i l l io!)lu, "Osman l ı Para Tari hi", s. 93. 65 lnalcık, The History, s. ı s ı - ı 54. 66 Örne!)i n, ı sn'de Kefevi akçeni n piyasa kuru bir düka karş ı l ı!)ında 600 iken, resmi

kuru 300 olarak bel i rlenmişti; bkz. BOA, MHM. c. 29, 397/ 1 64 ve 440/ ı 86; c. 3 ı , 785/353. Ancak, ticaretin etki lenmesi ve tüccarları n zarar etmesi karşısında devlet kısa bir süre sonra bu resmi kurdan vazgeçmek zorunda kaldı; bkz. MHM. c. 34, ı 59/79 ve 37 ı ! l n. 67 F isher, The Crimean Tatars, s. 28.

taleplerini karşılayamadı. 1 7 . yüzyılda Hollanda taleriyle İspanya'nın sekiz reali gibi büyük gümüş Avrupa sikkeleri ve zolota diye anılan bir Polonya sikkesi Kırım'da yaygın olarak tedavül etti. 68 KUZEYBA Tl AFRIKA

1 6 . yüzyılda doğuda Trablusgarp'tan batıda Cezayir'e kadar uzanan topraklar Osmanlı ve İspanyol imparatorlukları arasında büyük bir müca­ deleye sahne oldu . Akdeniz'de faaliyet gösteren Türk korsanların ya da levendlerin askeri gücü sayesinde Cezayir, Tunus ve Trablus Osmanlı yö­ netimi altına girdi . Osmanlı devleti de bu bölgelerin herbirinin başına bir vali ya da beylerbeyi atadı . Ancak uygulamada, bu bölgeler çoğunlukla korsan reisieri ve Anadolu'dan sıradan askerler olarak geldikten sonra saf­ lar arasından yükselen yeniçeri ağaları tarafından yönetilmiştir. Osmanlı devleti bu bölgeleri İstanbul ile bağlarını sürdüren uzak eyalerler olarak görmekteydi. Oysa yerel yönetimler uzak eyaletlerden çok bağımsız devletler gibi davranıyorlardı . Aradaki mesafenin yanısıra, Osmanlı devletinin zayıflığı da bu özerkliği kolaylaştırmaktaydı. Ancak bu eyaletlerin yöneticileri İstanbul ile tüm bağları koparmak, bağımsız­ lıklarını ilan etmek yanlısı değillerdi. Dini ve siyasi meşruiyet kaygıianna ek olarak, Anadolu'dan asker toplamaya devam edebilmek istiyorlardı . Bunun için de İstanbul hükümetinin iyi niyetine ve iznine ihtiyaçları vardı . 1 8 . yüzyıla kadar, yerel yönetimlerin etki alanı kıyı şeridi ve kentlerle sınırlı kaldı. Gerçi köylülerden ve göçerlerden vergi toplanmaktaydı, an­ cak bunun ötesinde kırsal nüfusun iç işlerine kanşılmıyordu . Yerel yöne­ timler de çabalarını korsanlığa yönelttiler ve Akdeniz'deki Avrupa donan­ malarının zayıflığı sayesinde, bu alanda bir hayli başarılı oldular. 69 Son dönemde yapılan araştırmalar, Kuzeybatı Afrika ile Avrupa arasın­ daki ticaretin 1 7 . ve 1 8 . yüzyıllarda büyük ölçüde canlandığına işaret edi­ yor.70 Sicilyalı, Maltalı ve Napolililerin yanısıra İngiliz, Rollandalı ve hep68 Agat, •Kırım Hanları n ı n Paraları•, s. 1 8-28. 69 J . M. Abun·Nasr, A History of the Maghrib in the lslamic Period, Cambridge Univer­

sity Press, 1 987, s. 1 44-205; Raymond, • Les provi nces Arabes•, s. 404-407 ve 4 1 2· 4 1 4; A. Hess, The Forgatten Frontier, A History of the Sixteenth Century /bero· African Frontier, University of Chicago Press, Chicago, 1 978. R. Mantran, •Le Sta­ tut de I'Aigerie, de la Tunisie et de la Tripal ite i ne dans I 'Empire Ottoman: Atti del 1 Congresso lntemazionale di Studi Nord A fricani, Facolta di Scienze Pol itiche, Cag· l i ari, 1 965, s. 3- 1 4. 70 1 7. yüzyı lda Tunus'un Avrupa i le ticareti için, bkz. S. Boubaker, La Regence de Tu· nis au XVI/e Siecle: ses relations commerciales avec /es ports de /'Europe Mediter· raneenne, Marsei/le et Livoume, Ceroma, Zaghouan, 1 987.

sinden önemlisi Fransız tüccarlar, kıyı kentlerinde yerleşerek limanları önemli birer ticaret merkezi haline getirdiler. Kuzeybatı Afrika'da altın ve gümüş madenieri bulunmadığı için, teda­ vüldeki değerli maden miktan ve darphanelerin üretim hacmi, esas olarak, dış ticaret dengeleriyle korsanlıktan sağlanan geliriere bağlıydı. Bunların içinde Akdeniz ticareti en önemlisiydi, ancak Salıra'nın güneyiyle kervan ti­ careti ve altın da oldukça önemliydi. Cezayir, Tunus ve daha sınırlı' ölçüler­ de Trablus'ta basılan altın sikkelerin kaynağı güneyden gelen kervanlardı . Bu eyaletlerde basılan sikkeler 1 9 . yüzyıla kadar Osmanlı sultanının adını taşımaya devam etti . Bu üç eyaletin parasal uygulamalan ve impara­ torluğun para düzeniyle olan ilişkileri bize sadece Osmanlı para düzeni hakkında değil , geniş imparatorluğun kurumları hakkında da önemli ipuçlan verecektir. Cezayir

ııs

Türk korsaniann kenti ele geçirmelerinden hemen sonra, l 520'lerden itibaren Cezayir'de altın sultaniler basıtmaya başlandı. Güneyde Salıra ile olan bağlantılan ve sürekli altın akışı sayesinde Cezayir, kısa zamanda sulta­ ni üretiminde imparatorluğun en önemli merkezlerden biri oldu.7 1 Yüzyılın ikinci yansında Cezayir'de Osmanlı sultanı adına altın basan bir darpha­ ne daha ortaya çıktı . Batıdaki Oran kentinin İspanyollann, Cezayir kentinin de Osmanlıların eline geçmesi, Tlemsen'deki Zeyyanileri iki büyük impara­ torluk arasında sıkıştırmış, zor duruma sokmuştu . Zeyyanilerin görünürde­ ki yönetimleri yüzyılın ortalarına kadar sürdükten sonra, 1 5 56'da Osmanlı­ lar bu bölgeye vali atamaya başladılar. Bu değişiklikten sonra ve 1 603 yılına kadar Tlemsen'e Osmanlı hükümdan adına, ancak sultaninin standartların­ dan çok farklı altın sikkeler basıtmaya başlandı. Bu sikkeler, 1 2 . yüzyılda Muvahhidler tarafından başlatılan ve 1 7 . yüzyıla kadar Kuzeybatı Mri­ ka'daki tüm altın sikkelerde kullanılan genel tasanmı izlemekteydi. Tlem­ sen ve Cezayir'in altın sikkeleri arasındaki farkın, iki kentin idari konumu arasındaki farktan kaynaklanması mümkündür. Ancak, Tlemsen'deki Os­ manlı yönetiminin ayrıntılan henüz yeterince incelenmemiştir.72 Cezayir'de büyük miktarda altın sikke basılırken, çoğunluğu kare biçi­ mindeki ve akçe olarak adlandırılan küçük gümüş sikkelerin hacmi 1 8 . yüzyıla kadar sınırlı kalmıştır. Gerileyen kur değerlerine bakarak, b u sikKocaer, Osmanlı; Pere, Osmanlı/arda, s. 1 09- 1 59; Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 96- 1 1 3. 72 H. Arroyo, "The Ottoman Coinage of Ti l i msan•, Oriental Numismatic Society Oc­ casional Paper 1 2, 1 979; ve M. L. Bates, "The Ottoman Coi nage of T i l i msan•, The American Numismatic Society Museum Notes 26 ( 1 98 1 ), s. 203-2 1 4.

71

kelerin gümüş içeriklerinin 1 6 . yüzyıl boyunca azaldığı sonucuna varabili­ riz. 1 580 yılında 1 75 akçe bir sultaniye eşitti; l 6 1 7'de ise bir sultani 3 5 0 akçe değerindeydi. Cezayir'de ayrıca Avrupalılar tarafından harruha y a da bourbe diye adlandırılan bakır sikkeler de üretilmekteydi . Önceleri, bakır sikkelerin piyasa değeri akçenin kesirieri olarak belirlenmişti . Ancak yerel akçenin değer yitirmesinden sonra bakır sikkelerin akçe karşısındaki de­ ğerleri yükseltildi73 ( bkz. Resim 20 ve 2 2 ) . İspanya'nın sekiz reallik büyük gümüş sikkesi, 1 7. yüzyılın başlarında Cezayir'in en önde gelen değişim ve ödeme aracı oldu . Bu sikkenin kuru 1 7 . yüzyılın büyük bölümünde 232 akçe olarak sabit kaldı.74 Ancak ku­ run değişmemesi, akçenin istikrarının bir göstergesi olarak yorumlanma­ malıdır. Büyük bir olasılıkla, kare biçimindeki akçeler piyasalardan kay­ bolduğu için, yüzyılın sonlarına kadar sadece bir hesap birimi olarak kal­ mış, kur değerlerinde de bu nedenle bir değişiklik olmamıştır.

Tunus Tunus'ta Osmanlı yönetimi l 574'te başladı. Ancak, Osmanlı sultanının adını taşıyan sikkeler l 5 30'lardan itibaren basılmaktaydı . Altın sultaniler de erken tarihlerden itibaren üretilmeye başlanmıştı . Fakat bunların miktarı Cezayir'dekinden daha az, üretim de daha düzensizdi. Gümüş ve bakır sikkelerde ise Osmanlılar yerel gelenekleri sürdürdüler. Kökenieri 1 3 . yüzyıl Muvahhid hükümdan Muhammed en- Nasır'a kadar giden ve Hafsiler dö­ neminde hasılınaya devam eden küçük, kare biçimindeki gümüş nasri'ler, Osmanlı döneminde de günlük işlemlerde en fazla kullanılan sikke olma özelliklerini korudular.75 Nasrileri Osmanlılar akçe, Avrupalılar ise aynı anlamda asper olarak da adlandırmaktaydı. 1 6 . yüzyılda nasriler yaklaşık 0,6 gram ağırlığındaydı ve gümüş içerikleri İstanbul'daki akçeye yakındı . 1 7. yüzyılın büyük bir bölümünde nasrinin ağırlığı 0,45 gram dolaylarında kaldı. Bu dönemde 80 nasri bir sultaniye veya bir buçuk adet sekiz reallik İspanyol sİkkesine eşitti. 1 7. yüzyılın sonlarına doğru sultaninin kur değeri l 04 real ya da iki adet sekiz re all ik parçaya yükselmişti . Ancak yüzyılın sonlarında sultaniler tedavülden kalktı76 ( bkz. Tablo 6.2 ve Resim 1 9 ) . 73 L . Merouche, "Les F luctuations de l a Monnaie dans L'Aigerie Ottomane", Abdeljel i l

Temi m i (ed.), Melanges Charles-Robert Ageran içinde, FTERSI, Zaghouan, ı 996, s . 6 ı ı -6 ı 8; ayrıca Pere, Osmanltlarda, s. ı 29; ve Schaendli nger, Osmanische Numis­ matik, s. 96- ı ı s. 74 Merouche, "Les F luctuations", s. 6 ı 3-6 ı 8. 75 M. Broome, A Handbook of lslamic Coins, Seaby, Londra, ı 985, s. ı 43- ı 53; ve H . W. Hazard, The Numismatic History o f Late Medieval North Africa, American Nu­ m ismatic Society, New York, ı 952. 76 Sebag, "Les Monnaies", s. 258-62; ve Boubaker, La Regence de Tunis, s. 78-79.

n9

ııo

Küçük nasri ile düzensiz olarak basılan sultani, Tunus'taki yerel para talebini karşılayamıyordu. Bu nedenle Tunus'ta İspanyol eküsü ile Yene­ dik dükasının yanısıra Sicilya, Malta ve Taskana altınlan da tedavül et­ mekteydi .77 1 6 . yüzyılın sonlanndan itibaren, gümüş sikkeler ve İspan­ ya'nın sekiz reali, hem hesap birimi hem de ödeme aracı olarak altınların yerini almaya başladı .78 1 7 . yüzyılın başlannda, sekiz reallik İspanyol sik­ kesi artık piyasalardan kaybolan yerel nasriye 52 nasri sabit kuni üzerin­ den bağlanınca, İspanyol sikkesi yerel hesap birimi konumuna yükseldi. 1 630 'lardan itibaren de Tunus riyali adıyla ve İspanya'nın sekiz reallik sİkkesine eşit değerde yeni bir hesap birimi ortaya çıktı.79 İspanyol para birimi ile Tunus hesap biriminin birbirlerine bağlanma­ ları ilk bakışta çelişkili gözükebilir, çünkü bu dönemde Kuzeybatı Afri­ ka'nın Müslüman bölgelerinde İspanya Hıristiyan düşmanı temsil etmek­ teydi . Örneğin, 1 7 . yüzyılın başlarında yerel belgelerde İspanya'nın sekiz reallik sİkkesinden "din düşmanı Hıristiyanlar tarafindan darbedilmiştir, Allah onları dünya yüzünden yok etsin" ifadesiyle birlikte söz ediliyor­ du.so Ayrıca Tunus'un İspanya ile doğrudan bağlantısı da yoktu. İspan­ ya'nın sekiz reallik sikkesi Marsilya, Livorno, Cenova ve önde gelen diğer Avrupa limanları üzerinden Tunus'a ulaşmaktaydı. Aynı bağlantılar sayesinde Avrupa'nın diğer büyük sikkeleri, özellikle de Hollanda taleri de Tunus'ta tedavül etmekteydi. 1 7 . yüzyılın özellikle ilk yarısı tüm Akdeniz çevresinde olduğu gibi Tunus'ta da parasal güçlükler ve istikrarsızlıklada dolu bir dönemdi . Yerel yönetim ve darphane gümüş bulmakta ve para birimininin istikrarını ko­ rumakta zorlanıyordu . s ı Sekiz reallik sikke sık sık tedavülden kaybolur­ ken, yerini Marsilya ve diğer Avrupa limanlarından gelen tağşiş edilmiş sikkeler almaktaydı . Bu dönemde değerli maden kıtlıkları ve yerel darpha­ nenin azalan üretimiyle daralan kredi ve paliçe hacminin, hem yerel hem de uzun mesafeli ticareti olumsuz etkilediğine şüphe yoktur. Yüzyılın ikinci yarısında parasal koşulların biraz düzelmesiyle birlikte, Tunus darphanesi nasrilerden daha büyük, iki takım gümüş sikke basma­ ya başladı . Bu sikkelerden biri 3 gram ağırlığındaydı ve hesap birimi olan Tunus riyalinin dörtte biri değerinde kabul ediliyordu. Bu sikkenin yarısı ağırlığında ancak aynı türden bir diğer sikke de, riyalin sekizde biri değe79 Boubaker, Tunus hesap biri m i n i n lspanyol sekiz ree l i ne bağlanmasının, yerel yöneti­

min kararı olabi leceğini söylüyor; La Regence de Tunis, s. 79.

80 L. Valensi , Tunisian Peasants in the Eighteenth and Nineteenth Centuries, Cambrid­ 81

ge University Press, Londra-New York, 1 985, s. 2 1 1 . Bu ortamda nasri nin kur değeri nin yüksek tutu lması, yerel yönetimin Tunus'a değer­ li maden akışı n ı özendirmek için izlediği bir pol itika olabi lir.

rindeydi . İkinci tür sik.ke ise bir gramdan daha küçüktü ve harruha diye adlandınlmaktaydı . Harrubalar, 1 670'1er ve 1 680'1erde Tunus'un yanısıra Trablusgarp'ta da basıldı .82 Bunlara ek olarak, yüzyılın sanianna doğru fiilu s ya da bourbe adıyla ve piyasa değerleri nasrinin l / 1 2 'si veya İspan­ yol sekiz realinin 1 /624'ü olarak belirlenen bakır sik.keler de piyasaya sü­ rüldü.B3 Trablus

Trablusgarp'ın 1 5 5 1 'de Türk korsanlar tarafindan alınmasından sonra, bu kentte de Osmanlı sultanının adını taşıyan sik.keler hasılınaya başlandı . Ancak bölgenin iktisadi ve ticari olanaklannın Tunus ve Cezayir'e kıyasla daha sınırlı kalması nedeniyle, 1 6 . ve 1 7 . yüzyıllarda Trablus darphanesi­ nin sik.ke üretimi fazla büyümemiştir. İmparatorluğun diğer bölgelerinde­ kilerle aynı standartlardaki altın sultaniler, Trablus'ta I l . Selim'in saltanatı sırasında darp edilmeye başlandı ve 1 7 . yüzyılın sanianna kadar düzenli olarak, ancak sınırlı hacimde üretildi . 1 560'lardan itibaren üretilen gü­ müş sik.keler, büyük çeşitlilik ve istikrarsızlık göstermiştir. Akçe olarak da adlandırılan kare biçimindeki nasri ile Mısır'ın medin ya da paralan en çok basılan gümüş sik.kelerdi. 1 7 . yüzyılın ikinci yansından itibaren Trablus darphanesi harruhalar da üretmeye başladı84 ( bkz. Resim 1 8 ) .

82 Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 67-68.

83 Boubaker, La Regence de Tunis, s. 8 1 ; ve Sebag, " Les Monnaies•, s. 26 1 . 84 K. M. MacKenzie, "Coins of Tripol i : Ferti le Field of Study", World Coins 7 ( 1 983), s.

1 04- 1 07; J . de Candi e Farrugia, "Monnaies Frappees a Tri poli et a Gafsa par Dra­ gut", Revue Tunisienne 22 ( ı 936), s. 85-95; Schaendl i nger, Osmanische Numisma­ tik, s. 96- ı ı S.

121

YEDiNCİ BÖLÜM

FiYAT DEVRiMiN E YENiDEN BAKlŞ

16

122

• yüzyıldaki Fiyat Devrimi, önceleri Avrupa tarihçiliğinde son zamanlarda da dünya ekonomisinin tarihi üzerine yapılan çalışmalarda, en canlı ve dayanıklı tartışmalara konu olmuştur. Avrupa'da gram gümüş cinsinde ifade edilen fiyatların 1 6 . yüzyılın başlanndan 1 7. yüzyılın orta­ lanna kadar yüzde 1 00'den, hatta kimi ülkelerde yüzde 200'den fazla art­ tığı ayrıntılı olarak belgelendirilmiş ve yaygın kabul gören bir olgudur. Ayrıca, bu dönemde para birimleri tağşişe uğrayan ülkelerde, toplam fiyat artışlarının yüzde 600'e ulaştığını, hatta aştığını biliyoruz. Tüm fiyatların aynı hızda artmadığını, tarım fiyatlannın mamul maliannkinden daha hız­ lı yükseldiğini de söyleyebiliyoruz. l Bu fiyat artışlan 20. yüzyılınkilerle karşılaştırıldığında çok da yüksek gözükınediği için, kimi tartışmacılar "Fiyat Devrimi" deyimini sorgula­ mışlardır.2 Ancak, fiyat artışlannın dönemin toplumlarının, ekonomileri­ nin ve kurumlannın uyum sağlama olanaklanna kıyasla önemli olmadıkla­ rını söylemek mümkün değildir. 1 6 . yüzyıldaki fiyat artışlannın o döneme kadar hiç görülmemiş boyutlarda olduğuna, o dönemde yaşayanlara aşırı ve acımasız gözüktüğüne hiç şüphe yoktur. Aslında bu gözlem ve tartış­ malar sadece Avrupa için geçerlidir. Eski Dünya'nın diğer bölgelerinde,

2

Örneği n bkz. P. H . Ramsey (ed.) The Price Revolution in Sixteenth Century Eng­ land, Londra: Methuen 1 97 1 , Editörün Sunuş'u; F. Braudel and F. Spoo n er, •prices in Europe from 1 450 to 1 750•, E. E. Rich and C. H. W i lson (ed.), The Cambridge Economic History of Europe, IV ( 1 967), s. 374-486; ve P. Vi lar, A History of Go/d and Money, 1 450- 1 920, Londra: New Left Books, 1 976, 1 6-2 1 . Bölümler. C. Cipolla, • La pretendue revolution des prix•, Anna/es, Economies, Societes, Civili­ sations 1 O ( 1 955), s. 5 1 3- 1 6.

özellikle de büyük nüfuslu Hindistan ve Çin'deki fiyat hareketleri hakkı n­ da bildiklerimiz oldukça sırurlıdır. 3 Bu bölümde uluslararası literatürde Fiyat Devrimi üzerine yapılan son tartışmalan gözden geçirdikten sonra, arşivlerden sağladığımız yeni kanıt­ lann ışığında, Fiyat Devrimi'nin Osmanlı İmparatorluğu'ndaki yansımala­ rını ve sonuçlarını tekrar gündeme getireceğiz. FARKLI AÇIKLAMALAR

Fiyat Devrimi araştırmalarında, fiyat artışlannın boyutlan üzerinde gö­ rüş birliği vardır. Tartışma, fiyat artışlarırun nedenleri ve sonuçlan üzeri­ nedir. Fiyat artışlannın nedenleriyle başlayacak olursak, 1 568 yılında Bo­ din'den, hatta daha öncelerden başlayarak, tartışmanın bir kanadı fiyat ar­ tışlarının Yeni Dünya'dan İspanya'ya gelen ve para arzını arttıran değerli madenierden kaynaklandığını öne sürmektedir.4 Bu sav 20. yüzyılda Earl J. Harnilton tarafindan geliştirildikten sonra, Anna/es Okulu tarafindan benimsenmiş ve nihayet pararun miktar kuramını izleyen iktisat tarihçileri tarafindan, son yıllardaki kuramsal gelişmelerin ışığında yeniden tanım ­ lanmıştır. s 3

4

5

H i ndistan için bkz. 1 . Habib, "Monetary system and prices", 1. Habib and T. Raycha­ udhuri (ed.), The Cambridge Economic History of lndia, c. 1 ( 1 982) içi nde, s. 36038 1 ; S. Moosvi , "The s i lver i nflux, money supply, prices and revenue extroction i n Mughal lndia", Journal of the Economic and Social History o f the Orient 3 0 ( 1 987), s. 47-94; ve S. Subrahmanyam, "Precious metal flows and prices in Western and So­ uthern Asia, 1 500- 1 750: Some comparative and conjunctural aspects•, Studies in History 7 ( 1 99 1 ), s. 79- 1 OS; Çin için, W. S. Atwe l l , " International bu l l ion flows and the Chi nese economy circa 1 530- 1 650", Post and Present 95 ( 1 982), s. 68-90. M. de Malestroict'i n Paradoxes sur le faict des Monnoyes una yazdıÇjı Response sa­ yesi nde Bodin, poranın m i ktar teorisinin "mucidi" olarak kabul edi lmektedir; bkz. J . A . Schumpeter, History o f Economic Analysis, Oxford University Press, 1 954, s . 3 1 1 -3 1 2. E. J . Homi lton, "American treosure and the rise of copital ism ( 1 500- 1 700)", Econo­ mica 9 ( 1 929), s. 338-357; ve E. J. Homi lton, American Treasure and the Price Re­ volution in Spain, 1 50 1 - 1 650, Cambridge, Mass. : Harvard University Press, 1 934; F . Braudel , The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age o f Philip ll, 2 ci lt, Londra: W i l l iam Col l i ns Sons, 1 972, ci lt 1, s. 462-542; F. C. Spooner, The Inter­ national Economy and Monetary Movements in , Cambridge, Mass. : Harvard University Press, 1 972. Bu konuda parasolcı (monetarist) yaklaşımın en son ifadesi için bkz. D. O. F isher, "The price revolution: A monetary interpretotion•, The Jour­ nal of Economic History 49 ( 1 989), s. 883-902; ayrıca, D. O. F lynn, "Use and misuse of the quantity theory of money in early modern historiography", E. van Cauwen­ berghe and F. lrsigler (ed.), Minting, Monetary Circulation and Exchange Rates, Tri ­ er: Verlag Trier H i storische Forschungen, 1 984 içinde, s. 383-4 1 7; ve D. O. F lynn, "The m icroeconomi cs of s i lver and East-West trade i n the early modern period", W. F ischer, R. M. Mcl nnis and J. Schneider (ed.), The Emergence of a World Economy, 1500- 1 9 1 4, Wiesbaden: Franz Stei ner Wiesbaden Gmbh, 1 986 içinde, s. 37-60. '

Hamilton'un İspanya'da, Seville kentindeki arşivlerde yaptığı araştır­ malar, değerli maden akışı ile fiyat artışlan arasındaki nedensel bağiantıyı destekleyen yeni kanıtlar sağlamıştı . Para talebi fonksiyonunun ya da pa­ ranın dolaşım hızının sabit olduğu varsayımı altında, Harnilton para ar­ zındaki artışların önc.e İspanya'daki fiyatlan artırdığını, daha sonra da İs­ panya'nın dış ticareti ve ödemeler dengesindeki açıklar yoluyla, fiyat artış­ larının diğer Avrupa ülkelerine, Ortadoğu'ya ve Asya'ya yayıldığİnı savun­ maktaydı.6 Fernand Braudel de Akdeniz üzerine yazdığı kitabın ilk baskı­ sında bu görüşü benimsemişti : Yeni Dünya'dan gelen altın ve gümüşün etkileri konusunda hiçbir şüphe ola­ maz. Amerika'dan gelen değerli maden akışlarını gösteren eğri ile fiyatiann eğrisi 1 6 . yüzyıl boyunca o denli açıkça çakışmaktadır ki, ikisi arasında nere­ deyse fiziksel, mekanik bir ilişki vardır. Her şey değerli maden stokundaki artış tarafından yönetilmektedir. 7

Miktar kuramı açıklaması, l 970'lerde ödemeler dengesine parasal yak­ laşım olarak bilinen kuramsal çerçeveyi kullanan Dennis Flynn tarafindan yeniden ifade edildi . Uluslararası ticarete konu olan her malın tek fiyatı olması gerektiği noktasından hareket eden Flynn, ödemeler dengesi etki­ leri sayesinde, İspanya'da fiyat artışlarına neden olan değerli maden akış­ larının, İspanya'dan dışarıya değerli maden akışı olmasa bile diğer ülkeler­ de fiyatları ve paraya olan talebi artıracağını savundu . Bir başka deyişle, Flynn İspanya'ya gelen değerli madenler yer değiştirmese bile, enflasyo­ nun başka ülkelere aktarılabileceğini söylemekteydi . Bu durumda, İspan­ ya'dan diğer ülkelere yönelen değerli maden akışlarının hacmini veya za­ manlamasını izlemeye ve bu akışları diğer ülkelerdeki enflasyonun zaman­ lamasıyla ilişkilendirmeye gerek kalmıyordu .B Flynn aynı savı kullanarak Eski Dünya'daki pek çok devletin sikkelerinde niçin Güney Amerika'daki Potasi madenierinden gelen gümüşe az rastlandığını da açıklamaktaydı . Ancak, paranın miktar kuramma dayanan bu görüş , son yıllarda önemli bir eleştiriyle karşılaşmıştır. Amerika'dan Avrupa'ya gemiyle ula­ şan değerli maden akışının miktarı hakkında Hollanda ve Belçika'daki 6

7 8

Hami lton, • American treasure", s. 338-57; ve Hami lton, Price Revolution in Spain. Fernand Braudel , La Mediterranee et le Monde Mediterraneen d L 'Epoque de Philippe ll, Paris, 1 949, s. 420. D. O. F lynn, • A new perspective in the Span i sh price revolution: The monetary app­ roach to the balance of payments•, Explorations in Economic History 1 5 ( 1 978), s. 388-406; Carlo Cipolla daha önce ltalya'da fiyatların lspanyol gümüşünün gel i ş i n­ den çok daha önce arttıÇiını bel i rtmiş ve bu nedenle, ltalya'daki enflasyonun parasal de!} i l , di!}er i ç nedenlerden kaynaklandı!}ını savunmuştu. Cipol la, "La pretendue", s. 5 1 3- 1 6.

gazete kayıtlannı inceleyen Michel Morineau, Yeni Dünya'dan gelen de­ ğerli maden akışının fiyatların d üşmeye başladığı 1 7 . yüzyılda daha da ar­ tarak sürdüğünü göstermiştir. Morineau'nun ayrıntılı çalışması, Avru­ pa'ya ulaşan gümüş miktarının 1 7 . yüzyılın ilk yarısında yılda 200 ton­ dan 2 5 0 tona, yüzyılın ikinci yarında ise yılda 300 tona çıktığını göster­ mektedir. Bu veriler, incelediği resmi kayıtlardan Avrupa'ya kaçak olarak giren gümüşün boyutlarını izleyemeyen Hamilton'un hesaplarının yanlış olduğunu ortaya koymaktadır. 1 7 . yüzyılda Avrupa'da fiyatların düştü­ ğünü anımsarsak, Morineau'nun bulguları miktar kuramından yola çıkan parasal açıklamaya ciddi bir darbe vurmuş olmaktadır. Bu bulgular, en azından , aynı kuramsal çerçevenin 1 7 . yüzyıla uygulanamayacağını gös­ termektedir. l O Son yıllarda yaptıkları çalışmalarda, Dennis Flynn ile Arturo Giraldez ve Richard Von Glahn Fiyat Devrimi'ne parasal yaklaşırnlara yeni ve daha küresel bir boyut getiriyorlar. Avrupa'dan Asya'ya değerli maden akışının Avrupa-merkezci tarihçiler tarafindan, Avrupa'nın dış ticaret açıklarından kaynaklandığı biçiminde yorumlandığına dikkati çekiyorlar. Nitekim bu çerçevede Avrupa'nın Asya maliarına olan talebi dinamik ve canlı, As ­ ya'nın Avrupa ürünlerine talebi ise zayıf ve edilgen görülmektedir. Oysa, diyor bu tarihçiler, düzenli olarak Eski Dünya'ya akan, tüm değerli madenler değil, sadece gümüştü . Ayrıca, gümüş sadece Avrupa üzerinden değil, aynı zamanda Pasifik Okyanusu üzerinden ve Japonya'dan, tüm Asya'ya değil, özellikle Çin'e akıyordu. Altın ise aynı dönemde tam ters yönde akmaktaydı . Büyük miktarlarda gümüşün Çin'e akmasının nedeni, D. O. F lynn, "Use and misuse", s. 40 1 . Adon Gordus ve arkadaşları, nötron analizle­ ri ne dayanarak, Amerika'nın Potasi madenieri nde elde edi len gümüşün lspanyol sik­ keleri nde ku l lanı ldıı;ıını, buna karş ı l ı k Fransa, Ingi ltere, Osmanl ı lmparatorluı;ıu ve Iran gibi Eski Dünya'daki diı:!er devletlerin sikkeleri nde ku l lanı l madıı;ıını iddia etmi ş­ lerd i . A. A. Gordus, J . P. Gordus, E. Le Roy Ladurie ve D. Richet, " Le Potasi et la physique nuclea i re", Anna/es: E.S. C. 27 ( 1 972), s. 1 -35; ve A. A. Gordus ve J . P. Gor· dus, "Potosi si lver and coi nage of early modern Europe", Hermann Kel lenbenz (ed.), Precious Meta/s in the Age of Expansion, Stuttgart: Klett-Cotta, 1 98 1 içinde, s. 22524 1 . Ancak son araştı rmalar, bu bulgu ların yeni den yorumlanması gerektiı:!ini gös· termektedir. 1 0 M. Mori neau, Ineroyab/es gazettes et fabuleux metaux: Les retours des tresors Ame­ ricains d'apres fes gazettes Hollandaises (XV/e-XVII/e siecles), New York ve Paris: Cambridge University Press ve Editions de la Maison des Sciences de I ' Homme, 1 985, s. 564; Arthur Attman ve Word Barrett'ı n kıtalararası deı;ıerl i maden akışları üzeri ne son çal ışmaları da Mori neau'nun tezini doı;ırulamaktadır. A. Attman, Ameri· can Bullion in the European World Trade, 1 600- 1 800, Goteborg, 1 986; ve W. Bar· rett, "World B u l l ion F lows, 1 450- 1 800", James D. Tracy (ed.), The Rise of Merchant Empires, Cambridge University Press, 1 990 içi nde, s. 224-254.

9

ııs

gümüş fiyatlannın en yüksek bu ülkede olmasıydı. Çünkü, 1 6 . yüzyılda dünyanın bu en kalabalık ülkesinde para ve vergi düzeni gümüşe bağlan­ mıştı ve vergiler artık gümüş olarak toplanıyordu. ı ı Fiyat Devrimi'nin nedenleri tartışmasının diğer kanadında ise, fiyat ar­ tışlannı reel değişkenlerle, özellikle de nüfus artışı ve kentleşmeyle açıkla­ maya çalışanlar vardır. Tartışmanın en erken aşamalarından itibaren, açık­ layıcı bir etken olarak nüfus artışlannın üzerinde durulmasının nedeni, 1 6 . yüzyılda tarımsal malların fiyatlannın mamul mallar fiyatlarından daha hızlı artmasıdır. Bu açıklamayı savunanlar, tarımsal üretim nüfus artışının gerisinde kaldığı için gıda mallannın fiyatlannın bu denli arttı ğını vurgu­ lamışlardır . ı ı Ancak bu yaklaşımda önemli bir hata vardı. Daha sonraları Donald McCloskey'nin işaret ettiği gibi, diğer değişkenler sabit kaldığı takdirde, nüfus artışı ekonomideki işlem ve faaliyet hacmini arttıracaktır. lrving Fis­ her tarafindan geliştirilen ve M x V P x T olarak ifade edilen temel öz­ deşlikten izlenebileceği gibi, eğer paranın tedavül hızında bir değişiklik olmazsa, faaliyet hacminin artmasıyla birlikte fiyatların artması değil, azal­ ması gerekecektir. (Bu özdeşiiktc M para arzını, V paranın tedavül hızını, P genel fiyat düzeyini , T de işlem hacmini göstermektedir. ) Bir başka de­ yişle, bu özdeşlik, göreli fiyatlar tarımda arz esnekliğinin sınırlı kalması nedeniyle tarımın lehine kaysa bile, nüfus artışıyla birlikte işlem hacmi ar­ tarken, genel fiyat düzeyinin düşmesi gerektiğini göstermektedir. Ancak McCloskey, bir yandan bu temel hataya işaret ederken, öte yandan da nü­ fus artışını artan fiyatlarla ilişkilendirebilecek daha farklı bir mantık zinci­ rinin bulunabileceğini eklemiştir. l 3 Özetleyecek olursak, bu tartışmalarda iki kanat da Amerika'dan gelen gümüşün fiyat artışlarını desteklediğini kabul etmekte, ancak fiyat artışla­ rına hangi değişkenin neden olduğu konusunda anlaşamamaktadırlar. Pa­ ra tarihi ve para kuramı açısından bakıldığında, paranın fiyat artışlarına =

D. F lynn and A. Giraldez, "Born with o 'Si lver Spoon': the origin of world trade i n 1 57 1 ", Journal o f World History 6 ( 1 995), s. 20 1 -22 1 ; D. F lynn v e A. Giraldez, "Ar· bitrage, China an world trade in the early modern period", Journal of the Economic and Social History of the Orient 38 ( 1 995), s. 429-48; ve R. von Glahn, Fountain of Fortune, Money and Monetary Policy in China, 1 000- 1 700, Berkeley and Los Ange­ les: University of Cal iforn ia Press, ı 996, ı ., 4. ve 7. Bölümler. 12 Y. S. Brenner, "The i nflotian of prices i n early sixteenth-century England", Economic History Review 1 4 ( 1 962), s. 225-239, ve "The i nflotian of prices in England, 1 55 1 1 650", Economic History Review ı 5 ( 1 963), s . 266-284. 1 3 Donald McCioskey'in P. Ramsey (ed.), The Price Revolution in Sixteenth Century England başl ı k l ı kitap üzerine yazdıÇ!ı tan ıtma yazısı, Journal of Political Economy 80 ( 1 972), s. 1 333.

ll

neden olduğu veya sadece bu artışları desteklediği ekseni çevresinde geli­ şen tartışma son derece önemlidir. Uluslararası literatürdeki Fiyat Devrimi tartışmaları, son yıllarda para arzındaki artışlardan, para talebindeki değişikliklere ve paranın tedavül hı­ zındaki artışa kaymıştır. Bu konudaki en önemli katkılardan biri, nüfus ar­ tışı ile enflasyon arasında dalaylı bir ilişki olup olmadığını soran Harry Miskimin'den geldi . Miskimin nüfus artışıyla birlikte giderek artan sayıda insanın birbirleriyle dolaysız ilişki kurmaya başlayacağı, mübadele ve tica­ ret fİrsatlarının artacağı ve bunların sonucunda paranın tedavül hızının yükseleceğini savunuyordu. l4 J ack Goldstone da bu düşünceyi izleyerek kentleşmeyle birlikte giderek yoğunlaşan mübadele (değişim ) ağları sayesinde, aynı miktarda gümüş sik­ ke ile giderek artan miktarlarda işlem yapılabileceğini gösteren basit bir model geliştirdi . Bu model artan nüfus yoğunluğu ve handerin uzmanlaş­ masıyla birlikte büyüyen işlem hacminin, işlemlerin daha sık ve daha küçük miktarlarda yapılmasına yol açacağını, böylece insanların nakit tutma tale­ binin düşeceğini, bir başka deyişle, paranın tedavül hızının artacağını gös­ teriyordu. Devletler de artan fiyatlar karşısında, azalmakta olan gelirlerini telafi etmek amacıyla, darphane üretimini ve tağşişleri hızlandırmak zorun­ da kalmışlardı . Böylece Goldstone'un modelinden, artan para arzının yük­ selen fiyatların nedeni olmadığı, tam tersine birincisinin ikincisini izlediği sonucu çıkmaktadır. İthalat yoluyla ülkeye giren değerli madenler bu sar­ malı desteklemekte, ancak onu başlatan neden olmamaktadır. Nüfus artışı ve kentleşmenin durmasıyla birlikte, paranın tedavül hızının düşmesi bek­ lenmelidir. Nitekim, 1 7. yüzyılda egemen olan eğilim de budur. l S 1 4 H. A. Miskimin, "Popul otion growth ond the price revol ution in England", The Jour· nal of European Economic History 4 ( 1 975), s. 1 79- 1 86. 15 J. A. Goldstone, "Urbonizotion and i nflotion: Lessons from the Engl ish price revoluti· on of the sixteenth and seventeenth centuries", American Journal af Sociology 89 ( 1 984), s. 1 1 22- 1 1 60. Daha sonra yozdı!)ı bir kitapta Goldstone, 1 6. ve 1 7. yüzy ı l lar· do Ingi ltere'den Çi n'e kadar Avrupa ve Asya'nın pek çok bölgesi nde görülen toplum· sol huzursuzluklorı, ayaklanma ve devri mleri, nüfus artışı, yükselen fiyatlar ve mal i buna l ı mlar çerçevesi nde açıklamoya çal ıştı . J . A. Goldstone, Revolution and Rebelli­ on in the Early Modern World, Berkeley ve Los Angeles: University of Col ifornio Press, 1 99 1 . Bir başka makalede ise Goldstone, aynı dönemde Avrupa ve Asya nü­ fuslorındo görülen uzun döneml i dolgolonmolorı, güneşteki faaliyetlere ve i k l i m de!)i· şikliklerine bo!)lor. J . A. Goldstone, "The ecuses of long woves i n early modern eco­ nomic history", Joel Mokyr (ed.), Research in Economic History, Cilt 6, Greenwich, Conn. : JAI Press, 1 99 1 , s. 64-68. Ancak, bu tezleri savunmak için Osmanl ı lmporo­ torlu!)u'ndon gösterdi!)i kan ıtların güçlü oldu!)u söylenemez. Örne!)in, iddioları nın tersi ne, elimizde Osmanl ı nüfusunun ve reel ücretierin 1 7. yüzy ı l ı n ikinci yarısında geri ledi!)ine dai r veri bul unmuyor. Goldstone, "The ecuses of long woves", s. 55.

Miskimin'in açuğı yolu izleyen bir diğer iktisat tarihçisi de Peter Lin­ dert'tir. Lindert İngiltere 'de paranın tedavül hızının miktar kuramının varsaydığı gibi sabit kalmadığını, tersine 1 500- 1 700 arasında önemli dal­ galanmalar gösterdiğine işaret eden kanıtlar sunmuştur . l 6 Son yıllarda ya­ yımlanan bir makalede ise, N. J. Mayhew 1 700 öncesinde İngiltere'de paranın tedavül hızının uzun dönemli dalgalanmalar gösterdiğini ve 1 6 . yüzyılda artuğını belirtmekte, ancak b u amşın kentleşme ve artan parasal­ laşmayla ilgili olmadığını savunmaktadırP Böylece son yıllardaki araşurmalar, tamşmalann odak noktasını para arzından paraya olan talebe ve paranın tedavül hızına kaydırmışur. Daha önceki tamşmalarda miktar kuramı yaniılan paranın tedavül hızının sabit ya da istikrarlı olduğunu varsayarlarken, son dönemdeki tamşmalarda pa­ ra talebinin daha geniş bir çerçeve içinde incelenmesi gerektiği görüşü ağır basıyor. Bu yeni çerçevenin, sadece ticarileşme ve para kullanımını artması gibi bilinen değişkenleri değil, onların yanısıra demografik deği­ şiklikleri, daha da genel olarak toplumsal ve kültürel unsurlan içermesi gerektiği ortaya çıkıyor. Bu gelişmelerin ışığında, paraya olan talebin sabit ya da istikrarlı kaldığı konusunda ısrar etmek artık çok basit kaçacakur. Söz konusu değişkenierin pek çoğu hem zaman içinde, hem de bir top­ lumdan diğerine önemli değişiklikler gösterdiğine göre, paraya olan tale­ bin zaman içinde ve ülkeler arasında önemli farklılıklar göstermesi doğal karşılanmalıdır. ı s Bu sayede, para talebine katkılan olan etkenler konu­ sunda şimdiye kadar kabul edilen Avrupa-merkezci yaklaşımlar terk edile­ rek, oluşturulacak yeni çerçeveye Batı Avrupa'dan Hindistan ve Çin'e ka­ dar Eski Dünya'nın değişik alanlannın farklı deneyimlerini dahil etmek mümkün olacakur. Fiyat Devrimi tartışmalarının bir boyutu da uzun vadeli sonuçları üze­ rinedir. Hamilton, bundan yetmiş yıl kadar önce, fiyat aruşlarının eski ya­ pıları zayıflatarak ve servetierin yeni bir düzen kurmak isteyen kesimlerin elinde birikmesine olanak sağlayarak, Avrupa'nın kapitalizme geçişi süre­ cine önemli katkılarda bulunduğunu, bu nedenle de etkilerinin devrimci 16 P. H. Lindert, •Engl ish popu lation, wages and prices, 1 54 1 - 1 9 1 3•, Journal of lnter·

disciplinary History 1 5 ( 1 985), s. 609-34. 1 7 N. J. Mayhew, •Population, money supply and the velocity of circulation in Eng­ land, 1 300- 1 700", The Economic History Review 48 ( 1 995), s. 238-257. 18 F. Perlin, "Money-use in Iate pre-colonial l ndia and the i nternational trade in cur­ rency media: J. F. Richards (ed.), lmperial Monetary systems in Early Modern lndia i ç i nde, Del h i : Oxford U n i vers i ty Press, 1 987, s . 232-373; ve Subrahmanyam, "Precious Metal F lows•, s. 79- 1 05.

olduğunu savunmuştu. l9 Oysa, o tarihten bu yana sürdürülen tartışmalar, Fiyat Devrimi sırasında tarımsal fıyatların ve toprak kiralarının mamul malların fıyatlarından ve ücretlerden daha hızlı arttığını gösteriyor. Fiyat hareketlerinden en fazla yararlananların toprak sahipleri olduğu ortaya çı­ kıyor. Mamul mallar üretenterin bu fiyat hareketlerinden yararlanmadıkla­ rı açıktır. Fiyat hareketlerinden en fazla zarar görenler ise kentlerdeki çalı­ şanlardı . Bu tablo karşısında, Fiyat Devrimi 'nin eski düzenin yıkılışını ve sanayi kapitalizmine geçişi hızlandırdığını savunmak mümkün değildir. Daha genel olarak da, bir hatta iki önceki kuşağın Fiyat Devrimi'nin so­ nuçlarına ilişkin olarak sunduğu büyük iddialara kıyasla, bugünün tarihçi­ lerinin Fiyat Devrimi'nin uzun vadeli sonuçlarının fazla önerusemek iste­ mediklerini söyleyebiliriz.20 YENI KANlTLAR VE ESKILERIN YENIDEN DEGERLENDIRILMESI

İlk kez l 970'te Türkçe yayımlanan, daha sonra da kimi değişikliklerle birlikte İngilizceye çevrilen ve yurtdışında bir hayli yankı uyandıran maka­ lesinde, merhum Ömer Lütfi Barkan 1 6 . yüzyıldaki fiyat hareketlerini Os­ manlı bağlamında incelemekteydi .2 I Gıda mallarında ve hammadde fıyat­ lannda gerçekten önemli artışlar olduğunu ortaya koyan Barkan, bu fiyat hareketlerinin Akdeniz üzerinden yürütülen ticaret yoluyla Avrupa'dan Osmanlı ekonomisine girdiğini savunmaktaydı : Osmanlı toplumsal ve iktisadi düzeninin gerilemesi, tümüyle Osmanlı devleti­ nin etki alanı dışında kalan gelişmelerin, özellikle de Batı Avrupa'da müthiş güçlü bir Atiantik ekonomisinin kurulması sonucunda başladı. ( . . . ) Bu enflas­ yonist akış daha içsel diğer nedenlerle birlikte imparatorluğun toplumsal ve ik­ tisadi düzenini bozdu ve sonunda geri dönüşü olmayan süreçlere yol açtı.( . . . ) 1 6 . yüzyıl sona ererken, Osmanlı İmparatorluğu, tarihinde çok önemli bir dö­ nüm noktası oluşturan ciddi bir iktisadi ve toplumsal bunalımın içine sürük­ lenmekteydi . 22 19 Hami lton, "American Treasure", s . 355-356; 1. Wal lerste i n , The Modern World System, Capitalist Agriculture and the Origins of the European World Economy in the Sixteenth Century, New York: Academic Press, ı 974, s. 70-85. 20 Bkz. Ramsey (ed.), The Price Revolution'daki sunuş yazıs ı . 21 Ö. L. Barkan, "XV I . Asrın Iki nci Yarıs ı nda Türkiye'de Fiyat Hareketleri ," Belleten 34 ( ı 970), s. 557-607 ve Ö. L. Barkan "The Price Revolution of the sixteenth century: A turn i ng poi nt in the economic hi story of the Near East• (çev. Justin McCarthy), Inter­ national Journal of Middle East Studies 6 ( ı 975), s. 3-28. 22 Barkan, "The Price Revolution", s. 5-7. Bu çal ışma Barkan'ın ı 950'1er ve ı 960' 1arda Fernand Braudel i le karş ı l ı k l ı gel i ştirdiği diyalogun ürünüdür. Nitekim, Braude l ' i n ı 6. yüzyı lda Akdeniz dünyası üzerine yazdığı iki ci ltl ik yapıtın ikinci baskısı, Bar­ kan'ın Osman l ı kentleri ndeki fiyatlar üzerine yaptığı araştırmaların sonuçları nı da

B arkan 'ın makalesi ve tezleri yaygın olarak okunmalanna ve bir hayli etkili olmalanna karşın, fazla tarnşılmamıştır.23 Oysa yukanda da değindi­ ğimiz gibi, Avrupa ve dünyadaki Fiyat Devrimi'nin nedenleri ve sonuçlan üzerine yapılan tamşmalar son yirmi beş yılda çok yeni ve farklı boyutlar kazandı . Şimdi bu yeni tartışmalann ışığında, 1 6 . yüzyılda Osmanlı İmpa­ ratorluğu'ndaki fiyat hareketlerine geri dönerek, hem Barkan'ın ampirik kanıtlannı hem de vardığı sonuçlan gözden geçirmek yararlı olacaktır. Makalesinin ampirik bölümünde Barkan, İstanbul'da önde gelen bir­ kaç imaretin 1 489-90 ile 1 6 5 5 - 5 6 yıllan arasında tutulan hesap defterleri­ ni kullanarak veri bulabildiği 24 yıl için 1 6 gıda maddesi ile odunu kapsa­ yan ağırlıklı fiyat endeksieri hesaplamıştı . Ancak Barkan, fiyatlan büyük ölçüde etkileyen 1 5 8 5 -86 tağşişinin öncesi için Osmanlı arşivlerinde ima­ retiere ait sadece bir tane hesap defteri bulabilmişti . Bu defter de çalışma­ sının baz yılını oluşturan 1 489-90'a aitti . Bu boşluğu kapatabilmek için Barkan, oluşturduğu dizilere 1 5 5 5 - 5 6 ve 1 5 73 yılianna ait saray mutfağı hesap defterlerini dahil etmişti . Aynca, Bursa ve Edirne'deki imaretierin aynı döneme ait hesap defterlerini de incelemişti .24 İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivleri'ndeki malzemenin zenginliği sayesinde, Barkan'ın kul­ landığı veriler Fiyat Devrimi üzerine Asya için bulunabilen tüm verilerden ve Avrupa'nın pek çok ülkesi için bulunabilen verilerden daha zengindir. içermektedir. Braudel, Mediterranean World, cilt 1 , s. 5 1 7-5 1 9. Barkan'ın azgelişmiş ülkelerde dış etkenieri n önemi n i öne ç ıkaran ve o y ı l larda Türkiye'de çok daha yay­ g ı n kabul gören BaÇjıml ı l ık Oku lu'nun tezlerinden etk i lendiÇjini de söyleyeb i l iriz. 23 Bu konuda öneml i bir i stisna için, bkz. H . Sundhaussen, "Die 'Preisrevol ution' im Osmani sehen Re i ch wahrend der zweiten H a Ifte des 1 6. Jahrhundrets•, Südost­ Forschungen 42 ( 1 983), s. 1 69-8 1 . Ayrıca, L. Berov, 1 6. - 1 9. Yüzyıllarda Balkan­ lar'da Fiyatlar ve Avrupa Fiyat Devrimi [Bulgarca], Sofya: Bulgaristan B i l i mler Aka­ demisi Yayınları, 1 976, ayrıntı l ı fiyat veri leri sunmaktadı r; I ng i l izce bir özet için bkz. L. Berov , "Changes in price conditions in trade between Turkey and Europe in the 1 6th- 1 9th century•, Etudes Balkaniques 3 ( 1 974), s. 1 68- 1 78; M. Çizakça, "Osmanl ı ekonomisinde akçe taÇjşişinin sebebleri üzeri nde kısa bir i nceleme·, 80fJaziçi Uni­ versity Journal, istrative Sciences and Economics 4-5 ( 1 976-77), s. 2 1 -27; ve M. Çizakça, "Price hi story and the Bursa si lk i ndustry: A study in Ottoman i ndustri­ al dec l i ne, 1 550- 1 650", The Journal of Economic History 40 ( 1 980), s. 533-549. Bu son çal ı şma, Osmanl ı ipek sanay i i n i n, mamul mal fiyatların ı n hammadde fiyatları­ nın gerisi nde kalması nedeniyle gerilediÇjini savunmaktadır. C. Kafadar "Les troub­ les monetai res de la fin du XVIe siecle et la prise de conscience Ottomane du dec­ l i n", Anna/es, Economies, Societes, Civilisations 2 ( 1 99 1 ), s. 38 1 -400 aynı konuya fikirleri n ve zihniyetieri n tari hi açısından yaklaşmaktadır. Subrahmanyam ("Precious Metal Flows•, s. 79- 1 05) ise Güney Asya i le Yakı ndoÇju veya Batı Asya arası nda karşılaştırmal ı bir çerçeve gel i şti rmeye çal ışmaktadı r, ancak YakındoÇju'ya dair bil­ g i leri epeyce s ıÇjdır. 24 Barkan, "The Price Revolution•, s. 8- 1 7.

Yine de kullanılan fiyat verilerinin sınırlı niteliği ve devletle ilişkisi olan büyük imaretierin ödediği fiyatların piyasa fiyatlannı yansıtmayabileceği gerekçeleriyle, Barkan'ın çalışması ve sonuçlan tartışma konusu olmuştur. Burada önce B arkan'ın verilerini ve hesaplamalarını, son yıllarda Os­ manlı arşivlerinden deriediğim verilerle yaptığım kendi hesaplamalarımla karşılaştıracağım . Son altı yılda, İstanbul, ve bir ölçüde de imparatorlu­ ğun önde gelen diğer kentlerinde, 1 5 . yüzyıldan 20. yüzyıla kadar fiyat ve ücretler üzerine yaptığım oldukça geniş bir çalışmada daha çeşitli kaynak­ lan kullanma tirsatını buldum . Çalışmanın İstanbul fiyatlarına ilişkin bö­ lümünde, a) saray mutfağının hesap defterleri ve b) narh fiyatlanndan el­ de edilen fiyat verileriyle iki ayrı fiyat endeksi hesapladım .25 Bu iki kay­ naktan elde edilen verilerin resmi ya da yerel yönetim tarafından denetle ­ nen fiyatları yansıtabileceği düşüncesiyle, bunlara ek olarak c ) büyüklü küçüklü vakıfların hesap defterlerini kullanarak bir üçüncü endeks oluş­ turdum . Bu fiyat endeksierinin her birinde un, pirinç, sadeyağ, bal , koyun ya da kuzu eti , nohut, süt, yumurta, şeker ( sadece saray mutfağında) gibi en temel gıda mallarıyla zeytin yağı ve odun gibi yakacak maddeleri bu­ lunmaktadır. Her malın endeks içindeki ağırlığı, B arkan'ın endeksierinde olduğu gibi, o malın toplam harcamalar içindeki ağırlığına oranlı olarak hesaplanmıştır. Herhangi bir yılda bu mallardan birinin veya birkaçının fi­ yatının bulunamadığı durumlarda, boşluklar eldeki verilere regresyon uy­ gulayan bir istatistik paketinin yardımıyla doldurulmuştur.26 Bu ayrıntılı endeksi er sayesinde , Barkan 'ın sonuçlarını, yine arşiv kay­ naklarından elde edilen çok daha geniş bir veri kümesiyle karşılaştırmak mümkün oldu . 1 469- 1 700 arasındaki dönem için hesapladığım üç fiyat endeksi , Barkan 'ın 1 489- 1 65 5 aralığı için hesapladığı endcksle birlikte, Grafik 7 . 1 'de veriliyor. Bu dört endeksin uzun dönemde gösterdikleri eğilimlerde kimi farklılıklar görülmektedir. Birincisi, narh fiyatlanndaki artışların diğerlerinden daha yavaş olduğu göze çarpıyor. İkincisi, B ar­ kan 'ın hazırladığı en deksin 1 489- 1 6 5 5 dönemindeki enflasyonu diğer endeksierden daha yüksek gösterdiği görülüyor. Ancak, bu farkiara kar25 Bu narh l i steleri n i n küçük bir bölümü, öze l l ikle de lstanbu l'a ait olanlar, yayımlan­

mıştır; bkz. H. Sah i l l ioÇjlu, "Osmanl ı larda Narh Müessesesi ve ı 525 Yı l ı Sonunda Is­ tanbu i 'da Fiyatlar•, Belgeler/e Türk Tarihi Dergisi ( ı 968), ı , s. 36-40, 2, s. 54-56 ve 3, s. 50-53; ve M. S. KütükoÇjlu, • ı 624 sikke tash i h i n i n ardından hazırlanan narh defterleri ", Tarih Dergisi 34 cı 984), s. ı 23- ı 82; M. S. KütükaÇII u, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve /640 Tarihli Narh Defteri, Istanbu l : Enderun Kitabevi , ı 983. 26 E ndeksierin hesaplanması ve ilk sonuçlar üzeri ne daha fazla ayrıntı için bkz. kita­ b ı n sonunda Ek 2. Bu çalışmada Istanbul'un yanısıra Bursa, Edi rne, Konya, Trab­ zon, Şam ve Kudüs gibi kentler i ç i n de, vakıf hesap defterleri nden fiyat veri leri der­ lenmiştir.

şın, başkentteki farklı kurumlardan ve farklı fiyat türlerinden elde edilmiş dört endeksin uzun vadede önemli benzerlikler gösterdiğini de vurgula­ mak gerekir. Toplu bakıldığında bu dört endeks, İstanbul'da fiyatların 1 5 . yüzyılın sonlanndan 1 7 . yüzyılın sonlarına kadar yaklaşık yüzde 500 arttığını göstermektedir. Endeksler aynı zamanda bu iki yüzyıllık süredeki fiyat hareketlerinin iki ayrı dönemde incelenmesi gerektiğine de işaret ediyor: a) Akçenin göreli istikrarlı olduğu 1 5 8 5 yılına kadarki dönem ve b) 1 5 86 sonrasında parasal istikrarsızlıkların fiyatlarda büyük artışlara ve dalgalanmalara yol açtığı dönem . 1 5 8 5 öncesi dönem için yaptığım karşılaştırmalar saray mutfağının ödediği fiyatlarla imaretierin ödediği fiyatların birbirlerine oldukça yakın olduklarını gösteriyor. Bu nedenle , Barkan'ın imaret fiyatlanndan oluş­ turduğu dizilerio içine saray mutfağından alınan fiyatları eklemesinin önemli bir sorun yaratmadığı anlaşılıyor. Ancak Barkan'ın kendi endeksi­ nin 1 5 5 5 - 5 6 ve 1 573 yıllanndaki değerini hesaplarken yaptığı hatalar, da­ ha önemli sorunları gündeme getiriyor. B arkan 'ın hesaplamalarında 1 5 85 -86 tağşişi öncesindeki enflasyon hakkında tüm bilgilerimizi bu iki yıldan sağladığımız için, bu iki yılın endeks değerleri büyük önem kazanı­ yor. Ömer Lütfi Barkan hazırladığı endeksin 1 489, 1 5 5 5 - 56 ve 1 5 73 yıl­ larındaki değerleri hesaplamak için kullandığı ham fiyat verilerini içeren defterleri ayrıca yayımlamış olduğu için, bu defterleri kullanarak yaptığı hesaplamaları tekrarlamanın mümkün olabileceğini düşündüm . Ancak, bu hesaplamalar sırasında, Barkan'ın 1 5 5 5 - 5 6 ve 1 5 73 yıllan için ulaştığı endeks değerlerinin benim aynı defterlerdeki aynı verileri kullanarak ulaş­ tığım değerlerin bir hayli üzerinde olduğunu gördüm .27 Barkan'ın hesaplamalarıyla ilgili bir diğer sorun da, 1 5 5 5 - 5 6 ve 1 5 73 yıllan için kullandığı saray mutfak defterlerinde, kendi endeksierinde yer alan 1 7 maldan en fazla l l 'i için fiyat verisi bulunmasıdır. Barkan Türkçe ve İngilizce makalelerinde, bu yıllarda saray mutfağı defterlerinde bulun­ mayan malların fiyatlarını nasıl veya nereden sağladığını belirtmiyor. Yayımlanan saray mutfağı defterlerindeki verileri kullanarak yaptığım hesaplamalar, Barkan'ın 1 489-90 yılını 1 00 kabul ederek oluşturduğu fi­ yat endeksinin 1 5 5 5 - 5 6 yılındaki değerinin 142,26 değil, yaklaşık 1 2 5 , aynı endeksin 1 5 73 değerinin d e 1 79,97 değil, yaklaşık 1 4 5 olması ge­ rektiğini gösteriyor. Barkan'ın hesaplamalarındaki hatalara ilişkin olarak 27 Ö. L. Borkon, "Fati h Cam i i ve i mareti tesis leri n i n 1 489- 1 490 yıl larına ait muhasebe

bilonçolorı", Istanbul Üniversitesi Iktisat Fakültesi Mecmuası 23 ( 1 962-63), s. 29734 1 ; ve "Istanbul sorayiarına ait muhasebe defterleri ", Türk Tarih Kurumu, Belgeler 1 3 ( 1 98 1 ), s. 1 -7 1 ve 1 08-49.

Gralık 7 . 1 İstanbul'da Akçe Cinsinden Fiyatlar, 1 469- 1 700 1490= 1 ,00

Logantmik Ölçek 8 ,0 6 ,0 4 ,0 3 ,0 2 ,0

•

� •

1 ,5 1 ,0

-

0 ,8

•

•

•• ••

• X •

1 450

ıl'

X •

•

•

•

•

!\

Narh

•

Vakıflar

x

Barkan

•

1 550

1 500

Saray Mut!ağı

1 600

1 650

1 700 133

Graf'"ık 7.2 İstanbul'da Gram Gümüş Cinsinden Fiyatlar, 1469 - 1 700 1490= 1 ,00 3 ,0 • Saray Mutfağı

•

Narh

• Vakıflar x Barkan

2 ,0

•

•

1 ,0

•

• X •

•

.. •

.. • •

0 , 0 +------,---.--.---,.-

1450

1 500

1 550

1 600

1 650

1 700

bir başka örnek vermek gerekirse, Barkan'ın hesapladığı endeks 1 5 73 yı­ lında saray mutfağının ödediği fiyatiann 1 489 yılında Fatih camii imareti­ nin ödediği fiyatlardan yüzde 79,97 daha yüksek olduğu sonucuna vanlı­ yor. Oysa, 1 573 yılına ait saray mutfağı hesap defterlerine bakıldığında, satın alınan mal fiyatlannın hiçbirinin 1 489'a kıyasla yüzde 79 artmadığı görülüyor. Fiyat Devrimi'ni inceleyen iktisat tarihçileri bir ülkenin para birimi cin­ sinden ifade edilen ( nominal ) fiyat artışlan ile gram gümüş cinsinden ifade edilen fiyat artışlan arasında bir ayınm yapmayı yararlı bulmuşlardır. Gram gümüş cinsinden endeks, akçe cinsinden ifade edilen nominal fiyat endek­ sini her yıl için akçenin gramla ifade edilen gümüş içeriğiyle çarparak elde edilmektedir. Böylece fiyatlardaki toplam artışlan iki unsuruna ayırarak iz­ lemek mümkün olmaktadır. Gram gümüşle ifade edilen endeksin, kabaca, tağşişlerin yokluğundaki fiyat düzeyini yansıttığını düşünebiliriz. Ticaret sayesinde, gram gümüş cinsinden fiyatiann uzun vadede ülke­ ler arasında eşitlenme eğilimi içinde olduklannı, bunun bir liman kenti olan İstanbul için özellikle doğru olduğunu kabul edersek, bu durumda akçe cinsinden ifade edilen endeksle gram gümüş cinsinden ifade edilen endeksin arasındaki fark, bize tağşişlerden kaynaklanan enflasyonun ora­ nını verecektir. Ancak tağşişlerin Fiyat Devrimi'nden tümüyle bağımsız olduğunu iddia etmek doğru olmaz, çünkü Fiyat Devrimi'nin reel vergi gelirlerini düşürerek tağşişlere yol açan mali sorunlan yarattığını biliyo­ ruz . Bir önceki grafikte akçe cinsinden sunulan dört fiyat endeksinin gram gümüş cinsinden değerleri Grafik 7.2 'de verilmektedir. Grafikler 7 . 1 ve 7 . 2 'yi birlikte izleyerek, Fiyat Devrimi' nin İstan ­ bul'daki yansımalannı aynntılı olarak inceleyebiliriz. Akçe 1489 ile 1 5 8 5 arasında oldukça istikrarlıydı, 1 49 1 ve 1 566 yıllanndaki iki küçük tağşişte toplam gümüş içeriğinin yalnızca yüzde 1 2 'sini yitirmişti . Barkan'ın he ­ saplamalan, akçe cinsinden ifade edilen gıda mallan endeksinin 1 489 ile 1 5 73 yıllan arasında yüzde 79,97 arttığını gösterdiği için, Barkan'ın gram gümüş cinsinde ifade edilen endeksi de aynı dönemde yüzde 62 yüksel­ miştir. Barkan bu sonuca bakarak, Fiyat Devrimi'nin Osmanlı ekonomisi­ ne güçlü bir biçimde yansıdığı sonucuna varmaktaydı. Daha sonra da na­ kit olarak toplanan vergilerin enflasyonun çok gerisinde kaldığını ifade ederek, 1 6 . yüzyılın sonlanndaki mali bunalımı ve 1 585 -86 tağşişini Fiyat Devrimi'ne bağlamaktaydı . Ancak, Barkan'ın fiyat endeksinin 1 5 5 5 - 5 6 ve 1 573 değerleri üzerinde daha önce açıkladığım düzeltmeleri yaptıktan sonra, 1 489 ile 1 5 73 yıllan arasındaki gram gümüş cinsinden ifade edilen enflasyon oranı yüzde 31 'e düşmektedir. Bu düzeltmeden sonra, Osman­ lı devletinin yaşadığı 1 6 . yüzyılın sonlanna doğru yaşadığı mali güçlükleri

Fiyat Devrimi'ne ya da Barkan'ın ifadesiyle ithal edilen enflasyona bağla­ mak bir hayli güçleşmektedir. 1 5 8 5 - 86 tağşişiyle birlikte akçenin gümüş içeriğinin yüzde 44'ünü kaybettiğini ve son derece istikrarsız bir döneme girdiğini biliyoruz.28 Akçenin gümüş içeriği 1 7 . yüzyılın ortalanna kadar sık sık dalgalandı ve gerilerneye devam etti .29 Bu dönemde darphaneler gümüş içeriği devletin saptadığı standartların çok altında kalan akçeleri piyasaya sürdüler. Grafik­ ler 7 . 1 ve 7.2 bize 1 5 8 5 sonrasındaki fiyat artışlannın büyük bir bölümü­ nün akçenin tağşişinden kaynaklandığını gösteriyor. Ancak 1 5 8 5 - 1 65 0 dönemi için elimizde akçenin her yıl n e kadar gümüş içerdiğine ilişkin darphane kayıtları ya da benzeri belgeler bulunmamaktadır. Elimizdeki veriler akçenin resmi standartlarını yansıttığı, ancak bu standartiara her yıl uyulmadığı için, Grafik 7.2 'de verilen gram gümüş cinsinden enflasyo­ nun, gerçek gümüş enflasyonu oranını bir miktar abarttığını kabul etme­ miz gerekiyor.30 Gram gümüş cinsinden fiyatların 1 650 sonrasında daha güvenilir olduğunu söyleyebiliriz. Yukanda sözü edilen sorunu dikkate alarak Grafik 7.2 de verilen en­ deks değerleri üzerinde basit düzeltmeler yapacak olursak, İstanbul'da gram gümüş cinsinden ifade edilen fiyatların 1 7 . yüzyılın ilk çeyreğinde, 1 489 yılının yüzde 1 00 üzerinde bir düzeyde doruğuna ulaştığını söyle­ yebiliriz. Aynı grafikten gram gümüş cinsinden ifade edilen fiyatiann yüz­ yılın kalan bölümünde inişe geçtikleri , bir başka deyişle gümüş cinsinden enflasyonun gerilediği de anlaşılıyor. 1 680'lere gelindiğinde , gram gü­ müş cinsinden fiyatlar 1 489 yılının yaklaşık yüzde 40 üzerindeydiler. Eli­ mizdeki üç endeks de gram gümüş cinsinden fiyatların yüzyılın sonuna kadar gerilerneye devam ettiklerini gösteriyor. Gram gümüş cinsinden fi­ yatların, 1 700 yılında 1489 yılının yalnızca yüzde 20 üzerinde oldukları görülüyor. 28 Darphanelere gönderi len tal i matta, 1 00 dirhem gümüşten o zamana kadar kesi len

800 akçe yeri ne, 450 akçe kesmeleri istenmekteydi . Bkz. Tab lo 8. 1 .

'19 Akçeni n gümüş içeri!:Jinin aza l ı ş ı ve dalgalanmaları, hem altın su ltani hem de Avru· pa sikkeleri karşısındaki kur de!:Jerlerinden açıkça görülmektedir. Örne!:Jin, akçeni n sultani karşısındaki kuru 1 620'de 1 20'den 1 624'te 400'e geri ledikten sonra, tekrar 1 20'ye çıkmıştır. Bu, akçenin gümüş i çeri !:J i n i n yak laşık üçte ikisini kaybetti kten sonra, bir tashi h·i sikke işlemiyle eski standartlarına döndü!:Jüne işaret etmektedir. Sah i l l io!:Jiu, "XVI I . asrın ilk yarısı nda Istanbul'da tedavüldeki sikkeleri n rai ci " . Bu dönemdeki parasal gel işmeleri n ayrı ntı ları için bkz. Bölüm 8, s. 1 49- 1 56. 30 Bu dönemde akçeni n Avrupa sikkeleri karşısında dalgolanan kur de!:Jerleri için bkz. Tablo 8.2. Barkan, 1 585 sonrası nda akçeni n gümüş içeri!:Jinin geri ledi!:lini b i l i yordu, ancak kısa vade l i dalgalanmalar için hesaplamalarında gerekl i düzeltmeleri yapma· mıştır.

136

Özetleyecek olursak, akçe cinsinden toplam fiyat artışları açısından ba­ kıldığında, Barkan'ın endeksi ile bizim yine İstanbul için hesapladığımız çeşitli endeksler birbirlerine oldukça yakın sonuçlar vermektedir. Ancak toplam fiyat artışlannı iki temel unsur arasında paylaştırmaya gelince, bi­ zim hazırladığımız endeksler hem daha geniş ve çeşitli bir veri tabanının yansıttığı için hem de 1 58 5 öncesindeki değerleri daha sağlıklı olarak he­ saptandığı için, Barkan'ınkinden farklı sonuçlar vermektedir. Oluşturdu­ ğumuz yeni endeksler 1 58 5 öncesindeki toplam enflasyon içinde gümüş cinsinden enflasyonun daha sınırlı kaldığına, buna karşılık tağşişlerin payı­ nın Barkan'ın hesaplamalannda gösterilenden daha büyük olduğuna işa­ ret etmektedir. Edirne, Bursa ve Marmara havzasının diğer kentlerindeki imaretierin hesap defterlerinden elde edilen veriler de, 1 5 . yüzyılın sonlanndan 1 7. yüzyılın ortalanna kadar fiyatların İstanbul'dakine çok yakın oranlarda arttığını göstermektedir.31 İmparatorluğun diğer bölgelerinden elde edi­ len fiyat dizileri henüz ayrıntılı olarak incelenmemiştir. Ancak, Marmara bölgesine ilişkin fiyatlann yanısıra Berov'un Balkanlar için derlediği akçe cinsinden fiyatlar da benzeri oranlarda artışlara işaret etmektedir.32 Akçe­ nin temel para birimi olduğu Anadolu ve kuzey Suriye'deki fiyatlann da İstanbul ve Marmara bölgesindekilere benzer artışlar gösterdiğini tahmin edebiliriz. Buna karşılık, yerel gümüş para biriminin akçe kadar büyük oranlarda tağşişe uğramadığı Mısır'da fiyatlardaki toplam artışın daha sı­ nırlı kaldığını, ancak gram gümüş cinsinden ifade edilen fiyat artışlannın İstanbul ve Marmara havzasındakilere yakın olduğunu ileri sürebiliriz. 1 6 . yüzyılda hem Akdeniz'in doğusu ile batısı arasındaki, hem d e Doğu Ale­ deniz'deki limanlar arasındaki ulaşım ve ticaret ağının bir hayli gelişmiş olması, bize kıyı bölgelerindeki fiyatiann birbirleriyle yakın ilişki halinde hareket ettiklerini düşündürüyor. Bu noktada hem Barkan'ın hem de bizim hazırladığımız fiyat endeks­ Ierinin gıda mallan ve hammaddelerle sınırlı olduğunun altını çizmektc yarar var. Çünkü Avrupa'ya ilişkin fiyat verileri , tanmsal fiyatlann mamul mailann fiyatlanndan ve ücretlerden daha hızlı arttığını gösteriyor. Bu nedenle , gıda malları ve hammaddelere dayanan endeksierin Osmanlı 31 Barkan, "The Price Revolution", s. 1 6 ; Ö.L. Barkan, "Edirne ve civarındaki bazı i ma­ ret tesisleri n i n y ı l l ı k muhasebe b i l ançoları•, Türk Tarih Kurumu, Belgeler 2, 1 964, s. 235-377. Kendi araştırmalarımın ön sonuçları do, di!)er Osmanlı kentleri ndeki fiyat­ larda benzer artışlar oldu!)unu gösteriyor. 32 Bu dönemde Balkanlar'daki fiyat artışları hakkında ayrı ntı l ı b i lgi için bkz. Berov, "Balkanlar'da Fiyatlar".

İmparatorluğu'ndaki toplam fiyat artışlanın bir miktar abarttığını tahmin edebiliriz. 33 OSMANLI IMPARATORLUGU' N DA FIYATLAR NIÇIN YÜKSELDI?

İlk kez Türkçe olarak Belleten'de yayımlanan makalesinde Barkan, Av­ rupa'daki Fiyat Devrimi'ni Amerika'dan gelen değerli madeniere bağla­ mıştı . Bu ilk yazısında Barkan, Herbert Heton'un yazdığı bir metinden aldığı ve Yeni Dünya'dan gelen değerli madenlerle Avrupa'daki fiyat ar­ tışları arasındaki ilişkiyi gösterdiği öne sürülen bir grafiği sunmakta, daha sonra da Earl Hamilton 'un hesaplamalarına göre İspanya'ya ithal edilen değerli maden miktarıyla bu ülkedeki fiyat düzeyi arasında tam bir para­ lellik olduğunu öne sürmekteydi .34 Ancak, aynı yazının "Fiyat Artışlarının Diğer Nedenleri" başlıklı bir bölümünde Barkan, Fiyat Devrimi'nin nedenleri konusundaki tartışmaları izlediğini de göstermektedir. Bu bölümde paranın miktar kuramma bağlı kalarak fiyat artışlarını sadece Amerika ve Afrika'dan gelen altın ve gümü­ şe bağlamanın doğru olmayacağını belirten Barkan, fiyat artışianna neden olabilecek diğer etkenler olarak tağşişler, nüfus artışı, paranın tedavül hı­ zındaki değişiklikler ile kredi mektuplan ve potiçeler gibi para türlerinin ortaya çıkışını da içeren uzun bir liste sunmaktadır. Ancak, çok farklı kuramsal çerçevelerden kaynaklanan bu nedenlerin veya açıklama biçimlerinin eleştirel bir değerlendirmesini yapmaz .35 Buna karşılık, beş yıl sonra İngilizce olarak yayımlanan makalesinde Barkan daha dikkatli davranarak Avrupa'daki fiyat artışlannın nedenlerini tartışmaktan kaçınmıştır. İngilizce makalesinde Barkan, Osmanlılann ken­ di kendine yeterli ve sıkı sıkıya denetlenen bir iktisadi düzen kurmayı he­ detlediklerini, ancak "Atlantik ekonomisiyle ilişkinin bir ürünü olan enf­ lasyonun" Osmanlı İmparatorluğu'na ithal edildiğini belirtmekteydi: Avrupa'daki enflasyon, Osmanlı hammaddelerini yavaş yavaş dışarıya doğru emen bir süreç başlattı . Böylece buğday, bakır, yün gibi Osmanlı iktisadi stra­ tejisinin temellerini oluşturan maliann arzı azalmaya, fiyatlan da hızla artmaya başladı, ( . . . ) kapalı Osmanlı iktisadi düzeninin dengeleri ve güvenliği tehlikeye girdi.36 33 1 550'den sonra ham ve mamul ipek fiyatları için bkz. Çizakça, "Price history", s. 533-549. Aynı biçimde, Osmanl ı arşivlerinden derlediı:!im kumaş, odun ve çivi fiyat· larıyle ücretler, gıda mal ları fiyatlarından daha az artış gösteriyor. 34 Barkan, "Türkiye'de fiyat hareketleri ", s. 58 1 -84. 35 Age., s. 589-595. 36 Barkan, "The Price Revolution", s. 3-6 (kendi çevirimiz).

137

138

Şimdi , son yıllardaki tartışmaların ışığında Osmanlı örneğine geri dö­ nerek, Osmanlı İmparatorluğu 'ndaki gram gümüş cinsinden ifade edilen fiyat artışlannın nedenlerini yeniden değerlendirmeye çalışalım. Son yıl­ lardaki tartışmalar, belki her şeyden önemli olarak, paranın miktar kuramı dışındaki açıklama türlerine daha fazla ağırlık verilmesi gerektiğine işaret ediyor. Bu noktada, Miskimin, Lindert ve Goldstone tarafindan geliştiri­ len ve para talebiyle paranın tedavül hızındaki uzun vadeli değişiklikleri öne çıkaran açıklamalar, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki gram gümüş cin­ sinden fiyat artışlarını açıklamak için de oldukça yararlı görünmektedir.37 1 6 . yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu'nda da nüfus artışlannın ve kentleşme­ nin hızlandığı, kırlada kentler arasındaki iktisadi bağların, pazarlar için üretimin, para kullanımının yaygınlaştığı bir dönemdi . 38 Bu dönemde Balkanlar ve Anadolu'da yerel ve bölgesel pazariann yaygınlaşması , para ekonomisinin güç kazanmasının en önemli kanıtını oluşturmaktadır. Hem değerli madenierin baliaşması hem de kırlarla kentler arasındaki ik­ tisadi bağiann güçlenmesi sayesinde, kırsal nüfusun büyük bir kısmı kü­ çük değerli bakır ve gümüş sikkeleri kullanmaya başlamıştı . Ayrıca, kent­ lerin ve kasabaların içinde ve çevresinde , küçük ölçekli ancak son derece yoğun kredi ağları gelişmişti .39 Osmanlı İmparatorluğu'ndaki gram gümüş cinsinden ifade edilen fiyat artışları da, bu gelişmeler sonucunda paranın tedavül hızının artması­ na bağlanabilir. Bu çerçevede, değerli madenierin bollaşması, fiyat artış­ larının nedeni olarak değil, fiyat artışlarını destekleyen ve sürmekrini sağlayan etken olarak yorumlanmaktadır. Ayrıca, paranın tedavül hızın­ daki artışlar, gram gümüş cinsinden ifade edilen fiyat artışlarının yerel bir gelişme olarak görüldüğü anlamına da gelmez . Tersine bu yaklaşım, Os­ manlı İ mparatorluğu'ndaki nüfus artışı, kentleşme ve pazarlar için üretim gibi uzun dönemli süreçlerin 1 6 . yüzyılda ve 1 7 . yüzyılın ilk yarısında 37 Bkz. yukarıda s. 1 27· 1 28. 38 1 6. yüzyı lda Osmanl ı nüfusunun artışı ve kentleşme için bkz. Ö. L. Barkan, "Essai sur

les donnees statistiques des registres de recensement dans I'Empire Ottoman aux XVe et XVIe siıkles•, Journal of the Economic and Social History of the Orient 1 ( 1 957), s. 9-36; M. A. Cook, Population Pressure in Rural Anatolia, 1450· 1600 Oxford University Press, Londra, 1 972; L. Erder, "The measurement of pre-i ndustrial populati· on changes, The Ottoman empire from the 1 5th ta the 1 7th Century•, Middle Eastern Studies 9 ( 1 975), s. 284-30 1 ; L. Erder and S. Faroqhi, "Population rise and fal l i n Ana­ tol ia, 1 550· 1 620", Micidle Eastern Studies 1 5 ( 1 979), s. 322·345; ve R. C. Jennings, "Urban population i n Anatolia in the sixteenth century: A study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum•, International Journal of Middle Eastern Studies 7 ( 1 976), s. 2 1 ·57. 39 Bkz. Bölüm 4, s. 8 1 -83 ve Bölüm 5, s. 85·90.

Avrupa ve Asya'daki daha genel gelişmelerin bir parçası olduğunu gös­ termektedir. Öte yandan, paranın tedavül hızının değişmesi, Osmanlı İmparatorlu­ ğu'nda gram gümüş cinsinden ifade edilen fiyat artışlannın ticaret yoluyla Avrupa'dan ithal edildiği olasılığını da ortadan kaldırmaz. Barkan'ın da belirttiği gibi, Avrupa'daki fiyat artışları ve Batı ile yapılan ticaret, Os­ manlı tarımsal mallan için güçlü bir talep yaratmış olabilir. Böylece, Os­ manlı'da gram gümüş cinsinden ifade edilen fiyat artışları, hem Avrupa ti­ careti yoluyla hem de paranın tedavül hızının artması nedeniyle ortaya çıkmış olabilir. FIYAT DEVRIMI ' N I N U Z U N VADELI SON UÇLARI

Son dönemde Fiyat Devrimi üzerine yapılan uluslararası tartışmalar, fiyat artışlarının nedenleri üzerine odaklaştı . Oysa, B arkan'ın makalelerin­ den bu yana, Osmanlı tarihçileri için Fiyat Devrimi'nin uzun vadeli so­ nuçları çok daha fazla önem kazanmıştır. Bunun nedeni Barkan'ın fiyat artışlannın Osmanlı tarihinde olumsuz bir dönüm noktası oluşturduğu ve Osmanlı gerilemesinin en önemli nedenlerinden biri olduğu tezidir. Bu­ rada Fiyat Devrimi'ni Osmanlı bağlamında yeniden incelediğimize göre , bu tezi de yeniden değerlendirmektc yarar vardır. Ömer Lütfi Barkan Fiyat Devrimi'nin olumsuz etkilerinin üç alanda yoğunlaştığını söylemişti : devlet maliyesi, toprak rejimi ve sanayi . Fiyat Devrimi'nin Osmanlı maliyesi üzerindeki etkilerine ilişkin olarak B arkan, merkezi devletin gelirlerinin hem fiyat artışlarının hem de bütçe harca­ malarının gerisinde kaldığını göstermiştir. Böylece, 1 6 . yüzyılın başlann­ da bütçelerde görülen fazlalar, yüzyılın sonlannda açıklara dönüşmüş ­ tü .40 B arkan bu olumsuz gelişmeyi, bir ölçüde, devletin akçe üzerinden belirlenen vergi gelirlerinin enflasyona rağmen sabit kalmasına bağlamak­ ta, bu nedenle de Fiyat Devrimi'nin devletin mali sorunlarını ağırlaştırdı­ ğını vurgulamaktaydı . Yukanda sunduğumuz yeni fiyat endeksleri , 1 5 8 5 86 tağşişi öncesindeki gram gümüş cinsinden fiyat artışlannın Barkan 'ın hesapladığının bir hayli altında kaldığını , bu nedenle de Fiyat Devri­ mi'nin maliye üzerindeki etkisinin Barkan'ın tahmin ettiğinden daha sı­ nırlı olduğunu göstermektedir. Ayrıca, Osmanlıların mali sorunlarının ardında çok daha önemli nedenler vardı. Bütçe açıklan ve daha sonraki tağşişler, her şeyden önce , savaş teknolojisindeki gelişmeler nedeniyle, merkezde daha büyük ordular kurmak ve bunları sürekli olarak eğitmek gereğinden kaynaklanıyordu . Daha sonra batıda ve doğuda girişilen .40 Barkan, •The Price Revolution•,

s.

1 7-27.

139

140

uzun ve tüketici savaşlar mali sorunlan ağırlaştırmıştı . Aslında bu mali baskılar Osmanlılara özgü değildir. 1 6 . yüzyılda değişen savaş teknikleri nedeniyle , Avrupa ve Asya'da pek çok devlet aynı mali baskılarla karşı karşıya kalmışlardı .41 Toprak rejimi konusunda ise Barkan, Fiyat Devrimi ve 1 5 85 -86 tarihli tağşişin tirnar düzeninin çözülüşünde çok önemli bir rol oynadığını be­ lirtmekteydi .42 Tirnar düzeninin temel amacı tarım üreticilerinden alınan vergilerle savaş zamanlarında orduya katılacak atlı ve yaya askerlerin eği­ tim ve donanımını sağlamaktı . Sipahi tarafindan köylü hanelerinden ayni olarak toplanan öşür dışındaki vergilerin çoğunluğu akçe cinsinden belir­ lenmekteydi . Bu ikinci kümedeki vergilerin miktan fiyat artışlarının çok gerisinde kaldığı için, 1 5 8 5 -86 tağşişinden sonra sİpahiler orduya katıl­ mamaya, hatta timariarını terk etmeye başladılar.43 Enflasyon karşısında, akçe üzerinden toplanan bu vergilerin düzeyinin yükseltilmesi gerekiyordu . Oysa merkezi devlet, sİpahilerin topladığı vergi­ lerden vazgeçerek, onların yerine kırsal nüfustan avarız-ı divaniye ve teka­ lif-i örfıye diye anılan olağanüstü vergileri toplamaya karar verdi .44 Bu ter­ cih, sİpahilere ve onların öncülük ettiği taşra ordusuna büyük bir darbe vurdu . Kısa bir süre sonra da devlet tirnar düzeninden vazgeçerek kırsal vergileri iltizam düzeni yoluyla tahsil etmeye başladı . Böylece kırsal nüfus­ tan alınan vergiler sİpahiler yerine doğrudan merkezde toplanmaya başla­ dı . Bu tercihin ardında yine 1 6 . yüzyılın ikinci yarısından itibaren savaş tekniklerinin değişmesi ve merkezde büyük ve daimi ordular oluşturmanın bir zorunluluk haline gelmesi yatmaktaydı . Merkezde daha büyük ordular oluşturmak için kırlardan toplanan vergileri doğrudan merkeze aktarmak gerekiyordu . Öyleyse, tirnar düzeninin çözülüşünü, Fiyat Devrimi yerine savaş teknolojisindeki değişikliklere bağlamak daha doğru olacaktır.45 Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Fiyat Devrimi'nin şimdiye kadar tartışıl­ mayan bir boyutu da gelir dağılımı üzerindeki sonuçlarıyla ilgilidir. Ta­ rımsal mailann fiyatlan diğer fiyatlardan daha hızlı arttığı için, kırsal nüfu­ sun pazarlara daha fazla yönelmiş olan kesimlerinin, sayılan az da olsa, or41 Savaş ların maliyeye yükü i ç i n ayrıca bkz. Sundhaussen, "Die Preisrevolution•, s. 1 79. 42 Barkan, "Türkiye'de fiyat hareketleri", s. 23-24. 43 H. lnalcık, "Mi l itary and fiscal transformatian in the Ottoman Empire, ı 600- ı 700", Archivum Ottomanicum 6 (ı 980), s. 283-337. 44 lnalcık, "Mi l itary and fiscal transformation". Ti rnar düzeni n i n büyük ölçüde terk edi ­ lerek, verg i lerin i ltizam düzeni arac ı l ıÇjıyla toplanmasının, para ku l lanımı v e paraya olan talep üzeri ndeki etki leri için bkz. Bölüm S, s. 92-95. 45 lnalcık, "Mi l itary and fiscal transformation•.

ta ve büyük topraklan denetleyenlerin Fiyat Devrimi'nden yararianmış ol­ malarını beklemeliyiz. Buna karşılık, fiyat artışlanndan en fazla ve en olumsuz etkilenenler, !onca çalışanlan ve kentli tüketiciler olmuştur. Çünkü son yıllarda Osmanlı arşivlerinden topladığımız ayrıntılı veriler, kentlerde gıda fiyatlan artarken, ücretlerdeki artışların, Avrupa'da olduğu gibi, fiyatiann bir hayli gerisinde kaldığını göstermektedir.46 Fiyat Devrimi'nin Osmanlı sanayii üzerindeki olumsuz sonuçlanna iliş­ kin olarak Barkan, Akdeniz'in batısı ile doğusu arasında oluşan fiyat farklan nedeniyle, Osmanlı hammaddelerinin büyük bir bölümünün ihraç edilme­ ye başlandığını, bu eğilimin de loncalar için büyük sorunlar yarattığını vur­ gulamaktaydı . Barkan'a göre hammadde darlıklan Avrupa sanayiinin artan rekabet gücüyle birleşince, Osmanlı sanayii dönüşü olmayan bir gerileme süreci içine girdi . Böylece Barkan, loncalara dayalı Osmanlı sanayiinin çö­ küşünün ya da çözülüşünün 1 6 . yüzyılda başladığı sonucuna vanyordu.47 Gerçekten de Osmanlı sanayii 1 6 . yüzyıldaki fiyat hareketlerinden olumsuz etkilenmiştir. Özellikle kıyı bölgelerindeki loncalar, hammadde­ lerin İlıracından doğan kıtlıklar nedeniyle önemli bir darbe almışlar, üre­ timlerine ara vermek zorunda kalmışlardır. Bursa ipekli dokuma sanayiini inceleyen Murat Çizakça da hammadde fiyatlannın çok hızlı artması nedeniyle, ücretierin fiyat artışlannın bir hayli gerisinde kalmasına karşın, ihracat için de üretim yapan bu önemli sektörde kar marjlarının kaybolduğunu vurgulamaktadır.48 Ancak, hammadde darlıklan ya da hammadde fiyatlannın artışının kendi başlarına Osmanlı sanayiinde çöküşe yol açtığını söylemek zordur, çünkü aynı dönemde Avrupa sanayii de benzer fiyat hareketlerinin etkisi altında kalmıştır. Avrupalılar bu fiyat hareketlerine uyum sağlayabilirken, Osmanlı üreticileri aynı başarıyı gösterememişlerdir. O halde, eğer 1 7 . yüzyıl Osmanlı loncalan için bir durgunluk dönemi ise, bunun nedenini 46 Oluşturdu!}umuz ücret dizi leri I stanbul i le sınırl ıdır. Ancak sadece Mormora havza­

s ı nda deÇ! i l , Bolkonlar ve Anadolu'da do benzeri e!} i l i m leri n geçerli oldu!}unu düşü­ nebi l i riz. 1 6. yüzy ı lda Mormora havzası ndaki ücretler üzerine yayımianmış veri ler için, bkz. Ö. L. Borkon, Süleymaniye Camii ve Imareti Inşaati, 1550- 1557, Ci lt 1 ve l l , Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1 972- 1 979, çeşitli sayfalar. 47 • Avrupa i le yeni ticaretin zanaatlere dayal ı Osmanl ı sanay i i nde durgunlu!}a yol aç­ tı!}ı açıkça görülmektedir.( . . . ) Sürek l i gel i şen Avrupa sanayi i karşısında, Osmanl ı sa­ nay i i dünya ekonom i s i n i n yen i koşul larına uyum gösterebi l mek için gerekl i dinamiz· mi bulamad ı . Osmanl ı i le Avrupa sonayi leri arasındaki fark giderek açı l ı rken, Os· man l ı düzeni çürümeye mahkum oldu. ( . . . ) Yeni Avrupa ticareti 1 6. yüzyı ldaki Os­ man l ı iktisadi durgunlu!}unun en önde gelen nedenleri arası nda sayı lmal ıdır." Bar· kan, "The Price Revolution•, s. 7-8 (kendi çevirimiz). 48 Çizakça, "Price history and the Bursa silk i ndustry", s. 533-49.

141

142

Fiyat Devrimi'nde değil, iç yapılarda veya iç etkenlerde aramak daha doğ­ ru olacaktır. Kaldı ki, hammadde kıtlıklarının bir süre sonra kaybolduğuna ve lon­ caların toparlandığına ilişkin elimizde bir hayli kanıt vardır.49 Osmanlı sa­ nayii 1 9 . yüzyıla kadar Avrupa' dan ciddi bir rekabetle karşılaşmamıştır. 1 7 . ve 1 8 . yüzyıllarda Avrupa ile ticaret sınırlı kalmış, ithalatın i? üyük bir bölümünü de yerli üretimle rekabet etmeyen lüks mallar oluşturmuştur. Böylece Osmanlı loncaları, 1 9 . yüzyıl başlarına kadar üretim düzeylerini büyük ölçüde korumuşlardır. Avrupa'daki Fiyat Devrimi'nin tarihçiler arasında bu kadar yoğun ilgi görmesinin bir nedeni de, Harnilton ve onu izleyen yazarların, Fiyat Dev­ rimi'nin Avrupa'da gelir dağılımını yatırımcı yeni kesimlerin lehine boza­ rak kapitalizmin yükselişine olanak sağladığı yolundaki bir hayli aceleci savlarıydı . Ömer Lütfi Barkan'ın da aynı biçimde, Fiyat Devrimi'ni bir dönüm noktası olarak benimsemesi , kapitalizmin olmasa da Osmanlı ge ­ rilemesinin önde gelen nedeni olarak yorumlaması ilginçtir. Ancak bugün dönüp baktığımızda, hem Hamilton'un hem de Barkan'ın Fiyat Devri­ mi'ni bir dönüm noktası olarak görme çabalarının bir hayli abartılı oldu­ ğu anlaşılıyor. Osmanlı düzeninin 1 6 . yüzyılın sonlarında çok ciddi mali ve iktisadi sorunlarla karşı karşıya geldiği doğrudur. Ancak, bu güçlükle­ rin ardında dar anlamıyla fiyat hareketleri veya gümüş enflasyonu değil, daha temel nedenler vardı. Bu nedenleri bir sonraki bölümde ele alacağız.

49 S. Faroqhi, "Crisis and Change, ı 590- ı 699", Ina le ık ve Quataert (ed.), A n Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1 300- 1 9 1 4 içi nde, s. 433-473.

SEKİZİNCi BÖLÜM

TAGŞiŞLER VE ÇÖZÜ LÜŞ 1 585-86

TAGŞIŞI B I R DÖN ÜM NOKTASI MIYDI?

Osmanlı İmparatorluğu'ndaki iktisadi ve mali koşulların 16. yüzyılın sonlanna doğru hızla bozulduğu, istikrar ve genişlemenin yerini durgun­ luk ve bunalımın aldığı, iktisat tarihçileri arasında genel kabul gören bir görüştür. I Bu değişiklik, belki de en yoğun olarak, parasal alanda yaşandı . Avrupa'da ve Akdeniz havzasındaki parasal sorunlar, 1 5 80'lerin öncesinden itibaren Osmanlı para birimini olumsuz etkilerneye başlamıştı . 1 5 8 5 86 tağşişinden sonra d a akçe kolay kolay toparlanamadı, 1 640'lara kadar sürecek uzun dönemli bir istikrarsızlık dönemine girdi . Bu bölümde, arşiv belgelerine ve nümizmatik kanıtiara dayanarak, Balkanlar ve Anadolu'daki darphanelerin üretim düzeylerinin 1 7 . yüzyılın başlarından itibaren gerilediğini, 1 640'lar ve 1 650'lerde neredeyse tümüyle durduğunu, akçe piyasadan kaybolunca da yerini Avrupa sikkelerinin aldığını göstereceğiz. 1 7 . yüzyılın sonlannda Osmanlı devleti önemli bir para reformu gerçekleştirerek yeni bir para birimini piyasaya çıkarana kadar, akçe Balkanlar ve Anadolu'da sadece bir hesap birimi olarak kaldı . Bu durumda, 1 6 . yüzyıldaki parasal istikrann 1 5 85- 86 tağşişiyle sona erdiğini söyleyebiliriz. Ancak parasal sorunlar kendilerini daha önceden göstermeye baş­ lamışlardı . Aşağıda önce parasal sorunlann nedenlerini ele alacağız. Son çeyreğine kadar 16. yüzyıla egemen olan eğilimler, demografik ve iktisadi genişlemeyle birlikte mali ve parasal istikrardı . Nüfus artışıyla bir­ likte, hem ekili toprak miktan hem de yerel ve uzun mesafeli ticaret ge­ nişlemişti . Pazar için üretim artarken, kırlada kentler arasındaki iktisadi Bu konuda son y ı l l arda hazırlanmış bir yorum için, bkz. Faroqhi, "Cri sis and Chan­ ge•, s. 433-543.

143

TABLO 8. 1 : OSMAN U MERKEZ BÜTÇELERI ÜZERINE ÖZET BILGILER, 1 523-1 688 Gelirler Cari

Year

144

Akçe (milyon)

1 523-4 1 524-5 1 527-8

1 1 6,9 1 4 1 ,3 22 1 ,6

1 546-7 1 547-8 1 565-6 1 567-8

241 ,7 198,9 183,1 348,5

1 582- 3 1 592- 3 1 608

3 1 3 ,7 293,4 503,7

1 643-4 1 650 1652-3 1 654 1 66 1 -2 1 666-7 1 669-70 1 687-8

5 1 4,5 532,9 5 1 7,3 5 37,4 58 1 ,3 5 5 3 ,4 6 1 2,5 700,4

Sabit Akçe (endeks) 1 00,0

1 28 ,4

70,4

Harcamalar Sabit Akçe Akçe (endeks) (milyon) l l 8,8 126,6 1 50,2 1 7 1 ,9 1 1 2 ,0 1 89,7 22 1 ,5 277,6 363,4 599,2

1 00,0

Cari

687,2 528,9 658,4 593,6 63 1 ,9 637,2 901 ,0

Akçe (milyon) + + +

ı 1 1 ,3

+

+

1 27,4

1 ,9 1 4,7 7 1 ,4 69,8 86,9 6,6 1 27,0

+

36,1 70,0 95,5

+

0,7 1 54,3 l l ,6 1 2 1 ,0 1 2 ,3 78,5 24,7 200,6

9 5 ,4 5 1 3 ,8

92,8

Denge

Cari

Notlar: I - Osmanlı merkez bütçeleri devletin tüm gelir ve giderlerini içcrmemektedir. En önemlisi, bu bütçelerde tirnar düzeni çerçevesinde tanmsal üreticilerden ayni olarak toplanan ve daha sonra sipahi ağırlıklı bir ordu için harcanan vergi gelirleri yer almamaktadır. 1 6. yüzyılda, taşrada toplanan ve harcanan bu kaynaklar merkeze nakit olarak ulaşan geliriere kabaca eşitti . 1 7. yüzyılda tirnar düzeninden ittizama geçilmesiyle birlikte, vergi gelirlerinin daha büyük bir kısmı merkezde toplanmaya başladı . 2- Yukanda cari akçe cinsinden verilen gelir ve harcamalar, daha sonra İstanbul bölgesi için oluşturulan bir fiyat endeksine bölünerek, sabit akçe cinsinden endeks değerleri elde edilmiştir. Elimizde her yıla ilişkin endeks değeri bulunmadığı için, yukandaki tabloda sabit akçe cinsinden değerleri üç yıllık dönemler için ortalama olarak vermeyi tercih ettik. ( bkz. Grafik 7. 1 ) Kaynaklar: Merkez bütçelerine ilişkin veriler Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken, s . 1 4- I S 'ten alınmıştır. Bütçelere ilişkin daha kısa b i r liste v e aynntılı b i r tartışma için bkz . Barkan, "The Price Revolution" , s. 1 7-2 1 . İ stanbul'da uzun dönemli fiyat hareketleri için aynca kitabın sonunda Ek 2 'ye bakınız.

bağlar güçlenmişti . Genişleyen ekonominin parasal gereksinimleri ise, ön­ ce Mısır'dan gelen altınla, daha sonraları da Amerika'dan gelen altın ve özellikle de gümüşle karşılanıyordu. Bu dönemde kentliler ve kırsal nüfu­ sun büyük bir bölümü arasında özellikle gümüş akçe ve bakır mangır kul­ lanımı yaygınlaşmıştı .2 1 6 . yüzyılın başlannda Macaristan, Suriye, Mezopotamya ve Mısır gi­ bi yeni bölgeler de imparatorluğa katılmıştı . Askeri başarılar, imparatorlu­ ğun genişlemesi ve Mısır gibi yeni eyalerlerden merkeze akan gelirler, devlet maliyesini güçlendirmişti . Ancak yüzyılın ortalanndan itibaren im­ paratorluğun genişleme süreci sınırlarına ulaştı . Yüzyılın ikinci yansında doğuda Safevilerle batıda ise Habsburglarla girişilen uzun ve yorucu sa­ vaşlar, merkezi hazinenin daha önceki dönemde oluşturulan rezervlerini tüketiyordu. 1 5 78 'de İran ile yeni bir savaşa daha girilince, devlet askerle­ re ödeme yapabilmek için gerekli gümüşü bulmakta zorlanmaya başladı . Öte yandan, değişen savaş teknolojisi merkezi devletin askeri harca­ malarını hızla artırmaktaydı . 1 6 . yüzyılın ortalarında timarlı sipahilerin Osmanlı ordusunun iskeletini oluşturduğu dönemde, askeri harcamalann yaklaşık yüzde 30-40'ı, sipahilerin kırsal nüfustan topladıklan ve yerinde harcadıklan kaynaklarta karşılanmaktaydı. Ancak ok, yay ve kılıçla donanmış sipahiler, Avusturya'nın tüfekli askerleri karşısında etkinliğini kaybedince, Osmanlı ordusunda da ağırlık ateşli silahlarla donatılmış daimi merkez ordusuna kaydınldı . Yeniçeriterin sayıları 1 5 50'lerde 1 3 binden 1 600'lerde 38 bine yükselirken, bu değişikliğin yükünü merkez hazinesi karşılamak zorunda kaldı. 3 Tablo 8 . 1 'de özedenerek sunulan Osmanlı merkez bütçeleri, harca­ malann gelirlerden daha hızlı arttığını ve yüzyıl başlanndaki bütçe fazlala­ rının yüzyılın sonlarına doğru büyük açıklara dönüştüğünü gösteriyor. Aynı tablodaki enflasyondan arındırılmış sütunlar, 1 6 . yüzyılın ortalann­ dan itibaren, merkezi hazinenin gelirlerinin enflasyonun gerisinde kaldı­ ğını , buna karşılık harcamalann enflasyondan daha hızlı arttığına işaret ediyor. Bu olumsuz eğilimler, 1 7. yüzyılda merkezi hazinenin rezervleri tükenineeye kadar sürmüştür.4 İmparatorluğun Asya-Avrupa ticaret yollan üzerindeki konumu, para­ sal istikrarın sağlanmasını daha da güçleştirmekteydi . 1 2 . yüzyılda Orta Avrupa ve Balkanlar'da büyük gümüş yataklarının bulunup işletilmeye başlanmasından sonra, Avrupa Asya'ya ihraç ettiğinden daha fazlasını it2 3 4

Bkz. Bölüm 4 ve 5, s. 8 1 -83 ve 85-89. l nolcık, "Mi l itory and F i scol Tronsformotion•, s. 289, 3 1 1 . Bkz. Toblo 8. 1 , not 3.

145

J4fı

hal etmekte, ipek, baharat ve tekstil ürünlerinin karşılığını gümüş ve altın­ la ödemekteydi .S 1 6 . yüzyılda Amerika'dan Avrupa'ya büyük miktarlarda değerli maden akması, Asya-Avrupa ticaretinde yeni dengeler yaratmarnış, ancak ticaretin hacmini artırrnıştı . Osmanlılar ise, 1 5 . yüzyılın ikinci yan­ sında Doğu Akdeniz'deki ticaret yollan üzerinde söz sahibi olmaya başla­ dıktan sonra, değerli madenierin batıdan girişini özendiriyorlardı. Kıtala­ rarası değerli maden akışı, 1 6 . yüzyılın ikinci yansında daha da yoğunlaştı . Groschen ya da guruş olarak adlandırılan büyük boy gümüş Avrupa sikke­ leri , Osmanlı piyasalarında giderek artan boyutlarda dolaşmaya başladı . Ancak, Asya 'ya karşı verilen ticaret açıklan nedeniyle, Osmanlılar altın ve gümüşün doğuya doğru yol almasını engelleyemediler.6 Özellikle İran'a yönelen gümüş akışını engellemek için başvurulan yöntemler ve engelle­ meler sonuçsuz kaldı .? Parasal dalgalanmalara karşı devletin aldığı diğer önlemler de etkisiz kalmış veya sorunlan daha da ağırlaştırmıştı . Devlet müdahalelerinin bir boyutu kurlarla ilgiliydi . Gümüş bollaştıkça altın/gümüş oranı yüksel­ mekteydi . Sultani ve dükanın akçe karşısındaki kuru da yüzyılın başlann­ da 54'ten yüzyılın ortalannda 60'a yükselmişti . 1 566'da akçenin gümüş içeriğini yüzde 7 azaltan ufak tağşişten sonra, sultani ve dükanın kur değerleri, özellikle gümüşün daha bol olduğu Balkanlar'da 65'e, hatta daha yukanlara kadar çıktı . Piyasalardaki bu eğilimiere karşın devlet, resmi ku­ ru 1 580'lerin ortalanna kadar 60'ta tu ttu . Piyasa ve resmi kur değerleri arasında oluşan fark, devlete yapılan ödemelerde ve resmi kur üzerinden yapılan diğer ödemelerde altının kullanılmamasına yolaçtı.S 1 5 70'lerde ve 1 5 80'lerde gümüşün resmi kurunun piyasa kurunun altında kalması, pi5 6

7 8

S. Spufford, Money and /ts Use, s. 283-288, 349-356. H . Soh i l l io!')lu, "The Role of International Monetary and Metal Movements• s. 269304. Önceleri , Afrika burnunun dolaş ı l arak H i nt Okyanusu yolunun bulunması ndan sonra, Ortado!')u'dan geçen transit ticareti nin hızla geri ledi!')i san ı l ıyordu. Ancak da­ ha sonraki araştırmalar, transit ticaretinin bir süre geri ledikten sonra toparlandı!')ını ve 1 6. yüzyı l ı n sonlarına kadar okyanus yol uyla rekabet edebi ldi!')ini göstermi ştir. N. Steensgaard, The Asian Trade Revolution of the Seventeenth Century: The East ln­ dia Companies and the Decline of the Caravan Trade, The University of Chicago Press, 1 974, s. 9. 1 580' 1erin başlarında Avrupa guruşlarının (groschen) Osmanl ı piyasalarında tedavü· lü ve kur de!')erleri için bkz. BOA, MHM, c. 46, 70 1 /307; c. 47, 224/88 ve 255/99. Su ltaninin piyasa ve resmi kur de!')erleri arasındaki farklar için, bkz. Tablo 4.2. 1 6. yüzy ı l ı n ikinci yarısındaki altın darl ıkları için, bkz. Sohi l l io!')lu, "Osmanl ı Para Tari­ hi", s. 1 05- 1 22; Kafadar, "When Coins Turned i nto Drops of Dew•, s. 6 1 -64; ve H . lnalcık, " lmpact of the Anna/es School o n Otto man Studies and New F i nd i ngs•, Re­ view, Fernand Braudel Center 1 ( 1 978), s. 69-96.

yasalarda dolaşan akçelerin kenarlannın kesilmesini de yaygınlaştırdı . Bu dönemde düşük ayarlı sikkelerin üretimi ve tedavülünde de önemli artış­ lar oldu . Aynca, bu kanşık ortamda piyasaya bol miktarda kalp sikkenin sürüldüğünü de biliyoruz.9 Devletin giderek derinleşen mali sorunlan, o tarihe kadarki en büyük ve tüm Osmanlı tarihinin en büyük tağşişlerinden biriyle sonuçlandı . ı 580'lerin başında ı 00 dirhem "halis ayar" gümüşten 450 akçe kesilir­ ken, tağşişten sonra aynı miktarda gümüşten 8 5 0 akçe kesilmeye başlan­ dı . Böylece bir hamlede akçenin gümüş içeriği yüzde 44 azaltılmış olu­ yordu . ı o Akçenin sultani ve düka karşısındaki resmi kur değeri de 60'tan ı 20'ye düştü ( bkz . Tablo 8 .2 ) . Bu tağşiş işleminin tam tarihi kesin olarak bilinmemektedir. ı 584'ten sonra olduğunu, büyük olasılıkla da ı 5 8 5 'te gerçekleştiğini söyleyebiliriz. l l ı 5 85 -86 yılındaki tağşiş işlemi, hem o dönemin gözlemcileri hem de çağdaş tarihçiler için anlaşılması zor bir olay olarak kalmıştır. Bu önemli iş­ lem, Amerika'dan gelen büyük miktarda altın ve gümüşün piyasalarda do­ laşması, altın/gümüş oranındaki dalgalanmalar, düşük ayarlı ve kalp sikke­ lerin gittikçe artan miktarda tedavülü ve bunlarla ilişkili diğer parasal geliş­ melerle aynı bağlamda gerçekleştiği için, o dönemin gözlemcileri gibi bugünün tarihçileri de tağşişi parasal etkenlerle açıklamaya çalışmışlardır. Ancak biraz yakından incelendiğinde, bu açıklamalann çoğunluğunun yetersiz olduğu görülmektedir. l ı Şu veya bu biçimde bir parasal olay olan Fiyat Devrimi nedeniyle bütçe harcamalan artarken, akçe üzerinden toplanan 9

ı 585-86 taÇ)şişi öncesi nde kalpazanl ı k örnekleri ve devletin kalpazanları cezalandır­ ma çabaları i ç i n , bkz. BOA, M H M . c. 4 ı , 2 ı { l ı , ı ı 8t56, ve ı o ı 7t474; c. 48, ı 075/369; c. 49, 571 1 5; c. 53, 657/228; ayrıca S. Faraqhi, "Caunterfeiting i n Anka­ ra•, Turl< ish Studies Association Bul/etin ı s ( ı 99 ı ), s. 28 ı -292. ıo Osmanlı lar para konularında 3,07 aÇ)ırl ıÇ)ındaki ve klasik Islam di rhemi nden yüzde 4 daha hafif olan Tebriz dirhemini ku l lanıyorlard ı . Bu ölçü ı 4. yüzyı lda Iran'daki Mo­ Çjol l lhan l ı Devleti'nden a l ı nmıştır. Bkz. Bölüm 2, s. 36. ı ı Merkezi devlet tarafı ndan yerel yönetici lere gönderi len ve akçen i n taÇ)şi ş sonrasın­ daki yeni kur deÇ)erleri hakkı nda bilgi veren tal imatlar için, bkz. BOA, MHM. c. 58, 734/288; c. 62, 385{ 1 73, 478/2 1 2; c. 69, 475/238; c. 70, 482{248; I . E . Ds., 48. Bunla­ rın i lki H . ı 7 Ramazan 993 ( ı 2 Eylül ı 585) tari h l idir. Bu durumda taçışişin zamanla­ ması için en önce ı 585 yazını düşünmek gerekecektir. Bkz. C. Kafadar, " Les Troub­ les Monetaires•, s. 38 ı -389. Öte yandan, Özer Ergenç'i n Ankara mahkeme kayıtla­ rı nda bulduÇ)u belgeler, Ankara'da en azı ndan an yıl daha, eski kur deÇ)erlerinin ge­ çerli olduÇ)una i şaret etmektedir. Ö. Ergenç, "XVI . Yüzy ı l ı n Sonlarında Osmanl ı Pa­ rası Üzerine Yapı lan Işlemlere I l i şk i n Bazı B i l g i ler", ODTÜ Gelişme Dergisi, Iktisat Tarihi Özel Sayıst, ı 978, s. 86-89. ı2 N. Beldiceanu, " La Crise Monetai re Ottomane au XVIe Siecle et san l nfluence sur les Pri nci pautes Roumai nes•, Südost-Forschungen 1 6 ( ı 9sn, s. 70-86; S. Rizaj,

147

148

vergi gelirlerinin enflasyonun gerisinde kaldığı ve böylece Osmanlı maliye­ sinin sorunlannın ağırlaştığı doğrudur. l 3 Ancak bu sınırlı etkinin ötesinde, 1 58 5 - 86 tağşişini esas olarak parasal etkenlerle değil, Osmanlı devletinin daha önce değinilen mali sorunlarıyla açıklamak doğru olur. 1 585-86 tağşişinin yeterince aydınlanmamış boyutlanndan biri de, aynı tarihlerde İran'da gerçekleştirildiği söylenen benzeri bir tağşiş işlemiyle iliş­ kisidir. Kimi tarihi kaynaklarda, Şah Tahmasp'ın Osmanlılara karşı giriştiği savaşın yarattığı mali sorunlar nedeniyle, l 584'te benzeri bir tağşişi gerçek­ leştirdiğine ilişkin kayıtlar bulunmaktadır. Öte yandan , Osmanlıların da İran'a gümüş kaçışına karşı her zaman duyarlı davrandıklannı ve bu akışı engellemek için çeşitli önlemlere başvurduklarını biliyoruz. Örneğin, Os­ manlı devleti İran'dan gelen tüccarlann getirdikleri ipek karşılığında gümüş götürmek yerine Osmanlı malları almalarını talep etmekteydi . 1 6 . yüzyılın üçüncü çeyreğinde, doğuya doğru gümüş akışının artması ve iki devletin savaşa tutuşmalan nedeniyle, bu tür müdahaleler ve yasaklamalar sıklaşmış­ tı . l4 Savaş koşullarında İran'da gerçekleştirilen bir büyük tağşiş, doğuya doğru gümüş akışını engellemek isteyen Osmanlılan benzeri bir hamleye zorlamış olabilir. Osmanlıların sürüp giden mali güçlüklerine ek olarak or­ taya çıkan bu gelişme, İstanbul'daki tağşişin kendisini değil ama zamanlamasını açıklayabilir.ı s Ancak, İran sikkelerine ait elimizde bulunan nümiz­ matik kayıtlar yeterince ayrıntılı olmadığı için, 1 584 yılında İran'da önemli bir tağşişin yapılıp yapılmadığını henüz kesin olarak saptayabilmiş değiliz . l 6

13 14 15 16

·counterfeit of Money on the Balkan Peninsula from the XVth to the XVI I Century•, Balcanica 1 ( 1 970), s. 7 1 -79. H. lnalcık, • ımpact of the Annafes School • s. 90-96. Taı;)şişleri n temel nedeni olarak mali gel işmeleri vurgulayan öneml i bir i stisna Ömer Lütfi Barkan'dır; Barkan, •The Price Revol ution•, s. 1 7-22. Bkz. Bölüm 7, s. 1 39- 1 40. H. Sah i l l ioı;jlu, •Kuruluştan XVI I . Asrı n Sonlarına Kadar Osma n l ı Para Tari h i • , s. 1 88- 1 96. San dönemde Cemal Kafadar da l ran'a cJeı:ıerli maden kaçışının 1 585-86 taı;)şi şinde rol oynamış olabi leceı;)ini i leri sürmüştür; bkz. Kafadar, •Les Troubles Monetai res•. Bu konudaki nümizmatik kanıtlar yeterl i cJeı:ıi ldir. Bkz. Album, A Checklist, s. 1 251 29; H. L. Rab i no, Coins, Medals and Seats of the Shahs of Iran, 1500- 1 94 1, Borgo­ mal e, Cezayi r, 1 945; H. Farahbakhsh, Iranian Hammered Coinage, 1500- 1 879 AD, yayımiayan N. Farahbakhsh, Batı Berl in, 1 975. F. Braudel, Mediterranean World, c. 1 , s. 540, Iran'daki taı;)şişin Osmanl ı 'daki nden önce yapı ldıı;)ını iddia etmektedi r; Steens­ gaard, The Asian Trade Revolution, s. 4 1 9 ise taı;)şişin tari hini daha da öneeye almak eı;)i l i mi ndedir; H. lnalcık, ·osmanl ı lmparatorluı;ju'nun Kuruluş ve lnkişafı Devrinde• iki taı;)şişin yaklaşık olarak aynı zamanda yapıldıı;)ını söylemektedir. Vakanüvis Selo­ n i k i ' n i n i l k bozulan s i kken i n şahi olduı;)una dai r sözleri , Iran para biri m i n i n veya l ran'a yakın bölgelerde tedavül eden Osman l ı şah i lerinin taı;)şiş edi ldiı;)i anlamında yorumlanabi l i r; bkz. Kafadar, ·when Coins Turned i nto Drops of Dew•, s. 1 00- 1 02.

MALI BU NALlM VE PARASAL ISTI KRARSIZLIK

Merkezi devletin mali sorunlan 17. yüzyıl boyunca sürdü. Celali is­ yanları olarak adlandırılan toplumsal ve siyasal çalkantılar, mali sorunlan daha da derinleştirdi. Köylüler tarlalarını bırakıp yaylalara, dağlara kaçma­ ya, göçerliğe dönmeye başlayınca, tarımsal üretim ve vergi gelirleri olum­ suz etkilendi . Bu tablo karşısında, Balkanlar ve Anadolu'da ve belki de Suriye 'de, 1 6 . yüzyılın demografik ve iktisadi genişleme dalgasının 1 5 80'lerde veya biraz daha sonra sona erdiğini söylemek mümkündür. 1 7. yüzyılda ise imparatorluğun pek çok bölgesinde nüfusun ve iktisadi faaliyetlerin genel düzeyinin durgunluk içinde kaldığını , hatta bir miktar gerilediğini söyleyebiliriz. Ancak, bu konuda elimizde ayrıntılı ve sağlıklı veriler yoktur. J 7 Merkezi devletin mali sorunlarının bir diğer nedeni de, devletin siya­ sal gücünün gerilemesinden sonra, taşrada vergi toplama ve bu gelirlerin merkeze aktarılması sürecinde ortaya çıkan güçlüklerdi . Taşradaki çeşitli kesimler, vergi gelirlerinin giderek artan bir bölümüne el koymaya baş­ lamışlardı . l 8 Hem ekonomi hem de devlet maliyesi için olumsuz sonuç­ lar yaratan bir diğer gelişme ise, Avrupa'dan Asya'ya deniz yolunun bu­ lunması ve imparatorluk üzerinden geçen transit ticaret yollannın öne­ minin azalmasıdır. Transit ticaret yollan 1 6 . yüzyılın başlarında bir dar­ be yemesine karşın, daha sonra toparianarak denizaşırı yollara karşı dire­ nebilmiş ve yüzyılın sonlannda tarihsel doruklarına ulaşmayı başarmıştı . 1 7 . yüzyılın başlarında Rollandalı ve İngiliz ticaret kum panyalarının Hint Okyanusu 'nda Portekiziileri geriletmesinden ve denetimi ellerine geçirmelerinden sonra, Asya ticareti okyanuslara kaydı . Böylece , Avru­ palıların Mrika'nın güney ucunu ilk kez dalaşmayı başarmalarından tam bir yüzyıl sonra, okyanuslar karadan geçen kervan yollarına karşı nihai bir zafer kazandılar. Bu gelişme, hem ticaret yollan üzerindeki Osmanlı kentleri hem de devlet maliyesi için olumsuz sonuçlar getirmekteydi . l 9 1 7 S . Foroqhi ve L . Erder, "Populotion Rise and Fol l i n Anotolio, 1 550- 1 620", Micidle Eastern Studies 1 5 ( 1 979), s. 322-345; lnolcık, "Mil itary and Fiscal Transformation"; ve Faroqhi, "Cri sis and Change•, s. 4 1 1 -636. 18 Meti n Kunt 1 7. yüzyı lda taşrada toplanan vergi gel i rlerine nas ı l yerel güçler tarafı n­ dan el konduÇju konusunda çok can l ı ve ayrı ntı l ı bir örnek veriyor. Diyarbakır val isi­ n i n 1 670-7 1 y ı l ı nda tuttuÇju hesapları i nceleyerek, bir yı lda bu yöneticinin e l i ne 1 6 mi lyon akçe geçtiÇj i n i , bunun da enflasyon dikkate a l ı nsa bi le, o dönemde, o düzey· de bir val i için çok fazla oldugunu gösteriyor. 1. M. Kunt, Bir Osmanlı Valisinin Yıl­ lık Gelir-Gideri: Diyarbekir, 1670-71, BoÇjaziçi Üniversitesi Yayınları, I stanbul , 1 98 1 . 1 9 Steensgaard, The Asian Trade Revolution, s . 9; ayrıca Subrahmanyam, "Precious Metal F lows•, s. 79- 1 05.

149

TABLO 8.2: GÜMÜŞ AKÇE VE ALTIN SULTANI, 1 584-1 689

Yıllar 1 S84 ı S86 ı S96 ı 600 ı6ı2 16ı8 1 62 ı 1 622 ı 623 1 624 ı 624 ı 628 1 634 1 636 ı 640 1 64 ı 1 6SO ı 6S9 ı 669 1 672 ı 689

Akçenin Ağırlığı Gram

Sultaninin Ağırlığı Gram

4SO 800

0,68 0,38

3,S 1 7 3,S 1 7

9SO 9SO ı ooo ı ooo

0,32 0,32 0,3 ı 0,3 ı

3 ,S ı 7 3,S 1 7 3,S ı 7 ı so

100 Dir. Kesilen Akçe

ı ooo

0,3 ı

3 ,S ı 7

1 000

0,3 1

3,S 1 7

ı2SO ı 400 ı 400 ı 400

0,26 0,23 0,2 3 0,23

3,490 3,490 3,490 3,490

Kur Hesaplanan Sultani/ Altın/Gümüş Akçe Oranı 6S-70 1 20 220-230 ı2S ı2S ı so 200-230 230- 300 360-460 ı 40 210 2SO 260 300 ı40 ı8o 2ıO 270 270 270

ı .ı ,8 l l ,7 1 0,3 ı o,3 l l ,8

l l ,1

1 4,7 ı4,1 1 6,0 ı 6,0 ı 6,0

Notlar: 1 - Tablo 3 . 1 ve 4 . l 'in notlanna bakınız. 2 - 1 5 8 5 yılına kadar standart akçe "halis ayar" gümüşten darbedilmekteydi . Ancak bu tarihteki tağşişten sonra, akçeye değişen miktarlarda bakır katılmaya başlandı. Akçenin gü­ müş içeriği 1 7 . yüzyılın ortalanna kadar büyük dalgalanmalar gösterdi. Sık sık tağşişlere baş­ vurulması ve eski sikkelerin dolaşımdan kaldınlmaması nedeniyle, gümüş içerikleri birbirin­ den farklı sikkeler aynı zamanda tedavül etmeye başladılar. Kalpazanlığın yaygınlaşması so­ runlan daha da ağırlaştırdı. Bu dönemde akçenin standartlannı 1 600, 1 6 1 8 , 1 624 ve 1 640 yıllannda başvurulan tashih-i sikke işlemleri nedeniyle arşiv belgelerinden sağlamak müm­ kündür. Ancak diğer yıllarda üretilen akçelerin gümüş içeriklerini darphane ve diğer kayıt­ lardan bulmak mümkün olmamıştır. Diğer yıllardaki akçelcrin gümüş içeriğini istikrarlı ya­ bancı sikkelere karşı kur değerlerine bakarak yaklaşık olarak saptamak mümkündür. Bu he­ saplamalarda sikkelerin kur değerlerinin gümüş içeriklerine göre belirlenmesi ilk çıkış nokta­ sıdır. Ancak yabancı sİkkclerin istikrarlı olmaları nedeniyle, akçe karşısında gümüş içerikleri­ nin ötesinde bir miktar prim yapmış olabileceklerini de dikkate almak gerekir. Bu tür hesap-

lamalar sonucunda örneğin 1 624 yılında akçenin gümüş içeriğinin yaklaşık 0, 1 3 grama ka­ dar düşmüş olduğunu söyleyebiliriz. 3 - Sütun 4'te sunulan kurlar çoğunlukla İ stanbul'da oluşan piyasa değerleridir. Sikkele­ rin kurlan imparatorluk içinde bölgesel farklılıklar göstermekteydi. Ayrıca, yeni sikkeler ve kurlardaki değişiklikler taşraya belirli bir gecikmeyle ulaşabilmekteydi. Bu konuda aşın bir örneği Ö zer Ergenç vermektedir. Ergenç'in aktardığı arşiv belgelerine göre, İ stanbul'daki büyük tağşişten yedi yıl sonra, 1 593 'te Ankara'da sultaninin resmi kuru h al a 60 akçe düze­ yindeydi ( Ergenç, "XVI. Yüzyılın Sonlarında" ) . 4 - Eldeki verilerin sınırlamalan nedeniyle, son sütundaki altın/gümüş oranlannı sadece iyi tahminler olarak kabul etmek gerekir. Bu oranlar sayesinde elimizdeki diğer verilerin sağlık derecesini sınamak da mümkün olmaktadır. Bu dönemde Avrupa'daki ortalama altın/gümüş oranı l l ,7'den 1 5 ,0'a yükselmiştir. Braudel ve Spooner, "Priccs in Europe", s. 459. Kaynaklar: Hesaplamalarımız Sahillioğlu, Bir Asırlık Osmanlı Para Tarihi, s. 3 8 - 5 3 ; "Sikkelerin Raici " ; v e "Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para v e Maden Hareketlerinin Yeri"nde sunulan verilere dayanmaktadır.

Bu bölgelerde ticari faaliyetlerle birlikte para kullanımının da gerilediği­ ni söyleyebiliriz. Akçenin istikrarsızlığına yol açan bir diğer gelişme de, Osmanlı gümüş madenierinin gerilemesi ve kapanmasıdır_ 1 6 . yüzyıla kadar Osmanlı darphaneleri kullandıkları altın ve gümüşün büyük bir bölümünü Balkan­ lar'daki madenierden sağlamışlardı .20 Ancak, Yeni Dünya'dan büyük mik­ tarda altın ve gümüşün akınaya başlaması ve değerli maden fiyatlannın düşmesinden sonra, 1 7 . yüzyılın başlarından itibaren bu madenierin üre­ timi azalmaya başladı . 1 640'lara gelindiğinde, Balkanlar'daki en büyük maden olan Üsküp'te ve diğer madenierde üretim büyük ölçüde durmuş­ tu . ı ı Bu olumsuz gelişme nedeniyle , Osmanlı devletinin mali sorunları ağırtaşmaya başladığında, Balkanlar'daki madenierin gelirlerinden yarar­ lanma olanağı da ortadan kalkmış oluyordu_ Dönemin kıtalararası para ve değerli maden akışları, Osmanlıların pa­ rasal sorunlarını daha doğrudan etkilemiş olabilir. Amerika'dan giderek artan miktarlarda gümüş gelmesine karşın, 1 7. yüzyılda Avrupa'nın pek çok bölgesinde gümüş darlıklarının azalmayıp arttığını biliyoruz.22 Eğer Dennis Flynn ve Arturo Giraldez'in savundukları gibi, bu dönemde Ame­ rika ve Avrupa'dan Asya'ya ve özellikle de Çin'e gönderilen gümüş mik20 Bkz. Bölüm 2, s. 4 1 -43. 21 Rhoads Murphey, "Si lver Production in Rume l i a Accordi ng to an Official Ottoman Report Ci rca 1 600", Südost-Forschungen 33 ( 1 980), s. 76-86. Ancak, Osmanlı gü­ müş maden ieri n i n Avrupa'daki lerden bir hay l i sonra kapandığını bel i rtmek gerekir. Krş. Spooner, The International Economy, s . 24-53 22 Spooner, The International Economy, s. 33-53.

151

TABLO 8.3: AVRUPA SIKKELERININ AKÇE CINSINDEN KUR DEGERLERI, 1 584-1 731

152

Yıllar

Venedik Düka (altın)

1 5 84 1 5 88 1 600 1618 1 622 1 624 1 625 1 628 1 632 1 640 1 641 1 646 1650 1 65 5 1 659 1 668 1 672 1 676 1 683 1 69 1 1 698 1 708 1 725 1 73 1

65-70 120 125 ı so 1 80-2 1 0 330-420 120 190 220 270 1 68 1 70 1 75 1 75 190 250 300 300 300 300-400 300-400 360 375 385

İspanya 8- Rea1 (Riyal Gunış) (gümüş)

HollandaTaler Polonya (Esedij Aslanlı Gunış) Zolota (gümüş) (gümüş) 70 68

48

70

so

1 00

70

80 78 1 00 1 20- 1 5 0 1 70-320 80 1 00- 1 1 0 110 125 80 80 90 90 88 110 1 10 125 1 30 1 2 0- 1 60 1 20- 1 60

70 80 80 90 78 1 00 1 00 120 120 1 20- 1 60 88

181 181

1 44 144

38

48 66 80 88- 1 07

88 88

Notlar: 1 - Bkz. Tablo 8 .2'nin notları. 2- Burada sunulan kurlar çoğunlukla İ stanbul'da oluşan piyasa değerleridir. Sikkelerin kurları imparatorluk içinde bölgesel farklılıklar göstermekteydi . 3- Venedik dükasının (yaldız ) ağırlığı ve ayarı için bkz . Bölüm 3, Tablo 3 . 1 . Daha önce ki dönemden farklı olarak 1 7 . yüzyılda, düka ile sultaninin kur değerleri arasında birincisi lehine yaklaşık yüzde 1 0'a ulaşan bir fark ortaya çıkmıştır. Bu farkın ne ölçüde sultaninin altın içeriğinin azalmasından kaynaklandığı bilinmemektedir. 4- İ spanya'nın 8 - reallik büyük gümüş sikkesi oldukça istikrarlıydı ve 2 5 ,6 gram gümüş içermekteydi. Ancak kur değerlerine bakıldığında, Osmanlı piyasalarında tedavül eden diğer

Avrupa sikkelerinin gümüş içeriklerinin zaman içinde azaldığı anlaşılmaktadır. Ö rneğin, 1 7 . yüzyılın sonlannda zolota yüzde 6 0 gümüş içermekteydi. 5- Tablodan görüleceği gibi, 1 69 1 'den itibaren merkezi devlet kendisine yapılan öde­ melerde kabul ettiği sikkelerle, ödeme yapmak için kullandığı sikkelere farklı kurlar uygula­ maya başladı . Devlete yapılan ödemelerde uygulanan kurlar, piyasalarda oluşan kurlara daha yakındı .

Kaynaklar: Mantran, "Istanbul"; Sahillioğlu, Bir Asırlık Osmanlı Para Tarihi; "Sikke­ lerin Raici"; ve "Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri" ; Bar­ kan, "Edirne Askeri Kassarnı" ; Belin, Türkiye İktisadi Tarihi; Baykal, "Osmanlı İ mparator­ luğu'nda".

tan arttıysa, Osmanlı topraklarındaki gümüş darlıkları da bu kıtalararası hareketlerin bir sonucu olabilir.23 Ancak, büyük boy Avrupa sikkelerinin, özellikle de İspanya'nın sekiz reali ile Hollanda ralerinin yaygın olarak te­ davül etmesi, gümüşün Osmanlı piyasalarından tümüyle kaybolmadığını gösteriyor. 1 5 85-86 tağşişinin parasal istikrarsızlığa son veremediği açıktır. Nite­ kim, akçenin 1 640'lara kadar süren dalgalanmalarını birkaç kaynaktan ay­ rıntılı olarak izleyebiliyoruz. Tablo 8 .2 ' de özetlendiği gibi , elimizdeki darphane kayıtları akçenin resmi standartları ( ağırlığı ve ayarı ) hakkında bize ancak belirli yıllar için bilgi verebilmektedir. Oysa, bu dönemde üretilen akçelerin çoğunlukla resmi standartların altında kaldığını biliyoruz. Düşük standardı ve hurda olarak adlandırılan bu akçelerin gümüş içeriklerini tam olarak belirleyemesek de, yerel mahkemelerin kayıtlarından bunların Venedik dükası ve diğer istikrarlı Avrupa sikkeleri karşısındaki kur değerlerini ayiara göre izlemek mümkündür. Sikkelerin gümüş içerikleriyle kur değerleri arasında yakın bir ilişki olduğuna göre, piyasada oluşan kur değerlerine bakarak, akçenin değişen gümüş içeriği hakkında güvenilir sonuçlara varabiliriz. Örneğin, Tablo 8.2 'nin en sondan bir önceki sütununa bakarak, akçenin gümüş içeriğinin 1 623- 1 624 yıllannda resmi standartlannın yaklaşık üçte birine, 1 638 - 1 640 döneminde ise yansına indiğini söyleyebiliriz. Akçenin gümüş içeriğindeki gerileme bunalım boyutlarına ulaşınca, ki böyle dönemlerde fiyatlar da hızla yükselmekteydi, devlet akçenin standartlarını eski düzeylerine çekmeye veya resmi standartları yeniden belirlemeye çalış­ maktaydı . Bu operasyonlara tashih-i sikke denmekteydi . Söz konusu çal kantılı dönemde, Osmanlı devleti 1 600, 1 6 1 8 , 1 624 ve 1 640 yıllarında tashih-i sikke operasyonlan gerçekleştirmiştir.24 23 Bkz. Bölüm 7, s. 1 25- 1 26. 24 Sah i l l ioı;)lu, •The Role of I nternational Monetary•, s. 269-304; Kafadar, •Les Troub­ les Monetaires•, s. 38 1 -400. Bu işlem ler, Batı Avrupa'daki reinforcement'dan fark l ı de!l i ld i . J . H . Munro, ·oeflation and the Petty Coinage Problem i n the Late-medieval

153

Halil Sahillioğlu mali bunalımların ve tağşişlerin zamanlamasını etkile­ yen bir diğer etken olarak sıvış yıllarını göstermektedir. Merkezi hazine­ nin tarımdan ve ilişkili diğer kaynaklardan sağladığı vergi gelirleri güneş takvimine göre belirlenmekteydi . Oysa devletin harcamaları, en önemli olarak da askerlere ve diğer devlet çalışanlarına yapılan ödemeler, ay yılına göre düzenlenmiş olan Hicri takvime göre yapılmaktaydı . Hicri yıl güneş yılından l l gün kısa olduğu için, her 34 yılda bir, hazine on iki aylık bir sürede sadece bir kez vergi toplayıp iki kez yıllık ödeme yapmak zorunda kalıyordu. Sahillioğlu, mali bunalımların sıvış yıllarında yoğunlaştığını vurgulamaktadır. ıs Son yıllarda uluslararası iktisat tarihi literatüründe yoğun olarak tartı­ şılan bir konu da, 1 5 . ile 1 8 . yüzyıllar arasında Eski Dünya'da devletlerin tağşişleri ek gelir sağlamak için uzun vadeli bir strateji olarak kullanıp kul­ lanmadıklarıdır.26 1 5 8 5 - 1 6 5 0 dönemindeki Osmanlı tağşişlerine baktığı­ mızda, bunların devletin mali güçlüklerinden kaynaklandığını ve akçenin gümüş içeriğinin düşürülmesiyle devletin kısa vadede ek mali gelir sağla­ dığını görüyoruz. Ancak bu dönemde devletin tağşişlere ilişkin uzun va­ deli bir stratejisinin olmadığını da söyleyebiliriz. Çünkü devletin mali buEconomy: The Case of F landers, 1 334- 1 484", Explorations in Economic History 25 ( 1 988), s. 392-393. Her tashi h-i sikke işlem i nden sonra, devletin fiyatları aşağ ıya çekmesi gerekiyordu. Yerel yönetimler bu amaçla ayrınt ı l ı narh l i steleri hazırlamak­ tayd ı lar. Sadece Istanbul için değ i l , diğer kentler için de hazırlanan ayrınt ı l ı l i steler, bugün bize fiyat tari hinin yanısıra, kent merkezleri ndeki üretim faaliyetleri nin yelpa­ zesi hakkında da i lg i nç bilgi ler sunmaktadır. Kütükoğlu, Osmanlılarda Narh Mües­ sesesi ve 1 640 Tarihli Narh Defteri, s. 3-56; Kütükoğlu, " 1 624 Sikke Tash i h i " , s. 1 23- 1 82. 25 H. Sah i l l ioğlu, "Sıvış Year Crises in the Ottoman Empire", M. A. Cook (ed.), Studies in the Economic History of the Middle East içi nde, Oxford University Press, Londra, 1 970, s. 230-249. 26 Örneğ i n Miski min, Fransa'da 1 4. ve 1 5. yüzy ı l l ardaki tağşişleri n, her şeyden çok, kral ların çaresizliğini yansıttığını ve mali yarar sağlamadığını savunmaktadır. An­ cak, Michael Bordo bu tezi sorgular. Son y ı l l arda Nothan Sussman ve Akira Moto­ mura da 1 5. yüzy ı l Fransası ve 1 7. yüzy ı l lspanyası'nda tağşişlerin rasyonel ve ba­ zen de uzun döneml i bir stratej i olarak, etkinl ikle uygu landığını göstermişlerdir. H . A . Miskimin, Money and Power i n Fifteenth Century , s. 59; M. D. Bordo, "Money, Deflation and Seigniorage in the Fifteenth Century", s. 337-346; N. Suss­ man, "Debasements, Royal Revenues and l nflation in during the Hundred Years' War, 1 4 1 5- 1 422", The Journal of Economic History 53 ( 1 993), s. 44-70; ve A. Motomura, "The Best and Worst of Currencies: Seigniorage and Currency Pol i cy in Spain, 1 597- 1 650", The Journal of Economic History 54 ( 1 994), s. 1 04- 1 27. Carlo C i po l l a da ortaçağ ve sonrası ndaki tağşişlerde mali nedenleri öne çıkarmaktadır. C. M. Ci po I la, Money, Prices and Civilization in the Mediterranean World, s. 28; C. M. Cipol la, "Currency Depreciation i n Medieval Europe", s. 4 1 3-422.

nalımiarın ardından sürüklendiğini, en son çare olarak tağşişlere başvurul ­ duğunu görüyoruz . B u dönemdeki tashih- i sikke operasyonlarının sıklığı, bize devletin akçenin standartlarını korumak için bir hayli çaba gösterdi­ ğini , ek mali olanakları bulunduğunda sikkelerin standartlarını yükselte ­ rek fiyatlara istikrar kazandırmaya çalıştığını göstermektedir.27 1 5 8 5 - 1 6 5 0 döneminde devletin düzenli olarak tağşiş yapmak ve bun­ dan ek mali gelir sağlamak yerine, akçenin standartlarını korumak için bir hayli gayret göstermesinin belki de en önemli nedeni , başkentte maaşları­ nı akçe üzerinden alan büyük bir yeniçeri kesiminin varlığıydı . 1 5 8 5 - 8 6 tağşişinden sonra yeniçeriler ayaklanarak paradan sorumlu kişilerin kellesi­ ni istemişler ve bu talep günah keçisi arayan padişah tarafından hemen ka­ bul edilmişti .28 1 7 . yüzyılın ortalarına kadar süren mali ve siyasal bunalım döne minde, başkentteki yeniçeriler bir hayli güç kazandılar. 1 62 2 ve 1 62 3 yıllarında I l . Osman ve I . Mustafa'nın tahttan indirilmelerinde , önemli rol oynadılar.29 Bu dönemdeki dört tashih-i sikke işleminden üçü, bir yeni padişahın tahta çıkışı sırasında gerçekleştirilmişti . Bu operasyonla­ rın tümünde , yeni padişahın kentli nüfusun, özellikle de yeniçerilerin des­ teğini sağlama çabaları ön plana çıkmaktaydı . Burada ele alınan 1 5 8 0 'lerden 1 65 0 'lara kadarki dönem, 1 5 . yüzyılda

I l . Mehmed'in sahanatından sonra Osmanlı tarihinde tağşişlerin en yo­ ğun olduğu ikinci dönemi oluşturmaktadır. Ancak bu ikinci dönemin tağşişleri ve parasal istikrarsızlıkları , I l . Mehmed 'in bu kitabın üçüncü bölümünde incelediğimiz düzenli tağşiş politikasından önemli farklılıklar göstermektedir. I l . Mehmed döneminde tağşişler, mali ve siyasal bakım­ dan güçlü bir merkezi devlet tarafından, uzun vadeli bir strateji çerçeve27 Darphane kayıtları bulunamadığı için, her alt-dönemdeki sikke üretim miktarları nı

bi lemiyoruz. Ancak, darphaneleri n üretim faa l i yetleri n i n i ni ş çıkışlar gösterdiğini , akçe üretimi n i n ancak devletin veya darphaneleri n gümüş bulabi ldiği dönemlerde gerçekleşebi idiğini ve büyük olasıl ıkla, en büyük tağşişlerin gümüş darl ığının yoğun­ laştığı dönem lerde yapı ldığını söyleyeb i l i riz. 2B Beylerbeyi Yakası olarak b i l i nen 1 589'daki bu olayda, yeniçeri ler Osman l ı tari hi nde sadece ikinci defa bir tağşişe karşı ayaklanm ışlardır. (Bir tağşişe karş ı i lk ayaklan· ma 1 444'te olmuştu; bkz. Bölüm 3, s. 60-63. Aradaki dönemde ayak lanma ol mama· sının temel neden i , akçeni n isti krarı ya da gümüş içeriğ i n i n fazla değişmemesidir.) Ayak lanma, para i şleri nden sorumlu olan ve tash i h·i sikke i şlemi için gerekl i kayna­ ğı yaratmak amacıyla yeni vergi ler geti ren Rume l i beylerbeyi Mehmed Paşa i le Ha· zi neden sorumlu Mahmud Efendi'nin kel leleri n i n a l ı nmasıyle sonuçland ı . Bu olaya Hammer'den bu yana pek çok Osman l ı tari hçi si bir dönüm noktası olarak deği nmiş· tir, ama ayrınt ı l ı bir i ncelemesi yap ı l mamıştır. Kafadar, "Les Troubles Moneta i res"; ayrıca C. Kafadar, "When Coins Turned i nto Drops of Dew•, s. 70-80. '19 S. J. Show, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, c. 1 , 1280- 1 808, Cambridge U n i versity Press, 1 976, s. 1 93- 1 94.

sinde , her on yılda bir kez gerçekleştirilmekteydi . Yeniçerilerin tağşişe muhalefetleri, o dönemdeki askeri başanların sağladığı ek gelirler ve ma­ aşlarına yapılan artışlada büyük ölçüde dengelenebilmişti . Buna karşılık, 1 6 . yüzyılın sorılannda ve 1 7 . yüzyılın ilk yarısındaki tağşişlerin mali ve si­ yasal açıdan zaten zayıf kalan bir merkezi devlet tarafindan, sık sık baş gösteren mali bunalımiara karşı kısa vadeli bir çözüm olarak gündeme geldiğini görüyoruz. AKÇE N I N PIYASALARDAN KAYBOLUŞU

1 5 85 sonrasındaki tağşişler akçeyi çok küçük ve çok ince bir sikke ko­ numuna getirmişti . Akçenin ağırlığı l 5 80 'lerin başında 0,7 gramdan l 640'ta 0,3 grama gerilemişti . Böylece akçe artık ele alınması, günlük iş­ lemlerde kullanılması son derece güç bir sikke haline gelmişti . Orta bü­ yüklükteki bir günlük işlem için artık çok sayıda akçe kullanmak gereki­ yordu. Buna karşılık, darphaneler lO akçelik büyük sikkeleri çok sınırlı miktarlarda üretiyorlardı . Akçenin istikrarsızlığı nedeniyle, bu büyük sik­ keler piyasalardan hemen kaybolmaktaydı .30 İşte bu koşullar altında dev­ let, günlük işlemlerde kolaylık sağlamak üzere , Mısır'daki para büyüklü­ ğünde bir gümüş sikke basarak İstanbul ve çevresinde piyasaya sürmeye başladı . Birkaç denemeden sonra paranın akçenin üç katı gümüş taşıması ­ na ve aralanndaki kurun buna göre belirlenmesine karar verildi.3 1 Ancak bu dönemde paranın üretimi sınırlı kaldı . Yanın yüzyıl kadar süren bu istikrarsızlık dönemi ve gümüş sikkelerin artık günlük işlemlerde kullanılamayacak kadar küçülmeleri, Osmanlı pi­ yasalarında büyük boy Avrupa sikkelerin kullanımını yaygınlaştırdı . Elle ­ rinde külçe gümüş ya da yabancı sikke bulunanlar, artık bunları darpha­ nelere götürerek akçeye dönüştürmekten vazgeçiyorlardı . Günümüz ikti­ satçıları tarafindan para ikamesi olarak adlandırılan bu eğilim sonucun­ da,32 Avrupa sikkelerinin kur değerlerinin gümüş içeriklerinin üzerine çıkmış olması, bir başka deyişle gümüş Avrupa sikkelerinin akçe karşısında prim yapmış olmaları mümkündür. Ancak, elimizde akçenin gümüş içeri­ ğine ilişkin yeterince ayrıntılı, örneğin yıllık, hatta aylık darphane kayıtlan 30 A. C. Schaendl inger, Osmanische Numismatik, K l i nkhordt and B iermann, Braunsch­ weig, ı 973, s. ı 00- ı ı 2. 31 Para I stanbu l 'da i l k kez I V . Murad ' ı n saltanatı s ı ra s ı nda ( 1 623- ı 640), be l k i de ı 640'ta darp edi lmiştir. Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. ı ı O. 32 Carlo Cipolla ı 4. yüzyı lda F loransa'da geçen ve •Quattrini Olayı• diye adlandırdı!lı bir di!ler para ikamesi olayını ayrıntı larıyla i ncelemektedir. C. M. Cipol la, The Mo­ netary Policy of Fourteenth-Century Florence, University of Cal ifornia Press, Berke­ ley-Los Angeles, ı 982, s. 63-85.

bulunmadığı için, bu primierin miktarını hesaplamak mümkün değildir. Tablo 8 .2 ve 8 . 3 'te özedenen bilgiler de bu hesapları yapmakta yetersiz kalmaktadır. 33 Bir yandan darphanelere gelen gümüş miktarı azalırken, öte yandan da devletin sürüp giden mali sorunlan ve madenierin kapatılması , darpha­ nelerin gümüş sıkıntısını daha da arttırdı . Özellikle taşra darphanelerinde üretilen sikkelerin standartlan bozulmaya başladı, devlet sikkelerin stan­ dartlarını denetleyemez duruma geldi . Bu zor ve olumsuz koşullar karşı­ sında devlet, darphaneleri kapatmaya başladı . İstanbul darphanesinde üretilen altın ve gümüş sikkelerin miktarı 1 640'larda önemli düşüşler göstermiştir. Buna karşılık IV. Mehmed'in tahta çıkışından ( 1 648 ) sonra tedavüldeki sikkelerin yenilenmesi vesilesiy­ le darphane faaliyetlerinde bir canlanma oldu . Ancak 1 650'lerin ikinci ya­ rısında, üretim tekrar geriledi . 1 680'lerin ikinci yansına kadar geçen otuz yıllık sürede, İstanbul'da sınırlı miktarda üretilen altın ve gümüş sikkele­ rin esas olarak padişah ve yakın çevresi tarafından merasim, özel günler gibi amaçlarla kullanıldığı, piyasaya verilen sikke miktannın çok sınırlı kal­ dığı anlaşılmaktadır. 34 Bu dönemde taşra darphanelerinin faaliyetlerine ilişkin elimizdeki bil­ giler çok sınırlıdır. Ancak, daha önceki dönemde faaliyet gösteren taşra darphanelerinin sayısı bir hayli yüksekken, özellikle 1 640'lardan itibaren sikke üreten darphane sayılannın hızla azaldığını, darphanelere gönderi­ len emirlerden de izlemek mümkündür. Bu dönemde üretilen sikkelerin kalitesinde de bir bozulma görülmektedir. Ancak, sikkelerin kalitesini dü­ zeltmeye ne yerel yöneticilerin ne de merkezi devletin çabalan yetmiş, darphanelere gelen gümüş miktannın da azaldığını dikkate alan İstanbul yönetimi, taşra darphanelerini kapatmaya başlamıştır.35 Osmanlı darphanelerinin 1 7 . yüzyıldaki faaliyetleri, bir ölçüde, eldeki nümizmatik verilerden de izlenebilir. Altın ve gümüş sikkelerin üzerine 33 1 642'de gümüş i çeriÇji yüzde 20 azaltı lana kadar, Ispanya'nın sekiz rea l l i k sikkesin­ de 27,46 gram saf gümüş bulunmaktaydı . Motomura, "The Best and Worst of Cur­ rencies", s. 1 06- 1 07; W. A. Show, The History of Currency, 1252 to 1894, G. S. Put­ nam's Sons and Clement Wi lson, New York-Londra, 1 896, s. 340-34 1 . Akçenin yak­ laşık yüzde 90 saf gümüşten darbedi ldiÇjini düşünürsek, Tablo 8.2'de tashih-i sikke işlemleri nin yapı ldıÇjı y ı l lar için veri len kur deÇjerlerinin lspanyol sikkesi leh i ne olma­ dıÇjı görülmektedir. Ancak, akçeni n bozulduÇju y ı l larda böyle bir prim ortaya çıkmış olabi l i r. 34 H. Sah i l l ioÇjlu, "Bir Asırl ık Osmanl ı Para Tari hi", s. 1 8-36. 35 Soh i l l ioÇjlu, "Bir Asırlık Osmanl ı Para Tari hi", s. 36-37, BaÇjdat, Şam, Halep ve Belg­ rad darphanelerinde yavaşlayan üretim faaliyeti hakkı nda arşiv belgeleri sunmakta­ dır. Bu bi lgi ler, aşaÇjıda veri len nümizmatik kanıtlarla uyum içindedir.

padişahın adı, tahta çıkış tarihi ve sikkenin üretildiği darphanenin yeri ya­ zıldığı için, nümizmatik koleksiyonlardaki sikkelerden ve yayımlanan ka­ taloglardan , her padişah döneminde faaliyet gösteren darphanelerin yerle­ rini ve sayılarını belirlemek mümkündür. Bu kataloglardan, akçe üreten Osmanlı darphaneleri sayısının 1 6 . yüzyılın sonlannda doruğa ulaştığı an ­

III. Murad'ın 2 1 yıllık saltanatı sırasında ( 1 5 74- 1 59 5 ) , ço­ ğunluğu Balkanlar ve Anadolu'da olmak üzere 3 8 darphanede akçe üre ­ laşılmaktadır. tilmişti .

III .

Mehmed'in 8 yıllık saltanatı sırasında ( 1 59 5 - 1 60 3 ) akçe üre­

ten darphanelerin sayısı yaklaşık 40 kadardı .36 Aradan çeyrek yüzyıl geç­ tikten sonra, IV. Murad'ın 1 7 yıllık saltanatı sırasında ( 1 62 3 - 1 64 0 ) akçe üreten darphane sayısının 3 0 ' a düştüğü görülmektedir. Faaliyet gösteren darphanelerin sayısı 1 6 30 'larda veya 1 640'larda kes­ kin bir düşüş göstermiştir. Nümizmatik kataloglarda Sultan İ brahim dö­ neminde sadece 4 darphanede akçe üretildiği belirtilmektedir. B u tarih­ ten sonra da akçe ve diğer gümüş sikkeleri üreten Osmanlı darphaneleri­ nin sayısı sınırlı kalmıştır. Elimizdeki kataloglar, IV. Mehmed'in uzun sal­ tanatı sırasında ( 1 648 - 1 68 7 ) sadece 7 darphanenin gümüş akçe ve para ürettiğini göstermektedir. 38 158

Nümizmatik kataloglardan elde edilen bu darphane listelerinin nihai olmadığı , gelecekte yeni bulguların ışığında bu sayılara belki birkaç yeni darphanenin eklenebileceği düşünülebilir. Ancak, bu listelerdeki sayılar biraz yukarı çekiise bile , 1 7 . yüzyılın ikinci çeyreğinden iti baren üretimi sürdüren darphane sayısında önemli bir düşüş olduğu kesindir. Ayrıca, İ stanbul darphanesinin üretim hacmi hakkında arşiv kayıtlarından elde ettiğimiz bilgiler, taşra darphanelerindeki gerilerneyi başkentteki darpha­ nenin telafi edemediğini gösteriyor. Tersine , İ stanbul darphanesinin üretim hacminin l 68 0 'lerin sonlarına kadar çok düşük düzeylerde kaldı­ ğını biliyoru z . H e n ü z yeterince aniaşılamayan nedenlerle, bu dönemde bakır man ­ gırların ü r e t i m i de s ı n ı rlı kalmıştır. E l i m i zdeki n ü m i z m atik veri l e r l 6 3 0 ' lardan 1 68 0 'lerin sonuna kadarki dönemde , u z u n yıllar boyunca,

36 Bu rakkamlar, aynı padişahın ad ına gümüş akçe üreten toplam darphane say ı l arını vermektedir. Dönem i n sikkeleri saltanat yılını bel i rtmediği için, herhangi bir yı lda bu darphanelerden kaçı n ı n faal olduğunu bel i rlemek mümkün deği ldir. 37 Bu darphaneler Istanbu l , Diyarbakır, Şam ve Kahi re'deydi . Schaendl i nger, Osma­ nische Numismatik, s. 1 02- 1 06; ve M. Erüreten, "Osmanl ı Akçeleri Darp Yerleri ", s. 1 5- 1 8. 38 Bu darphaneler Istanbu l, Belgrad, Novo Brdo, Diyarbakır, Şam, Halep ve Kahi re'dey­ d i . Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 1 06- 1 1 3; ve Erüreten, "Osmanlı Ak­ çeleri Darp Yerleri ", s. 1 8- 1 9.

hemen hiç bakır sikke üretimi yapılmadığını gösteriyor.39 Bu aslında son derece ilginç bir durumdur, çünkü Avrupa'da İspanya ve Fransa'dan Al ­ manya, İsveç, Lehistan ve Rusya'ya kadar pek çok devlet, altın ve gümüş darlıkları ve hatta yoklukları nedeniyle, 1 7 . yüzyıl boyunca bakır sikkele­ ri önde gelen mübadele aracı olarak kullanma yoluna gitmişler ve bu sa­ yede para basma işinden önemli gelirler sağlamışlardı . 40 Osmanlıların 1 7 . yüzyılın büyük bir bölümünde bakır sikke üretmemelerinin zihinler­ de sorular yaratan diğer yanı da yüzyılın sonlarına doğru, 1 689- 1 69 1 arasındaki bir diğer mali bunalım sırasında, devletin tam da daha önce yapmadığı şeyi yaparak, 32 aylık süre içinde yaklaşık 600 milyon adet bakır mangırı piyasaya sürmesi ve hazineye önemli miktarda gelir sağla­ masıdır.4 1 Merkezi devletin bakır sikke üretmemesi veya üretememesinin ardında bir değil, birkaç neden aramak daha doğru olur. Bir olasılık, sikke üretimi için yeterli bakırın bulunamamasıdır. Devlet 1 690'lardaki bakır gereksi­ nimlerini, Anadolu'da Gümüşhane ile Kastamonu- Küre'de faaliyet göste­ ren iki madenden sağlamıştır. Ancak, bunlardan ikincisi yüzyılın ortaların­ da çalışmıyordu .42 Yine de yüzyıl ortalannda yeterli miktarlarda bakır bul­ manın önemli bir sorun olmadığını tahmin edebiliriz, çünkü devletin gereken bakırın hiç olmazsa bir bölümünü, 1 690'larda yaptığı gibi, yerel piyasalardan kullanılmış bakır satın alarak sağlaması mümkündü . Yüzyılın ortasında bakır sikke basılınamasının ardındaki idari ve tekno­ lojik nedenler, büyük olasılıkla, daha önemliydi . Devlet taşrada bakır sik­ ke basma hakkını müzayede yoluyla özel girişimcilere satmaktaydı . Man­ gırların itibari değerleri, 1 /4 ya da 1 /8 gibi akçenin kesirieri olarak belir­ lendiği için, 1 5 85 -86 tağşişinden sonra bu değerler üretim maliyetlerine oldukça yaklaşmış ve sikke üretiminden sağlanan kar marjları bir hayli azalmıştı . Bu koşullar altında, özel girişimciler yerel mangır tekellerini sa­ tın almak istemiyorlardı . Bu olumsuz gelişmenin 1 7 . yüzyılda mangır üreten yerel darphane ağının çöküşünde önemli bir neden olduğunu dü39 Örneği n Tavernier kesin konuşur: "Osmanlı I mparatorl uğu'nun hiçbir yeri nde bakır

sikke görü l memektedir.• J . B. Tavernier, A New Relation of the lnner Port of the Grand Seignor's Seraglio, Londra, 1 677, s. 1 5. 1 7. yüzyı lda üreti len bakır s ikkelere i l işkin nümizmatik veri ler için, bkz. Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 1 06· 1 1 4. 40 Spooner, The International Economy, s. 1 0-86. 41 Bkz. Bölüm 9, s . 1 69- 1 73. 42 1 7. yüzy ı l ı n ikinci yarısı nda, Kastamonu yakınları ndaki Küre bakır madeninde dev· let i şletmec i l i ğ i ve üretim faa l i yetleri için bkz. T. M. Yaman, "Küre Bakır Medenine Dair Vesikalar•, Tarih Vesikalan 1 /4 ( 1 942), s. 266-269.

159

160

şunuyoruz. Bu noktada bir çözüm, bakır sikkderin itibari değerlerinin devlet tarafindan yanın akçeye, hatta bir akçeye yükseltilmesi olurdu. Ni­ tekim, 1 690'larda İstanbul darphanesinin basnğı mangırlar bir akçe üze­ rinden piyasaya sürülmüştür. Ancak, bu yüksek değerli mangırlann taşra piyasalannda kabul görmeme tehlikesi vardı . 1 7 . yüzyıl ortalannda Osmanlı darphane ağının bir diğer sorunu da teknolojikti . 1 690'lara kadar sikke üretiminde Osmanlılar kol kuvveti ve çekice dayanan geleneksel teknolojiyi kullanıyorlardı. Sıcak metal üzerin­ deki kalıba çekiçle vurmaya dayanan bu teknolojiyle üretilen sikkeler, her zaman yüksek nitelikli olmuyordu. Belki daha da önemlisi, bu teknoloji üretim hacmini sınırlamakta ve sikke üretiminin çok sayıda taşra darpha­ nesinde gerçekleştirilmesini zorunlu kılmaktaydı . Ekonominin gümüş ve bakır sikke talebini devlet karşılayamayınca, oluşan boşluğu Avrupa sikkeleri doldurmaya başladı .43 Gerçi yabancı sik­ keler Osmanlı piyasalarında en erken dönemlerden itibaren tedavül et­ mekteydi . Ancak, bunların 1 7 . yüzyılda oynarlıkları rol çok farklı oldu . Osmanlı sikkelerinin piyasalardan kaybolmasıyla birlikte, akçe sadece bir hesap birimine dönüşmüştü .44 Avrupa'nın alnn, özellikle de gümüş sikke­ leri B alkanlar ve İstanbul'dan Anadolu ve Suriye'ye kadar uzanan geniş coğrafYada önde gelen mübadele aracı konumuna geldiler. Bu geniş alan­ daki yerel mahkemelerin kayıtlan ve son yıllarda iktisadi ve toplumsal ta­ rihçilerin bu kayıtlan kullanarak yapnğı bölgesel çalışmalar, bu konuda aynnnlı kanıtlar sunmaktadır.4S Mahkeme kayıtlannda ve diğer arşiv bel­ gelerinde devletin yabancı sikkelerin tedavülünü engellemeye çalışmadığı, tam tersine, yabancı sikkelerin devlete yapılan ödemelerde de kabul edi!43 1 6. yüzy ı l ı n sonlarında ve 1 7. yüzyı lda Lehistan sınırından Osmanlı topraklarına gi· ren gümüş ve gümüş sikkeler için bkz. Dariusz Kolodziejczyk, "The Export of Silver Coi n through the Pol i sh-Ottoman Border and the Problem of the Balance of Trade: Turcica 28 ( 1 996), s. 1 05- 1 1 6. 44 Hesap birimi kavramı üzerine bir tartışma için bkz. Spufford, Money and /ts Use, Ek l l . 45 J . B. Tavernier, Nouvelles relations de l'interieur du Se"ail du Grand Seigneur, Pa­ ris, 1 675; ve C . Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et aux lndes Ori­ entales, Londra, 1 686. 20. yüzy ı lda i se i l k kez olarak Robert Mantran bu dönemde akçeni n piyasalardan kayboldu!)una ve mübadele aracı özel l i !) i n i yitirdi !) i ne dik­ kat çekmiştir. Mantran'ın çal ışması taşra kentleri de!) i l , başkent Istanbul üzerine oldu!)u için, anlattıkları öze l l ikle i lg i nçtir. R. Mantran, Istanbul dans la seconde Moitie du XVI/e Siıkle, Paris, 1 962, 2. kitap, 2. Bölüm, s. 233-286. Son y ı l larda taşra kentleri n i n topl umsal ve iktisadi tari hi üzeri ne yerel mahkeme kayıtların ı kul­ lanarak yap ı lan yeni çal ı şmalar sayesi nde, akçen i n piyasalardan kayboluşu i le Avrupa s ikkeleri n i n yükse l i ş i n i bölge bölge izlemek mümkündür. Ayrıntı l ar i ç i n , bkz. B ö l ü m 6.

diği, hatta talep edildiği görülmektedir.46 Devlete yapılan ödemelerde ya­ bancı sikkelerin hangi kur değerleri üzerinden kabul edileceği de düzenli olarak ilan edilmekteydi . Ancak, batıya karşı sağlanan ticaret fazlalan ne­ deniyle gelen sikkelerin büyük bir kısmı, Osmanlı ekonomisinin doğuya karşı verdiği ticaret açıklan nedeniyle , İran'a ve Hint Okyanusu'ndaki li­ manlara doğru akınaya devam etmiştir ( bkz. Tablo 8 . 3 ; Resim 2 3 ve 24 ) . Bu bölümde 1 7. yüzyıldaki parasal sorunlann boyutlan ve nedenleri ayrıntılı olarak incelendi . Akçenin yüzyılın ortalanndan itibaren piyasalar­ dan kaybolduğu kanıtlarıyla gösterildi . Şimdi bu parasal sorunların olum­ suz sonuçlannın altını bir kez daha çizmek gerekiyor. Genel ilkeler düze­ yinde baktığımızda, parasal sorunların ekonomiyi olumsuz etkilemesini bekleyebiliriz, tahmin edebiliriz. Parasal istikrarsızlıklar, değerli maden ve sikke kıtlıklan, piyasalardaki kredi hacmini, ticareti ve üretimi olumsuz et­ kiliyordu. Öte yandan, iktisadi faaliyetlerin gerilemesi de devlet maliyesini zor durumda bırakarak parasal sorunlan daha da ağırlaştırmaktaydı . Böy­ lece para tarihine ilişkin olarak sunduğumuz bulguların ışığında, 1 7 . yüz­ yılın sadece parasal açıdan değil, Osmanlı ekonomisi için de oldukça güç bir dönem olduğu sonucuna vanyoruz. Son yıllarda yayımlanan bir çalış­ masında Suraiya Faroqhi, 1 7 . yüzyılı iktisadi ve toplumsal açıdan bir bunalım ve kısmi toparlanma dönemi olarak nitelendirmişti . Öyleyse, bizim parasal tarihi inceleyerek vardığımız sonuçlar da, Faroqhi'nin genel yargısıyla aynı doğrultuda bir tabloya işaret ediyor.47

46 Balkanlar'dan Mısır'a kadar tedavül eden gümüş sikkeler içi nde en önde gelenler­

den biri aslan l ı guruş veya esedi guruş diye anı l an Hol landa taleriyd i . Ispanya'nı n sekiz ree l l i k büyük gümüş sikkesi (reales de ocho, yerel olarak riyal guruş) daha da yaygı n kullan ı l ıyordu. Ayrıca, Avusturya teleri ve Polonya'nın zolotası da tedavü l ediyordu. Balkanlar'da Venedik dükası (yaldız) i le Macar altını e n öneml i altın sik­ kelerd i . Bu sikkelerin bir bölümünün kesirieri de sınırlı m iktarda tedavül etmekteydi . Ayrıntı lar i ç i n bkz. Bölüm 6 . 47 Faroqhi, "Crisis and Change•, s. 433-470.

161

DOKUZUNCU BÖLÜM

YERLi SiKKE LERiN YOKLUGU N DA "Füls-i ahmere muhtaç olmak" Deyim

l 7.

162

yüzyılın ortalarında, yaklaşık yirmi yıllık bir dönem boyunca Fransız, İtalyan ve Bollandalı tüccarlar Güney Fransa, Kuzey İtalya ve Avrupa'nın diğer yerlerindeki darphanelerde dışı çok ince bir kat gümüşle kaplanmış ama içi tümüyle bakıra indirgenmiş küçük Avrupa sikkelerin­ den büyük miktarda bastırdılar. Bu sikkeler daha sonra gemilere yüklene­ rek Akdeniz üzerinden Osmanlı piyasalarına getirildi ve aynı tüccarların satın aldıkları malların karşılığında ödeme olarak kullanıldı . Daha sonrala­ rı ise, yine gemilerle getirilen sikkeler Osmanlı tüccarlarına ve sarraftara toptan satılmaya başlandı . Önceleri, bu sikkeler gümüş içeriklerinin bir hayli üzerinde fiyatlarla satılmaktaydı. Ancak yüzlerce gemiyle taşınan ve toplam hacmi 200 milyon parçanın üzerinde tahmin edilen bu ticaret ge ­ nişledikçe, kar marjlan da daraldı . Sikke ticaretinden Avrupalı tüccarların sağladığı brüt gelir, yaklaşık I O milyon adet İspanyol sekiz re ali ya da altı ile sekiz milyon Venedik altın dükası olarak tahmin edilmektedir. Bu olayı, Chevalier Chardin, J . B . Tavernier ve Paul Rycaut gibi 1 7 . yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu üzerine çok tanınan yapıtların yazarları dahil en azından yarım düzine Avrupalı gezgin ayrıntılı olarak anlatır. ı

2 3

Chardin, Voyages, s. 7-22; S. Rycaut, History of the Turkish Empire from the year 1623 to the year 1677, Londra, 1 680, s . 258-68; Tavernier, A New Relation, Londra, 1 677, s. 1 5-33. F . W. Hasl uck, "The Leventine Coinage•, Numismatic Chronicle, F i fth Series 1 ( 1 92 1 ), s. 58-59. " Hasluck, •The Leventine Coi nage•, s. 68-76.

Kuzey İtalya'daki darphanelerin daha sonra yayımianmış olan kayıtlan da . bu sikkelerin üretildiğini doğruluyor.2 Ayrıca, nümizmatik yazınında bu sikkeler hakkında üzerlerindeki yazılan ve üretim tarihlerini de içeren ol­ dukça ayrıntılı veriler ve betimlemeler bulunmaktadır.3 Söz konusu sikke­ lerin büyük bir bölümünü bugün Avrupa'daki nümizmatik koleksiyonlar­ da bulmak ve incelemek mümkündür. Dönemin Avrupalı gözlemcileri, gümüş içerikleri iyice azaltılmış sik­ kelerin Osmanlı piyasalannda bu kadar rağbet görmesine inanamıyorlardı . Örneğin Paul Rycaut Türklerin bu olayın içyüzünü aniayacak zekatarı ol­ madığından yakınıyordu.4 20. yüzyılın başlannda bu sikkelerin nümizma­ tik özellikleri hakkında yapılmış en ayrıntılı makaleyi yayırolayan W. Has­ luck ise Türk halkının "aldanmamayı reddettiğini" belirterek şu sonuca varmaktaydı : "Kimi yabancı paralar uzak ve özellikle de okuması yazması olmayan halklar arasında her zaman rağbet görmüştür. Türk piyasalannın bu sikkeleri ithal eden tüccarlar tarafindan skandal boyutlarına varacak bi ­ çimde sömürülmesi, bu tür olayların ne ilki ne de sonuncusudur. Ancak bu olay, ulaştığı boyutlarla, ticaretin en sonunda yasaklandığı ana kadar süren ısrarlı protesto ve muhalefete karşın ulaşılan başarıyla ve belki de bu işe girişenierin utanmazlığıyla diğerlerinden ayrılmaktadır. "5 2 0 . yüzyıl Türkiye'sinde de kimi yazarlar bu yorumlan hemen kabul ederek, tarihin bu en büyük kalpazanlık olayında vicdansız Avrupalı tüccarların Osmanlı halkını aldattıkları sonucuna varmışlardır.6 Öte yandan, imparatorlukta ilgili pek çok konuda bize ayrıntılı kayıtlar sunan Osmanlı arşivlerinde bu konuda şimdiye kadar çok az belge bulunması da bu olayın üzerinde dü­ şünülmesi gereken bir diğer boyutunu oluşturmaktadır? Düşük ayarlı sikkelerin bu kadar rağbet görmesini açıklamak gereki­ yor. Çünkü ayan düşük kalp para basma çabalannın her zaman başarılı ol ­ madığı, hatta ender olarak başanya ulaştığı biliniyor. Osmanlı piyasalann­ da bu sikkeleri ilk kabul eden tüccarların ve para alım satımıyla uğraşan sarraftann da bu sikkeleri eriterek içlerindeki gümüş miktarını hesapladık­ larını ve bu eritme işinin Doğu Akdeniz yöresinde iki bin yıldır yapıldığı­ nı da biliyoruz. Sarraflar meslek sırlarını kolay kolay başkalanna açıklama4 5 6 7

Rycout, History, s. 258. Hosluck, •The Leventi ne Coi noge•, 59-63. N. Berkes, Türkiye Iktisat Tarihi, Gerçek Yoy ı nevi , Istanbul, 1 970, c. l l , s. 1 83- 1 9 1 . Robert Mantran bu olayda Osmanl ı arşivlerinin sessizi i il i ne dikkati çeken i l k tari hçi­ d i r. Montron, Istanbul dans la seconde Moitie du XVI/e Siecle, l l . Bölüm; R. Mont­ ron, •pol itique, Economie et Monnoie dans I'Empire Ottomon au XVI Ieme Siecle•, O. Okyar ve H. lnolcık (der.), Birinci Uluslararası Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi ( 1 071 - 1 920) Kongresi Tebli�leri, Ankara, 1 980, s. 1 23- 1 25.

163

1 64

salar bile, sikkelerin içinde fazla gümüş olmadığının bu kadar uzun bir süre gizli kalması mümkün değildi . Bu nedenle, Osmanlı piyasalannda in­ sanların niçin bu sikkeleri gümüş içeriklerinin çok üzerinde kur değerleri üzerinden kabul ettiklerini açıklamak gerekiyor. Dönemin Avrupalı gözlemcilerinin ve daha sonralan onları okuyarak olaylar hakkında benzeri yorumlar yapan Türk yazarların anlayamadıklan ya da bilmedikleri şey, o dönemde Balkanlar, Anadolu ve hatta Suriye'de­ ki parasal koşullardır. Osmanlı piyasalannın bu sikkeleri benimsemelerini, akçenin istikrarsızlığından , parasal koşulların bozulmasından bağımsız olarak anlayabilmek mümkün değildir. Bir önceki bölümde tartışıldığı gi­ bi, 1 58 5 -86 tağşişinden sonra akçe son derece güç ve tağşişlerle dolu bir döneme girmişti . 1 7 . yüzyılın ortalanna kadar süren bu koşullar, piyasa­ larda akçenin terk edilmesine ve Avrupa sikkelerinin daha fazla kullanıl­ masına yol açmıştı . Bir yandan darphanelere gelen gümüşün azalması, öte yandan da Osmanlı madenierinin kapanmaya başlaması sonucunda, darp­ hanelerin üretimi azaldığı gibi, üretilen sikkelerin standartlarını denetle­ rnek de güçleşmişti. Böylece 1 640'lardan itibaren Osmanlı darphaneleri kapatılmaya başlandı. Yine daha önce tartışılan nedenlerle, bu dönemde bakır sikke üretiminin de sona erdiğini biliyoruz.S Oysa Osmanlı piyasalannın özellikle küçük ölçekli günlük işlemlerde kullanılabilecek bir mübadele aracına gereksinimleri vardı . Piyasalar bu paralar için özel bir fiyat, ya da primli bir fiyat ödemeye hazırdı . Nitekim, daha önceki dönemlerde Osmanlı devleti piyasaya bakır mangırlan süre­ rek bir hayli gelir sağlamıştı . Ancak, bu kez devlet bu işlevi yerine getir­ meyince veya getiremeyince, piyasaların para talebini Avrupalı girişimciler karşılamaya başladılar. Avrupa'nın gümüş içeriği boşaltılmış kalp sikkeleri işte bu ortamda kabul gördü. Ne yazık ki, bu bakış açısını ne o dönemin Avrupalı gezginlerinin anlattıklarında ne de onlara dayanarak 20. yüzyılda yazılan tarih çalışmalarında bulmak mümkündür. Şimdi bu olayın farklı bir bakışaçısıyla yeniden incelenmesi sayesinde, tağşişlerin ve parasal istik­ rarsızlıkların uzun dönemli sonuçları , para ikamesi ve bozuk para basımı­ nın devlete sağladığı olanaklar gibi Osmanlı para tarihinin en önde gelen ternalarına ışık tutmak mümkün olacaktır. Bu olay aynı zamanda devletin piyasalara para sunma işlevini yerine getirmediği veya getiremediği koşul­ larda ne olabileceğine ilişkin çok ilginç bir örnek oluşturuyor. TAGŞIŞ E D I LMIŞ SIKKELER OSMANLI PIYASALARlNDA

1 6 . ve 1 7. yüzyıllarda Avrupa, Asya ile olan ticaretinde büyük açıklar vermekteydi . Doğu pazarlarına satacak mal bulamayan Avrupalı tüccarlar 8

Bkz Bölüm 8,

s.

1 58- 1 60.

aradaki farkı değerli maden ve sikkelerle kapatmaya çalışırlardı . Avru ­ pa'dan Yakındoğu ve Asya'ya giden gemilerin, bol miktarda gümüş ve da­ ha ender olarak da altın külçe ve sikkelerle yola çıktığına ilişkin elimizde pek çok kayıt vardır. İşte bu nedenle, Amerika'da ve Avrupa'da üretilen ve grosso ya da groschen diye anılan büyük boy gümüş sikkeler, 1 6 . yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı ve Asya piyasalannda yaygın olarak te­ davül etmekteydi .9 Burada inceleyeceğimiz olay da 1653 yılında Avrupalı tüccarların Osmanlı İmparatorluğu'na yapacakları bir iş gezisi öncesinde kendilerine gümüş sikke bulmaya çalışmalarıyla başlar. Ancak bu noktadan sonra olaylar yeni bir doğrultuda gelişir. Para akışının yönünü ve niteliğini Batı ile Doğu arasındaki ticaret dengeleri belirlemez . Ortaya çıkan geliş­ meleri anlayabilmek için, ticaret dengeleri yerine Osmanlı İmparatorlu­ ğu'ndaki mali ve parasal koşullardan yola çıkmak gerekecektir. Fransız tüccarlar, İspanya ile Fransa arasındaki siyasal gerginlik nede­ niyle , Osmanlı piyasalarında büyük rağbet gören sekiz reallik İspanyol sikkelerinden elde edemeyince, Marsilya'dan yola çıkarlarken yanlarına ilk kez 1 64 1 'de Kral XIII. Louis tarafindan bastırılan beş sol'lük gümüş sik­ keleri aldılar. Bunlar yeni teknolojiyle üretilmiş, kenarları tırtıkb hale geti­ rilmiş, küçük ve oldukça cazip görünümlü sikkelerdi . Bu sikkeler Osmanlı piyasalannda günlük alışverişlerde kullanıldığı gibi, özellikle ilk yıllarda iktisadi güçleri altın ve gümüş sikkelere yetmeyen köylü kadınlar tarafından bir takı olarak da benimsendi . l O Fransa'da beş sollük sikkelerin 1 2 tanesi bir altın ekü veya İspanya'nın sekiz reali değerindeydi . Osmanlı piyasalarında ise bu sikkelerin 8 tanesi İspanya'nın sekiz reallik sikkesine ( riyal guruş ) eşit olarak kabul görmeye başladı . Bu nedenle sikkeler Osmanlı piyasalarında Arapça sekizde bir an­ lamına gelen sümün veya tümü n sözcüğüyle anılmaktaydılar. 1 1 B u kur 9

Örne!li n K . N . Chaudhuri , Ing i l i z Do!lu H i ndistan Kumpanyası'na ba!ll ı gemi leri n As· ya'ya do!lru yola çıkmadan önce gümüş si kke bulmakta ara sıra zorlandı kların ı be­ l i rtmektedir. K. N. Chaudhuri, The Trading World of Asia and the English East /ndia Company 1660- 1 760, Cambridge University Press, 1 978, s. 1 35; ayrıca A. Attman, "The Flow of Precious Metals along the Trade Routes between Europe and Asia up to 1 800", K. R. Haellquist (ed.), Asian Trade Routes, Seandi navion I nstitute of Asi· an Studies, Curzon Press, 1 99 1 , Londra, s. 7-20; W. Barrett, "World Bull ion F lows, 1 450- 1 800", J. D. Tracy (ed.), The Rise of Merchant Empires içi nde, Cambridge U n i versity Press, 1 990, s. 224-254; ve F . S. Gaastra, "The Exports of Precious Me­ tal s from Europe to Asia by the Dutch East lndia Company", J. F. Richards (ed.), Precious Meta/s in the Later Medieval and Early Modern Worlds içi nde, Caro l i na Academic Press, Durham, 1 983, s. 447-475. 10 Hasluck, "The Leventine Coi nage", s. 56. l l Chardin, Voyages, s. 7; ve Hasluck, "The Leventi ne Coi nage•, s. 56. Bu y ı l l arda 80-

165

166

değeri üzerinden hesaplandığında, beş sollük sikkelerin hiç de küçümsen­ meyecek bir satın alma gücü vardı . Örneğin, İstanbul'da vasıfsız bir yapı işçisine bir günlük ücretinin karşılığı olarak bu sikkelerden iki tane veril­ mekteydi . 1 2 Beş sollük sikkelerin kur değerlerinde, Akdeniz'in batısı ile doğusu arasında oluşan büyük farkı gören Fransız tüccarlar, kısa bir süre içinde büyük miktarlarda sikkeyi Osmanlı İmparatorluğu'na ithal etmeye başladılar. Sikkelerin gördüğü rağbet karşısında, bu girişimciler birkaç yıl sonra aynı ağırlık ve görünümde, ancak gümüş içeriği azaltılmış ve bakın çoğaltılmış sikkeler üreterek getirmeye başladılar. İtalyan ve Hallandalı tüccarlar da kısa süre içinde bu karlı ticarete katıldılar. Bu işe girişen Avrupalı tüccarlar, önce Güney Fransa veya Kuzey İtal­ ya'da yerel olarak sikke darp etme hakkına sahip bir prens, prenses veya hükümdara başvurarak onunla kendi adını taşıyan ancak gümüş miktan bir hayli azaltılmış sikkelerden büyük miktarda üretmek konusunda anlaş­ maktaydılar. l 3 Böylece Trevoux prensesi ile Dombes, Oranges, Monaco, Masse, Avignon, Cenova ve diğer bölge prenslerinin adlannı taşıyan sik­ keler Osmanlı piyasalannda tedavül etmeye başladı . l4 Buna benzeyen bir başka olayı inceleyen iktisatçı ve iktisat tarihçisi Charles Kindleberger, sik­ ke üretimi konusunda yerel hükümdarlada anlaşmanın olağandışı bir uygulama olmadığını söylemektedir. Kindleberger'a göre "Avrupa'da pek çok devlet kendi sınırlan içinde para basarak ek gelir sağlamak amacınday­ dı . Ancak kısa bir süre sonra, tağşiş edilmiş sikkeleri ülke dışına göndere­ rek bunlan iyi paralada değiştirmenin mümkün olduğu, getirilen iyi para­ lan da yine tağşiş ederek basma yoluyla yeni gelirler sağlanabileceği anla­ şılmıştı . " l 5 Ancak, bu olayı Batı Avrupa'da oluşan bir parasal bunalımın

12 13 14 15

90 akçe, Ispanya'nın sekiz ree l l i k parçasına eşit kabul edi l iyordu (bkz. Tablo 8.3). Bu s i kkelerin cozip görünümü yüksek kur deı;ıerleri ne katkıda bul unmuş olabi l i r, oma oşoı;ııdo daha ayrı ntı l ı tortı ş ı l ocoı;ıı gibi, yüksek kur deı;ıerlerini tek başı na açık­ layamaz. Aynı biçimde, Akdeniz havzasında doı;ıu i le batı orasında altın ve gümü­ şün göre l i fiyatları orası nda sık sık görülen forklor do, beş sol l ük sikkelerin kur de­ ı;ıerleri nde Batı Avrupa i le Doı;ıu Akdeniz orasında ortoya çıkan farkı açıklamakta yetersiz kalmaktadır. Çünkü 1 6. ve 1 7. yüzy ı l l arda altın/gümüş fiyat oranlarında Ak­ deniz'i n batısıyla doı;ıusu orası nda ortoya çıkan farklar, yüzde 1 0'u ancak istisnai olarak aşıyordu. Oysa bu sikkelerin kur deı;ıerlerindeki doı;ıu-botı farkları çok daha fozloyd ı . Bkz. Tablo 4.2 ve 8.3. Bu ücret uzun döneml i bir fiyat ve ücret araştırması çerçevesi nde, Osmanl ı arşivleri ndeki i nşaat ve tami rat defterleri nden a l ı nmıştır. Tovernier, A New Relation, s. 1 6-24. Tom bir l iste için, bkz. Hosluck, "The Leventine Coinoge•, s. 65-71 'de sunulan kotolog. C. S. K i ndleberger, "The Economic Crisis of 1 6 1 9 to 1 623", The Journal of Economic History 5 1 ( 1 99 1 ), s. 1 58 .

Doğu Akdeniz'e aktanını olarak yorumlamamak gerekir. Çünkü ele aldı­ ğımız dönemde Osmanlı piyasalan için basılan sikkeler güney Avrupa pi­ yasalarında tedavül etmiyordu. Sikkelerin gümüş içeriği azalınca, üzerlerindeki Latince yazılar da de­ ğişmeye başladı . Bonitatis unciarum sex'in ( on ikide altı ) yerini bonitatis unciarum quinque ( on ikide beş ) daha sonra da bonitatis unciarum qu­ atuor (dört), hatta bonitatis unciarum trium ( üç ) aldı . Kimi sikkelerde ise Latince yazının sonuna aynı sayı, Arap alfabesiyle de eklenmekteydi . Ancak, Arap alfabesiyle belirtilen sayıların Latincelerinden daha yüksek olduğu sikke örnekleri de vardır. Bu sikkelerde Avrupalı tüccarların Arap harflerini okuyanlan aldatmayı amaçladıklan anlaşılıyor. ı6 Gümüş içerikle­ rinin tümüyle kaybolmasından ve ithal edilen sikke hacminin artmasından sonra, sümünlerin kur değerleri İspanya'nın riyal guruşu karşısında yirmi sikkeye kadar geriledi . Böylece kalp sikkeler günlük işlemlerde daha da kolay kullanılır hale geldiler. Ancak, Avrupa'daki darphanelerin yönetici­ leri bu sikkelerin Avrupa'da tedavülünü engellemek istiyorlardı . Bu amaç­ la kullanılan bir yöntem Osmanlı pazarlan için üretilen kalp sikkeleri Av­ rupa'da tedavül edenlerden ayırmaktı . Böylece sikkelerin üzerine Latince olarak per totam asiam cvrrens ( tüm Asya'da geçerlidir) veya Voluit hane Asia mercem De Procul pretium eius (uzak Asya'daki mallar için ödeme­ dir) gibi, sikkelerin nerede tedavül etmesi gerektiği konusunda Avrupalı­ lan uyaran ifadeler eklenmeye başlandı. I 7 Kalp sikke trafiğinde doruğa 1 656 ile 1 659 yılları arasında ulaşıldı . J . B . Tavernier, Osmanlı gümrüklerinden geçen sikkelerin toplam miktarı­ nı 1 80 milyon adet olarak tahmin etmektedir. Ayrıca, belirlenemeyen miktarda sikke de gümrük memurlanna rüşvet verilerek, Osmanlı toprak­ lanna kaçak olarak sokulmuştu. Bir diğer tahmine göre, bu dönemde her yıl ortalama olarak, kalp sikkelerle dolu 22 gemi İzmir !imanına ulaşmak­ taydı . I B Trafiğin hacminin bu kadar büyümesi, Osmanlı piyasalarındaki sağlam sikkelerin de ortadan kaybolduğunu, bunlann önemli bir bölümü­ nün Avrupa'ya götüriiierek kalp sikkeler haline dönüştürüldükten sonra tekrar ithal edildiğini akla getirmektedir. I 9 DEVLETIN GECIKEN MÜ DAHALESI

Çok büyük miktarda kalp sikkenin Osmanlı piyasalanna girmesiyle, olayın olumsuz yanlan da önem kazanmaya başladı . Avrupalı gözlemciler 16 Hesluck, "The Leventine Coi nege", s. 59. 17 Age. s. 65-7 1 , 86. 18 Tevernier, A New Relation. 19 Hesluck, "The Leventi ne Coinege", s. 59.

168

bu yıllarda kalp sikkeleri getiren tüccarların Osmanlı mallan için yüksek fiyatlar vermeye hazır olduklannı, buna karşılık kalp sikke ticaretine bulaş­ mayan Avrupalı tüccarların bu yüksek fiyatlar nedeniyle Osmanlı mallarını satın alamadıklarını belirtiyorlar. İzmir'deki konsolaslan tarafindan sikke ticaretine girmeleri yasaklanan İ ngiliz tüccarlar böylece Osmanlı ihraç mallan piyasasından çekilmek zorunda kaldılar. Ancak onlar ve İngiltere hükümetinin resmi temsilcileri de bu kez kalp sikkelerin piyasadan kaldı­ rılması için Osmanlı hükümetine baskı yapmaya başladılar. Öte yandan Güney Avrupa'da, bu sikkeleri üreterek ihraç eden bölgelerde de olum ­ suz etkiler görülmeye başlamıştı . B i r miktar gümüşün dışanya kaçtığını gören Provence parlamentosu ile Marsilya Ticaret Odası 1 665 yılında kalp sikke ticaretini yasaklamaya karar verdiler. Osmanlı yönetimi ise, kalp sikkelerin ticareti ve tedavülünden hoşnut olmamakla birlikte o yıllarda Girit adası yüzünden Venedik ile uzun ve yorucu bir savaşa tutuşmuştu . Savaş sürerken devletin bir para reformu yapmak için gerekli mali kaynaklan bulması çok zordu. Osmanlı ekono­ misi günlük işleyişi için artık bu sikkelere bağımlı duruma gelmişti . Dev­ let de vergi toplarken ve ödeme yaparken aynı sikkeleri kullanıyordu . Olağanüstü koşullar aşılana kadar, Osmanlı yöneticileri kalp sikkelerin hiç yoktan daha iyi olduğu görüşündeydiler. Bu pragmatik tavır, özellikle ti­ carete katılmayan Avrupalıların bu olaya büyük ilgi gösteririerken Os­ manlı arşivlerinde bu konuda fazla kayıt ya da belge bulunmamasını bü­ yük ölçüde açıklamaktadır. Gerçi Osmanlı devleti sikkelerin ithalatını en­ gellemek için birkaç girişimde bulundu . Ancak, savaş devam ettiği sürece, bu isteksiz girişimlerin başanya ulaşması mümkün değildi . Savaş biter bitmez, devlet kalp sikkeler hakkında ciddi önlemler alma­ ya başladı. 1 669 yılında sümünlerin artık devlet tarafindan kabul edilme­ yeceği, vergi ödemelerinde kullanılamayacağı ilan edildi. Ayrıca devlet, tüm kalp sikkelerin darphanelere getirilerek düzgün standartlarda yeni sikkelere dönüştürülmesini talep etmekteydi . Aynı yılın sonlarına doğru düzgün standartlarda sikke bulamadıkları için vergilerini ödeyemeyenler hapse atılınca, Bursa ve Ankara'da ayaklanmalar görüldü. Bu gösterilere katılanlar kalp sikkelere yıllarca göz yuman vezirlerin, valilerin ve diğer sorumluların cezalandırılmalarını talep ediyorlardı.20 Osmanlı piyasalannın kalp Avrupa sikkelerini niçin kabullendiklerini anlamak için işte bu ortamı dikkate almak gerekiyor. 1 7. yüzyılın ortala­ rında, Osmanlı piyasalannın küçük, günlük işlemlerde kullanılacak paraya ihtiyacı vardı ve piyasalar bu ihtiyacın karşılanması için belirli bir bedel ya 20 Age.,

s.

6 1 , Rycaut, History, Ek V I I I 'den aktarıyor.

da prim ödemeye hazırdılar. Bir başka deyişle, sadece Osmanlı devleti de­ ğil, ekonomi de "fuls-i alımere (kızıl renkli bakır sikkeye ) muhtaç" duru­ ma düşmüştü. Eğer akçenin piyasalardan kaybolmaya başladığı 1 640'lar­ da, Osmanlı devleti yeterli miktarda mangın üreterek piyasaya sürebilsey­ di, hem paraya olan talebi karşılayacak, hem de zor durumdaki hazine için önemli bir gelir sağlayacaktı . Ekonominin paraya olan talebini devlet karşılayamayınca, ortaya çıkan boşluğu Akdeniz'in öbür ucundaki darp­ haneler ve tüccarlar doldurdular. BAK l R SIKKELE R I N DÖN ÜŞÜ

1 7 . yüzyılın ortasındaki parasal bunalım sırasında piyasalarda Osmanlı bakır sikkelerinin tedavül etmediğini belirttik. Oysa yüzyılın sonlarında, 1 689- 1 69 1 yıllanndaki bir diğer mali bunalım sırasında devlet daha önce yapamadığını yaparak 32 aylık bir dönemde, her biri bir akçe değerinde 600 milyon adet bakır mangır üretti ve piyasaya sürdü. Bu mangır ope­ rasyonunun uygulandığı kısa süre içinde epeyce başarılı olduğunu söyle­ yebiliriz. İstanbul darphanesinin ayrıntılı kayıtlarından, bu operasyon sa­ yesinde devletin bir hayli gelir sağladığı anlaşılmaktadır. Bu nedenle söz konusu mangır deneyimini daha yakından incelemekte yarar vardır. Osmanlı darphanelerindeki üretim teknolojisi 1 7 . yüzyılın sanianna kadar pek değişmemişti . Az sayıda büyük darphanede çok sayıda işçi çalı­ şıyordu . Buna karşılık darphanelerin çoğunluğu, küçük veya orta ölçekli zanaat geleneklerini sürdürüyordu. Altın, gümüş ve bakır sikkelerin üreti­ minde çekicin yanısıra pek çok el aleti kullanılmaktaydı .2 1 Avrupa'da daha ileri teknolojilerin gelişmesi ve bunların sikke üretiminde kullanılmaya başlanması, Osmanlı darphanelerini hem sikkelerin kalitesi hem de üretim hacmi açısından bir hayli geride bırakmıştı . Bu açığı kapatmak üzere, Os­ manlı devleti Fransa'dan yeni mekanik teknolojiyi kullanan ve kenarlan tırtıllı sikkeler üretebilecek makine ve aletler getirdi.22 Bu araç ve gereç­ ler, büyük olasılıkla 1 686'da, Topkapı Sarayı'nın dış avlusunda hazırlanan yeni darphane mekinında, Cerrah Mustafa adında Avrupa kökenli bir 21

1 7. yüzy ı l sonlarına kadar Osmanl ı sikke üretim teknoloj i s i için bkz. Bölüm 2, s. 4041 .

22 Kul lanı lan araç ve gereçlerin ayrıntı l ı bir dökümü devletin yaptıÇjı bir i nceleme son­

rası nda hazırlanan raporda ver i lmektedir; bkz. H. Sohi l l i oÇjlu, "The I ntroduction of Machi nery in the Ottoman Mi nt•, E. l hsanoÇjl u (ed.), Transfer of Modern Science and Technology to the Muslim World içinde, I RCICA, Research Centre for lslamic H i story, Art and Culture, I stanbul , 1 992, s. 266-267. 1 6. ve öze l l ikle 1 7. yüzyı lda Avrupa'da ku l la n ı l maya başlanan mekanik s ikke üretimi teknoloj i s i n i n ayrıntıları için, bkz. S. Grierson, Numismatics, Oxford U n i versity Press, ı 975, s. ı ı 1 - 1 ı 8.

169

teknisyen tarafindan monte edildi, işler duruma getirildi . Osmanlı yöneti­ minin niyeti artık çok küçülen ve piyasalardan kaybolan akçenin yerine, büyük boy gümüş sikkeler ekseninde yeni bir para düzeni kurmaktı .23

IV. Mehmed'in 1 687 yılında tahttan indirilmesinden sonra, yeni padi­ şah

II.

Süleyman için en acil sorunlardan biri, yeniçerilere ödenmesi gele­

nek halini almış cülus bahşişi için gerekli kaynağı bulmaktı . B i r cülus bahşişi vesilesiyle devletin yaptığı ek ödemeler yarım milyon altım ·aşabiliy­ ordu . Hazine çok zayıf durumdaydı ve askerlerin maaşları neredeyse bir yıl­ dır düzenli ödenememekteydi . İ lk önlem olarak İ stanbul halkından topla­ nan vergiler artırılınca, başkentte bir hayli gergin bir ortam oluştu . Mali bunalımın derinleşerek sürmesi karşısında devlet, getirilen yeni makinelerle bakır sikke üretmeye karar verdi . Böylece, İ stanbul darphanesi 1 688 yılının Aralık ayından itibaren yeni mangırlar basmaya başladı . Her bakır sikke ya­ rım dirhem ya da l ,60 gram ağırlığındaydı . Mangırlara önce yarım akçe değer biçildi, ancak yeni sikkeler rağbet görünce değerleri hemen bir akçe­ ye çıkarıldı ( bkz . Resim

25).

Mangırlar piyasalarda olumlu karşılanınca, devlet hemen üretimi artır­ maya girişti . Ü retim kapasitesini günde 300-400 binden 600 bin parçaya yükseltmek için, İ stanbul darphanesine birkaç ay içinde yeni binalar ek1 70

!endi . Bir diğer darboğaz da bakırla ilgiliydi . İ stanbul darphanesi önceleri devletin işlettiği Kastamonu-Küre ve Gümüşhane madenierinden gelen bakın kullanmaktaydı . Arıcak bu madenierin üretimleri yeterli olmayınca, piyasadan kullamlmış bakır satın alınmaya başlandı .24 Yeni sikkeler B alkanlar ve Arıadolu'da, Trakya, Makedonya ve Ege adalarından B atı Arıadolu ve Karadeniz kıyısına kadar uzanan geniş bir alanda tedavül etmeye başladı . Ö nceleri taşrada kimi tüccarlar mangırları kabul etmemektc direndiler. Bunun üzerine devlet, vergi ödemelerinin üçte biri kadanmn mangıda yapılabileceğini ilan etmek zorunda kaldı .25 Arıcak zaman içinde, mangırlar genel kabul görmeye başladı . Yüzyıl orta­ l annda gümüş içeriği boşaltılmış Avrupa sikkelerinin ne kadar rağbet gör­ düğünü ammsarsak, mangırlann tutunmasını da olağan karşılamak gere­ kir. Osmanlı piyasalarında küçük değerli , günlük alış verişlerde kullanıla­ bilecek sikkelere büyük talep vardı . B u talebe cevap veren devlet de önemli bir gelir sağlayabiliyordu. Tanınmış iktisat tarihçisi Carlo Cipol-

23 H. Sah i l l ioğlu, "Bakır Para Üzeri ne B i r Enflasyon Denemes i (H. ı 099· ı ı 03! 1 687ı 69 1 }", Türk Nümizmatik Derneği Bülten ı o ( ı 982), s. ı ı . ı 2; ve Sah i l l ioğlu, "The I ntroduction of machi nery", s. 265·266. 24 Bkz. BOA, I . E . Dp. 96. 25 Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asırda Istanbul Hayatı, Devlet Matbaası, Istanbu l , ı 930, s. 3-4.

la'nın altını çizdiği gibi, bozuk para cinsinden sikkelerin hacmi küçük iş­ lemler için gerekli düzeyi aşmadığı sürece bu sikkeler bir sorun yaratmaz­ dı .26 Ancak, Osmanlı devletinin kısa vadede daha fazla mali gelir sağlama amacıyla, mangır deneyiminin üçüncü yılında Cipolla'nın belirttiği sının aşarak, aşın miktarlarda mangın piyasaya sürdüğü anlaşılmaktadır. Bu aşı­ nhğın en önemli göstergesi, üçüncü yılda piyasaların yeni üretilen sikkele­ ri kabul edip etmeyeceği kaygısının bir kenara itilerek, küçüklü büyüklü devlet projelerinin finansmanı amacıyla her biri için ayrı ayrı mangır hası­ rnma geçilmesidir.27 Bakır mangır üretimi, bu deneyimin sürdüğü 32 ay boyunca devlete önemli bir ek gelir sağladı. İstanbul darphanesinin ayrıntılı olarak tutulan hesap defterleri, toplam üretim maliyetinin üretilen 600 milyon parça sikkenin piyasa değerinin yüzde 30'unda kaldığını göstermektedir. 28 Ge­ riye kalan bölüm ise hazineye gelir olarak kaydedilmiştir. Devletin man ­ gır üretiminden elde ettiği net gelirlerin 380 milyon akçeye , y a d a o dö­ nemdeki kur üzerinden 1 ,4 milyon altın dükaya ulaştığı anlaşılmaktadır. Söz konusu yıllarda merkezi hazinenin yıllık geliri yaklaşık 1 .200 milyon akçeydi .29 Böylece , mangır deneyiminden sağlanan gelirlerin bu 32 aylık sürede merkezi hazinenin tüm gelirlerinin yüzde 1 2 'sine eşit olduğu an­ laşılmaktadır. Bu hesaplamalar, mangır gelirlerinin zor durumdaki devlet hazinesine oldukça önemli bir destek sağladığını göstermektedir ( bkz . Tablo 9 . 1 ) . Ancak, mangır üretiminden sağlanan büyük gelirler özellikle Trakya, Selanik ve İzmir yörelerinde kalpazanları da harekete geçirdi. Kimi sahte mangırlar da gemilerle Avrupa'dan gelmeye başladı . Gerçi sahte mangır­ ları getiren gemilerden ikincisi yükünü boşaltamadan yakalandı . Ancak kalp mangırların piyasada tedavül etmeye başlamasıyla birlikte , mangır deneyimi önemli bir darbe almış oldu . Taşrada kimi tüccarlar ödemeler altın veya gümüşle yapılmazsa artık İstanbul'a mal göndermeyeceklerini söylemeye başladılar. Mangırlann tedavülünü sağlamak üzere devletin sık sık piyasalara müdahale etmesi zorunlu oldu . Bu sorunlar karşısında ve mangırdan sağlanan gelirlerin azalmasının 26 Cipol la, Money, Prices and Civilisation, s. 27-37; ayrıca Munro, "Deflation". 27 Kırım'daki kaleleri n tamiri i le yeni mankur üretimi arasında kuru lan açık i l işki hak­

kında bkz. BOA, H . 1 1 02! 1 69 1 -92 tari h l i A . E . Sü leyman, 94,. Yeni mangırlar, baş­ kentin yanısıra Bosna'da da darp edi l i yordu; bkz. C. D. 2258; I . E . Ds. 49 ve 7 1 . 28 Bu üretim hacm i n i n belki dörtte biri, Sultan l l . Ahmed'in 1 69 1 'de tahta çıkması ndan sonra, eski sikkeleri n yeniden darp edi l mesi nden kaynaklanıyordu. 29 Soh i l l ioı:)lu, "Bir Asırl ık Osmanlı Para Tarihi", s. 1 83.

TABLO 9. 1 : DEVLETIN BAKlR SIKKELERDEN SAGLADIGI GELIR, 1 688-1 691 1- Ham bakınn ortalama maliyeti I 00 okka başına akçe olarak: l l O

x

I 00= l l . 000 akçe

2- Üretim sırasında kaybedilen bakır: ( I/ l l ) veya her 1 00 okkada. 9 , 1 okka 3- Darphane yönetiminin payı (özel kişiler) : (2/ 1 0 ) veya her 1 00 okkada 20 okka 4- Üretilen bakır mangırlann piyasa değeri: 1 00 okka bakır için: 70,9 okka

x

okka başına 800 akçe = 56.720 akçe

5- Devletin net kan: 1 00 okka bakır için: (Satır 5 = Satır 4 - Satır I ) 56.720 - l l .OOO = 45 .720 akçe 6- Darphaneye devlet tarafindan teslim edilen bakınn toplam miktan, 1 688- 1 69 1 : 8 5 1 .000 okka 7- Devletin toplam kan, 1 688- 1 69 1 , yaklaşık Satır 7 = Satır 5

x

Satır 6/ 1 00 : 389 milyon akçe

8- Devletin toplam karı, Venedik dük.ası olarak Satır 8 = Satır 7/270: 1 ,4 milyon düka 9- 32 aylık bu dönemde merkezi devletin toplam gelirleri, yaklaşık: 3 .200 milyon akçe 1 0 - Bakır sikke üretiminden sağlanan gelirin merkezi devletin tüm gelirlerine oranı, yaklaşık: Satır lO = Satır 7/Satır 9: yüzde 1 2 , 1 Not: 1 okka 1 ,280 k.ilogramdır. Kaynak: H. Sahillioğlu, "Bakır paraya dayanan enflasyon denemesi ", s. l 3 - 1 9'yi kullanarak, kendi hesaplamalarımız. =

da etkisiyle, Sultan II. Ahmed'in tahta çıkmasından sonra, devlet mangır üretimini durdurmaya ve piyasada tedavül gören mangırlan devlete yapı­ lan ödemelerde kabul etmemeye karar verdi . Ancak piyasalardan ve halk­ tan gelen baskı üzerine bir uzlaşmaya gidildi . Ellerinde mangır bulunan­ lar, sikkelerini darphaneye getirmeyi ve kendilerine teslim edilen bir okka yeni mangır karşılığında, devlete 300 mangır ya da yeni sikkelerin piyasa değerlerinin yüzde 38'i oranında bir ödeme yapmayı kabul ettiler. Bu an-

!aşmaya rağmen mangır deneyimi daha fazla sürdürülemedi. Aynı yılın sonlarına doğru mangır üretimi durduruldu ve eldeki mangırlar eritildi.30 Mangır deneyiminin en önemli sonuçlanndan biri de, devletin uzun dönemli bir para reformuna girişebilmesi için gerekli kaynağı sağlamasıy­ dı . Nitekim l 690'da, bir yandan mangır üretimi sürerken, Osmanlı dev­ leti küçük akçenin yerine büyük boy gümüş sikkelerden oluşan ve guruş diye anılacak yeni bir para birimini yerleştirmek üzere ilk uygulamalan başlattı . Mangır üretiminden sağlanan gelirler olmasaydı, bu önemli adımın atılması hiç kuşkusuz uzun bir süre daha ertelenecekti.

30 Mang ı r üretiminin durduru l ması , bakı r fiyatları nda keskin bir düşüşe yol açt ı. Bü­ yük mi ktarda fazla bakı r Fransa'ya i hraç edi lmeye başland ı . Sah i l l io�lu, "Bakır Pa­ ra• , s. 25.

ONUNCU BÖLÜM

YENi OSMAN Ll KU RUŞU

B

1 74

u bölümde 1 8 . yüzyılda İstanbul , Balkanlar ve Anadolu'da yeni bir para biriminin ortaya çıkışını inceleyeceğiz. Darphanelerin kapandığı ve akçenin piyasalardan kaybolduğu önceki dönemin tersine, 1 780'lere ka­ dar 1 8 . yüzyıl, ticaretin ve iktisadi faaliyetlerin genişlediği bir canlanma dönemiydi . Bu elverişli koşulların yanısıra, gümüş arzının da artmasıyla, yeni Osmanlı kuruşu yüzyılın ortalarında piyasaların önde gelen hesap birimi ve mübadele aracı konumuna ulaştı . Yeni para biriminin yerleşmesi­ ne koşut olarak, imparatorluğun merkez bölgelerindeki darphane faaliyet­ leri de merkezileşti . Balkanlar, Anadolu, Suriye ve Irak'taki taşra darpha­ neleri ağı kaybolurken, başkentteki Darphane-i Amire yeni sikkelerin ne­ redeyse tümünü üretir duruma geldi . YEN I KURUŞ

Akçenin 17. yüzyıldaki istikrarsızlığı ve daha sonra piyasalardan kay­ boluşu, Osmanlı yönetimi için önemli sorunlar yaratmıştı . Devlet kendi para birimi üzerindeki denetimi kaybedince, ekonomi üzerindeki deneti­ mi daha da azalmıştı . Ayrıca, akçenin yokluğunda devlet, tağşişe başvura­ rak ek gelir sağlama olanağını da kaybetmişti . Belki hepsinden önemlisi, para düzeninin çözülüşü ve Osmanlı piyasalarında tümüyle yabancı sikke­ lerin kullanılması, siyasal ve simgesel olarak da olumsuz bir tablo yaratı­ yordu . 1 7 . yüzyılın ikinci yarısında devlet yeni bir para birimi oluşturmak için birkaç kez girişimde bulunmuş, ancak bunlar savaşların ve mali güç­ lüklerin sürmesi nedeniyle başarısızlıkla sonuçlanmıştı . İstanbul 'daki darphane uzun bir aradan sonra 1 68 5 'te yeni mekanında tekrar faaliyete geçti . Darphanede önceleri sınırlı miktarda akçe ve para darp edildikten sonra,ı 1 688 sonlarından itibaren büyük miktarda mangır üretilmeye başSah i l l ioğlu, "Bir Asırlık Osmanlı Para Tari hi", s. 68·72.

landı .2 Mangır deneyiminin sağladığı gelirlerden destek bulan devlet, Av­ rupa'nın büyük boy gümüş sikkelerini örnek alarak, yeni bir sikke ve onun çevresinde yeni bir para birimi oluşturmaya girişti . İstanbul darphanesinde ilk kez 1 690'da basılan büyük gümüş sikkeler, 1 7 . yüzyılda Hallandalı tüccarlar tarafindan Osmanlı piyasalanna getirilen Lehistan ( Polanya) kökenli zolotalardan esinlenmişti .3 Bu sikkeler Hol­ landa takrlerinden üçte bir daha küçüktü.4 Yeni sikkeler için yüzde 60 gümüş, yüzde 40 bakırdan oluşan bir alaşım kullanılmakta, ağırlıklan da standart İslam dirhemi üzerinden belirlenmekteydi .S İlk basılan sikkelerin en büyüğü 6 dirhem ya da 1 9 ,2 gram ağırlığındaydı . Bu sikkenin, piyasa­ da dolaşan Avrupa sikkelerinden ayırmak için, cedid (yeni ) zolota adıyla piyasaya sürüldüğü anlaşılıyor.6 Daha sonra 1 703 yılında, yaklaşık 8 dir­ hem ya da 25 gram ağırlığında daha büyük bir sikke ve bunun kesideri üretildi . Yeni para düzeninde sikkelerin büyüklüklerinin ve standartlannın kesinlikle tanımlanabilmesi için bir süre geçmesi gerekmişti. Yeni düzen­ de Osmanlı kuruşu 40 para veya 1 20 akçeye eşit kabul edildi . Yeni kuruş­ lar altı dirhem bir çeyrek ya da 20,0 gram ağırlığındaydılar ve yüzde 60 gümüş içeriyorlardı . Zolotalar ise 90 akçe veya 30 paraya eşit kabul edil­ mekteydi . Kuruş ve zolotanın kesideri de üretilmekteydi .7 Ancak, savaşlar ve siyasal çalkantılar nedeniyle, 1 7 1 5 - 1 6 tarihinde gerçekleştirilen para re­ formuna kadar, üretilen büyük sikkelerin önemli bir bölümünün ağırlıkla2 3

4 5

6

7

Bkz. Bölüm 9, s. ı 69- ı 73. Sahi l l ioÇjlu, "Bir Asırl ık Osmanl ı Para Tari h i ", s. 9 1 . Bu sikkeler, l l . Sü leyman'ın tahta çıktıÇjı H. ı 099/ 1 687-88 tari h ini taş ır. Buna karş ı l ık, ı 7. yüzy ı l ı n orta larına kadar, akçen in aÇjırlıÇjı klasik Islam dirhemi nden yüzde 4 kadar daha hafif olan Tebriz di rhemi üzeri nden bel i rlenmekteydi . Bkz. Bölüm 2 ve Tablo 3. ı . Bu erken dönemde akçeye bakı r kat ı l mamas ı gerek iyordu, ancak ı 585-86 taÇişi şi nden sonra akçelere sık sık bakır katı ldı. Bkz. Bölüm 8, s. ı 49- ı 56. Nümizmatik kata log larda ı 690'da darp edi len 6 di rhem l i k si kkeni n i l k Osmanlı ku­ ruşu olduÇju, kuruşun aÇjırl ıÇjının ı 703'te 8 di rheme çıkarı ldıÇjı bel irti l mektedir. Buna karş ı l ık, Hal i l Sah i l l ioÇj l u bası lan i lk büyük sikken i n zolota olarak üreti ldiÇjini, i lk Os­ man l ı kuruşunun ı 703'te piyasaya sürü ldüÇjünü bel i rtir. Bkz. Sah i l l ioÇjlu, "Bir Asırl ık Osmanl ı Para Tari hi", s. 94- ı 22. Tablo ı o. ı 'de kuruşun gümüş i çeriÇjine i l işkin ola­ rak sunulan hesaplamalar bu i k i nci teze göre hazı rlanmıştır. lik dönem lerde Osmanl ı kuruşunun aÇjırl ıÇjı ve kur deÇjeri Hollanda telerine yakın olduÇju için, esedi (aslan l ı) kuruş da den i l mekteydi . Literatürde bir hay l i karışıkl ıÇja yol açan bu deyim, daha sonra terk edi l m i ştir. Osman l ı kuruşuna, piyasalarda tedavül eden büyük boy Avrupa sikkeleri nden ayır­ mak amacıyla, cedid (yeni) kuruş da den i lmekteydi . Sahi l l ioÇjlu, "Bir Ası rlık Osmanl ı Para Tari hi", s . 90- ı 07, J . Sultan, Coins o f the Ottoman Empire, cilt ı , s. ı 96-2 ı ı ; Schaend l i nger, Osmanische Numismatik, s . ı ı 4- ı ı 7; Pere, Osmanlllarda Madeni Paralar, s. ı 75- ı 95. l l l . Sel i m ' i n saltanatının ( ı 789- ı 807) başına kadar bir kuruştan büyük gümüş si kke üret i l medi .

ve ayarı bu standartların altında kalmıştır.S Darphanenin düşük stan­ dartlı sikkeler üretmesi ise kalpazanlığı kolaylaştırmış ve l 720'lere kadar piyasada bol miktarda kalp sikke de tedavül etmiştir. l 720'lerin başlarına gelindiğinde, büyük boy kuruşlardan paraya ve minik akçeye kadar uzanan yeni yelpaze artık biçimlenmişti . Kuruş, zolo­ ta ve 20 paralık sikke orta ve büyük işlemlerde, l , 5 ve l O paralık sikkeler ise günlük, küçük işlemlerde kullanılıyordu .9 Paranın üçte biri değerinde­ ki akçe günlük işlemler için artık çok küçük kalıyordu . ı o Bu nedenle , günlük işlemlerde hesap birimi işlevini akçe yerine para görmeye başla­ mıştı . İstanbul ve Anadolu'da gümüş sikkelere ek olarak bakır sikkeler de üretilmekteydi, ancak 1 8 . yüzyılda mangır miktan sınırlı kalmıştı l l ( bkz . Resim 26, 27, 28 ve 3 0 ) . n

I KTISADI GEN IŞLEME VE MALI ISTIKRAR

1 76

1 8 . yüzyıl, l 780'lerin sonlarına kadar Osmanlı İmparatorluğu için gö­ reli bir barış, istikrar ve iktisadi genişleme dönemiydi. Elimizdeki sınırlı ve­ riler, bu dönemde Balkanlar ve Anadolu'nun pek çok bölümünde tarım malı üretimine, zanaatkarların yaptığı üretim ve mamul mallar üretimine yapılan yatırımların arttığına işaret ediyor. l2 Ayrıca, bu dönemde Orta ve Batı Avrupa ile Balkanlar, özellikle de Akdeniz üzerinden girişilen ticaretre önemli artışlar olmuştu . Fransız Devrimi'ne kadar, Akdeniz üzerinden ya­ pılan ticareti Marsilya'da üslenen Fransız tüccarlar yönlendirmişti . l 3 1 8 . 8

9

10

ll 12 13

Sahi l l io�lu, "Bir Asırlık Osmanl ı Para Tarihi", s. 92; ve Sultan, Coins of the Ottoman Empire, s. ı 96-2 ı l . Son y ı l l arda Daniel Panzac bu dönemi n gümüş sikkeleri nden az sayıda örne�i i ncelemiş ve tümünün yaklaşık yüzde 60 gümüş içerdi�ini gösterm iş· tir. D. Panzac, "La Piastre et le Cyclotron: Essai sur les Monnaies Ottomanes, ı 687· ı 844", Money and Currencies in the Ottoman Empire 1690- 1850 Konferansı'nda su· nu lan tebli�, Istanbu l , Kasım ı 997. Ayrıca bkz. Tablo ı O. ı . Sultan, Coins of the Ottoman Empire, s. 2 ı 3-239; Schaendl i nger, Osmanische Nu· mismatik, s. ı ı 5- ı ı 9. ı 8 . yüzy ı l ı n başları nda Istanbul 'da bir i nşaat işçisinin günlük ücreti yaklaşık 8 para veya 24 akçeyd i . Bu ücret uzun vade l i bir fiyat ve ücret araştırması çerçevesi nde, başkentteki vakıfları n hesap defterleri nden derlenmiştir. J . Sultan, Coins of the Ottoman Empire, s. 2 ı 3-29 ı ; Schaendl i nger, Osmanische Nu­ mismatik, s. ı ı 2- 1 33. M. Genç, "XV I I I . Yüzyı lda Osmanl ı Ekonomisi ve Savaş•, Yaplt 4 ( 1 984), s. 52-6 ı . Örne�in, D. Panzac, • I nternational Trade and Domestic Maritime Trade in the Otto­ man Empire during the ı 8th Century•, International Journal of Middle East Studies 24 ( 1 992), s. ı 89-206; E. Frangakis-Syrett, The Commerce of Smyrna in the Eighte­ enth Century ( ı 700- 1 820), Centre for Asia Mi nor Studies, Ati na, ı 992; R. Pari s, His­ toire du Commerce de Marseille, Tome V: de 1 660 d 1 789, Le Levant, Librairie Plan, Pari s, ı 957; ve S. Masson, Le Commerce Français dans le Levant au XVI/le Siecle, Paris, ı 9 ı l .

yüzyılın ortalan devlet maliyesi için de bir istikrar dönemiydi . l 720'lerden l 760 'lann sonlarına kadar genel eğilim dengeli bütçeler yönündeydi . Hat­ ta pek çok yıl merkez bütçesi fazla vermişti . Mali koşullardaki iyileşme, özellikle l 747'den l 768'e kadar süren banş döneminde belirginleşmiştir. l 4 Osmanlı kuruşunun bu dönemdeki performansı da, daha önceki ve sonraki dönemlere kıyasla oldukça istikrarlıdır. Elverişli mali koşullara ek olarak artan darphane üretimi de bu yeni para birimini desteklemiştir. Sikke üretimindeki artışın bir nedeni Anadolu'da Gümüşhane , Keban, Ergani ve Espiye'deki gümüş madenierinin üretiminde sağlanan artıştı . l S Aynca, Balkanlar'da Kratova ve Sidrekapsi'deki eski madenler de katkıda bulunuyordu . l 6 Böylece gümüş madenierinin toplam üretimi hızla yükse­ lerek l 73 0 'larda yılda 2 5 ile 40 ton arasında dalgalanmaya başladı . İ stan­ bul darphanesi de 1 740'larda yılda l ,5 ile 2 milyon kuruşluk bir üretim düzeyine ulaştı . Darphane kayıtlan, sikke üretiminin l 760 'larda daha da arttığını göstermektedir. Ancak, gümüş madenierinin üretimi yüzyılın sanianna doğru gerilerneye başlamıştırY Osmanlı gümüş madenierinin canlanması , kendi başına bir gelişme de­ ğildi, 1 8 . yüzyılda Avrupa'nın pek çok bölgesinde görülen eğilimin bir parçasıydı . Son yıllarda yapılan araştırmalar, Amerika'daki gümüş maden­

Ierinin 1 670 'lerden sonra gerilerneye başlamasının Avrupalı gümüş üreti­ cileri için önemli bir firsat yarattığını gösteriyor. 1 6 . yüzyıldan itibaren Amerika'dan gelen büyük miktardaki gümüş, Avrupa ve Osmanlı gümüş madenierinin gerilemesine yol açtığı gibi, l 670 'lerden sonra Amerikan gümüş üretiminin azalması da Avrupa'daki gümüş madenierinin canlan­ masını sağlamıştı . Teknolojik gelişmeler de Avrupa madenierine destek ol­ du. ıs 1 8 . yüzyılda Osmanlı gümüş madenierinin canlanmasını işte bu ge-

14 A. Tabakot'j lu, Gerileme Dönemine Girerken Osmanli Maliyesi, Dergôh Yayınları, Is­ tanbu l, 1 985, s. 1 3-39 ve 74- 1 1 3. 1 5 Gümüşhane'deki gümüş madeni ve darphanesi n i n faaliyetleri için, bkz. BOA, C.D. 1 789, 72 1 , 2 1 02, 2894, 3 1 70, 947; Ergani, Keban ve Espiye için, bkz. C.D. 2649, 263 1 , 206 1 , 2894, 1 1 2 1 , 7 1 4, 297, 1 086, 1 450, 3 1 5 1 ve 2054; üretimleri nde yüzy ı l ı n son larına dot'jru görü len düşüş i ç i n , bkz. C . D . 20 1 5. 1 6 Balkanlar' da, Sidrekapsi , Kratova ve dit'jer yerlerdeki gümüş maden ieri ni n faaliyetle· ri için, bkz. BOA, C. D. 1 476, 1 055, 2069, 735, 887, 2769, 2337, 887 ve 2232. 17 M. Genç, "Precious Metal Production in the Ottoman Empi re during the Eighteenth Century•, Money and Currencies in the Ottoman Empire 1690- 1 850 Konferansı 'nda sunulan tebl it'j, Istanbu l , Kas ı m 1 997; ayrıca N. Çat'jatay, "Osma n l ı Imparatorl u­ ğu'nda Maden Hukuk ve Iktisadiyatı Hakkı nda Vesikalar", Tarih Vesikaları 2/ 1 0 ( 1 943), s . 275-283 ve 2! 1 2 ( 1 943), s . 4 1 5-423. 18 1. B l anchard, Russia 's 'Age of Si/ver', Precious-Metal Production and Economic Growth in the Eighteenth Century, Routledge, Londra, 1 989, s. 3-57.

TABLO 1 0. 1 : GÜMÜŞ KURUŞ VE KUR DE�ERLERI 1 690-1 808

1 78

Yıllar

Kuruşun Ağırlığı (Gram)

Kuruşun Ayarı (Yüzde)

Saf Gümüş İçeriği (Gram)

1 690 1 696 1 708 1716 1 720 1 730 1 740 l 7S4 l 7S7 1 766 1 774 1 780 1 788 1 789 1 794 1 800 1 808

26,0 26.4 26,2 26,S 26,4 24,8 24, 1 23,7 1 9,0 1 9 ,2 1 8 ,2 l 8 ,S 1 7,4 1 2 ,8 1 2 ,6 1 2 ,6 1 2 ,8

60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 S4 S4 S4 S4 S4 46

l S ,6 l S .8 l S ,4 l S ,9 l S ,8 14,9 l4,S 1 4,2 1 1 ,4 1 1 ,S 1 0 ,9 1 0,0 9,4 6,9 6,9 6,9 S ,9

Ven. Dükası karşısındaki Kuru 2 2 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 S s 7 8 8

k. k, k. k. k. k. k. k. k. k. k. k. k. k. k. k. k.

60 ak. 60 ak, ı s ak. 20 ak. 2S ak. 80 ak. 1 00 ak. l OS ak. ıs 70 60 90

ak. ak. ak. ak.

Hesaplanan Altın/Gümüş Oranı 1 1 ,0 ll.l 1 3,0 14,0 14,1 l 3 ,S ı s ,o l S ,3 12,S 1 3,0 1 2 ,7 1 2 ,9 14,6 1 1 ,2 1 1 ,6 1 3,3 1 3,3

Nodar ı - ı Osmanlı kuruşu = 40 para = ı 20 akçe. 2- Daniel Panzac son yıllarda 1 8 . yüzyıl Osmanlı sikkelerinin gümüş içeriğini incelemiştir ( Panzac, "La Piastre et le Cyclotron" ) . Sütun 3 bu çalışmanın sonuçlarını da içermektedir. Ancak, darphanede kullamlan teknolojinin mükemmel olmadığını, ayrıca kimi yıllarda bilinçli olarak burada verilen standartiann dışına çıkıldığını unutmamak gerekir. 3- ı 7 . yüzyılın sonlarında, bir kuruşluk büyük sikkelerin darbedilmediği durumlarda, kuruşun gümüş içeriği tedavüldeki 30 para ( zolota) ve 60 para ( çift zolota) ve 2 kuruşluk sikkelerden hesaplanmışttr. 4- Burada sunulan kur değerleri ya İ stanbul'daki piyasa değerlerini veya imparatorluğun çeşitli yerlerinde uygulanan resmi kurları yansıtmaktadır. 1 789- 1 792 dışında, piyasa ve resmi kurlar birbirlerine oldukça yakındı. 5- Dükanın ağırlığı ve ayarı için bkz . Tablo 3 . ı . 6- Eldeki verilerin sınırlamalan nedeniyle, son sütundaki alttn/gümüş oranlannı sadece iyi tahminler olarak kabul ermek gerekir. Bu oranlar sayesinde elimizdeki diğer verilerin sağlık derecesini sınamak da mümkün olmaktadır. 1 8 . yüzyılda Avrupa'daki ortalama alttn/gümüş oranı 15 dolaylarında dalgalanmışttr. Braudel ve Spooner, "Prices in Europe", s . 459. B urada sunulan hesaplamalar ise Osmanlı piyasalarındaki altın/gümüş oranının ı S 'in alttnda kaldığını, bir başka deyişle gümüşün daha değerli olduğunu gösteriyor. 7- Mısır ve Tunus'taki gümüş para birimlerinin ı 8 . yüzyıldaki durumu için bkz . Tablo ı ı . ı ve 1 1 .2 .

Kaynaklar: Sultan, Coins of the Ottoman Empire: Krause and Mishler, Standard Cata­ log of World Coins; Panzac, " La Piastre et le Cyclotron" . Aynca, Salıilli oğlu, Bir Asırlık Os­ manlı Para Tarihi, s . 68 - 1 22 ve "Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareket­ lerinin Yeri"; Lachman, "The Standard of the Silver Coinage" ; Artuk ve Artuk, İslami Sik­ keler Kata/oğu; Schaendlinger, Osmanische Numismatik, s. 63-74; Beajour, A View of the Commerce, s. 366-72; ve Genç, "Osmanlı Maliyesinde Malikine Sistemi " .

TABLO 1 0.2: DIGER SIKKE VE PARA BIRIMLERININ KURU$ CINSINDEN KUR DEGERLERI, 1 720- 1 8 1 0

Yıllar

Fındık (altın)

Zer-i Mahbub İstanbul( altın)

1 720 1 736 1 758 1 768 1 774 1 780 1 788 1 798 1 805 1810

3 k. 40 ak. 3 k. 1 05 ak. 4 k. 4 k. 4 k. 5 k. 7 k. 8 k. 9 k.

2 k. 90 ak. 2 k. 90 ak. 3 k. 3 k. 3 k. 60 ak. 5 k. 5 k. 60 ak. 6 k. 60 ak.

Macar altını 3 k. k. 20 k. 80 k. 50 k . 50 4 k. 5 k. 7 k. 8 k. 9 k. 75 3 3 3 3

ak.

İngiliz Steriini 5-7 k.

ak. ak. ak.

8 k. 9- 1 0 k. ll

k. k. 1 5 - 1 7 k. 19 k. 90 ak. ıs

ak.

Notlar 1 - Burada sunulan kur değerleri hem piyasa hem de resmi kurlan yansıtmaktadır. Piyasa kurlan çoğunlukla İ stanbul'dan alınmıştır. 1 789 - 1 792 dışında, piyasa ve resmi kurlar birbir­ lerine oldukça yakındı. Altın sikkeler için verilen kurlar çoğunlukla resmi kurlardır. İ ngiliz sterlini için verilen kurlar piyasa kurlandır. 2- Fındık altını yaklaşık olarak 3,5 gram, zer-i mahbub ise yaklaşık 2 ,6 gram ağırlığın­ daydı. Burada sunulan kur değerlerinin de gösterdiği gibi, bu iki sikkenin altın içeriği za­ man içinde azalmıştır. 3 - Kahire'de darbedilen fındık, zer-i mahbub ve diğer sikkelerin altın içerikleri İ stan­ bul'dakilerden düşüktü. Ö rneğin 1 7 3 1 'de İ stanbul'da, İ stanbul tuğralısının resmi kuru 3 kuruş ve İ stanbul zinciriisinin 3 kuruş 40 akçe iken, Mısır tuğralısının resmi kuru 2 kuruş 75 akçe, Mısır zincirlisininki ise 2 kuruş 90 akçeydi. Ö zetle, Mısır'da darbedilen altın sikke­ lerin kur değerleri yüzde 1 5 -20 oranında daha düşüktü . 4- Macar altını 3 ,47 gram ağırlığındaydı. 5- İ ngiliz sterlini için verilen ilk kur değeri 1 740 yılına aittir. 1 8 . yüzyılın büyük bir bö­ lümünde sterlin esas olarak altına bağlıydı. Kaynaklar: Belin, Türkiye İktisadi Tarihi; Baykal, "Osmanlı İ mparatorluğu'nda"; Pere, Osmanlılarda Madeni Paralar; Michoff, "Contribution a l'Histoire du Commerce"; Artuk ve Artuk, İslami Sikkeler Kata/oğu; Issawi, The Economic History of Turkey, s. 327- 3 1 .

1 79

ıso

nel eğilimlerle birlikte değerlendirmek gerekir. Ayrıca, Avrupa'da gümüş üretiminin artışından sonra, bu üretimin bir bölümü Avrupa'ya karşı sağ­ lanan ticaret fazlaları sayesinde Osmanlı ekonomisine girmeye başlamıştı . Böylece 1 8 . yüzyılda gümüş, Osmanlı para düzenindeki birincil ko­ numunu yeniden kazanmış oluyordu. Tablo l 0 . 1 'de özedenen veriler, kuruşun gümüş içeriğinin l 720'lerden l 760'ların sonlarına kadar top­ lam yüzde 40 azaldığını gösteriyor. Osmanlı para biriminin istikrarlı Ve­ nedik dükası karşısındaki kur değeri de bu 40 yıl boyunca 3 kuruştan 4 kuruşa gcrilemiştir. I 9 Bu tağşiş hızının önemsiz olduğu söylenemez. An ­ cak hem akçenin piyasalardan kaybolduğu 1 7 . yüzyılla, hem de kuruşun gümüş içeriğinin büyük bir hızla azaldığı 1 9 . yüzyılın ilk yarısıyla karşı­ laştırıldığında, bu dönemin bir parasal istikrar dönemi olduğu belirgin­ leşmektedir. ı o 1 8 . yüzyıldaki bir diğer önemli eğilim de, Balkanlar'dan Doğu Ana­ dolu'ya kadar uzanan eski akçe bölgesindeki darphane faaliyetlerinin mer­ kezileşmesidir. Bu geniş bölgede faaliyet gösteren darphanelerin sayılan 1 7. yüzyılın ikinci çeyreğinde hızla az almıştı . Darphane sayılan ı 8 . yüz­ yılda da sınırlı kaldı . Yüzyılın ikinci yarısında kuruş ve kesirieri neredeyse sadeec İstanbul 'da üretilirken , taşra darphaneleri sınırlı miktarda bakır sikke basınakla yetindiler. Kuruş türünden büyük boy sikkeler ve kesirieri B alkanlar ve Suriye 'de hiçbir zaman üretilmedi .2 1 Yalnızca Bağdat'taki darphanede ı 9. yüzyılın başlannda I l . Mahmud'un saltanatı sırasında ku­ ruş ve diğer gümüş sikkeler basıldı . 22 İktisadi genişleme, mali istikrar, gümüşün bollaşması ve darphane üre­ timinin artması, İstanbul'a yakın bölgelerde kuruşun güçlenınesini sağla­ dıysa da yeni para biriminin taşrada yerleştirilmesi daha zor oldu. Taşra­ daki sikke darlıklan nedeniyle Avrupa sikkelerine olan ilgi uzun bir süre ı9

1 9. yüzy ı l ı n başlarında kuruşun ta�şişi için, bkz. Bölüm 1 2.

20 Parasal istikrardan yana alan bir kesim, başkentte ücretleri ni kuruş üzeri nden alan

ve ta�şişlerden sonra ücretleri artırı lmayan yeniçeri lerd i . Merkezi devlet i le yeniçeri­ ler ve di�er kentli kesimler arası nda para b i ri m i n i n i stikrarı konusundaki mücadele Bölüm 1 2'de ele a l ınmaktadır. 1 8. yüzyı lda taşradaki ôyônın devletin para konusun­ daki uygulamaları nı etki leyip etki lemedi�i, araştırı l ması gereken i lg i nç bir konudur. Hem ticari faaliyetleri hem de net olarak alacak l ı olmaları nedeniyle, ôyônı n para­ sal i stikrardan yana olmaları beklenir. ı ı Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 1 ı 2- 1 24. 22 Age., s. 1 1 4- 1 35; Sultan, Coins of the Ottoman Empire, s. ı 96-333. Bu genel e�i l i­ m i n i lg i nç bir istisnası, Osmanl ı devleti n i n 1 723- 1 735 dönemi nde Iran i le girişi len savaşlar sırasında güney Kafkaslar'da s ikke üretmesidir. Bu sikkeler lran l ı lar'dan a l ı nan darphanelerde Iran sikke standartlarına göre üretilmekteydi . Ayrıntı lar için, bkz. Bölüm 6, s. 1 1 3 ve dipnot 54.

devam etti .23 Osmanlı sikkelerinin yokluğu nedeniyle, tağşiş edilmiş Av­ rupa sikkeleri, ara sıra da olsa, gemilerle yerel piyasalara getirilmekteydi.24 Para darlıklarının etkisiyle, poliçe ve benzeri ödeme araçlarının özellikle Avrupa ticaretindeki yeri de güçleniyordu . Bu güçlüklere rağmen, 1 8 . yüzyılın ortalarından itibaren kuruşun Anadolu'nun yanısıra, Romanya prenslikleri dahil Balkanlar'da da temel hesap birimi ve ödeme aracı ko­ numuna geldiği görülmektedir. Böylece bu geniş alanda fiyatlar, devlet ödemeleri ve daha genel olarak parasal büyüklükler bu yeni birim cinsin­ den ifade edilmeye başlandı .25 Suriye ise daha önceki dönemlerde olduğu gibi 1 8 . yüzyılda da Ana­ dolu ve Mısır'daki para birimleri arasında bir geçiş bölgesi olma özelliği­ ni korudu .26 1 640'lardan sonra İstanbul ve Anadolu'da sikke üretimi gerileyince , akçe Suriye'de de piyasalardan kaybolmuştu . Suriye'nin pek çok bölgesinde küçük günlük işlemlerde hesap birimi olarak Mısır'ın pa­ rası kullanılmaya başlamıştı . 27 Daha büyük işlemlerde ise, 1 8 . yüzyılın başlarına kadar Hollanda taleri en önde gelen hesap birimi ve ödeme aracıydı . Kuruşun ortaya çıkışı ve bir ölçüde başarılı olmasıyla, yeni para birimi Suriye'de de kullanılmaya başlandı . Yüzyıl ilerledikçe kuruş, sadece istikrarsızlıklar içindeki Mısır parasının değil, Avrupa sikkelerinin de yerini almaya başladı . Ancak, Suriye içinde bölgeler arası farklılıklar da görülüyordu . Örneğin kuzeyde Halep'te, kuruş ve kesirieri kısa zamanda yer23 Ömeı:)in, 1 8. yüzy ı l ı n ikinci yarısına kadar Avrupa l ı tüccarlar yeni üreti lmi ş Hollan­ da telerlerin i getirmeye devam etti ler; bkz. BOA, C.D. 2028. 24 Frongokis-Syrett, The Commerce of Smyrna, s. 78-80, 1 34- 1 67. 25 1 8. yüzyı lda Bolkanlar'daki ticari ve parasol koşul lar için bkz. N. Todorov, The Bal­ kan City, 1400- 1 900, University of Washi ngton Press, Seottle, 1 983, s. 1 27- 1 84; N . G . Svoronos, L e Commerce de Salonique au XVIlle Siecle, Presses Universitoires de Fronce, Paris, 1 956, s. 82-83, 1 1 4- 1 8; F. Beojour, A View of the Commerce of Greece . . . from 1 787 to 1 797 (Fransızcadon çeviri), H. L. Golabi n, Londra, 1 800, s. 366-372; B. Murgescu, "The Romanion Pri ncipo l i ties at the Crossroads of the Otto­ man and Centrol European Monetary Systems", Money and Currencies in the Otto­ man Empire 1690- 1850 Konferansı 'nda sunulan tebli�, Istanbul, Kasım 1 997; J . R. Lampe ve M. R. Jockson, Balkan Economic History, 1550- 1 950, I ndiana University Press, Bloomi ngton, 1 982, s. 39-47, 55-66 ve 8 1 -86. 1 8. yüzyı lda Bolkanlar'daki ye­ rel ponayırlordo kuruş ve para cinsinden toplanan verg i ler için, bkz. Ö. Şen, Osman­ lt Panaytrlan, (18. - 1 9. Yüzyt/), Eren Yayıncı l ık, Istanbu l , 1 996, s. 1 7-95. 26 Bkz. Bölüm 6, s. 1 07- 1 09. Zl Aynı biçi mde, 1 7. yüzyı l ı n sonlarına doğru Girit i le Mısır orası ndaki ticaretin büyü­ mesiyle birlikte, Mısır'ın porası Girit'te en önde gelen hesap birimi oldu. M. Greene, "Commerce and the Ottomon Conquest of Kondiyye", New Perspectives on Turkey 1 0 ( 1 993), s. 95- 1 1 8.

181

ısı

leşti, önde gelen hesap birimi ve mübadele aracı konumuna geldi.2 8 Kıyı bölgelerinde ise yüzyılın başlarında Hollanda taleri, İspanya'mn riyal ku­ ruşu ve Venedik dükası kullanılmaktaydı. Bu bölgelerde de kuruş yüzyı­ lın ortalanndan itibaren hem yerel işlemlerde hem de uzun mesafeli tica­ rette güçlenmeye başladı.29 Şam'da ise kuruş, hem temel hesap birimi hem de önde gelen ödeme aracı oldu, ancak Mısır parası ( mısriye) yüzyı­ lın sonlanna küçük işlemlerde bir hesap birimi olarak kullanılm.aya de­ vam etti.30 Bu dönemde Anadolu, Suriye ve Mısır'ın para piyasaları arasındaki bağiann da güçlendiği görülüyor. Örneğin, yerel mahkeme kayıtların­ dan son yıllarda derlenen veriler, düka, esedi kuruş ve riyal kuruş gibi önde gelen Avrupa sikkelerinin Şam piyasalarındaki kur değerlerinin İs­ tanbul ve Kahire'dekileri çok yakından izlediğini gösteriyor.3 l Bu nokta­ da İstanbul kuruşunun Suriye'nin pek çok bölgesinde, özellikle de ku­ zeyde daha yaygın kullanılmaya başlamasıyla birlikte, Anadolu ile Suriye arasındaki iktisadi ve ticari bağların 1 7. yüzyıla oranla daha güçlendiğini düşünebiliriz. Irak'ta ise kuruşun başarısı daha sınırlı kaldı. Gerçi, İstanbul kuruşu yüzyıl boyunca gücünü artırarak önde gelen hesap birimi konumuna ulaşmıştı. Ancak, kuruşlar l 8 1 4'te Bağdat darphanesinde üretilmeye başlana­ na kadar, yerel piyasalarda yaygın kullamlmıyordu. 32 Yine de, elimizde 28 1 8. yüzy ı l ı n boş larında Kuzey Suriye'deki parasol koşul lar için bkz. R. Davis, Aleppo

19

30

31 32

and Devonshire Square, English Traders in the Levant in the Eighteenth Century, Mocm i l lon, Londra, 1 967, s. 1 89-206; daha sonraki dönem için, A. Marcus, The MicJdle East on the Eve of Modernity, A leppo in the Eighteenth Century, Columbio University Press, New York, 1 989, s. 1 2 1 - 1 35. F i l i stin'de tedovül eden sikkeler için, A. Cohen, Palestine in the Eighteenth Century, Kudüs, 1 973, s. 1 79:269. 1. Adel, Documents Diplomatiques et Cansulaires Relatifs a I'Histoire du Liban, Edi· tions des Oeuvres Pol itiques et H istoriques, Beyrut, 1 983, çeşitl i sayfalarda. C. Estoblet and J . S. Poscuol, "Domoscene Probote lnventories of the 1 7th and 1 8th Centuries: Same Preliminory Approoches and Results•, International Journal of Midd· le East Studies 24 ( 1 992), s. 376-383; ve Farnilfes et Fortunes a Damas, 450 Foyers Damascains en 1700, lnstitut Fronçois de Domos, Şam, 1 994, s. 59- 1 1 2; A. ei-Budeyri ei-Ho l lok, Havadis·i Dimaşkü 'I- Yevmiyye, 1 1 54- 1 1 75 A . H . 1 74 1 - 1 762, haz. Ahmed lzzet Abdülkerim, Kohire, 1 959, s. 4- 1 05: Bu kitapton kimi alıntıları I ngilizeeye çevire­ rek bono gönderen Profesör Abdülkerim Refik' e teşekkür borçluyum; B. Mori na, "Mon­ noies d'or et d'argent o Domos, 1 750- 1 830", Money and Currencies in the Ottoman Empire 1690- 1850 Konferansı'nda sunulan tebliÇj, Istanbu l, Kası m 1 997. Estoblet ve Poscuol, "Domoscene•, s. 38 1 -383. Boçıdot'to gümüş s i kke üreti m i n i n tekrar baş laması hakkında bkz. BOA, H . H . 278 1 5/A, B ve C , 27826 ve 28823; ayrıca Schoendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 1 35- 1 42. 1 830' 1orda BoÇjdat bölgesinde tedavü l eden sikke çeşitleri ve bunların kurları için bkz. BOA, H . H . 278 1 5/D ve 52490.

Irak'ın göçebe aşiret nüfusu arasında bile, kuruşun giderek daha fazla rağbet gördüğüne ilişkin kanıtlar vardır33 ( bkz . Resim 40). Altın sikkelere gelince, 1 5 . yüzyıldan itibaren Venedik dükasıyla aynı standartlarda üretilen Osmanlı sultanisi ya da şerifisinin üretimi, 1 7. yüz­ yılın sonlannda durdurulmuştu . 1 8 . yüzyılın başlannda altın, Avrupa'da ve diğer bölgelerde tekrar yükselişe geçince, Osmanlı darphanelerinin al­ tın sikke üretimi de yeniden canlandı .34 1 697 ile 1 728 yıllan arasında sul­ taninin yerine tuğralı, cedid İstanbul, zincir/i, fındık ve zer-i mahbub ad­ lannı taşıyan bir dizi yeni altın sikke üretildi . Bu sikkelerden sonuncusu dışındakiler, dükanınkine yakın standartlarda üretilmeye başladı . 1 5 . yüz­ yıldan beri izlenen politikayı sürdüren devlet, altın sikkelere sabit değerler vermekten kaçındı, kur değerlerinin günlük olarak piyasalarda belirlenme­ sini ya da dalgalanmasını tercih etti. Devlete yapılan ödemelerde , altın sikkeler piyasadakilere yakın olarak belirlenen resmi kur değerleri üzerin­ den kabul edilmekteydi ( bkz. Tablo 1 0 . 2 ) . İstanbul'da basılan altın sikkelerin aynı isimler ve standartlarla Mı­ sır'da da üretilmesi için Kahire'ye de talimat gönderildi .35 Ancak, Kahi­ re'de üretilen sikkelerin altın içerikleri, sürekli olarak İstanbul'dakilerin altında kalıyordu. İstanbul ve Kahire'nin altın sikkelerinin resmi kur değerleri başa baş kabul edildiği için, başkentte üretilen sikkeler kısa sürede piyasadan kaybolurken, Mısır'da üretilenler İstanbul ve çevresinde de tedavül etmeye başladılar. Bu durumda, İstanbul'daki yönetim, bir yandan düşük standartlı altın sikke üretimini yasaklarken, öte yandan da İstanbul darphanesinin altın sikke basımı için talep ettiği ücreti düşürerek başkente altın çekmeye çalıştı . Ancak bu önlemler fazla etkili olmadı . Zaten İstanbul'da farklı adlarla yeni altın sikkelerin piyasaya sürülmesinin esas nedeni de Kahire'de üretilen sikkelerin yarattığı güçlüklerdi . Sorun ancak Mı sır'da üretilen altın sikkelere daha düşük resmi kur değerleri biçilmesi sa33 H. Fattah, The Politics of Regional Trade in Iraq, Arabia and the Gulf, 1 745- 1 900, State University of New York Press, Albany, 1 997, s. 3 1 -33, 223; ayrıca Abbas el­ , Azzavi , Tarihü'n-nukudü'l-lrakiyye, Bağdat, 1 958, s. 1 49- 1 5 1 . 34 Spooner, The International Economy and Monetary Movements in , s. 28-52. 35 Sah i l l i oğ l u , "Bir Asırlık Osma n l ı Para Tari h i " , s. 94- 1 22; Pere, Osmanlı/arda; 1. Ar­ tuk ve C. Artuk, Istanbul A rkeoloji Müzeleri, Teşhirdeki Islami Sikkeler Kata/oğu, Ci lt l l , Mi l l i Eğitim Basımev i , I stanbu l , 1 974; C. L. Krause ve C. Mishler C. R. Bru­ ce ll i le, Standard Catalog of World Coins, Twenty F i rst Edition, Krcuse Publ i cati­ ons, lola, Wisconsi n , 1 994; 1 8. yüzyı lda Mısır'da üreti len altın sikkeler için, bkz. Bölüm ll, s . 1 90- 1 92 ve A. Raymond, Artisans et Commerçants au Caire au XVIlle Siıkle, l nstitut F rança i s de Damas, Şam, 1 973-74, c. 1 , s. 29-3 1 ; ve T. Walz, "Gold a n d S i l ver Exchanges between Egypt a n d Sudan, 1 6th- 1 8th Centuri­ es· , J . F . Richards (ed.), Precious Meta/s in the Later Medieval and Early Modern Worlds içi nde, s. 305-328.

183

184

yesinde çözümlenebildi . Böylece Mısır ile İstanbul arasındaki altın sikke trafiği de sona erdi . 36 İstanbul'un Kahire'de darbedilen sikkelerin stan­ dartları konusunda duyarlı olmasının bir nedeni de, her yıl Mısır'dan baş­ kente gönderilen yıllık ödemeydi . Ödemeler altın veya gümüş sikkeler olarak gönderiliyorrlu ( ayrıntılar için bkz. Bölüm 1 1 ) .37 İstanbul ve Kahire'de üretilen sikkelerin altın içerikleri daha sonraki yıllarda dalgalanmaya ve azalmaya başladı . Osmanlı altın sikkelerinin is­ tikrarsızlığı, onların ülkelerarası ticarette ve servet saklama amacıyla kul­ lanımlarını da sınırladı, talebi azalttı . Yüzyılın ortalarına gelindiğinde, İstanbul ve Kahire'deki darphaneler sadece findık ile ondan daha küçük olan zer-i mahbubu üretmekteydiler. Bu iki sikkenin üretimleri 1 9 . yüz­ yılın başlarına kadar sürmüştür. İstanbul'un findıkının kur değeri yüzyı­ lın büyük bölümünde dükadan biraz daha düşük ve aynı piyasalarda te ­ davül eden Macar altınınkine oldukça yakın kaldı ( bkz . Tablo 1 0 . 2 ) . Tunus'ta üretilen sultani ve daha sonraki zer-i mahbublarla, Cezayir'de darbedilen sultaniler ise Akdeniz ticaretinde, özellikle de Doğu Akdeniz ve Mısır'da yaygın olarak kullanılıyordu . 38 Ancak, 1 8 . yüzyılda Osmanlı altın sikkeleri gümüş sikkeler kadar önemli bir konuma gelernemiş ve esas olarak gümüşün ardında, ikinci planda kalmıştır39 ( bkz . Resim 34, 35 ve 36 ) . Yabancı sikkeler arasında, Hollanda taleri, İspanya'nın sekiz reallik sik­ kesi ve bunlara benzeyen Alman ve Avusturya sikkeleri, 1 8 . yüzyılda da ülkelerarası ticarette ve yerel ödemelerde kullanılmaktaydı. Kuruşun yük­ selişiyle birlikte, özellikle İstanbul'a yakın bölgelerde, bu sikkelerin önemi azaldı . Yabancı sikkelerin kur değerleri piyasalarda belirlenmekteydi, dev­ let bu piyasalara ancak ender olarak, olağanüstü durumlarda müdahale ediyordu. Venedik'in altın dükası 1 8 . yüzyılda Doğu Akdeniz'de en fazla kullanılan Avrupa sikkesi ve hesap birimi olma özelliğini tekrar kazandı . 36 Sahi l l i oğlu, "Bir Asırlık Osman l ı Para Tari hi", s. 1 1 2- 1 1 4. 37 1 8. yüzyı lda ve 1 9. yüzy ı l ı n baş ları nda büyük parasal mi ktarları ifade etmek i ç i n kullanı lan bir terim keseydi . Bir kese S OO kuruşa eşitt i . Tabako!)lu (Gerileme Döne­ mine Girerken, s. 59-63) 1 8. yüzy ı l ı n i lk yarısında Kahi re'den lstanbul'a gönderi len y ı l l ık ödemeleri n ayrıntı l ı bir l i stesini sunmaktadır; bkz. Bölüm ll, s. 1 89; ve Show, The Financial and istrative Development of Ottoman Egypt, s. 283-3 1 2. 38 D. Panzac, "L' Economie-Monde Ottomane en Question: Les Clauses Monetai res dans les Contrats d'affretement Maritime au XVI l le Siecle", The Journal of the Eco· nomic and Social History of the Orient 39 ( 1 996), s. 368-378. 39 Ayrıca bkz. C. Carriere, "RıHiexions sur le Probleme des Monnaies et des Metaux Precieux en Mediterranee Orientale au XVI l l e Siecle", Cahiers de la Mediterranee, Commerce de gros, Commerce de detail dans /es pays Mediterraneens, XV/e - X/Xe Siecle içi nde, N i ce, 1 976.

Düka ve diğer altın sikkeler büyük işlemlerde ve servet saklama amacıyla kullanılmaktaydı40 ( bkz. Tablo 1 0 . 1 ve 1 0 . 2 ) . Avrupa ülkeleriyle yapılan ticaretin büyümesi sonucunda, Osmanlı ekonomisi 1 760'lardan itibaren Avrupa'nın çok yanlı ödemeler ağının içi­ ne çekilmeye başladı . 1 7. yüzyılda da Osmanlı-Avrupa ticaretinde poliçe gibi ödeme araçlan kullanılmaktaydı .41 Ancak bu araçların hacmi 1 8 . yüz­ yılın ikinci yansında bir hayli genişledi . Ayrıca, süftece ve havale gibi yerli ödeme araçlan da imparatorluk içinde , özellikle de toplanılan vergi gelir­ lerinin taşradan başkente aktanlmasında kullanılıyordu.42 Yüzyılın son çeyreğinde ise İstanbul, uluslararası bir ticaret ve deği­ şim merkezi olarak Londra, Amsterdam, Trieste, Venedik, Viyana ve di­ ğer kentlerle birlikte, Avrupa'nın çok yanlı ödemeler ağı içine girdi . Baş­ kentte, Avrupa'nın önde gelen para birimlerinin günlük işlem gördüğü, oldukça hareketli bir poliçe ve döviz piyasası oluştu .43 Yüzyılın sonlarına gelindiğinde, Marsilya ile İstanbul arasındaki ticaretin yandan fazlası po­ liçelerle ödenir olmuştu . İstanbul'un bu kadar güçlü bir biçimde Avrupa ödemeler ağının içine çekilmesi, ticaretinin yapısından da kaynaklanıyor­ du . Başkent ihraç ettiğinden çok daha fazlasını ithal ettiği için, Avrupa tüccarları getirdikleri malın değerini dengelemek isterken satın alacak mal bulmakta zorlanıyorlardı . Oysa aynı tüccarlar, taşra kentleri ve limanlanndan Avrupa'ya büyük çapta mal ihraç etmekteydiler. Bu durumda İstanbul ile taşra kentleri ve limanlan arasındaki ödemeler ağının ge40 L. Berov, •wages i n the Balkans during the Period af Manufacturing Capita l ism and the l ndustrial Revolution•, Bulgarian Histarical Review ı ( ı 979), s. ı 06- ı ı O; F ran· gakis-Syrett, The Commerce of Smyrna, s. 78- ı 07 ve ı 34- ı 69; Establet ve Pascual , •oamascene Probate l nventories•, s. 373-393. 41 J. Sperl i ng, •The I nternational Payments Mechanism in the Seventeenth and Eighte­ enth Centuries·, The Economic History Review ı 4 ( ı 962), s. 460-463. 42 lzm i r ile Avrupa l i man ları arası ndaki ticarette pol i çe kullanımı için, bkz. Elena Fran­ gakis, •The Balance of Trade and the Balance of Payments between lzmi r and Fran· ce, ı 700- ı 789•, Comite National Grec des Etudes du Sud-est Europeen, Communi· cations Grecques Presentees au Ve Cangres International des Etudes du Sud-est Eu· ropeen, Atina, 1 985, s. ı 33- ı 38; Kahire i le Şam arası nda, bkz. Raymond, Artisans et Commerçants, c. 1, s. 30 ı ; 1 8. yüzy ı l ı n ikinci yarıs ı nda Tunus i l e Batı Anadol u arası nda pol i çe kullanımı i ç i n , bkz. S. Boubaker, • Le Transfert des Capitaux entre I'Empire Ottoman et I'Europe: Uti l i sation de la Lettre de Change Cı Smryne ( 1 760· ı 772)", Revue d'Histoire Maghrebine 2 ı t75-76 ( ı 994), s. 1 99-2 1 8. Daha önceki dö­ nemlerde, Osman l ı iç ticareti nde ve ödemeleri nde süftece ve havaleleri n kullanımı için bkz. Bölüm S, s. 92. 43 Böylece, 1 8. yüzyı l ı n sonlarından itibaren, Osmanl ı kuruşunun Avrupa'nın önde ge· len sikkeleri ve para birimleri karşısındaki kur deı;ıerleri n i , Osmanl ı kaynaklarını n ya· n ı s ı ra Avrupa mali kaynaklarından da izlemek mümkün olmaktadır.

185

lişmesi kaçınılmaz olmuştu. Poliçeler aracılığıyla, taşradan başkente gön­ derilen vergi gelirleri, İstanbul'daki Avrupalı tüccarlann taşra kentlerinde mal sann almak isteyen ortaklanna göndermek istedikleri ödemelerle de­ ğiştirilmeye başlandı. Böylece, imparatorluk içindeki ödeme akışıyla Av­ rupa ticaretinden kaynaklanan ödeme akışı da kesişmiş, daha fazla bütün­ leşmiş oldu44 ( bkz. Resim 37 ve 3 8 ) . MALI SOR U N LAR V E K U R USU N GERI LEMESI

186

Osmanlı m aliyesi ve p ara düzeni l 760'lardan yüzyıl sonuna kadar birincisi Rusya'ya karşı, ikincisi de Rusya ve Avusturya'ya karşı girişilen iki uzun ve yorucu savaşla ciddi darbeler aldı . Bu savaşlardan l 768 'den l 774'e kadar süren birincisi önemli mali sorunlar yarattıysa da, daha önceki barış döneminde biriktirilen rezervler sayesinde büyük bir tağşi­ şe gerek kalmadı . Yenilgiden sonra, 62 bin 500 kuruşluk küçük sayıla­ bilecek bir savaş tazminatı üç yıl içinde ödendi .45 Elimizdeki nümizma­ tik kanıtlar kuruşun gümüş içeriğinin I. Abdülhamid'in saltanatı sıra­ sında ( 1 774 - 1 789 ) yüzde 1 5 kadar azaldığını gösteriyor. Ancak kuru­ şun Venedik dükası karşısındaki kur değeri l 770 'lerin ortalarından l 789'a kadar 4 kuruş 1 5 akçe düzeyinde , fazla değişmeden kalabildi ( bkz. Tablo 1 0 . 1 ) . Rusya ve Avusturya'ya karşı girişilen ve l 787'den l 792 'ye kadar sü­ ren ikinci savaşta ise, Osmanlı para birimi çok daha önemli bir darbe ye­ di . Savaşın ikinci yılında III. Selim tahta geçtiğinde devlet maliyesi derin bir bunalım içindeydi . Savaşın yarattığı mali sorunlar, Rusya'ya karşı sa­ vaşa girişen İsveç'in bu çatışmayı sürdürmek için talep ettiği ve Osmanlı tarafinın kabul ettiği ödemenin baskısıyla daha da derinleşmekteydi . Ye­ niçerilerin maaşlan aylardır ödenememiş, geleneksel cülus bahşişi dağıtı ­ lamamıştı . l 789'da, işte bu koşullar altında, büyük bir tağşiş gerçekleşti ­ rilerek kuruşun gümüş içeriği üçte bir oranında azaltıldı ( bkz . Tablo 1 0 . 1 ve 1 0 .2 ) . Bir yandan savaşın yarattığı kıtlıklar, öte yandan d a tağşişin yol açacağı enflasyon dalgası karşısında da, devlet özellikle başkentte sıkı bir narh uy­ gulamasına giderek, fiyatlan denetim altında tutmaya çalıştı . Narh uygu44 E. E l dem, "Structure et Acteurs du Commerce I nternational d'lstonbul au XVI l l e

Siecle", D. Ponzoc (ed.), Les Viifes Dans L 'Empire Ottoman: Activites e t Societes içi nde, Editions du CNRS, Morsi lyo, 1 990, s. 243-272; ve E. Eldem, "Lo Circulotion de lo Lettre de Change entre lo Fronce et Constonti nople au XVI l le Siecle", H . Botu ve J. L. Bocque·Grommont (ed.), L 'Empire Ottoman, la Republique de Turquie et la içi nde, ISIS Press, Istanbul , 1 986, s. 26 1 -263. 45 Show, History of the Ottoman Empire, C. 1 , s. 250.

lamasının kapsamı, kuruş karşısında altın ve tüm yabancı sikkeleri, bir baş­ ka deyişle döviz piyasalarım içine alacak biçimde genişletildi . Savaş sırasın­ da sikkelerin resmi ya da narh fiyatlarıyla piyasa fiyatları arasındaki fark, yüzyılın başka hiçbir döneminde görülmediği kadar açıldı . Devlet halkın elindeki tüm altın ve gümüşün resmi fiyatlar üzerinden darphanelere tes­ lim edilmesini de talep etmekteydi .46 Bu önlemler tüm 1 8 . yüzyıl boyunca devletin mal, para ve döviz pi­ yasalarında giriştiği müdahaleler içinde en aşın örneği oluşturmaktadır. Ancak bu şiddetli müdahalecilik paketinin hedefine ulaşmakta başarılı ol­ duğu söylenemez. Elimizde ayrıntılı darphane kayıtları bulunmasa da, devletin ödediği fiyatlar yukanya çekilene kadar, darphaneye gelen altın ve gümüş miktanmn önemli boyutlara ulaşmadığı anlaşılıyor. Ayrıca, gıda malianna uygulanan narhlann kentlerde ve özellikle de başkentteki mal darlıklannı ağıdaştırdığı görülüyor. Narh uygulaması karşısında tüccarlar başkente mal göndermeyi reddediyorlardı . Savaşın sona ermesiyle birlikte, parasal istikrarsızlıklar ortadan kalkmaya başladı. Kuruşun gümüş içeriği ve düka karşısındaki kur değeri d e , reformcu padişah I I I . Selim 'in l 807'de tahttan indirilişine kadar değişmeden korunabilmiştir.47 187

46 S. J. Show, Between Old and New, The Ottoman Empire under Sultan Selim lll,

1 789- 1807, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1 97 1 , s. 1 75- 1 79 ve dipnot 43. Yen i kuruşun içi nde 5,95 gram saf gümüş bulunurken, devlet dört dirhem ( 1 2,8 gram) gümüş için bir kuruş ödüyordu; bkz. BOA, H . 1 204/ l 790 tari h l i C.D. no. 859. Buna l ı m boyunca devletin I stanbul darphanesi ne daha fazla gümüş ve altın geti rme çabaları i ç i n bkz. BOA, H . H . 955/d, C . D . 843, C . D . 1 04, C.D. 572, C. D. 859 ve D.BŞM. DRB 1 6652/48. 47 Show, Between Old and New.

ON BİRİNCİ BÖLÜM

UZAK EYALETLE RLE BAGLANTI LAR • •

O

nceki bölümde Osmanlı kuruşunun ortaya çıkışını incelemiştik.

Darphanelerin kapandığı ve akçenin piyasalardan kaybolduğu bir önceki dönemin tersine,

18.

yüzyılda iktisadi genişleme, mali istikrar ve diğer

olumlu gelişmelerin desteğiyle kuruş, Balkanlar ve Anadolu'da önde gelen 188

hesap birimi ve değişim aracı olmuştu . Bu bölümde ise , yine 1 8 . yüzyılda İ stanbul ile uzak eyaJetler arasındaki parasal bağlantıların evrimini inceleye ­ ceğiz. İ stanbul ile Mısır, Trablus, Tunus ve Cezayir arasındaki parasal bağ­ lantılar

1 7 . yüzyılda tümüyle kaybolmasa da bir hayli zayıt1amıştı . Ancak bu 1 8 . yüzyılda tekrar güçlendiği görülüyor. Aşağıda nümizmatik

ilişkilerin

verilere ve bir ölçüde de arşiv kayıtlarına dayanarak, bu önemli gelişmeyi ilk kez inceliyoruz. Böylece , kitabın bu iki bölümünde para tarihine ilişkin olarak sunulan yeni bulgular,

18.

yüzyılda imparatorluğun merkeziyle çev­

resi arasındaki bağların, şimdiye kadar düşünüldüğünden ya da varsayıldı ­ ğından farklı olarak, güçlendiğine işaret etmektedir. Bu gelişmenin sadece iktisadi değil, idari ve siyasi uzantılarını da dikkate almak gerekecektir.

MISI R'DA PARA Mısır ü zerine yapılan tarih çalışm aları uzun bir süre bu önemli eya­ letİn

18.

yüzyılda büyük bir özerklik kazandığını vurgulamıştı . l Ancak 1 8 . yüzyılda İ stanbul'un Mısır ü z e ­

son dönemde yapılan araştırmalar,

rindeki etkisinin sürdüğünü, aradaki siyasal ve yönetimsel bağların b i r hayli güçlü olduğunu gösteriyo r . 2 İ stanbul ile Kahire arasındaki p arasal

2

Örneı;ı in, P. M. Holt, Egypt and the Fertile Crescent, 1 5 1 6- 1 922: A Political History, Cornel l University Press, lthaca-Londra, 1 966. J . Hathaway, The Politics of Househo/ds in Ottoman Egypt, The Rise of the Qaz­ da�fls, Cambridge University Press, 1 997.

bağlar üzerinde yaptığımız araştırmalar da bu ikinci tezi desteklemek­ tedir. İstanbul'da büyük gümüş sikkelerin üretilmeye başlamasına ve yeni bir para biriminin ortaya çıkmasına karşın, küçük gümüş para Mısır'da 1 8 . yüzyılın sonlarına kadar e n önde gelen sikke ve temel hesap birimi olma özelliğini korudu. İstanbul yönetimi Mısır'da da büyük sİkkclerin basıl­ ması için baskı yaptıysa da, yerel yöneticiler bu talebe karşı direndiler. An­ cak, yüzyıl boyunca İstanbul'dan Kahire darphanesine paranın standartla­ rı konusunda talimatlar gönderildi . Ayrıca, İstanbul'dan yollanan görevli­ ler Kahire darphanesinin işleyişini ve paranın merkezde saptanan standart­ Iara uygun üretilmesini denetlerneye çalıştılar.3 İstanbul'un sürekli kaygı duyduğu bir konu, Mısır'da üretilen paranın gümüş içeriğinin İstanbul'daki kuruşa kıyasla daha düşük olmasıydı.4 Bu iki birim arasındaki resmi kur bire kırk olarak saptandığı için, Kahire'de üretilen paranın gümüş içeriği, İstanbul kuruşunun kırkta birinden daha az olursa, gümüş İstanbul'dan Mısır'a akıyordu . Merkezi devletin başını ağrı­ tan bir diğer sorun da, Kahire'den İstanbul'a gönderilen yıllık ödemeyle il­ giliydi . Yıllık ödemeler 1 6 . yüzyılda 500 bin altın sultani olarak belirlen­ mişti . Bu hem İstanbul ve Kahire'nin yıllık bütçeleri, hem de imparatorluk içindeki bölgelerarası ödeme akışı açısından oldukça büyük bir miktardı. Ancak 1 8 . yüzyıldaki uygulamada, ödemeler gümüş para ile yapılıyordu . Her yıl gönderilen miktar, İstanbul'un Kahire üzerindeki denetim ve etkinliğine bağlıydı. Kimi yıllarda İstanbul'dan gelen uyan ve tehditlere rağmen pek az ödeme yapılmaktaydı . Yüzyılın ilk yarısında yıllık ödemeler 8 ile 30 milyon para arasında dalgalanmış ve ortalama olarak 1 8 milyon para ya da 1 3 5 bin altın dolaylarında kalmıştır. 5 Mısır parasının standartlan düşünce, İstanbul'da hazineye giren miktar da azalmaktaydı. Öte yandan, 1 8 . yüzyıl­ da padişah adına Mısır'dan Mekke ve Medine'ye gönderilen miktar da yarım milyon paradan 1 0 milyon paraya yükselmişti .6 İstanbul'un tüm gayretlerine rağmen, İstanbul ve Kahire'de darbedi­ len sikkelerin gümüş içerikleri arasındaki fark sürdü . Bu fark ara sıra yüz3

4 5 6

Istanbu l'dan Kahire darphanes i ne gönderi len tal i matların örnekleri için bkz. BOA, C. D. 2703, 275, 4 1 4, 2287, 2757, 822, 1 1 1 6, 1 066, 1 1 46, 2802, 1 967 ve H . H . 27734. 1 768 tari h l i b i r belgede A l i Bey'in yeni yönetimi nden Kah ire darphanesi n i n işlerine karışmaması istenmekteydi; C. D. 1 968. Sah i l l ioÇ)Iu, "Bir Asırl ık Osman l ı Para Tari hi", s. 98- 1 1 7. A. TabakoÇ) Iu, Gerileme Dönemine Girerken Osmanl1 Maliyesi, s. 6 1 -63. TabakoÇjlu, Gerileme Dönemine Girerken, s. 59-63 yüzy ı l ı n i l k yarısı nda Kahire'den l stanbu l'a gönderi len y ı l l ı k ödemelerin ayrınt ı l ı bir dökümünü vermektedi r; ayrıca Show, The Financial and istrative Development of Ottoman Egypt, s. 283-3 1 2.

189

1 90

de 20, hatta yüzde 30'a kadar çıku, arıcak uzun vadede, Kahire'nin parası İstanbul'un kuruşuna bağlı kaldı .? 1 720'lerden 1 760'lara kadar, kuruş gümüş içeriğinin yüzde 40'ını kaybederken, Kahire parasının gümüş içe­ riği de onunla birlikte azaldı . Kuruş ve para arasındaki kur değeri sabit kaldı . Bu iki para birimi Venedik dükası karşısında aynı oranda değer yi­ tirdiler.8 Ancak, kuruş ile para arasındaki bu ilişki 1 760'larda koptu. Bu tarihten sonra, Mısır'daki iktisadi ve mali bunalım nedeniyle, paranın gü­ müş içeriği hızla geriledi ve kuruşun gümüş içeriğinin kırkta birinin yarısı düzeyine kadar indi9 ( bkz. Tablo 1 1 . 1 ) . Büyük gümüş kuruşlar ve kesirieri 1 769-70 yılında, Al i Bey'in yöneti­ mi sırasında Kahire'de de üretilmeye başlandı . Bu uygulama yüzyıl sonu­ na kadar devam etti . l0 Kahire'de darbedilen ilk kuruş yaklaşık 1 5 gram ağırlığındaydı ve yüzde 3 1 ile 48 arasında gümüş içeriyordu . Bu durum­ da, ilk Kahire kuruşlannın aynı yıllarda İstanbul'da basılan kuruşlardan yüzde 40 ile 60 arasında daha az gümüş içerdiği anlaşılıyor. l l Kuruşlar arasındaki fark, 1 789'da İstanbul'da gerçekleştirilen büyük tağşişten son­ ra biraz azaldı . Napolyon'un M1sır'ı 1 798 'de işgali öncesinde, Kahire ku­ ruşunun gümüş içeriği yine İstanbul'unkine yakın, ancak onun biraz al­ tındaydı. Mısır'ın altın sikkeleri de 1 8 . yüzyıl boyunca İstanbul'dakilere bağlı 7

ı kuruş 40 paraya eşit olduı:)u için, I stanbul i le Kahi re'nin standartları nın eşit olma­ s ı , Kahi re parasının Istanbul kuruşunun kırkda biri kadar gümüş içermesi demekti. Örneı:)in, ı 762'de Istanbul 'dan gönderi len Hatibzade Ahmed Aı:)a, Kahire'deki ince· lerneleri nden sonra, yüzde 58 saflıkta ı 25 d i rhem gümüşten ı 000 para kes i l mesi ne karar verd i . Bu standarda göre, Kahi re parası 0,23 gram gümüş içerecekti . S. Ber· nard, Description de I'Egypte, C. XVI , Les Monnaies d'Egypte, 2. baskı , Paris, ı 825, s. 47-48, a l ı ntıyı yapan S. Lachman, "The Coins Struck by A l i Bey in Egypt", The Numismatic Circular 83 ( ı 975), s. 200. Aynı tari hlerde bir Istanbul kuruşu 6 di rhem aı:)ırl ıı:)ındaydı ve yüzde 60 saf gümüş içeriyordu. Bu kuruşun kırktc biri 2,7 gram saf gümüş içermekteydi; bkz. Tabi o ı O. ı . 8 Raymond, Artisans et Commerçants au Caire au XVIlle Siec/e, c. ı , s. 34-36. 9 Age., s. ı 7-52. Oysa, ı 7. yüzyı lda Mısır parası akçeden daha i stikrarl ıyd ı . ı o ı 8. yüzyı lda Osmanlı lar' ın M ı s ı r üzerindeki denetimi iki kez tehl ikeye girdi v e her iki olayda da, Kahi re'de üreti len sikkeler, deı:)i şen siyasal koşul ları hemen yansıttı lar. ı 769'da, dönemi n Mısır val i s i Ali Bey ayaklanarak Mısır'ın baı:)ımsızl ıı:)ını i lan ett i . Ancak, Istanbul i le giriştiı:)i mücadeleyi üç y ı l sonra kaybetti . Ayaklanma sırasında üreti len sikkeler gerçi Osmanlı padişahı l l l . Mustafa'nın ( ı 757-74) adını taşıyordu, ama üzerleri ne Ali Bey'i n adı da eklenmişti . Aynı biçi mde, Napafyon'un Mısır' ı i şga· li s ı rası nda piyasaya sürülen sikkeleri n üzeri nde, Bonaparte'ı temsi l etmek üzere, Arapça B harfi bul unuyordu. Lachman, "The Coins", s. ı 98-20 ı . l l Raymond, Artisans et Commerçants, s. 33-34; Lachman, "The Coi ns", s. 1 98-20 1 ; Krcuse ve Mishler, Standard Cata/ag o f World Coins, 2 1 . baskı, 1 994. Ayrıca, bkz. Tablo 1 1 . 1 .

TABLO 1 1 . 1 : MISIR'IN PARASI, 1 690-1 798 Sikkelerin

Düka karşısındaki

Ortalama Yaklaşık Saf Gümüş

Ağırlığı

Ayan

İçeriği

Yıllar

(Gram)

(yüzde)

(Gram)

1 690 1 698 1 705 1 720 1 735 1 740 1 760 1 788 1 789 1 798

0,54 0,69 0,63 0,63 0,57 0,57 0,35 0,35 0,3 1 0,22

70 60 60 60 60 60 50 50 44 35

0,4 1 0,4 1 0,38 0,38 0,34 0,34 0, 1 8 0,18 0,14 0,08

SafGümüş Ven. Dükası kurlanna bakarak Karşısında İçeriği (Para/Akçe) Kur Değeri

3,1 3,1 2,8 2 ,9 2,7 2 ,8 1 ,9 2,3 2 ,4 1 ,6

Para/Akçe Kunı

105 120 1 30 120 145 1 60 1 68 225 235 360

2 ,9 2,5 2,6 3 ,2 2,7 2 ,8 2,8 2 ,9 2 ,9 2 ,6

Notlar 1 - Paranın gümüş içeriği yasal standardını yansıtmaktadır. Ancak dolaşımdaki sikkeler ge­ nellikle daha h afi f ve daha düşük ayardaydılar. Saf gümüş içeriği açısından bakıldığında, yasal standartlarla dolaşımdaki sikkeler arasındaki fark yüzde 20 ile 30 arasında değişmekteydi. 2- Sütun 5, paranın saf gümüş içeriği ile akçenin saf gümüş içeriği arasındaki oranı ver­ mektedir. Akçenin gümüş içeriği 1 2 0 akçe = 1 kuruş hesabıyla Tablo 1 0 . 1 'den alırunışnr. 3- Sütun 7, İ stanbul akçesinin düka karşısındaki kur değerini, paranın düka karşısındaki kur değerine bölerek bulunmuştur. Akçenin düka karşısındaki kur değerleri Tablo 1 0 . 1 'den alınmışnr. 5- Elimizde paranın 1 9 . yüzyılın başlanndaki gümüş içeriğine ilişkin aynnnlı bilgi bu­ lunmamaktadır. Ancak, paranın ve Mısır'da da basıtmaya başlanan kuruşun 1 806- 1 8 34 ara­ sında Avusturya raleri ve Kahire'deki diğer Avrupa sikk.eleri karşısında hangi oranda değer yitirdiği incelenince ( Cuno, The Pasha 's Peasants, Ek 2 ) , bunlann gümüş içeriklerinin o dö­ nemde hızlı bir tağşiş geçirmekte olan İ stanbul kuruşunu yakından izlediği anlaşılıyor. Meh­ med Ali Paşa'nın 1 8 34'te başlattığı para reformundan sonra, Kahire ve İ stanbul'un para birimleri arasındaki bağlantı sona ermiştir. Kaynaklar: Raymond, Artisans and Commercants, Cilt. 1 , s. 34- 52; Krause ve Mishler, Standard Catalog of World Coins; ve Cuno, The Pasha's Peasants, Ek 2 .

kaldı. İstanbul'u izleyen Kahire de 1 7 . yüzyılın sonlanndan itibaren yeni altın sikkeler basmaya başlamıştı . Kahire'de 1 6 . yüzyılın başlanndan itiba­ ren üretilen şerifi ya da sultanilerio yerine, 1 696-97 yılında İstanbul ya da tuğralı altınlar basıtmaya başlandı. 1 707 yılından itibaren bunlann yerine zincirli, 1 725 'ten sonra da findık altınlan üretilmeye başlandı . l2 Yüzyılın 12 Raymond, Artisans et Commercants,

s.

29-3 1 ; ayrıca bkz. Bölüm 6,

s.

1 02- 1 03.

1 91

1 92

ikinci yarısında, İstanbul'da olduğu gibi Mısır'da da en fazla kullanılan al­ tın sikke, zer-i mahbub'du . Ancak Mısır'ın findık, zer-i mahbub ve diğer altın sikkeleri İstanbul'da üretilenlerden daha az altın içerdiği için, kur değerleri de onlardan düşüktü . Örneğin ı 73 ı 'de İstanbul'da üretilen tuğralı altının İstanbul'daki resmi kuru 3 kuruş, zincirlininki ise 3 kuruş 40 akçeydi . Aynı yılda Mısır'da üretilen tuğralının İstanbul'daki resmi ku­ ru 2 kuruş 75 akçe, Mısır'da üretilen zincirlinin resmi kuru ise 2 kuruş 90 akçeydi . Mısır'da büyük gümüş sikkelerin üretilmeyişi , büyük işlemler için hem yerli hem de Avrupa'nın altın sikkelerine olan talebi arttırmak­ taydı l 3 ( bkz . Resim 3 5 ) . Mısır'da yönetim Salıra'dan gelen ticaret ve altın akışını özendirmeye çalışıyordu. Her yıl Salıra'nın güneyinden Mısır'a gelen hac kafileleriyle yakından ilişkili olan bu altın akışının, ı 730'lardan sonra gerilediği anla­ şılmaktadır. ı 8 . yüzyılda güneyden gelen altın miktarının, Kahire darpha­ nesinin üretim hacmiyle karşılaştırıldığında, fazla önemli olmadığı da tah­ min edilmektedir. 1 4 Yine de, İstanbul bölgesine kıyasla, Mısır bir altın bolluğu ve buna karşılık göreli bir gümüş darlığı yaşamaktaydı . Bu ne­ denle, İstanbul bölgesiyle Mısır arasındaki ödemelerde altın genellikle İs­ tanbul'a doğru akarken, gümüş Mısır'a gitmekteydi . I S 1 8 . yüzyılda İstanbul'da bakır sikke üretimi sınırlı kalırken, Mısır'da fii l us veya cedid olarak anılan bakır sikkeler bol miktarda üretilmiştir. Ba­ kır sikkelerin çoğunluğu beşte iki veya yanın dirhem ( ı ,2 veya ı ,6 gram ) ağırlığındaydı . itibari değerleri de 8 tanesi bir paradan 1 8 tanesi bir para­ ya kadar değişmekteydi . Yüzyılın sonlarına doğru tağşişler ve enflasyon, paranın kesirierini günlük işlemlerde yararlı olamayacak kadar küçültünce, bakır sikkelerin üretimi de durduruldu . I 6 Avrupa sil�keleri arasında Hollanda taleri ile İspanya'nın sekiz reallik sikkesi, yüzyılın ilk yarısında Doğu Akdeniz'in diğer bölgelerinde oldu­ ğu gibi, Mısır'da da geriledi . Onların yerini bunduk ya da 1erifi bunduk diye adlandırılan ve 1 8 . yüzyılda yeni bir çıkış gerçekleştiren Venedik dükasıyla Macar altını (ferift macar) , Alman taleri ve özellikle Yemen 13 ÖrneÇjin, paranın ta!)şişi ve bir büyük gümüş sikkeni n yoklugu nedeniyle, 1 8. yüzyı· l ı n son çeyreÇji nde Mısır'da, riyal diye anı lan ve 90 paraya eşit kabu l edi len hayal i bir hesap birimi yaygın olarak kullanılmaya başlandı . Raymond, Artisans e t Com­ mercants, s. 39-40; ve K. Cuno, The Pasha's Peasants, Land, Society and Ecanomy in Lower Egypt, 1 740- 1 858, Cambridge Un iversity Press, 1 992, s. 2 1 1 . 1 4 Walz, "Gold and Si lver Exchanges between Egypt and Sudan•, s. 3 1 1 -325. 15 Soh i l l ioglu, "Bir Asırl ık Osmanlı Para Tari hi", s. 1 1 2- 1 1 4. 1 6 S. Lachman, "The Eighteenth Century Egyptian Copper Coinage•, The Numismatic Circular 86 ( 1 978), s. 238-239; Raymond, Artisans et Commercants, s. 20-25.

ile Arap yanmadasında rağbet gören Avusturya'nın Maria Teresa taleri aldı . l 7 1 9 . yüzyılın başlarında, Napolyon 'un Mısır'ı işgalinden Mehmed Ali Paşa'nın 1 8 34'te gerçekleştirdiği para reformuna kadar geçen süre, İstan­ bul kuruşu için olduğu gibi, Mısır para birimi için de oldukça tirtınalı ve sorunlu bir dönemdi . Bu dönemde basılan Mısır sikkelerinin gümüş içeri­ ği hakkında elimizde ayrıntılı bilgiler yok. Ancak, Mısır parasının tağşişini ve değer kaybını piyasada oluşan kur değerlerinden izlemek mümkündür. istikrarlı bir sikke olan Maria Teresa taleri karşısında para, 1 798 ile 1 8 34 yıllan arasında değerinin yüzde 80'ini kaybetti, bir talerin kur değeri 1 50 paradan 800 paraya yükseldi . Bu değer kaybı, aynı dönemde İstanbul ku­ ruşunun gösterdiği gerilemeden biraz daha az, ancak oldukça yakındır. Ayrıca, değer kayıplarının zamanlaması da İstanbul'dakine çok benzemek­ tedir. l S Anlaşılan, İstanbul ve Kahire hükümetleri arasında yaşanan siyasal gerginliklere ve savaşa kadar uzanan çatışmalara rağmen, Kahire'nin para ve kuruşu bu dönemde İstanbul'daki para birimini yakından izlemiştir. l9 Altın sikkelerde ise, Mehmed Ali Paşa'nın yönetimi 1 8 . yüzyılın zer-i mahbublarını basmaya devam etmiş, ancak bunların hacmi sınırlı kalmıştır. Mısır'ın reformcu valisi Mehmed Ali Paşa'nın 1 820'lerde ve 1 8 30'larda bile bir yandan Osmanlı ordularıyla savaşıp onları yenerken, öte yandan da para birimini İstanbul'unkine bağlı tutması , çok ilginç ve üzerinde biraz daha durmaya değer bir gelişmedir. Aradaki parasal bağlantının sür­ mesinde iki bölge arasındaki ticari bağlantıların gücü önemli rol oynamış olmalıdır.20 Ayrıca, İstanbul kuruşunun hızla tağşiş edilmesi ve değer yi­ tirmesinin Mehmed Ali Paşa'nın da işine geldiğini, kendisine ek mali gelir sağlamak için çok uygun bir tirsat yarattığını ve bu nedenle de Mısır'ın İstanbul'daki tağşişleri izlediğini düşünebiliriz.2 1 Çünkü Kahire'deki yöı7 Raymond, Artisans et Commerçants, s. 20-25; Maria Teresa talerleri 20. yüzy ı l ı n or­ talarına kadar Avusturya'da üreti lerek Arap yarımadası ve çevresi ne ihraç edi lmiş­ tir. M. R. Broome, "The 1 780 Restrike Talers of Maria Theresia", The Numismatic Chronicle, Seventh Series 1 2 ( ı 972), s. 22 ı -245; ayrıca C. Carriere, "Reflexions sur le Probleme des Monnaies et des Metaux Precieux en Mediterranee Orientale". ıs Cuno, The Pasha's Peasants, s. 2 1 2. ı 9 1 9. yüzy ı l ı n başlarında paranın gümüş içeriğ i ndeki hızlı düşüş için bkz. Cuno, The Pasha's Peasants, Ek 2, s . 2 ı ı -2 1 5. Poranın standartları konusunda I stanbu l 'dan Kahi re'ye gönderi len uyarılar bu dönemde de devam etti; bkz. BOA, H . H . 27647 ve 27734. 20 Mısır'da bulunan nümizmatik katalog ve koleksiyonlardan bu dönemde Istanbul sik­ keleri nin Mısır'da yaygı n olarak tedavül ettiği anlaş ı lmaktadır. F. Sultan, Le Monnaie Egyptienne, Libraire Nouvelle de Droit et de Jurisprudence, Paris, 1 9 ı 4, s. 34-45. 2ı Mehmed A l i Paşa'nın vergi ve tarımsal artığın üreticilerden al ınmasına i l işkin diğer uygulamaları için, bkz. Cuno, The Pasha's Peasants, s. ı 2 ı - ı 46.

1 93

nerim de askerlere, devlet memurlanna ve pamuk üreticilerine tağşiş edil­ miş sikkelerle ödeme yaparak ek gelir sağlıyordu. Mehmed Ali Paşa reform sürecinde İstanbul'dan birkaç adım önde ol­ duğu için, para konusunda Avrupa'dan ilk uzmanlan getirten de o oldu . Gelen uzmanların tavsiyeleri ve belki de baskılanyla Mısır 1 8 34'te, Os­ manlılardan on yıl önce , çift metalli para düzenine geçti .22 Birinci Dünya Savaşı 'na kadar Mısır tağşişe başvurmamış, altın ve gümüş sikkelerin stan­ dartları değiştirilmeden korunmuştu .23 Bir başka deyişle, 1 8 34 yılından itibaren Mısır hükümeti ek mali gelir sağlamak amacıyla tağşişe başvur­ maktan vazgeçmişti . Ancak, mali sorunlar sürdüğü için, 1 860'lardan iti­ baren hem bütçe açıklarını kapatmak hem de yatırımları finanse etmek için, Mısır Avrupa finans piyasalarında tahvil satarak borçlanmaya başladı . İstanbul örneğine benzer biçimde, Mısır'da da bu süreç yirmi yıl içinde mali iflas ve ülkenin Avrupa denetimi altına girmesiyle sonuçlandı .24 Mı­ sır'da üretilen sikkeler Birinci Dünya Savaşı'na kadar Osmanlı padişahlan ­ nın adını taşımaya devam etti . TUNUS RIYALl

1 94

1 705 yılında, yirmi yıl kadar süren bir iç savaştan sonra, yeniçeri ağası Hüseyin Bin Ali, Tunus'u iki yüzyıldan daha fazla bir süre yönetecek olan yeni bir hanedan kurdu. Padişah da kendisini tanıyarak ona beylerbeyi unvanını verdi . İstanbul'un Tunus'un yönetimi üzerinde daha fazla söz sahibi olmak için başlattığı girişimler 1 7 1 5 'te başansızlıkla sonuçlandık­ tan sonra, Osmanlı devleti bu uzak eyaletin yönetimini yerel güçlere bı­ rakmak, bu güçlerin bağlılık ifade ve vaadleriyle yerinmek zorunda kaldı . Mısır her yıl merkeze önemli miktarda ödeme gönderirken, Trablus, Tu­ nus ve Cezayir'in böyle bir yükümlülükleri yoktu . Ara sıra padişaha ve başkentteki nüfuzlu kişilere gönderilen hediyeler dışında, bu eyaletlerin merkezi hazineye düzenli ödeme yapmalan beklenmiyordu.25 22 G. Alleaume, •La politique monetaire de Muhammed A l i : Nouvel les donnees, no·

uvel les hypotheses•, Money and Currencies in the Ottoman Empire 1690· 1850 Kon­ feransı'nda sunulan tebliÇ), I stanbul , Kası m 1 997. 23 Mısır Liras ı n ı n yeni standardı 8,54 gram ve bi nde 875 ayar altın olarak bel i rlenmiş· ti . Lira aynı zamanda 1 40 gram ve b i nde 833 ayarında toplam 100 gümüş kuruş i çermekteydi . Böylece Mısır'ın resmi altın : gümüş oranı 1 5,87 olarak saptand ı . F . Sultan, L a Monnaie Egyptienne, s. 34·45; Krause v e Mishler, Standard Catalog of World Coins. 24 Mısır' ın d ı ş borçlanma süreci ve 1 875'teki iflasa (moratoryum) giden yol i ç i n bkz. D. Landes, Bankers and Pashas: International Finance and Economic lmperialism in Egypt, H arvard University Press, Cambridge, Mass. , 1 958; R. Owen, The M iddle East in the World Economy, 1 800- 1 9 / 4, Methuen, Londra, 1 98 1 , s . 1 22- 1 35. 25 Abun-Nasr, A History of the Maghrib in the /slamic Period, s. 285-29 1 .

Tunus ekonomisi için 1 8 . yüzyılın en önemli gelişmeleri, Avrupa ile ticaretin özellikle de tarım mallan ihracatının önem kazanması, buna kar­ şılık Avrupa devletlerinin baskısı nedeniyle korsanlık faaliyetlerinin gerile­ mesiydi . Tunus'ta altın ve gümüş madenieri bulunmadığı için, bölgede tedavül eden altın ve gümüş miktan dış ticaret dengeleriyle yakından iliş­ kiliydi . Dış ticaretin fazla verdiği dönemlerde darphanenin faaliyeti art­ makta, açık verdiği yıllarda ise tedavüldeki değerli maden miktarı ve darp­ hanenin üretimi azalmaktaydı. Akdeniz ticareti daha önemli olmakla bir­ likte, Tunus ekonomi ve maliyesi Salıra'nın güneyinden gelen sınırlı mik­ tardaki altından da, Cezayir kadar olmasa da, yararlanmaktaydı .26 Akdeniz'in pek çok bölgesi gibi Tunus da 1 7 . yüzyılda parasal istikrar­ sızlıklada dolu bir dönem geçirmişti . Küçük, kare biçimindeki gümüş nas­ riler ile 1 7 . yüzyılın sonlarına doğru darbedilmeye başlanan daha büyükçe harrubalar, ekonominin istikrarlı bir değişim aracına olan talebini karşıla­ yamıyordu. Para reformu girişimleri 1 70 3 'teki devalüasyonla başladı . 1 7 1 4'te Hüseyin Bin Ali tağşiş edilmiş yerel sikkelerle İspanyol reali ara­ sındaki bire bir bağiantıyı kaldırdı . İspanyol sikkelerinin yerel işlemlerde kullanılmasını yasak.ladıktan sonra, riyal adıyla yeni bir para birimi oluştur­ cluP Aynı yıl, Tunus darphanesi çeyrek riyal değerinde büyük gümüş sikkeler basmaya başladı . Zaman içinde riyalin diğer kesirieri de üretildikten sonra, bir riyal değerindeki ilk sikke 1 766 yılında piyasaya sürüldü .28 Tunus, büyük gümüş sikkelere geçiş süreciyle birlikte, İstanbul ile 1 7 . yüzyılda kesilen parasal bağlantılannı yeniden kurmaktaydı . B u dönemde Tunus darphanesinde hazırlanan riyal sikkelerinin görünümü ve üzerlerin­ deki ifadeler, İstanbul'da I l . Mustafa ( 1 69 5 - 1 70 3 ) ve I I I . Ah med'in ( 1 703- 1 730) saltanatlan sırasında hasılınaya başlanan büyük gümüş sikke­ lerinin aynıydı . Bu sikkelerin tasarımlannın İstanbul'dan gönderilmiş olma26 Üreti len altın sikkeleri n hacmine bakılacak olursa, ı 8. yüzyı lda Tunus'a Sahra'nın güneyi nden gelen altın m i ktarı n ı n s ı n ı r l ı ka l d ı Çj ı anlaş ı l ıyor. Bu dönemde Tunus darphanesi daha çok gümüş ve bakır sikke üretmekteydi . A. Feni na, "Les Monnaies de la Regence de Tuni s sous les Husaynides, Etudes de Numismatiques et d'Histo­ i re Monetai re ( ı 705- ı 89 ı )", yayımlanmam ış doktora tezi, Universite de Paris-Sor­ bonne ( ı 993). 27 Aradaki i l işkinin koparı lmasının önem l i bir nedeni, Akdeniz havzasında l spanyol re­ o/in i n giderek kıtlaşmasıyd ı . S. Boubaker, " Le Transfert des Capitaux entre I'Empire Ottoman et I'Europe: Uti l i sation de la Lettre de Change o Smryne ( ı 760- ı 772)", Re­ vue d'Histoire Maghrebine 2 ı /75-76 ( ı 994), s. 57-58. 28 Feni na, "Les monnaies•, s. 275-294; S. Sebag, "Les Monnaies Tunisiennes au XVI Ie Si�cle", Revue des Etudes du Monde Musulman en Mediterranee, No. 55-56, Viifes au Levant, Hommage d Andre Raymond, ı 990, s. 257-265; J . Farrugia de Candia, "Monnaies Husseinites, ı 705 o ı 782", Revue Tunisienne 2 ı ( ı 935), s. ı 5-36.

1 95

TABLO 1 1 .2: TUNUS RIYALININ GÜMÜŞ IÇERIGI, 1 725-1 881

Yıllar

Ağırlık (Gram)

Ayar (yüzde)

Saf Gümüş İçeriği( Gram)

Saf Gümüş İçeriği (Endeks: ı 725 = ı 00)

1 72 5

22 , 2

65

1 4 ,4

1 00

1 73 5

2 1 ,2

44

9,3

65

1 766

1 4,8

39

5 ,8

40

1 789

1 5 ,2

34

5 ,2

36

1 8 08

1 5 ,0

34

5,1

35

1813

1 5 ,3

30

4 ,6

32

1 82 5

1 1 ,5

2 8 ,6

3 ,3

23

1 847

3,1 5

8 3 ,5

2 ,6

18

1881

3,1 5

8 3 ,5

2 ,6

18

Kaynaklar: Fenina, "Les Monnaies de la Regence de Tunis" ; Krause ve Mishler, Standard Catalog of World Coins; ve Valensi, Tunisian Peasants, s. 2 1 5 - 1 8 .

1 96

Grafik l l . l İstanbul, Kahire ve Tunus'taki Para Birimlerinin Gümüş İçerikleri, 1 700- 1 8 5 0 18 16 14 12

�c.:ı

10

Tunus riyali

8 6 4

...

2 o

1 680

1 700

1 720

1 74 0

1 760

1 780

1 800

1 820

1 840

1 860

sı mümkündür. İstanbul'da üretilen kuruşların görünümleri 1 8 . yüzyılın geri kalan bölümünde bir hayli çeşitlilik gösterdiği halde, Tunus darphane­ si aynı tasanmla sikke üretimini 1 9 . yüzyılın başlarına kadar sürdürdü.29 Riyal sikkelerinin görünümü İstanbul kuruşuyla aynı olmakla beraber, gümüş içerikleri kısa ve orta vadede kuruştan bağımsız bir çizgi izledi . Tunus riyali piyasaya sürüldükten sonraki ilk on yıl içinde önemli boyut­ larda değer kaybına uğradı. 1 72 5 - 1 760 arasında, riyal gümüş içeriğinin yüzde 60'ını kaybetti . Kuruş ise bu dönemde daha istikrarlıydı, gümüş içeriğinin yüzde 30'unu kaybetmişti . Tunus'un bir riyallik ilk sikkesi III. Mustafa döneminde ( 1 75 7 - 1 774 ) piyasaya sürüldüğünde, 1 5 ,2 gram ağırlığındaydı ve yüzde 39 ya da toplam olarak 5 ,9 gram gümüş içeriyor­ du . İstanbul kuruşu ise aynı yıllarda 1 2 ,9 gram gümüş içermekteydi. Ri­ yal 1 760'lardan 1 8 1 0 'lara kadarki yarım yüzyılda istikrarlı kaldı. Ancak daha sonra, yine değer kaybetmeye başladı . 1 8 1 0 - 1 8 30 arasında gümüş içeriğinin üçte birini daha kaybetti . 1 8 3 0 yılına gelindiğinde riyalin gü­ müş içeriği 1 72 5 yılındaki düzeyinin yüzde 22 'sine inmişti . Bu kısa ve or­ ta vadeli hareketler sonucunda, riyalin 1 700- 1 8 5 0 dönemindeki toplam değer kaybı, İstanbul ve Kahire'deki para birimlerinin değer kaybından çok farklı değildir. Bir başka deyişle, Tunus ile İstanbul veya Kahire arasında, para standartlarına ilişkin resmi bir bağ olmamasına karşın, üç para biriminin uğradığı toplam tağşiş oranı birbirlerine çok yakındır ( bkz . Tablo 1 1 .2 ve Grafik 1 1 . 1 ) . İstanbul yönetiminin Tunus riyalinin standartlarını etkilerneye çalıştı­ ğına dair şimdiye kadar İstanbul arşivlerinde veya Tunus darphane kayıt­ larında bir kanıt bulunamamıştır. Riyalin tağşişi ve değer kaybının ardın­ daki nedenler henüz yeterince aydınlatılmamış olmakla birlikte , İstan­ bul'un deneyimi bizlere mali nedenlerin öne çıktığını gösteriyor. Ancak bu soruyu daha yeterli yanıtıayabilmek için Tunus'taki mali ve parasal ko­ şulları daha iyi incelemek gerekiyor.30 Altın sikkelere gelince, 1 8 . yüzyılın ilk yarısında Tunus darphanesinde üretilen altın sikkeler, İstanbul ve Kahire'de üretimleri 1 690'larda durdu ­ rulan sultanileri izlemeye devam etti . 3 l Ancak, Tunus'ta basılan sultaniler ve yarım sultaniler 1 7 . yüzyılda Akdeniz'in doğusunda basılan sultanile­ rinden daha az altın içeriyordu. 1 8 . yüzyıl Tunus sultanilerinin altın içe19 Feni no, •Les monnoies•, s. 275-425; Sultan, Coins of the Ottoman Empire, c. 1 , s.

2 1 3-333. 30 A. Feni no, •Fausse Monnoie et Foux-Monnoyeurs dans lo regence de Tunis sous les Husoynides", Abdeljel i l Temi m i (ed.), Actes du ler Cangres International sur le Cor­ pus d'Archeologie Ottomane, FTERSI, Zoghouon, 1 997, s. 3 1 -56. 31 Fen i na, "Les Monnoies•, s. 275-425; ve Kocoer, Osmanlı Altm Para/an, s. 1 1 2- 1 44.

1 97

1 98

rikleri, aynı dönemde İstanbul ve Kahire'de basılan zer-i mahbublan izle­ miş olabilir. Nitekim, yüzyılın ikinci yansında Tunus'ta üretilen altın sik­ keler de artık zer-i mahbub olarak anılmaktaydı . 32 Ancak bu sikkelerin üretim miktarlan, özellikle Cezayir ile karşılaştınldığında, sınırlı kalmış­ tır.33 Tunus'un altın sikkeleri Akdeniz ticaretinde kullanılmakta ve Avru­ palı tüccarlar tarafindan Doğu Akdeniz' e taşınmaktaydı . 34 Kare biçimindeki küçük gümüş nasriler, Tunus'ta 1 8 . yüzyılın soruanna kadar düzensiz de olsa hasılınaya devam etti . Ayrıca bourbe, fiilus ve kafti adlanyla anılan çeşitli bakır sikkeler de yüzyıl boyunca piyasaya sürüldü. Av­ rupa sikkeleri arasında Venedik dükasına ek olarak, İspanya'nın sekiz reallik parçası daha çok Batı Akdeniz, Cezayir ve Tunus'ta kullanılırken, Hollanda taleri daha çok Trablus ve Doğu Akdeniz'de tedavül etmekteydi .35 1 8 . yüz­ yılda Tunus'ta Fas sikkeleri de kullanılmaktaydı ( bkz . Resim 3 1 ) . 1 847 yılında, Mehmed Ali Paşa'nın Mısır'da benzeri bir adımı atma­ sından on üç, İstanbul'dan da üç yıl sonra, Tunus da çift metaili para dü­ zenine geçti . Bu değişiklik sürecinde, hem İstanbul hem de Tunus, Meh­ med Ali Paşa örneğinden etkilenmişlerdir. Ancak, üç merkezin de hemen hemen aynı zamanda çift metaili para düzenine geçişinde uluslararası ku­ rumsal, siyasal ve iktisadi haskılann da çok önemli rol oynadığının altını çizmek gerekir. Tunus'un altın ve gümüş sikkeleri için benimsenen yeni standartlar da, Kahire ve İstanbul 'da olduğu gibi, Birinci Dünya Savaşı'na kadar değiştirilmemiştir. 36 Bir yandan mali sorunlar, öte yandan da Fransa'nın artan baskısı nede­ niyle, Tunus hükümetinin para politikalan 1 847'den sonra bağımsızlığını büyük ölçüde kaybetti. Tunus'ta Avrupa ülkelerinin temsilcilerine danışıl­ madan hiçbir önlem alınamaz oldu . Örneğin, hükümet yeni bir banka aç­ mak veya kağıt para basmak istediğinde, yabancı tüccarlann ve Fransa hü­ kümetinin protestosuyla karşılaşıyordu. İstanbul ve Kahire'de olduğu gibi, bütçe açıklan dış borçlarla kapatılmaya çalışılınca, hızla artan borçlar öde32 Kocaer, Osmanlı Altın Paraları, s. 1 1 2- 1 44. 33 Lucette Valensi Tunus'ta altın ve gümüş sikke üretiminin 1 8. yüzy ı l ı n ortalarından sonra arttı\'jını söylemektedir. L. Valensi , Tunisian Peasants in the Eighteenth and Nineteenth Centuries, Cambridge University Press, Londra-New York, 1 985, s. 2 1 3. 34 1 8. yüzy ı l ı n başlarında Kuzeybatı Afrika i le Osmanl ı l imanları arası ndaki ticaret ve ödeme akışı için, bkz. D. Panzac, "Negociants Ottomans et Activite Maritime au Maghreb ( 1 686- 1 707)", D. Panzac (ed.), Les Viifes Dans L 'Empire Ottoman: Activi­ tes et Societes, Editions du CNRS, Mars i lya, 1 994, s. 22 1 -24 1 . 35 Panzac, " L'Economie-Monde Ottomane en Question•, s. 368-378 bu coQrafi bölün­ meyi vurgulamaktadır. 36 Fen i na, "Les Monnaies", s . 589-668.

nemez oldu . 1 870'lerde Avrupa mali piyasalannı sarsan bunalımla birlikte, yeni borç alamayan Tunus hükümeti dış borç ödemelerini durdurmak zo­ runda kaldı . Kısa bir süre sonra, 1 8 8 1 'de Fransa Tunus'u işgal etti .37 CEZAYIR

Cezayir'deki parasal koşullar ve uygulamalar birkaç noktada Tunus'ta­ kilere benzemekteydi . En önemli olarak, 1 7. yüzyılın dalgalanmalanndan ve istikrarsızlıklanndan sonra, 1 8 . yüzyılda ihracatın artması ve değerli madenierin bollaşması sayesinde Cezayir'de de parasal koşullarda önemli bir iyileşme olmuştu .38 Ayrıca, İstanbul ile Cezayir arasındaki siyasal bağ­ Iann sınırlı kalmasına karşın, Cezayir'de basılan sikkelerle İstanbul'da ba­ sılanlar arasındaki ilişki de güçlenmişti . Cezayir'de basılan altın sikkeler şu veya bu biçimde imparatorluk standartlarını izlediler. Gümüşte ise Tu­ nus'ta olduğu gibi yüzyılın başlannda büyük sikkelere geçildi ve sikkele­ rin tasanmı giderek İstanbul ve imparatorluğun diğer bölgelerinde hası­ lanlara benzerneye başladı . 1 8 . yüzyılda ve 1 9 . yüzyılın başlarında, Salıra'nın güneyinden sürekli gelen altın sayesinde, Cezayir'de büyük miktarlarda altın sikke basılmak­ taydı . İmparatorluğun diğer bölgelerinde ve Tunus'ta olduğu gibi Cezayir'de de 1 8 . yüzyılın ikinci yarısında zer-i malıbubiann da üretilmesine karşın, yerel olarak dinar adı da verilen sultaninin ağırlığı sürdü . Yüzyılın ikinci yarısında bir Cezayir sultanisi bir buçuk Cezayir zer-i mahbubu de­ ğerindeydi39 ( bkz. Resim 36 ) . 1 7 . yüzyılda ve 1 8 . yüzyılın başlarında Cezayir'de İspanyol, İtalyan ve diğer Avrupa sikkelerinin yanısıra Fas ve Portekiz sikkeleri de tedavül et­ mekteydi . İspanya'nın sekiz reallik sikkesi bunlann içinde en önemlisiydi. 1 7 1 4 yılında Tunus'ta bir para reformunun yapılması ve büyük gümüş sikkelerin hasılınasına koşut olarak, Avrupa kaynaklan Cezayir'deki yöne­ timin 1 7 l O'lann ikinci yarısında batlaka adı verilen daha büyük gümüş sikkeler üretmeye başlarlığına işaret ediyor.40 1 730'larda bir altın sultani'$! Valensi , Tunisian Peasants, s. 2 1 9. 38 Abun- Nasr, A History of the Maghrib, s. 1 58- 1 6 1 ; Raymond, " Les prov i nces

Arabes", s. 407-4 1 2.

39 1 8. yüzyı lda Sohra'nın güneyinden gelen altın i ç i n bkz. Walz, "Gold and si lver", s.

305-328; ayrıca Schaendl i nger, Osmanische Numismatik, s. 1 20- 1 40; Merouche, "Les F luctuations de la Monnaie dans L' Algerie Ottomane", s. 6 1 8-630; Kocaer, Osmanlı Altın Paraları. 1 8. yüzy ı lda Istanbul'da tedavül eden Cezayir, Tunus ve Trablusgarb altınları için bkz. BOA, C.D. 2086 ve 1 9 1 1 . 40 Merouche, " Les F luctuations de la Monnaie dans L'Aigerie Ottomane", s. 620-624 ve Schaendl inger, Osmanische Numismatik, s. 1 1 4- 1 20.

1 99

ıoo

nin kur değeri 9,5 Fransız frangına veya her biri yaklaşık 5 gram saf gü­ müş içeren 8,5 Cezayir batlakasına eşitti. Yüzyılın ilerleyen bölümünde parasal koşullann düzelmesi sayesinde bucu veya riyal bucu olarak adlan­ dmlan daha da büyük gümüş sikkelerin üretimine geçildi . Bir bucu, 3 gü­ müş batlaka ya da 24 bakır mazuna değerindeydi. Bucunun katlan ve ke­ sirleri de piyasaya sürülmekteydi. l 820'lere gelindiğinde, bir bucu yakla­ şık lO gram ağırlığındaydı ve yüzde 8 5 saf gümüş içermekteydi. Bir batla­ ka ise 3 .4 gram ağırlığındaydı. B ir sultaninin kur değeri 4,5 bucuya, bir bucu ise l ,85 Fransız frangına eşitti.4l l 730'lardakilerle karşılaştınldığın­ da, bu kur değerleri yüz yıllık sürede Cezayir para biriminin gümüş içeri­ ğinin yaklaşık yansını kaybettiğine işaret ediyor. Bu durumda Cezayir bu­ cusu ve batlakasının 1 8 . yüzyılda ve 1 9 . yüzyılın başlarında İstanbul kuru­ şundan, Kahire parasından ve Tunus riyalinden daha istikrarlı olduğu, gü­ müş içeriğini daha iyi koruduğu anlaşılıyor. Cezayir'de aynca çeşitli adlar altında daha küçük gümüş ve bakır sikkeler de üretilmiştir.42 Cezayir'de üretilen gümüş sikkeler özellikle l 820'lerden itibaren imparatorluğun di­ ğer bölgelerindekilere benzerneye başladı.43 Fransa'nın Cezayir'i işgali 1 830 yılında başladıysa da güçlü yerel direniş nedeniyle l 849'e kadar ta­ mamlanamadı. Bu dönemde Konstantin ve Medea'da açılan yeni darphanelerle El-Takidem ve El-Maskara'daki darphaneler, direnişçilerin önderi Abdülkadir Bey adına sikke basmaya devam ettiler ( bkz. Resim 32 ve 3 3 ) . TRABLUS

Trablusgarp'ta Karamanlı Ahmed Paşa 1 7 1 1 'de Karamanlı hanedanını kurmuş ve bu hanedan, 1 793- 1 795 yıllanndaki kısa bir ara dışında, eyaleri 1835 yılına kadar yönetmiştir. Bu dönemde Trablus'un en önemli iktisadi faaliyetleri, Tunus'ta olduğu gibi, Avrupa ile ticaret ve korsanlıktı. Ancak, l 780'lerden itibaren İstanbul hükümeti bölgedeki etkinliğini artırmaya baş­ ladı. Bu çabalar sonucunda l 8 3 5 'te Karamanlı hanedanı sona erdi ve Trab­ lus tekrar İstanbul'dan atanan bir vali tarafindan yönetilmeye başlandı.44 Karaınanlılar Osmanlı padişahının adını taşıyan sultanileri ve daha sonra da zer-i mahbublan basmaya devam ettiler. Aynca, 1 8 . yüzyılın ilk yansında Tunus, İstanbul ve Kahire'nin etkisi altında riyal, harruha ve 41 T. Shuvo l , Lo Vi/le d'Aiger vers lo fin du XVII/e Siecle, Population et Codre Urbain, CNRS Editions, Paris, 1 998, s. 3 1 -32 . 42 Schoendl i nger, Osmonische Numismotik, s. 1 20- 1 40; Krcuse ve Mishler, Standord Cotolog of World Coins. 43 Ölçer, Sulton ll. Mahmud, s. 64-76. 44 Abun-Nosr, A History of the Moghrib, s. 1 93-205; Montron, L 'Empire Ottomon.

para dahil çeşitli gümüş silckderi piyasaya sürdüler. Yüzyılın ortalanndan sonra Trablus'ta Cezayir'in riyal bucusu gibi yeni silckeler üretildiyse de, bölgede İstanbul kuruşunun ağırlığı artmaya başladı . İstanbul kuruşu ve 5 paradan 30 paraya kadar uzanan kesirleri , Trablus'ta ilk kez I. Abdül­ hamid döneminde ( 1 774- 1 789 ) basıtmaya başlandı. I I I . Selim döne­ mindeki büyük tağşiş sonrasında, İstanbul'da basılan yeni ve daha bü­ yük değerdeki gümüş silckeler, Trablus'ta da üretildi . Bu konudaki arşiv kanıtları henüz bulunmamış olsa da, söz konusu silckderin tasarımları veya örneklerinin ya da bunlarla ilgili talimatların İstanbul'dan gönderil­ diğini tahmin ede biliriz45 ( bkz . Resim 29 ) . İstanbul kuruşunun I I . Mahmud dönemindeki ( 1 8 08 - 1 8 3 9 ) hızlı tağşişi sırasında, Trablus'ta da beş farklı dizi kuruş ve kesirieri üretildi . Daha da ilginci, I I . Mahmud döneminde İstanbul'da çok hızlı bir tağşiş süreci yaşanırken, imparator­ luk içinde bakır silckeler dahil en fazla silcke çeşidi, Trablus darphanesin­ de üretilmişti . l 8 30'larda Trablus kuruşunun ağırlığı 1 6 gramdan l O grama inerken, silckderin gümüş içeriği de daha istikrarlı kalabilen Tunus riyalini değil, İstanbul ve Kahice 'de hızla değer kaybeden kuruşları izledi .46 l 8 3 5 'te doğrudan Osmanlı yönetimine geçmeden önceki dönemde, Trablus'taki kuruşun hızla değer kaybetmesinin nedenleri hakkında henüz yeterli bilgi sahibi değiliz. Trablus'taki tağşişlerin ardında, Avrupa devletlerinin baskı­ sı altında korsanlıktan elde ettiği gelirleri azalan yerel hükümetin mali so­ runları olabileceği gibi, yerel kuruşun İstanbul kuruşuna bağlanmış olma­ sı veya her iki neden de olabilir.47 l 8 3 5 'te doğrudan Osmanlı yönetimi kurulduktan sonra, yerel darphane kapatıldı ve 1 9 1 1 'de vilayet Osmanlı İmparatorluğu'ndan ayrılana kadar, Trablus'ta İstanbul , Kahire ve Tu­ nus'tan gelen silckelerle çeşitli Avrupa silckeleri kullanıldı . KlRlM

Kırım Hanlığı'nın imparatorluktaki özel statüsü ve özerkliği l 770'lere kadar sürmüştür. Ancak, Osmanlıların 1 8 . yüzyıl boyunca Rusya karşısın45 Bu zor dönemde üreti len sikkelerin ağırlık ve ayarlarının, I stanbul 'da üreti len ve tağ·

şişler nedeniyle hızla deği şen standartları izleyip izlemedikleri bel l i değ i ldir.

46 K. M. MacKenzie, "Cains of Tri pol i : Fertile field of study", World Coins, Eylül 7

( 1 983), s. 1 04· 1 07; ve K. M. MacKenzie, "Coi ns struck in the name of Sultan Selim l l l a t the Tripali Mint, 1 789- 1 795", Journal o f Turl
da uğradıklan askeri yenilgiler, hanlık üzerindeki Rusya baskısını artırrnış­ n.4B 1 774 yılındaki Küçük Kaynarca antiaşması ile hanlığın statüsü özerk­ likten tam bağımsızlığa geçmiş ve bundan dokuz yıl sonra, Kırım Rusya tarafından işgal edilmiştir.49 Kırım'ın Osmanlı para düzeni ile yüzyıllardır süregelen, özerk fakat İstanbul'un etkilerine açık olarak özetlenebilecek özel ilişkisi de 1 774 yılında sona erdi. Yine de, dokuz yıllık bağımsızlık döneminde yeni devletin parasal uygularnalan ve piyasaya sürülen kırım sikkelerinin özellikleri, bize Osmanlı dönemindeki uygularnalann niteliği ve simgesel boyutlan hakkında çok ilginç ipuçları sağladığı için, bu kısa dönem de incelenmeye değer. Kınm Hanlığı 1 774'e kadar haniann adlarını taşıyan küçük gümüş ak­ çeye dayalı para düzenini sürdürdü. İstanbul'daki para birimiyle resmi bir bağiann kurulmuş olmasa da, 1 6 . ve 1 7. yüzyıllarda Kırım akçesi, İstan­ bul akçesi gibi, ancak ondan biraz daha yavaş olarak, değer kaybetmeye devam etti . 1 8 . yüzyıla gelindiğinde, Kırım akçesi arnk 0,3 gram ağırlı­ ğında çok küçük bir sikkeye dönüşmüştü . Bu nedenle, en büyüğü aln ak­ çelik olmak üzere akçenin katlarını oluşturan daha büyük sikkeler piyasa­ ya sürülmeye başlandı .50 Ayrıca, bir akçe ve daha küçük değerlerdeki ba­ kır sikkeler de kullanılıyordu. Haniann Osmanlı döneminde kendi adlan­ na alnn sikke darbetmemiş olmaları, Kırım 'ın özerk ancak tam bağımsız olmayan statüsünden kaynaklanıyordu. Altın sikkelerin yokluğunda, gü­ müş ve bakır sikkeler ekonomi ve ticaretin taleplerini karşılayamadı . Bu nedenle Lehistan'ın zolotası, İspanyol sekiz reali ve Hollanda taleri gibi büyük gümüş Avrupa sikkeleri hanlık içinde yaygın olarak kullanılıyordu. Bağımsız Kırım devleti, 1 774 yılından itibaren kuruşu temel para biri­ mi olarak kabul edip büyük gümüş sikkeler basmaya başladı. Kırım kuru­ şu 5 dirhem ya da 1 6,0 gram ağırlığındaydı ve 5 ,6 gram kadar saf gümüş içermekteydi . Bu miktar, İstanbul kuruşunun içerdiği gümüşün yüzde 5 5 alnndaydı .5 l 1 780'lerin başında, Rusya'nın yeni devletin bağımsızlığına sona vermesinden sadece birkaç yıl önce, en son han Şahin Giray, hanlı­ ğın tarihinde ilk kez olarak kendi adına alnn sikke bastırmaya başladı . 52 48 Han l ı!)ın Istanbul karşısındaki statüsü için bkz. Bölüm 6, s. ı ı 4- ı ı 5; ayrıca A. W.

49 50

Sı

52

F isher, The Crimean Tatars, Stanford, Cal i fornia: Hoover l nstitution Press, ı 978, s. ı -36. F isher, The Crimean Tatars, s. 58-69. N. Agat, "Kırım hanların ı n paralarının nitelikleri ve ışık tuttukları bazı tari hi gerçek­ ler•, daha önce yayımlanan üç makalen i n yeniden basımı, Türk. Nümizmatik Deme­ �; Bülten 7 ( ı 982), s. 6-43. Agat, "Kırım Hanları n ı n Paraları•, s. 24, 30-35; ve S. Kel ly (ed.), Universal Combisit and Commercial lnstructor, ı . basım, Longman and Co. , ı 8 ı ı , s. ı 69. Agat, "Kırım Hanların ı n Paraları•, s. 36.

OSMANLI PARA BI RIMLE R I N I N ORTAK HAREKETLERI

Osmanlı para birimlerinin ve imparatorluk ölçeğindeki Osmanlı para düzeninin incelenmesinden ortaya çıkan bir önemli sonuç, 1 8 . yüzyılın bir toparlanma ve imparatorluğun merkeziyle çevresi arasındaki bağların güç­ leome dönemi olduğudur. Yeni para birimi olarak kuruşun belirli bir başa­ nya ulaşması ve imparatorluğun merkez bölgelerindeki taşra darphaneleri­ nin kapanmasıyla birlikte , İstanbul'daki Darphane -i Amire Balkanlar ve Anadolu'nun yanısıra Suriye ve Irak'ı da içine alan geniş bir alanın sikke gereksinimlerini karşılamaya başladı . Öte yandan İstanbul ile Mısır, Trablus ve Tunus para birimleri arasındaki bağlantılar da güçlendi . Para tarihinin bu bulgulan aslında bir hayli şaşırtıcıdır, çünkü 1 8 . yüzyıl, tarihçiler arasın­ da merkez ile taşra arasındaki ilişkilerin zayıtladığı bir dönem olarak bilinir. İstanbul ve uzak eyaletleri ilgilendiren bir diğer önemli gelişme de 1 9 . yüzyılın başlarında Kahire ( 1 834), İstanbul ( 1 844 ) ve Tunus'un ( 1 847) parasal reform alanında aynı adımı atarak, altın ve gümüş sikkeler arasında sabit kurlara dayanan çift metaili para düzenine geçmeye karar vermeleri­ dir. Bu adımla birlikte , her üç para bölgesinde de devletler, mali gelir sağ­ lamak amacıyla tağşiş kullanma seçeneğinden vazgeçtiler. Çift metaili pa­ ra düzenine aynı zamanda geçişi sağlayan nedenlerden biri, hiç şüphesiz, İstanbul, Kahire ve Tunus arasındaki karşılıklı etkileşimdir. Ancak, daha da önemli olarak, bu üç hükümeti dünya ticaretinin gerektirdiği parasal reformlan gerçekleştirmeye iten neden, Avrupa tüccarlan ve devletleriyle olan ilişkilerin sıkiaşması ve bu kesimlerden gelen tavsiye ve baskılardır.S3 Bütçe açıklan ortadan kaldınlmadan tağşişlerden vazgeçilmesi, ne ya­ zık ki, uzun vadede her üç hükümet için de bir hayli pahalıya mal olmuş­ tur. Her üç devlet de bütçe açıklarını kapatmak amacıyla, 1 8 50'lerden iti­ baren Avrupa finans piyasalanndan borç almaya başladı . 1 8 70'lerin orta­ lanna gelindiğinde, her yıl ödenmesi gereken borç miktan bu üç devletin kapasitelerinin çok üzerine çıkmıştı . Borç ödemeleri durdurulunca, İstan­ bul'da Avrupalı alacaklıların çıkarlarını gözetmek üzere Düyun-u Umu­ miye İdaresi kuruldu. Tunus ve Mısır'da ise dış borçların ödenemez hale gelmesiyle hızlanan gelişmeler, çok daha dramatik sonuçlara yol açtı . Tu­ nus 1 8 8 1 yılında Fransa tarafindan, Mısır da ertesi yıl İngiltere tarafindan işgal edildi . Bu iki ülke, 2 0 . yüzyılın ortalanna kadar, Avrupa sömürge imparatorluklannın bir parçası konumunda kaldılar. 53 Osmanl ı larının çift meto i l i düzene geç i şleri Bölüm 1 3'te tartışılıyor. Çift meto i l i dü·

zene geçmesi için, Mısır hükümeti üzeri nde yaratı lan baskı lar için bkz. A l leoume, " Lo pol itique monetoi re".

203

ON İKİNCİ BÖLÜM

EN B ÜYÜ K TAGŞiŞ "Para pul oldu" Deyim

204

1 770'lerden 1 840'lara kadar sık sık yaşanan savaşlar ve girişilen reform­ lar nedeniyle, Osmanlı maliyesi büyük boyutlara varan bütçe açıklanyla kar­ şı karşıya kaldı . 1 820'lerde ve 1 8 30'larda en yüksek noktaya ulaşan bütçe açıklan karşısında devlet, vergi kaynaklan üzerindeki denetimini artırmaya ve iç borçlanmaya ağırlık vermeye çalıştı . Başka yöntemlerin yeterli olmadı­ ğı yoğun mali bunalım dönemlerinde ise , tağşişe başvurmak zorunda kaldı . Osmanlı tarihinin en hızlı tağşişleri, reformcu ve merkeziyetçi padişah I l . Mahmud döneminde ( 1 8 08 - 1 839) yapılmıştır. Bir başka deyişle, gümüş içerikli Osmanlı parası bu dönemde bakır mangıra ya da pula dönüşmüş­ tür. Tağşişlerin zamanlamaları ve büyüklükleri incelendiğinde , devletin tağşişlerin toplumsal ve siyasal maliyetlerine, özellikle de yeniçeriler ve di­ ğer kentli kesimler arasında yol açtığı muhalefet dalgasına karşı duyarlı ol­ duğu anlaşılmaktadır. Bu bölümde devletin mali bunalımına çözüm arayış­ larını tartıştıktan sonra, tağşişlerin bir ek mali gelir kaynağı olarak nasıl kul­ lanıldıklarını ve tağşişlere karşı gelişen muhalefetin niteliğini inceleyeceğiz. MALIYEYI MERKEZI LEŞTI RME ÇABALARI

II. Mahmud'un saltanatı, merkezi devlet için çok güç bir dönemdi . Bu otuz yıllık sürede devlet bir dizi ayaklanma, milliyetçi devrim ve savaş­ lada karşı karşıya kaldı . Balkanlar ve Anadolu'da ayanın öncülük ettiği pek çok ayaklanma bastınlırken, Sırp ve Yunan devrimleri bu toprakların imparatorluktan ayrılmasıyla sonuçlandı. Rusya ( 1 8 06- 1 8 1 2 ve 1 82 8 1 829 ) , İran ( 1 820- 1 82 8 ) ve Mısır'la ( 1 83 1 - 1 8 3 3 v e 1 8 38- 1 839) girişi­ len savaşlar ise maliye için hepsinden daha ağır sorunlara yol açtı .

Bu dönemde merkezi devleti güçlendirmeyi amaçlayan reform çaba­ lan da hız kazanmıştı . Askeri reform süreci daha önce, Il. Selim'in salta­ natı sırasında ( 1 789- 1 807) başlamış, ancak yeniçeri) erin muhalefeti ne­ deniyle fazla ilerleyememişti. 1 826 yılında Yeniçeri Ocağı 'nın kapatılma­ sından sonra, Batılı modele göre kurulan yeni ordu hızla büyüdü . Ni­ zam - ı Cedid askerlerinin sayısı, yüzyıl başlarında sadece 2 binden 1 8 30'lann sonlannda 120 bine tırmandı . ! Yeni bir ordunun hızlı geniş­ leme sürecinin maliye için büyük sorunlar yarattığı açıktır. 1 8 . yüzyıldan 1 840'lara kadar, merkezi devlet bütçelerinin yaklaşık yarısı askeri harca­ m alara gitmekte, bu oran savaş dönemlerinde çok daha yükseklere çık­ maktaydı .2 Merkezi devletin gündemindeki bir diğer önemli hedef de bürokrasi­ nin yeniden örgütlenmesiydi . I l . Mahmud'un stratejisi başkent ve taşra­ daki ara kademeleri zayıflatarak veya bir bölümünü ortadan kaldırarak merkezin gücünü artırmaktı . Böylece reform hareketi 1 820'lerden itiba­ ren ordudan yönetim, adalet, eğitim ve diğer alanlara doğru genişlerken, kaynak ihtiyacı da hızla büyüdü . Bu dönemin bütçelerine ilişkin olarak elimizde ayrıntılı veriler bulunmamaktadır. Ancak son yıllarda Yavuz Ce­ zar'ın yaptığı araştırmalar, merkezi devletin harcamalarının, enflasyon dikkate alındıktan sonra, 1 8 . yüzyılın sonlannda 1 8 milyon kuruş ya da 2 milyon Venedik dükasından , 1 8 30'lann sonlannda 400 milyon kuruşa ya da 7 milyon dükaya çıktığına işaret etmektedir.3 Bir başka deyişle, merkezin harcamalannda, enflasyon dikkate alındıktan sonra, yüzde 250 ya da 300'lük bir artış olmuştur. Merkezi devletin bu kadar hızla büyüyen mik­ tarlarda mali kaynağı elinde toplayabilmesi, çok büyük bir mali çaba ge­ rektirmekteydi . Bu nedenle de reform sürecinin en önemli hedeflerinden biri, mali bürokrasinin yeniden yapılanması , gelirlerin daha büyük bir bö­ lümünün merkezde toplanması olmuştur. Bu amaçla çeşitli hazine ve bütçelere dayanan mali düzen terk edilerek zaman içinde tek bütçe düzenine geçilmiştir. 4 Yine de, bütçe gelirlerinin merkezi devletin siyasal ve idari gücüyle sı­ nırlı olduğunu unutmamak gerekir. Taşrada vergi toplayabilmek için etki-

2 3

4

S. J . Show ve E . Kuran Show, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, c. ll, 1808- 1 975, Cambridge University Press, 1 977, s. 1 -54. Y. Cezar, Osmanl1 Maliyesinde Bunailm ve De{)işim Dönemi: XVIII. yy. dan Tanzi­ mat'a Mali Tarih, Alan Yayıncıl ık, Istanbu l , 1 986, s . 244-280. Bu veri ler, devletin gel i rleri n i n ve harcama ları n ı n toplam üretim içi ndeki pay ı n ı n 1 770'1erden 1 840' 1ara kadar bir hay l i yükseldiğine, belki d e iki katına çıktığına işa­ ret ediyor. Cezar, Osmanli Maliyesinde Bunalim, s. 279-28 1 , 299-30 1 . Cezar, Osmanli Maliyesinde Bunalim, s. 235-30 1 .

205

li bir örgütlenme olmadığı için, devlet gelirlerini güçlü yerel kesimlerle paylaşmak zorunda kalıyordu . Ancak, l 820'lerden itibaren merkezi dev­ let, başkentteki yüksek düzey bürokratlar ve büyük sermayedarlarla taşra­ daki ayan arasındaki güçlü koalisyonu zayıflatmaya başladı . Böylece vergi toplama süreci üzerinde daha fazla etkinlik kurulmaya, merkezde topla­ nan vergi gelirleri artmaya başladı . Ancak harcamalar da enflasyondan hızlı artıyordu . Bu durumda merkezi devlet, 1 8 . yü zyılın soniariodan l 840'lara kadar, iç borçlanınada yeni yöntemler geliştirmeye de büyük önem vermek zorunda kaldı . IÇ BORÇLANMA N I N EVRIMI

206

1 7 . yüzyılın sonuna kadar, İslam devletlerinin çoğunluğunda olduğu gibi Osmanlılarda da devlet, iltizam sistemini hem vergi toplama hem de kısa vadeli iç borçlanma için kullanmaktaydı . Ancak 1 6 . yüzyılın sonlann­ dan itibaren bütçe açıklan kronikleşince, devlet iltizam sistemini vergi toplamaktan çok, iç borçlanma yönünde kullanmaya yönelmişti . İltizam kontratlannın süreleri uzatılmış ve böylece müzayedeleri kazanan ve dev­ let adına vergi toplayacak kişi ya da ortaklıklardan daha yüksek oranlarda peşin ödeme talep edilmeye başlanmıştı .s 1 695 yılında malikane düzeninin başlatılmasıyla, aynı yönde daha da ileri adımlar atılmış oldu . Malikane düzeninde devlet, bir gelir kaynağın­ dan ( mukataa) vergi toplama hakkını vergiyi toplayacak kişiye hayatının sonuna kadar satmaktaydı .6 Bu kontratı satın alan kişiden ( malikaneci ) , bir peşin ödeme ( muaccele ) ile her yıl belirli bir miktar ödeme ( mal ) yap­ ması bekleniyordu. Yıllık ödemelerin miktan müzayededen önce devlet tarafindan saptanırken, muaccelenin miktan müzayedede belirlenmektey­ di . Malikane düzenini bir iyileşme olarak sunmaya çalışanların öne sür­ dükleri gerekçe, kentrat süresinin uzatılınası sayesinde vergi toplayaniann vergi kaynağına, özellikle de köylü üreticilere daha iyi davranacaklan ve böylece üretim düzeylerinde uzun vadeli artışlar sağlanacağıydı . Oysa, kı­ sa vadeli iltizam ile karşılaştınldığında, malikane düzeninin getirdiği en önemli yenilik, devletin vergi gelirlerini garanti göstererek daha uzun dö­ nemli borçlanabilmesi olmuştur. 5 6

Bkz. Bölüm 5, s. 92-95. M. Genç, • A Study of the Feasi b i l ity of Us i ng Eighteenth Century Ottoman F i nanci­ al Records as an Indiector of Economic Activity", Huri lslamo�lu-lnan (ed.), The Ot­ toman Empire and the World Economy içi nde, Cambridge University Press, 1 987, s. 345-373; M. Genç, "Osmanl ı Mal i yesi nde Mal i kane Si stemi", O. Okyar ve H . Ü . Nal­ band�l u (ed.), Türkiye Iktisat Tarihi Semineri, Metinler/Tartışmalar içinde, Hacet­ tepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1 975, s. 23 1 -296.

Sermayedarlar açısından bakıldığında, bir yandan kontrat sürelerinin uzatılması, öte yandan da peşin talep edilen miktarlann artınlması, müza­ yedeye katılaniann ardında çok daha güçlü bir finans desteğinin oluştu­ rulmasını gerekli kılıyordu. Bu nedenle, İstanbul'un sarraflan vergi topla­ ma sürecinde giderek daha önemli bir rol oynamaya başladılar? Ancak, malikine düzeni 18. yüzyılda devletin olumlu beklentilerini karşılayama­ dı. Malikineciler öldüğünde kontratiann tekrar devlet denetimine dön­ mesi sağlanamadığı için, bu düzen devlete ulaşan vergi gelirlerini artıra­ madı, tersine azaltmış oldu . s Osmanlı düzeninin askeri ve mali zayıflıklannı dramatik bir biçimde gözler önüne seren 1 768 - 1 774 savaşının bitişinden sonra, mali bürokrasi esham adı altında yeni ancak öncekilerle ilişkili bir iç borçlanma düzeni başlattı . Bu düzende bir vergi kaynağının yıllık gelirini devlet önceden ve kuruş cinsinden belirlemekteydi . Bu miktar daha sonra birçok paya bö­ lünmekte ve payiann her biri, kendilerine yaşamlan boyunca her yıl mu­ accele olarak adlandınlan o sabit geliri sağlamak üzere alıcılara satılmak­ taydı . Vergileri toplama işini devlet yürütecekti . Esham paylan, sağladık­ lan sabit yıllık gelirin altı ile yedi katı arasında bir fiyatla satılmaktaydı .9 Esham düzenine geçişin önemli bir nedeni, iç borçlanınayı müzayede­ lere egemen olan az sayıda büyük sermayedardan daha çok sayıda, orta ve küçük sermayedariara doğru yaymak arzusuydu. Ancak, devletin esham paylannın kişiler arasında alım ve satımını engelleyememesi ve böylece ilk alıcılann ölümünden sonra mirasçılann da devletten gelir sağlamaya de­ vam etmeleri nedeniyle, bu yeni düzenin yararlan sınırlı kaldı . Eshamın yürürlükte kaldığı yanm yüzyıllık sürede, mali koşullann biraz olsun dü­ zeldiği dönemlerde bürokrasi bu pahalı yönteme son vermeye çalıştı . Bu­ na karşılık, mali dengelerin kötüleştiği ve devletin ne pahasına olursa ol­ sun borç almaya çalıştığı dönemlerde ise, eshamı daha da genişletme eği­ limi egemen oldu . Böylece esham düzeni , mali koşullara bağlı olarak ve onlarla ters yönde, inişli çıkışlı bir seyir izlemiştir. 7 8 9

Sorrafların ve Galata bankerleri n i n faaliyetleri bu bölümün sonunda tartışılmakta­ dır; bkz. s. 2 ı 7-22 1 . Genç, • A Study of the Feas i b i l ity". Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım, s. 8 ı -83; ayrıca M. Genç, "Esham•, Islam An­ siklopedisi, c . ı ı , ı 995, s. 376-380. Borç verenleri n bu ödemeleri kaç yı lda geri al­ mayı beklediklerine i l işkin bir varsayım yapmadan, sadece ilk satış fiyatına baka­ rak, borç verenlere ödenen faiz oranı n ı hesaplamak mümkün deı:) i ldir. Yaptıı:) ımız basit hesaplamalar, eshamı sat ı n alanların ı 2 yıl süreyle yıllık ödemelerden yarala­ nacakların ı bekledikleri varsayımı altında, devlete verdikleri borcun y ı l l ı k faizi yakla­ şık yüzde ı 2 olmaktadır. Süreyi ı 8 yıla çıkardıı:)ımızda, zımni faiz oranı yüzde ı 4'e yükselmektedir.

TABLO 1 2. 1 : GÜMÜŞ KURUŞ VE KUR DEGERLERI, 1 800-1 870

Yıllar 1 800 1 808 1 809 1810 1818 1 820 1 822 1 828 1 829 1831 1 8 32 1 8 39 1 844 1 8 70 208

Ağırlık (Gram) 1 2 ,6 1 2 ,8 9,6 5,13 9,6 6,4 1 4,28 3 ,20 3,10 3 ,00 2,14 2,14 1 ,2 1 ,2

Ayar (Yüzde) 54 46,5 46,5 73 46,5 46 54 46 22 1 7,5 44 44 8 3 ,3 83,3

Saf Gümüş İçeriği (Gram)

Sterline karşı Kur (Kuruş)

5 ,9 5 ,9 4,42 3 ,74 4,42 2,95 2,32 1 ,47 0,72 0,53 0,94 0,94 1 ,0 1 ,0

15 19 20,5 1 9,8 29 35 37 59 69 80 88 1 04 ı ıo ı ıo

Nodar 1 - Bkz. Tablo 1 0 . 1 ve 1 0 .2'nin notlan . 2- 1 844 tarihli Tashih-i Sikke işlemiyle 1 00 gümüş kuruş 1 altın liraya eşit kabul edildi ve altın ile gümüş 1 5 ,09 oranı üzerinden birbirlerine bağlandı . Bu tarihten sonra Osmanlı altın ve gümüş sikkelerinin standartlan değişmemiştir. Aynntılar için bkz . Bölüm 13 ve Tablo 1 3 . 1 . Kaynaklar: Krause and Mishler, Standard Catalog of World Coins; Sass, "The Silver and Billon Coins"; Ö lçer, Sultan Il. Mahmud, Sultan, Coins of the Ottoman Empire, s . 2 I 397; İsmail Galib, Takvim-i Meskukat-ı Osmaniye, Panzac, "La piastre et le cyclotron"; ve Is­ sawi, The Economic History of Turkey, s. 327- 3 1 .

1 787- 1 792 savaşı sırasında devlet Osmanlı tarihinde ilk kez olarak bir yabancı ülkeden, Fransa, İspanya veya Hollanda'dan borç almayı da dü­ şündü . Hollanda devleti 1 789 yılında verdiği yanıtta borç veremeyeceğini belirtmekte ve Osmanlıları özel sektörle ilişki kurmaya çağırmaktaydı . I O Ancak Fransız Devrimi'nin Avrupa'da yarattığı güçlükler ve Osmanlılann da fazla istekli olmamaları nedeniyle bu olasılık daha fazla izlenmedi . Bir diğer öneri de Müslüman ülke olması nedeniyle Fas'tan borç almaktı . An10 Cezor, Osmanlı Maliyesinde Bunalım, s. 1 28- 1 34, 1 98-200. Bu ön konuşmalarda Osma n l ı bürokrcsisi 7,5 m i lyon kuruş ya do 750 b i n sterl i n l i k bir borç üzerinde du­ ruyordu.

Gralık 1 2 . 1 Kuruşun Tağşişi ve İstanbul'da Enflasyon, 1 780- 1 8 5 0 Logaritmik Ö lçek Fiyatlar,

1 780· 1 0,0

• Saray Mutfağı • Vakıflar

1 00

·'" f· •

•• • • · . ... ..

50 30

•

•• ., .. � •••

·-··· -· .. . .

10

,..." : .• .

5 3

İngiliz S teriini ka'lısındaki kur değeri, Saf gümüş içeriği, gram olarak,

1 760

ı 780

1 800

ı 820

ı 780- ı 00

ı 780- ı 00

ı 840

ı 860

cak kısa bir süre sonra, bu devletin Osmanlılara borç verecek durumda ol­ madığı anlaşıldı . Mali bakımdan güçlüklerle dolu bu dönemde devlet, olağanüstü savaş vergileri ve devlet hizmeti sırasında zengin olmuş kişile­ rin mal varlıklannın daha sık müsadere edilmesi yoluyla da ek gelir sağla­ mıştı . l l Son yıllarda Osmanlı iç borçlanma yöntemleri üzerinde bir hayli araş­ tırma yapıldı . Ancak, Osmanlı iç borçlanma yöntemlerinin yukanda özet­ lenen evrimi ile, 1 7. ve 1 8 . yüzyıllarda Avrupa'daki maliye kurumlarının evrimi arasındaki ilişki henüz incelenmemiştir. Oysa Osmanlı ile Avrupa kurumlarının evrimleri arasında oldukça çarpıcı benzerlikler vardır. Bu nedenle, vergi toplama ve iç borçlanınayla ilgili kurumların tarihine, Av1 1 Age.,

s.

89-92, 1 37· 1 38.

rupa ile artan iktisadi ve mali bütünleşme sürecinin sadece özel finans ku­ rumlannı değil, devlet maliyesi ile ilgili kurumlan da etkilediğini dikkate alarak yaklaşmak gerekir. ı2 BÜYÜK TAc;ŞIŞ

210

Osmanlı devleti bu olağanüstü güç dönemde yukanda tartışılan kısa ve uzun vadeli önlemlere ek olarak, tağşişlerden de sık sık yararlandı . I l . Mahmud 1 808 yılında tahta çıktığında, Osmanlı kuruşunun içinde 5 ,9 gram gümüş bulunmaktaydı ve bu miktar 1 789 'dan beri değişmemişti . Ancak daha sonraki otuz yılda, kuruşun içerdiği gümüş miktan kimi za­ man hızlı, kimi zaman da yavaş azaldı . Osmanlı para biriminin gümüş içe ­ riği 1 8 3 1 - 1 8 32 yılında 0,5 gram ile en düşük düzeyine indikten sonra 1 8 32 'de 0,94 grama, 1 844'te de 1 ,0 grama çıktı ve Birinci Dünya Sava­ şı'na kadar bu düzeyde kaldı . Böylece , 1 808 ile 1 844 arasında kuruş, gü­ müş içeriğinin yüzde 8 3 'ünü kaybetmiş oldu l 3 ( bkz . Tablo 1 2 . 1 ve Gra­ fik 1 2 . 1 ) . Kuruşun tağşişi ile birlikte diğer sikkeler karşısındaki kur değeri de dü­ şerken, genel fiyat düzeyi aynı oranlarda yükseldi . 1 788 'de bir Venedik dükası 5,5 kuruş, bir İngiliz sterlini ise l l kuruş değerindeydi . 1 844 yılına gelindiğinde, bir düka 50-52 kuruşa, sterlin ise 1 1 0 kuruşa yükselmiş­ ti . Bir başka deyişle, bu altmış yıllık sürede Osmanlı kuruşu dönemin ön­ de gelen para birimleri karşısında değerinin yüzde 90'ını kaybetti. Son yıllarda İstanbul'daki çeşitli vakıflann hesap defterleri ile saray mutfağın1 2 ı 6. , ı 7. ve ı 8. yüzy ı l larda Avrupa'daki kamu maliyesi kurumlarının evrimi için , bkz. G. Parker, •The Emergence of Modern F i nance in Europe, ı 500- ı 730•, C. Cipo l l a (ed.), The Fontana Economic History o f Europe, 2 ( ı 9 74). s. 560-582; C. S . Kindleber· ger, A Financial History of Western Europe, 2. baskı, Oxford University Press, ı 993, s. ı 58· ı 76. Osmanl ı kamu mal iyesi kurumlarını en fazla etki lemiş olduÇ)unu tahmin ettiÇ)imiz Fransa örneÇ)i için, bkz. D. R. Weir, •Tonti nes, Public F inance and Revoluti· on in and England, ı 688- 1 789•, The Journal of Economic History 49 (ı 989), s. 95- 1 24; F. R. Velde ve D. R. Weir, •The Financial Market and Government Debt Pol icy in , 1 746- 1 793•, The Journal of Economic History 52 ( 1 992), s. 1 -39. 13 EÇ)er 1 789 y ı l ı başlangıç noktası a l ı n ı rsa, toplam taÇ)şi ş oranı daha da yükselmekte­ dir. 1 789'a kadar kuruş yaklaşık 8,4 gram gümüş i çermekteydi (bkz. Tablo 1 0. 1 ). ı 789- 1 844 aras ı nda Osmanl ı birimi gümüş i çeri Ç) i n i n yüzde 88' i n i kaybetti . hem 1 808- 1 844 hem de 1 789- 1 844 için, bunlar Osmanl ı tari hinin en hızl ı taQşiş oranları­ dır. Osmanl ı tarihinin başka h i çbir dönemi nde para birimi bu kadar kısa süre içi nde bu kadar yüksek oranda taÇ)şişe uQramamıştır. Bu döneme en çok yaklaşan ikinci dönem, 1 585- 1 600 arasıdır. Akçe 1 585-86 y ıl ında gümüş içeriÇ)inin yüzde 44'ünü kaybettikten sonra, taÇişişler sürdü. 1 600'deki tashih·i sikke işlemi nden hemen önce, piyasada dolaşan çürük akçelerin gümüş içerikleri, akçenin 1 584'teki düzeyinin yak· !aşık yüzde 60-70 altına düşmüştü. Bkz. Bölüm 8 ve Tablo 8.2.

dan elde edilen verilerle hesapladığımız fiyat endeksleri, 1 780- 1 8 50 ara­ sında gıda fiyatlannın lO kattan daha fazla arttı ğını göstermektedir ( bkz. Grafik 1 2 . 1 ) . Kuruşun azalan gümüş içeriğini b u dönem için elimizdeki ayrıntılı nü­ mizmatik verilerden izlemek mümkündür. Sultan Il. Mahmud'un otuz iki yıllık saltanatı sırasında Osmanlı devleti hepsi de birbirinden farklı standartlarda, on ayrı dizi gümüş sikkeyi piyasaya sürdü . Bu dizilerio ço­ ğunluğu, l veya 5 paralık küçük sikkelerden 2, 5 ve nihayet 6 kuruşluk büyük sikkelere kadar tüm yelpazeyi kapsamaktaydı. Bu dizilerio her biri, bir yıl ile sekiz yıl arasında değişen sürelerde tedavülde kalmıştır. Sikkele­ rin standartlan hakkında darphane kayıtlanndan da bilgi sağlanabilmekte­ dir. Ayrıca, sınırlı sayıda sikkenin içerdikleri saf gümüş miktarlan, çeşitli kimyasal teknikierk ölçülmüştür. Bu sayede, I l . Mahmud döneminde pi­ yasaya sürülen 47 değişik gümüş sikkenin her birinin ağırlıklan ve gümüş içerikleri hakkında elimizde ayrıntılı bilgi bulunduğunu söyleyebiliriz ( bkz. Tablo 1 2 . 1 ve Resim 39 ) . Altın sikkelere gelince, Osmanlı devleti I l . Mahmud'un saltanatı sıra­ sında zer-i mahbub, rumi, adli, hayriye ve mahmudiye adlanyla, standart­ lan birbirlerinden farklı bir dizi altın sikke üretmiştir. Ancak altın sikkelerdeki tağşiş oranları gümüşlere oranla sınırlı kaldı. Otuz yılda altın sikkelerin içindeki değerli maden miktan yüzde 20 kadar azaldı. 1 4 Bunun en önemli nedeni, devletin maaşlar dahil yükümlü olduğu hemen tüm öde­ melerin sadece gümüş kuruş üzerinden ifade edilmiş olmasıdır. Kısacası, gümüş kuruşun tersine, altın sikkelerin tağşişi devlete fazla bir yarar sağla­ mamaktaydı. l 5 II. Mahmud dönemindeki tağşişlerin zamanlamalannın ve oranlannın incelenmesi, devletin kullandığı mantığı daha iyi izlernemizi sağlayacaktır. Tablo 1 2 .l ile Grafik 12 .l 'de özetleneo verilere bakarak, I I . Mahmud 'un saltanatı sırasındaki tağşişleri iki alt-dönemde ele almak mümkündür. l 808'den l 822'ye kadar uzanan birinci dönemde, altı ayrı dizi gümüş sikke basılmıştır. Altıncı diziye ulaşıldığında, kuruşun gümüş içeriği 1 .4 Krcuse ve Mi sh ler, Standard Catalog of World Coins. 1 5 Akira Matomura 1 7. yüzyı lda, bir başka ba!)lamda, lspanyol devleti n i n bakır sikke­ ler i le altın ve gümüş s ikkeler arasında benzer bir ayırım yaptı!)ına dikkati çekmekte­ dir. lspanyol devleti büyük m iktarda üretti!)i gümüş s ikkeleri uluslararası piayasala­ ra sürerek, öneml i boyutlarda senyöraj gel i ri sa!)lamaktaydı . Dünya piyasalarında sekiz rea l l i k s ikkelere olan güveni n sars ı l ması n ı i stemedi!)i için de, bu si kkeleri n ta!)­ şişine yanaşmıyordu. Ancak, i ç piyasada tedavül eden ve daha fazla bakı r içeren s ikkeler, düzenl i olarak ta!)şişe u!)ramaktaydı . A. Motomura, "The Best and Worst of Currencies·, s. 1 04- 1 27.

211

1 808'e kıyasla yüzde 60 oranında azalarak 2,32 grama inmişti . Bu birinci alt-dönemdeki tağşişlerin ardında, Rusya, İran ve Yunanistan ile girişilen savaşlar vardır. I 6 Nitekim, 1 8 1 0'da piyasaya sürülen üçüncü dizi sikkele­ rin gümüş içeriklerinin Rusya ile girişilen ve sürüp gitmekte olan savaş nedeniyle düşürüldüğünün altını çizmek ve halktan destek sağlamak ama­ cıyla devlet, yeni sikkelere cihadiye adını verdi . Bu sikkeler sekiz yıl. teda­ vülde kaldı . J 7 Aynı yıllarda cihadiye eshamı adı altında yeni bir esham da piyasaya sürüldü . Bu kağıdı savaş bonolannın Osmanlı tarihindeki ilk ör­ neği olarak kabul etmek doğru olur. ı s I I . Mahmud'un saltanatı sırasında yaşanan ikinci ve daha da hızlı tağ­ şiş dönemi ise , 1 828 -29 'da Rusya ile girişilen savaş ve sonrasını kapsa­ maktadır. Bu savaşın harcamalanna ek olarak, savaş sonrasında Osmanlı devletinin Rusya'ya ödemek zorunda kaldığı 400 milyon kuruşluk tazmi­ nat, Osmanlı maliyesi ve para biriminin üzerindeki baskılan yoğunlaştır­ mıştır. I 9 1 828- 1 8 3 1 arasında kuruşun gümüş içeriği 2,32 gramdan 0 , 5 3 grama gerilemiştir ki b u dört yılda yüzde 7 9 oranında bir azalma anlamı­ na gelmektedir. 1 8 32'den sonra mali koşulların biraz olsun düzelmeye başlamasıyla, kuruşun gümüş içeriği 0,94 grama yükseltilmiştir.20 Şimdi basit bir model kullanarak bu otuz bir yıllık sürede Osmanlı dev­ letinin tağşişe karşı tavırlannı ve yaklaşımlannı daha yakından inceleyebili­ riz. Bu çerçevede devletin tağşişlerin kısa vadede sağladıklan mali yaran, tağşişlerin kısa ve uzun vadeli maliyetleriyle karşılaştırararak karar verdiği1 6 Show ve Show, History of the Ottoman Empire, c. ll, s. 1 2- 1 9. 1 7 BOA, C.D. 1 58, 3220, 1 964, 1 656 ve 1 632. 18 C. Ölçer, Sultan ll. Mahmud Zamanmda Darp Edilen Osmanlı Madeni Paraları, Ye­ n i l i k Bas ı mevi, Istanbul , 1 970; B. Sass, "The Silver and B i l lan Coins Mi nted at Cans­ tanti nople under Su Iten Mahmud ll ( 1 223- 1 255 H)", The American Numismatic So­ ciety Notes 1 8 ( 1 972), s. 1 67- 1 75; Krcuse ve Mishler, Standard Catalog of World Coins. 1 9 Bu tozmi natın on y ı l içi nde ödenmesi bekleniyordu. Miktarı i se, Osmanl ı devletinin yıllık gel i rlerin i n yüzde I SO'si kadard ı . Daha sonra bu miktar Osmanl ı lar'ın verdiÇji toprak ödünleri karş ı l ıÇj ı ndo indiri lmiştir. Show ve Show, History of the Ottoman Em­ pire, c. l l , s. 32; Cezor, Osmanlı Maliyesinde Bunalım, s. 244-30 1 . 20 Bu dönemde kuruşun kur deÇjeri , gümüş içeri Çj i n i , iki istisna dışında, yakı ndan izle­ m i ştir. Birincisi, 1 9. yüzyı l ı n başı nda, Napalyon savaşları sırasında Avrupa para bi­ rimleri n i n deÇ!er koybetmesi nedeniyle, kuruşun deÇjer kaybı yavaşlamış, hatta dur­ muştur. Ikincisi, 1 828- 1 833 taÇişi şleri sırası nda, kuruşun gümüş içeriÇjiyle kur deÇ!eri arası ndaki baçı kopmuş, bir süre için kuruş, kôÇ!ıt veya bakır para gibi itibari para konumunda kalmıştır. Bu nedenle, 1 829- 1 832 orası nda gümüş kuruş i le altına baÇjl ı I ng i l i z sterl i n i orası ndaki kuru kullanarak hesaplanon altın/gümüş oranları 6 i le 7,5 orası nda deÇ!i şmektedir. Oysa, daha önceki dönemde aynı oran 1 2 i le 1 5 arası nday­ d ı . Bkz. Tablo 1 2. 1 .

ni, bu maliyetlerio tağşişin sağladığı yarariann altında kaldığına inanılan durumlarda devletin tağşişe başvurduğunu göstermeye çalışacağız. Bir başka deyişle, burada kullanılan kavramsal çerçevede tağşişler işe yarama­ yan, anlamsız ya da mantıksız önlemler olarak değil, özellikle kısa vadede devlete gelir sağlayan mali politika araçlan olarak görülmektedir.2 I Bir tağşişin mali yararlannı belirlemek çok zor değildir. Tağşiş sayesin­ de devlet, aynı miktarda gümüşle itibari değeri daha fazla sikke basmakta ve o para birimi cinsinden ifade edilen ödemelerinin daha büyük bir bö­ lümünü karşılayabilmekteydi .22 Bir tağşiş sonrasında devlet, eğer gücü ye­ terse, eski sikkelerin tedavülünü yasaklayarak ve darphaneye getirilen eski sikkeleri düşük fiyatlarla satın alarak da ek gelir sağlayabilmekteydi . Aynca devlet darphaneye getirilen eski sikkelerin yeniden basımı için de ücret ta­ lep ediyordu.23 Öte yandan, bir tağşişin devlete getireceği maliyetler de vardı . Birinci­ si, devletin topladığı vergiler içinde miktarlan para birimi cinsinden sabit­ lenmiş olanlar, tağşiş sonrasında fiyatiann artmasıyla reel olarak azalacak­ tı . Bir başka deyişle , tağşişler devletin gelirlerini önce artınrken, yarattık­ lan enflasyon nedeniyle zaman içinde bu gelirlerin azalmasına neden ol­ maktaydı . Bunu engellemek için, devletin tağşişleri yinelernesi veya vergi­ lerin miktannı yükseltmesi gerekiyordu.24 İkincisi, eğer piyasalar ya da halk para birimine olan güvenini kaybeN . Sussman, "Debasements, Royal Revenues and I nflotian i n •, s. 44-70; Mo­ tomura, "The Best and Worst•, s. 1 04- 1 27. Ayrıca bkz. M. D. Bordo, "Money, Defla­ tion and Seigniorage i n the Fifteenth Century•, s. 337-346. 22 Dönemi n Osmanl ı gözlemci leri ta!lşi şleri n devlete yarar sa!llamadı!lını, çünkü fiyat­ lar artarken, kuruş üzeri nden toplanan vergi gel i rleri n i n sabit kaldıılını i leri sürüyor­ lard ı . Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım, s. 1 47. Ancak bu görüş, devleti n ta!lşi ş edi lmiş sikkeleri i l k kez piyasaya sürdü!lünde sa!lladı!lı gel i ri dikkate almamaktadır. Böylece savaş koşul ları nda, mali buna l ı m ı n yollunlaşması ve bürokrasi n i n zaman ufkunun daralmasıyla birlikte, kısa vade l i mal i hedefler için ta!lşişe gitmek anlam l ı oluyordu. 23 1 789 ta!lşişi sırasında ve daha sonra ll. Mahmud dönemi ni n ta!lşişlerin i n bir bölü­ münde, bu uygulamaya başvuru lmuştur. Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım, s. 99, 1 39. Devletin Istanbul darphanesi ne daha fazla gümüş girişi saı:ılama çabaları için, bkz. BOA, C. D. 823, 1 3 ve H . H . 1 6505. 24 Piyasaların ve halkın ta!lşiş oranını hemen ö!lrendikleri durumlarda, fiyat artışları daha h ızl ı oluyor ve ta!lşişin mali yararları daha çabuk tükeniyordu. Buna karş ı l ık, bu dönemde oldu!lu gibi, sikkeleri n aı:ıırlı!lı ve ayarı sürekl i deı:!i ştiri l i rse, ta!lşiş ora­ nı oldu!lundan daha az tahmin edi lebi l iyor ve fiyatların uyumu daha yavaş gerçekle­ şebi liyordu. Bu durumlarda devletin ta!lşişten sa!lladı!lı mal i gel ir de daha fazla ola­ caktı. Sussman ("Debasements", s. 44-70), para birimiyle böyle oynamanın devlete kô!lıt para basmaya benzer mali gel i r sa!llama olanakları verdilli ni bel i rtmektedir. 21

214

der ve tağşişlerin tekrarlanacağına inanmaya başlarsa, devletin tağşişler yoluyla ek gelir sağlaması giderek zorlaşacakn . Çünkü insanlar kendi ül­ kelerinin sikkeleri yerine ellerinde yabancı sikkeleri tutmaya başlayacaklar ve sikke basnrmak için darpharıelere değerli maden veya yabancı sikke ge­ tirmeyeceklerdi . iktisatçıların para ikamesi olarak adlandırdıkları bu süreç, önce 17. yüzyılın başlannda, daha sonra da Il. Mahmud döneminde ger­ çekleşmiş, piyasalarda Osmanlı sikkelerinden yabancı sikkelere doğru önemli bir kayma olmuştu .25 Osmanlı tağşişlerinin üçüncü önemli maliyeti ise kalpazarılığın yaygın­ laşmasıdır. Devlet daha düşük gümüş içerikli sikkeler üretmeye başlayın­ ca, kalpazanlar da devreye girerek düşük gümüşlü, hatta devletin ürettiği sikkelerden daha fazla gümüş içeren sikkeler üreterek, devletin yaratnğı ek gelire ortak olmuşlardı . Her tağşişten sonra zaman içinde gümüş fiyat­ larının artmasıyla, kalpazanlık firsan kaybolmaktaydı. Ancak devletin de­ ğerli maden fiyatianna narh uygulaması ve değerli madenieri bu resmi fi­ yatlardan sann almaya çalışması, kalpazanlığı özendirmekteydi .26 Tağşişlerin olumsuz bir diğer sonucu da devletin iç piyasalardan borç almasını güçleştirmesiydi . Devlet tağşişlere başvurmaya başlayınca, piyasa­ lar tağşişlerin tekrarlanacağı beklentisi içine girerek, devlete borç vermekten vazgeçiyor veya daha yüksek faiz talep ediyordu. Nitekim elimizdeki veriler, 1 808 'den sonra tağşişlerin hızlanmasıyla birlikte, devletin csharn sanşlannda zorlandığını, borç alırken ödediği faizlerin de artnğını göster­ mektedir. Örneğin, csharniann ilk sanş fiyan ile her yıl sağladıklan gelir arasındaki oran 1 808 yılından sonra azalmışnr.27 Osmanlı tağşişlerinin devlet için yaratnğı en önemli maliyet ise özellikle başkentte yol açnğı siyasal muhalefetti. Tağşişlere karşı çıkan bir kesim, !on­ ca üyeleri, esnaf, dükkan sahipleri ve küçük tüccarlarla ücretle çalışan zana­ atkarlardan oluşuyordu . Tağşişlerden zarar gören bir diğer kesim de ücret­ leri devlet tarafindan ödenen bürokratlar, ulema ve özellikle de başkentte yaşayan yeniçerilerdi . 1 7 . yüzyıldan itibaren başkentteki yeniçeriler aynı za­ manda esnaf veya dükkan sahipleri olarak çalışoklan için, bu iki kesim ara­ sında zaten önemli bir örtüşme vardı. Bu geniş muhalefet bloku, devletin tağşişleri daha sık kullanmasına karşı önemli bir engel oluşturuyordu .28 25 Daha önce 1 7. yüzyı lda yaşanan ve akçeni n istikrorsızl ıı;ıındon koynaklanan para

i kamesi süreci için, bkz. 8. Bölüm, s. 1 49- 1 56. 26 Bu dönemde kolpazanl ık örnekleri ve kalp sikkelerin tedovülü için, bkz. BOA H . H . 5254 1 /A, 52563, 27644, 48486, 48487, 48488, 24243 and C . D . 1 8 1 6, 1 472 v e 1 8 1 8. 27 Cezor, Osmanli Maliyesinde Bunalım, s. 79-89, 1 33-35 ve 239-24 1 . 28 Daha önceki dönemlerde yen i çeri leri n ve toı:!şi şe karşı çıkan diı;ıer kentl i kesimleri n direniş ve ayaklanmaları için, bkz. Bölüm 3 ve 8, s. 6 1 -63 ve 1 54- 1 56. .

Ancak, muhalefetin etkinliğini yalnızca başkentteki ayaklanmalann sa­ yısı ya da sıklığıyla ölçmernek gerekir. Tarihçi E . P . Thompson'un 1 8 . yüzyıl İngiltere'sinde, sokak kalabalıklannın ahlaki iktisat anlayışianna iliş­ kin olarak ekmek gösterilerini incelerken altını çizdiği gibi, uzun vadede, ayaklanma olabileceği tehdidi de ayaklanmanın kendisi kadar etkili olabi­ lir. Başkentte tağşiş karşıtı kesimlerin varlığı ve birlikte hareket etmeleri olasılığı, özellikle banş dönemlerinde devletin tağşişlere daha sık başvur­ masına karşı caydıncı rol oynamıştır.29 Tağşişlerin devlete sağladığı yararlar ve yarattığı maliyetler hakkında oluşturduğumuz bu denkleme, savaşlan da katmak gerekir. Çünkü savaş­ lar, bir yandan devletin kaynak yaratma gereksinimini hızla artınrken, öte yandan da halkın olağanüstü önlemleri kabul etme eğilimini yükseltiyor­ du . Bu nedenle, ek gelir bulma ihtiyacı arttıkça, devlet kutsal savaş tema­ lannı gündeme getiriyordu. Piyasaya sürdüğü düşük standartlı sikkelere veya hazine kağıtlarına cihadiye adını vererek, bunlann halk tarafindan daha kolay kabul edilmesini sağlamaya çalışıyordu. III . Selim ve Il. Mahmud'un saltanatlan sırasında devlet, yeniçerilerin ve diğer kentli kesimlerin muhalefetinin yarattığı sınırlarnalann bilincin­ deydi . Saltanatının erken aşamalanndan itibaren I l . Mahmud, reformlan­ nın önünde en önemli engeli oluşturan Yeniçeri Ocağı'nı kapatmak için uygun bir firsat anyordu . 1 826 yılında Vaka-yı Hayriye olarak adiandın­ lan hamle sonucunda Yeniçeri Ocağı kapatıldıktan sonra, tağşişlerin önündeki en önemli engel de ortadan kalkmış oldu . Bu olaydan sadece iki yıl sonra, yine bir savaş ortamında devlet, Osmanlı tarihinin en büyük tağşişini başiatacak ve dört yıl gibi kısa bir süre içinde, kuruşun gümüş içeriğini yüzde 79 düşürecektir. Devletin gelirleri açısından bakıldığında, dönemin gözlemcileri 1 8281 8 3 1 tağşişlerini çok başarılı buldular. Bu başarıda en büyük pay da sar­ raflar Janeasından yükselerek, padişah tarafından Darphane -i Amire'nin başına getirilen Ermeni sarraf Artin Kazaz'a verilmekteydi. Kazaz, aslında, 1 8 . yüzyılın ikinci yansından 1 840'lara kadar Darphane-i Am ire'yi yöne­ ten bir dizi Ermeni sarraftan sadece biriydi. Yaşam öyküsünü anlatan ça­ lışmalardan birinde , 1 828 -29 Rus savaşı sırasında dönemin sadrazamının bakır sikke bastırmak istediği, ancak Kazaz'ın sikkelerin içinde hiç olmaz­ sa bir miktar gümüş olması gerektiği konusunda padişahı ikna ettiği anla­ tılıyor. Bu karar alındıktan sonra, Kazaz çok büyük miktarlarda beş ku29 E. S. Thompson, "The Moral Economy of the British Crowd i n the E ighteenth Cen­ tury•, Post and Present 50 ( 1 97 1 ), s. 76- 1 35.

ruşluk bastırdı .30 Kazaz'a göre sikkelerde bir miktar gümüş olursa, bunla­ rın halk tarafindan kabul edilmesi kolaylaşacağı gibi, devlet gelecekte yine tağşişe başvurarak ek gelir sağlayabilecekti .31 1 828 sonrasındaki tağşişlerin ilginç bir yanı da, dönemin darphane ka­ yıtlarını kullanan gözlemcilerin devletin bu işlemlerden sağladığı mali geli­ ri hesaplamalarıdır. Bu hesaplara göre, I l . Mahmud'un 22. ile 2 5 . saltanat yıllan arasında (yaklaşık 1 828- 1 8 3 1 ), Darphane-i Am ire 23 milyon· adet beş kuruşluk sikkeyi gümüş içeriklerini azaltarak, I l . Mahmud'un sekizinci sikke dizisi piyasaya sürmüştü . Masraflar çıktıktan sonra, devlet bu işlem­ den yaklaşık 39,7 milyon kuruş kazandı . Saltanatın 2 5 . ve 26. yıllarında ise, buna ek olarak 245 milyon kuruşluk yeni ve gümüş içerikleri daha da azaltılmış sikke , dokuzuncu dizi olarak piyasaya sürüldü. Bu işlemin de devlete net 1 1 9 milyon kuruş gelir sağladığı hesaplanmıştır. Savaş bittik­ ten sonra, saltanatın 26. ile 32. yılları arasında da darphane 1 37,8 milyon değerinde yeni sikkeleri onuncu dizi olarak piyasaya sürdü . Ancak mali ko­ şulların düzelmesi sayesinde, bu sikkelerin gümüş içeriği daha öncekiler­ den yüksek olduğu için, onuncu diziden ek gelir sağlanmadı . Onuncu dizi sikkelerin amacı, piyasalarda fiyat istikrarını sağlamak ve Osmanlı para biri­ mine karşı, biraz olsun, güven oluşturmaktı.32 Devletin tağşişlerden sağladığı gelirin, o dönemdeki toplam bütçe ge­ lir ve harcamalanyla karşılaştırıldığında, önemli boyutlara ulaştığı görül­ mektedir. Bu yıllarda gelir ve harcamalar henüz tek bütçe altında birleşti­ rilmediği için, devletin tüm gelirlerini tahmin etmek kolay değildir. Yavuz Cezar 1 8 38 yılı gelirleri için, 300 milyon kuruşluk bir tahminde bulun30 H. Kazgan, "Ikinci Sultan Mahmut Devri nde Enflasyon ve Darphane Amiri Kazaz Arti n", Toplum ve Bilim l l ( 1 980), s. 1 1 5- 1 30. 31 Istanbul'da Ermeni cemaati arasında hôlô anlatı lan bir hikôyeye göre, savaştan son· ra Rus hükümeti büyük bir tazmi nat talep etmiş ve Osman l ı lar bunu kabul etmek zo­ runda kalmışlardı . Ancak Osman l ı ların sık sık ta�şişe başvurdu�unu bi len Ruslar, tozmi natı n eski kuruşlada ödenmesi n i şart koşmuşlard ı . Osmanl ı lar kuruşu yine ta�· şiş edi nce, ortaya ciddi bir sorun çıktı . Üreti len sikkelerin parlak ve çok yeni görü· nümleri vard ı . Anlatılan hikôyeye göre, Osmanl ı yönetici leri bunun üzerine Nizam-ı Cedid askerleri n i B�az kıyısı boyunca, Üsküdar'dan Beylerbeyi 'ne d�ru sıraya diz­ di ler ve el leri ni açmalarını söyled i ler. Ondan sonra da yeni sikkeleri Üsküdar tara­ fından askerlere vermeye başladı lar. E l den ele geçiri len yeni sikkeler Beylerbeyi'ne vardı�ında, tam da eski kuruşlara benzeyen bir görünüm kazanmışlard ı ! Bu hikôye­ n i n en azı ndan bir boyutu arşiv belgeleriyle desteklenmektedir. Osmanl ı yönetim i n i n savaş tozmi natın ı Macar a l t ı n ı yeri ne gümüş kuruşla ödernek amacıyla, R u s hükü· metiyle girişti�i müzakereler ve bu talebin Ruslar tarafı ndan kabul ü için, bkz. BOA, H . H . 42935, 462 1 6 ve 20 1 94. 32 A. du Velay, Essoi sur I'Histoire Financiere de lo Turquie, Arthur Rousseau, Paris, 1 903, s. 28-44.

maktadır.33 1 828 - 1 832 için de yıllık ortalama 2 5 0 ile 300 milyon kuruş arasında toplam gelir tahmin edilebilir. Bu durumda, 1 828- 1 8 32 arasın­ daki tağşişlerin sağladığı gelirin, devletin bir yıllık toplam bütçe gelirleri­ nin yarısından fazla olduğu, ya da söz konusu beş yılda, tağşişlerin devle­ te toplam gelirlerinin yüzde 1 0'undan fazla bir ek gelir sağladığını tah­ min edebiliriz. Ancak tağşişlerin mali sonuçlan elde edilen gelirle sınırlı değildi . Sağ­ lanan gelirler sayesinde devletin borçlanma gereksinimi azalınca, faizler gerilerneye başladı . Faizlerdeki düşüş, iltizarn düzeninden elde edilen ge­ lirleri de olumlu etkiledi . Devlet iltizam müzayedelerini kazanan sermaye­ darlardan toplam ödemelerin bir bölümünü peşin olarak talep ediyordu . Bir başka deyişle, devlet vergi gelirlerini garanti göstererek mültezimler­ den borç almış oluyordu. Faizler düşmeye başlayınca, iltizam müzayede­ lerinde devlete ödenmesi taahhüt edilen fiyatlar da yükselmeye başladı .34 DEVLETI N F I NANSMA N I : GALATA BANKERLERI

Faizle borç para veren ve para piyasalanndaki işlemlerde uzmanlaşan sarraflann 1 8 . yüzyıldaki hızlı yükselişleri ve 1 9 . yüzyılın ilk yansında Ga­ lata bankerieri olarak adlandınlan büyük sermayedariara dönüşmeleri ol­ dukça iyi bilinir. Ancak bu hızlı sürecin devletin mali bunalımıyla, devle­ tin kısa ve uzun dönemli mali ihtiyaçlanyla yakından ilişkili olduğu yete­ rince vurgulanmamıştır. Devlet 1 6 . yüzyıldan beri, bir yandan kısa vadeli ihtiyaçları için, öte yandan da iltizam düzeninin finansmanı için sarraflar­ dan yararlanmaktaydı . Kısa vadeli iltizam kontratlarından uzun vadeli ma­ likane düzenine geçilince, devlete yapılan peşin ödemelerin uzun vadeli finansmanı da büyük önem kazanmıştı . Müzayedelere ilişkin arşiv belgeleri, ilk bakışta, malikanelerin Osmarılı askeri ya da devlet sınıfinın denetiminde olduğu izlenimini vermektedir. Diğer toplumsal kesimlerin müzayedelere katılmalanna genellikle izin ve­ rilmiyordu. Ancak, müzayedelerin ötesine geçildiğinde, müzayedeyi kaza­ nan pek çok malikanecinin vergi toplama sürecine katılmadıkları görülü­ yor. Malikanecilerin ardında, onlara peşin ödemeyi yapmalan için borç veren, malikineyi daha küçük alt birimlere ayırarak vergi toplama sürecini örgütleyen sarraflar bulunmaktaydı . Böylece, vergi toplama sürecinden sağlanan net gelirler devletin yanısıra, malikaneci, sarraf ve vergiyi kayna­ ğında toplayan yerel güçler arasında paylaşılmaktaydı . Murat Çizakça'nın yaptığı hesaplamalara göre, brüt vergi gelirlerinin yalnızca dörtte biri , 33 Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım, s. 244-30 1 . 34 Kazgan, "Ikinci Sultan Mahmut Devri nde Enflasyon•, s. 1 22.

masraflar çıktıktan sonraki net vergi gelirlerinin ise yalnızca üçte biri mer­ kezi devletin hazinesine girmekteydi .35 1 8 . yüzyıldaki müzayedelere katılan bürokratların davranışları ilginç özellikler göstermektedir. Bu girişimciler yatırımlarını bir malikane üzeri­ ne yoğunlaştırmak yerine, birden fazla malikanenin hisselerinden oluşan portföyler oluşturmaya başladılar. Böylece, sermayesi bir ya da birkaç ına­ likineye yetebilecek yatırımcıların ya da yatırım ortaklıklarının, yatinmla­ rını 20 hatta 30 malikane arasında dağıttıklan görülmekteydi . Bu davranı­ şın ardında, yatırım alanlarının çeşitlendiriterek riskin azaltılması amacı yatıyordu .36 İstanbul'daki sarraflar, ticaret ve lancalann kredi gereksinimlerini de karşılıyorlardı . Sarraflar 1 7 . yüzyılın sonlarında bir lo nca çevresinde ör­ gütlenerek, işyerierini Haliç'in diğer yakasına, Galata'ya taşıdılar.37 1 6 . yüzyıldan sonra Yahudilerin kredi, finans ve ticaretteki etkinlikleri azalır­ ken, Rumiann ve daha çok iki kişilik ortaklıklar halinde çalışan Ermenite­ rin gücü artmaktaydı . Rum sarraflar, Rum tüccarların Karadeniz ve Bal­ kanlar'daki deniz ticaretindeki gücünden yararlanarak, ülkeler arası tica­ retin finansmanında uzmanlaşıyorlardı .38 Aynı biçimde, Ermeni sarrafla­ rın yükselişinde de Ermeni cemaati aracılığıyla Avrupa'nın ticaret ve fi­ nans ağlanyla kurdukları bağlar önemli rol oynuyordu . Ermeni sarraflar Osmanlı bürokrasisiyle de iyi ilişkiler içindeydiler. Ermeni sarraflar içinde önde gelenleri, bürokrasi ile Ermeni milleti arasında aracılık yapmaya başladılar. 1 9 . yüzyılın başlarında Yunanistan'ın bağımsızlığını kazanma­ sından sonra, Ermeniler daha da hızlı yükseldiler.39 Öte yandan, taşrada 35 Çizokço, A Comparative Evalutian of Business Partnerships, s. ı 65- ı 66; ayrıca A. Solzmonn, • An Ancien Regime Revisited: Privotizotion a nd Pol iticol Economy i n the Eighteenth-Century Ottomon Empire", Politics and Society 2ı ( ı 993), s. 393-423. 36 Çizokço, A Comparative Evolution, s. ı 72- ı 76 37 Sorraf loncos ı n ı n ı 750'de 72 üyesi , ı 835'te ise 89 üyesi vardı; A. Şah i ner, •The Sor­

rofs of Istanbu l : F i nanciers of the Empire", Yüksek Lisans Tezi, BoÇ)oziçi Üniversite­ si Tari h Bölümü ( ı 995), s. 78 ve 83. 38 T. Stoionovich, "The Conqueri ng Bolkon Orthodox Merchont", The Journal of Eco­ nomic History 20 ( ı 960), s. 234-3 ı 3. 39 Şohi ner, "The Sorrofs of Istanbu l", s. 87-99; O. Jomgocyon, "Les F i nonces de I'Empi­ re Ottomon et les F i nanciers de Constonti nople, ı 732- ı 853", yoyım lonmomış dokto­ ra tezi, Nouveou Regime, Universite de Paris 1, Pontheon-Sorbonne ( ı 988) ise Avru­ pa orşivleri nden, önde gelen sorrafların yaşam ların ı ve fi nans faaliyetleri ni , Avru­ pa'daki iş ortaklarıyla yazışmaları oroc ı l ıÇjıylo izlemektedir. Ayrıca bkz. O. Jamgoc­ yon, " U ne Fomi l le de fi nanciers Armeniens au XVI l le siecle: Les Serpos", D. Panzoc (ed.), Les Vii/es Dans L 'Empire Ottoman: Activites et Societes içi nde, Editions du CNRS, Morsi lyo, ı 99 ı , s. 365-389.

da pek çok sarraf, ticaretin ve vergi toplama sürecinin finansmanında uz­ manlaşmıştı . 40 Sarraftara gereksinimi olan devlet, onların faaliyetini özendirmekteydi . l 760'lardan itibaren devletin mali durumu bozulurken, devlete doğrudan borç veren sarrafların önemi artmaya başladı. Avrupa fınans çevreleriyle olan ilişkileri sayesinde sarraflar, Osmanlı devleti için Avrupa piyasalarından kısa vadeli borçlar bulmaya başladılar. Ayrıca pek çok sarraf, padişahın ve önde gelen Osmanlı bürokratlarının kişisel servetlerini ve fınans işlerini yö­ netmeye başladılar. Aynı sarraflar, Fransız Devrimi'nden sonra İstanbul'da­ ki Fransız tüccarların yerlerini alarak, poliçe ticaretinin önemli bir bölümü­ nü de ellerine geçirdiler.4l Böylece geleneksel para ve kredi işlerinde uz­ manlaşan sarraflardan, ülkeler arası bağlantılarını kurmuş, İstanbul'da bir fınans burjuvazisinin çekirdeğini oluşturacak, büyük ölçekli mali sermaye­ dariara dönüştüler. Bu kesim ilk bankalarını ancak l 840 'larda kurabildi, ancak bu tarihten önce de Galata bankerieri olarak anılmaya başladılar.42 Yine bu dönemde, sarraf loncasının önde gelen Ermeni üyeleri Darp­ hane-i Amirenin yöneticiliği gibi Osmanlı devleti içinde en önde gelen görevlere atanmaya başladılar. Darphane-i Amire 1 8 . yüzyılda para işleri­ nin yanısıra maliye alanında da önemli faaliyetlerde bulunmaktaydı. Ancak Darphane-i Amire'nin yöneticiliği hem önemli, hem de tehlikeli bir görevdi . Bu görevi üstlenen sarraflar, servetlerini ve siyasal güçlerini artırmakla birlikte, mali ve özellikle de parasal bunalımlardan sorumlu turuldukları için, sık sık servetlerini kaybedebiliyor, aileleri sürgüne yollanıyor, bazen yaşamlarını bile yitirebiliyorlardı . Ermeni Düzoğlu ailesi de önceleri dış ticaret ve imalada ilgili kimi mukataalardan vergi topluyordu . I I I . Mustafa'nın saltanatı sırasında Darphane-i Amire'nin yönetimi bu ailenin bir üyesine verildi . Darphane-i Am ire'nin yönetimi l 820'lere kadar aynı ailede kaldı . Bunun en önemli nedeni, ailenin hem iç hem de dış piyasalarda devlet için borç bulabii ­ rnekteki başarısıydı . Ermeni sarrafların becerileri ve bağlantıları sayesinde, 40 Genç, ·osmanlı Maliyesi nde Malikane Sistemi•; ve Çizakça, A Comparative Evolution, s. 1 69- 1 78. 41 E. E ldem, •La Circulation de la Lettre de Change entre la et Constanti nople au XVI l le Siecle•, H. Batu ve J. L. Bacque·Grammont (ed.), L 'Empire Ottoman, la Republique de Turquie et la içi nde, ISIS Press, Istanbul , 1 986, s. 87-97. 42 A. Udovitch ortaçağ Islam toplumlarındaki sarrafları "bankasız bankerler• olarak ni· telendi rmektedir. Bu uygun deyimi, 1 840'1ar öncesi nde Galata bankerieri için de ko· layl ıkla kul lanabi l i riz. A. Udovitch, •Bankers without Banks: Commerce, Banki ng and Society in the lslamic World of the Middle Ages•, Princeton Near East Papers, No. 30, 1 98 1 , Pri nceton University.

219

Darphane-i Amire'nin görevi sikke arzını denetlemenin çok ötesine taşa­ rak, maliyenin en önemli alanlarına girmiş oldu . Doğu Anadolu'da mütevazı bir Ermeni ailesinden gelmekte olan Ar­ tin Kazaz, 1 820'lerde Düzoğlu ailesinin en son bireyinin görevden azie­ dilmesinden sonra, Darphane-i Amire'nin yöneticiliğine getirildi . Kazaz kısa süre içinde iktisadi konularda padişahın en yakın danışmanlanndan biri oldu . 1 828 -29 Rus savaşı sırasında ve sonrasında padişaha narh 'uygu­ lamalarından vazgeçmesini tavsiye ederek başkentteki gıda malı darlıklan­ nın ortadan kalkmasında önemli rol oynadı . Kazaz ayrıca kendisinden ön­ ceki Ermeni sarrafların yaptığı gibi, dış bağlantılarını kullanarak Osmanlı devletinin Avrupa'daki özel bankerlerden borç bulmasını sağladı .43 1 82829 savaşının sonunda, Osmanlı devleti 400 milyon kuruş gibi büyük bir miktan savaş tazminatı olarak ödemeyi kabul etmişti .44 Bu miktar daha sonra Osmanlıların diğer konularda verdikleri ödünler sayesinde biraz azaltıldıysa da, devlet tazminatın ikinci taksidini ödemekte güçlük çeki­ yordu. Bu noktada Kazaz ve diğer sarraflar devreye girerek Avrupa'dan kısa vadeli borç almayı başardılar. 1 8 34 yılında öldüğünde, padişah çok zor bir dönemde devlet için çok yararlı işler yapmış olan bu hizmetkanna özel bir cenaze töreni düzenletti.45 Sarrafların ticaret ve para işlerindeki artan nüfuzunun memnuniyetsiz­ lik yaratmadığı söylenemez. 1 9 . yüzyılın başlanndan itibaren ithalat hızla büyürken, başkentteki loncalar ithal mallannın rekabeti karşısında zorlan­ maya başladılar. Ayrıca Ermeni darphane yöneticileriyle ilişkilendirilen tağşişler de esnafi ve yeniçerileri olumsuz etkilemekteydi . Yeniçerilerin es­ nafa karışması nedeniyle içiçe geçen bu iki kesim ile sarraflar arasındaki gerginlikler ve ara sıra parlayan çatışmalar, Yeniçeri Ocağı 'nın kapatılma­ sına kadar sürdü .46 1 840'lara gelindiğinde, Galata bankerieri olarak adlandırılan mali ser­ mayedarlar artık Rum ve Ermeniterin yanı sıra Yahudileri, Avrupa'dan ge­ lerek Doğu Akdeniz bölgesinde yerleşmiş olan Levantenleri de kapsaya­ cak biçimde genişlemişti . Baltazzi, Kamondo, Koronio, Eugenides, Mav­ rokordato, Mısırlıoğlu, Ralli, Zarifi ve pek çok diğer ailenin, Osmanlı devleti için Avrupa'da kısa vadeli borç bulma becerileri ve kapasiteleri bir 43 Show ve Show, History of the Ottoman Empire, c. ll, s. 32. Bu dönemde merkezi devletin y ı l l ık gel i rleri 200 mi lyon kuruş doloyı ndoyd ı . 44 Kozgon, •Ikinc i Sulton Mahmut Devri nde Enflasyon•, s. 1 22- 1 25. 45 Age., s. 1 1 9. -46 H. Kozgon , Osmanlıda A vrupa Finans Kapitali, Yapı Kredi Yay ı n ları, I stanbu l , 1 995, s . 1 7- 1 9.

hayli genişlemişti . 1 847 yılında, Th . Baltazzi ile Fransız Devrimi'nden sonra Osmanlı İmparatorluğu'nda yerleşen bir Fransız banker ailesinden gelen J. Alleon, Osmanlı devletinin desteğiyle imparatorlukta kurulan ilk banka olan Dersaadet Bankası 'nı ( Banque de Constantinople ) faaliyete geçirdiler. 4 7 Galata bankerlerinin mali gücü, 1 9 . yüzyılın ortalarında doruğuna ulaştı . Ancak bu arada devletin bütçe açıkları ve borç alma gereksinimleri daha da hızlı büyümüştü . Bu nedenle devlet, uzun vadeli gereksinimlerini karşılamak üzere doğrudan Avrupa mali piyasalarında borç aramaya karar verince, Galata bankerieri başkentte ve taşrada şubeler açan , hatta yeni bankalar kuran Avrupa bankalarının ve bankerlerinin rekabetiyle karşı kar­ şıya kaldılar. 1 863 yılında Fransız ve İngiliz sermayesi tarafindan Bank-ı Osmani-i Şahane'nin kurulmasıyla birlikte, Avrupa mali sermayesi impa­ ratorluk içinde bir hayli güçlenmiş oldu . Rakipsiz konumlarını kaybetmekle birlikte, Galata bankerieri kamu ve özel finans alanından kolay kolay vazgeçmediler. Avrupalı mali sermaye gruplarıyla ortaklıklara girerek ve yeni bankalar açarak faaliyet göstermeye devam ettiler. Osmanlı devleti de Avrupa mali piyasalarında sattığı uzun vadeli tahvillerin arasında, kısa vadeli gereksinimleri için Galata bankerie­ rinden yararlanmaya devam ctti .48 1 875- 1 8 8 1 bunalımı sırasında devlet önce dış borç ödemelerini sürdüremez duruma düşüp daha sonra da Rus­ ya ile çetin bir savaşa tutuşunca, Osmanlı Bankası ve Avrupa piyasaları borç vermeyi reddettiler. Bunun üzerine tekrar Galata bankerlerine dö­ nüldü . Bu güç dönemde, çoğunluğu zaten Osmanlı vatandaşı olan Galata bankerleri, Osmanlı vatanserverliği üzerine bir dizi sloganı da benimseye­ rek veya kullanarak, kendi gelişmelerinde en önemli rolü oynamış olan bu kadim ve en büyük müşterilerine borç vermeyi sürdürdüler.49

47 Hasan Ferid, Nakid ve Itibar-I Mali, 3. Kitap: Bankactl1k, Matbaa-i Amire, Istanbu l , 1 334/ 1 9 1 8, s. 26-66; Kazgan, Osmanltda A vrupa Finans Kapitali, s. 20; Kazgan, Osmanltdan Cumhuriyete Türk Bankactl1k Tarihi, Türkiye Bankalar Birliı;ıi, Istanbu l , 1 997, s. 25-32; 1 . Teke l i v e S. I lkin, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas1, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas ı , Ankara, 1 997, s. 53-54. 48 Bkz. Bölüm 1 3, s. 229-234. 49 Kazgan, Osmanltda A vrupa Finans Kapitali, s. 1 20- 1 22; Tekel i ve I lki n, Merkez Bankas1, s. 62-69.

ON ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ÇiFT METAL Li DÜZE N DEN "TOPAL" ALTl N STAN DARDI NA u

İ ki dirhem bir çekirdek" Deyim

O

smanlı iktisat ve para tarihi açısından,

19.

yüzyıl öncekilerden çok

farklı bir dönemdir. Dönemin bir önemli özelliği yönetim, eğitim, adalet, hukukun yanısıra ekonomi, maliye ve para alanlarında merkezi devleti güçlendirmek için girişilen, B atı'dan esinlenmiş reformlardır. Dönemin ikinci önemli özelliği ise, Avrupa ticaretindeki hızlı genişleme aracılığıyla ekonominin dünya piyasalarına açılmasıdır. Böylece Osmanlı ekonomisi giderek tarımsal mallar ihracatında u zmanlaşan ve mamul mallar ithal eden bir kimlik kazanmıştır. İ mparatorluğun 1 9 1 1 sınırlan içinde kalan alanların, Makedonya, Anadolu, Suriye ve Irak'ın dış ticareti, rinci Dünya Savaşı arasında yaklaşık

15

1 820

ile Bi­

kat arttı . l Bu süreç limanlann,

özellikle de demiryollarının yapımıyla ve Avrupa sermayesi tarafindan ku­ rulan bankalar aracılığıyla desteklendi . Makedonya, Batı, Kuzeydoğu ve Orta Anadolu'da, Suriye 'nin kıyı bölgelerinde tarım giderek ticarileşmeye başladı . Kırsal nüfus sadece üretici olarak değil , aynı zamanda ithal edilen mamul malların, özellikle de pamuklu tekstil ürünlerinin tüketicisi olarak pazarlara yöneldi . Bu gelişmeler paraya olan talebi ve para kullanımını hızla artırdı . Bir yandan da imparatorluk giderek küçülmekteydi . B alkanlar'da Sır­ bistan , Yunanistan , Romanya ve Bulgaristan bağımsızlıklarını kazandıklan

C. lssawi, The Economic History of Turkey, 1800- 1 9 1 4, University of Chicago Press, 1 980, Bölüm 3; Ş. Pamuk, Osmanlı Ekonomisinde Baf)ımlılık ve Büyüme (1820- 1 9 13), gözden geçi rilmiş 2. baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, I stanbu l, 1 994, Bölüm 1 .

gibi, Birinci Dünya Savaşı'na kadar sınırlarını Osmanlı devleti aleyhine genişlettiler. Kuzey Mrika'da ise imparatorluğun çeşitli ölçülerde özerk vilayetleri Avrupalı devletler tarafindan işgal edildi . 1 8 30'da Cezayir ve 1 8 8 1 'de Tunus, Fransız sömürge imparatorluğuna katıldı. Mısır'da ise yüzyılın başlarında Mehmed Ali Paşa İstanbul'dan büyük ölçüde bağım­ sız yeni bir hanedan kurdu. Mısır'ın 1 882 'de İngiltere tarafindan işgalin­ den sonra, İstanbul ile yasal ve simgesel bağlar devam ettiyse de, ülke fiili olarak bir İngiliz sömürgesine dönüştü . 1 9 . yüzyılda Rusya'nın güneye doğru yayılmasından kaygı duyan Av­ rupa devletleri ve özellikle de İngiltere için, girişilen reformlar Osmanlı İmparatorluğu 'nun kalan topraklarını koroyabilmesi açısından büyük önem taşıyordu . Avrupalı devletler Osmanlı ekonomisinin gelişmesi için, karşılaştırmalı üstünlükler ilkesi çerçevesinde Avrupa ile ticaretin luzla ge­ liştirilmesinin ve Avrupalıların yatırımlarının büyük önem taşıdığına inanı­ yorlardı . Ticaret ve yabancı yatırımlar için gerekli altyapının oluşturulma­ sını da isteyen Avrupalılar, tağşişlerden vazgeçilmesi ve istikrarlı bir para düzeni kurulması için Osmanlı devletine baskı yapmaya başladılar. Bir yandan da, Avrupa mali piyasalarında borç bulabilmek için, maliye ve para reformlarının gerekli olduğunun altını çiziyorlardı . Çift metaili para düze­ ni de bu çerçevede Osmanlı yöneticilerine önerilmeye başlandı . Avrupalı devletler bu para düzeninin kurulması için gerekli teknik yardımı ve da­ nışmanları da sağlayacaklarını taahhüt ediyorlardı .2 Ancak, tağşişlerden vazgeçilmesi ve çift metaili para düzeninin be­ nimsenmesi, Osmanlıların parasal sorunlarının sona ermesi anlamına gel­ medi . Osmanlı devleti 19. yüzyıl boyunca bütçe açıklarını denetim altına almakta zorluk çekti. Mali sorunlar karşısında, devlet bir dizi kısa ve uzun vadeli yöntem geliştirdi . Ek gelir sağlamayı ya da borç bulmayı hedefle­ yen bu arayışlann, para düzeni üzerinde önemli sonuçları olmuştur. Bu nedenle, 1 9 . yüzyıl para tarihinin önemli bir bölümünü devlet maliyesi­ nin tarihiyle birlikte ele almak kaçınılmaz olmaktadır. ÇIFT METALLILI K, YEN I SIKKELER VE KAGIT PARA

1 9 . yüzyılda 1 8 70'lere kadar uygulanan çift metaili para düzeninde bir ülke diğer malların değerlerini ölçmek amacıyla bir değil iki metali, genellikle de altın ve gümüşü, kendisine standart olarak seçiyordu. Daha sonra da ülke parasının bir biriminin kaç gram altına veya kaç gram gü­ müşe eşit olduğuna karar veriliyordu . Böylece hem altın hem de gümüş sikkelerin piyasa değerleri devlet tarafindan sabitleniyor ve altınla gümüş 2

C. Ölçer, Sultan ll. Mahmud Zamanmda Darp Edilen Osmanlı Madeni Paraları,

s.

1 7.

224

arasındaki darphane oranı ya da yasal oran denilen oran da belirlenmiş oluyordu . Çift metaili düzende devletin yetki verdiği darphaneler, altın ve gümüş getiren herkes için küçük bir ücret karşılığında, değerleri ve stan­ dartları devlet tarafindan belirlenen sikkeleri basmaya hazırdı . Yasal olarak belirlenen altın/gümüş oranı ile piyasada oluşan ve koşullara göre sürekli değişen altın/gümüş oranı arasında önemli bir fark oluştuğunda, ya altın ya da gümüş sikkelerin resmi değeri piyasa değerlerinin altına düşebilecek ve bunlar piyasalardan kaybolacaktı . Bu durumda, uluslararası piyasalarda değeri daha yüksek olan bu metal ülke dışına çıkarken, değeri iç piyasalar­ da daha yüksek olan diğer metal ülkeye akınaya başlayacaktı . Bu nedenle, 1 9 . yüzyılda uygulanan biçimiyle çift metalli düzen, iç veya dış piyasalar­ da altın/gümüş oranlan ne olursa olsun, iç piyasalarda herhangi bir anda en az bir metalin tedavül edeceğini garanti etmekteydi . Düzenin bir diğer avantajı da, hem altın hem de gümüş sikkeler için sabit değerler kullanıl­ masıydı . Bu özellik, düzene belirli bir istikrar sağlamaktaydı .3 iktisatçılar uzun bir süre çift metaili para düzeninin istikrarsız oldu­ ğunu, uygulamada kimi zaman altın kimi zamanda gümüş sikkelerin ülke standartını oluşturması nedeniyle, tek metaili düzenin çift metailiden da­ ha arzu edilir bir düzen olduğunu düşündüler. Ancak son yıllarda çift metaili düzen hakkındaki değerlendirmeler zenginleşmektc ve düzenin güçlü yanlan daha iyi anlaşılmaktadır. Örneğin, son yıllardaki araştırmalar metallerden birinin piyasalardan kaybolması için, piyasa oranının yasal orandan farklı olmasının yeterli olmadığını, ulaştırma masraflan ve diğer nedenlerle yasal oranın iki yanında oluşan genişçe bandın içinde kalmabil­ diği sürece, iki metalin de birlikte tedavül edebileceğini gösteriyor. Bu sonuçlar, çift metaili düzenin altın ve gümüş fiyatlarını istikrara kavuştur­ makta eskiden düşünüldüğünden çok daha etkili olduğuna işaret ediyor.4 Bir önceki bölümde değindiğimiz gibi, l 8 30'lann sonlarına gelindi­ ğinde, Osmanlı İmparatorluğu'nda parasal koşullar bunalım boyutlarına ulaşmıştı . Devlet sık sık tağşişe başvurarak kendisine ek gelir sağlayabil­ miş, ancak ortaya çıkan büyük enflasyon dalgası, hem iktisadi hem de si­ yasi sorunlar yaratmıştı . Yüzyılın başından itibaren birbirinden farklı pek 3 4

H . Reed, "Bi meta l l ism and Monometa l l ism•, Encyclopedia of Social Sciences, 1 . ba­ sım, ı 930; C. S. Kindleberger, A Financial History of Western Europe, s. 57-63. M. Friedman, "Bimeta l l ism Revisited", Journal of Economic Perspedives 4 c ı 990), s. 85- ı 04; S. E . Oppers, "Recent Developments i n Bi meta l l i c Theory•, Jaime Rei s (ed.), International Monetary Systems in Histarical Perspective, Macm i l lan, Londra, ı 995 içi nde, s. 47-70; M. F landreau, • An Essay on the Emergence of the International Gold Standard, ı 870-80", Centre for Economic Policy Research Discussion Paper, No. ı 2 ı 0, Londra, ı 995, s. ı -44.

çok sikkenin piyasaya sürülmüş olması ve devletin bunların tedavülden kaldıracak mali gücünün olmaması, sorunlan ağırlaştırmaktaydı .5 Bu ko­ şullar sadece günlük işlemleri değil, ülkeler arası ticareti de aksatıyordu. Öte yandan, iç piyasalarda istikrarlı Avrupa sikkelerine olan talep sürekli artmaktaydı . 6 Bir sikke reformunun sırasının gelip de geçtiğine hiç şüphe yoktu . Diğer reformlarda olduğu gibi bu alanda da, Mehmed Ali Paşa'nın Mı­ sır'da 1 8 34'te çift metaili düzeni benimsemesi, yeni standartlarda altın ve gümüş sikkeler bastırması Osmanlılar için önemli bir örnek oluşturdu. Sultan II. Mahmud'un 1 8 39 yılında ölümünden sonra, yeni hükümet benzeri bir girişimde bulunmak niyetinde olduğunu ifade etti. Bu amaçla İngiltere'den gerekli makine ve teçhizat ithal edildi . Bu makineleri kur­ mak üzere ve Osmanlı hükümetine basılacak olan yeni sikkelerin stan ­ dartları hakkında tavsiyelerde bulunmak üzere, İngiltere ve Fransa'dan teknisyenler ve uzmanlar davet edildi . Darphane-i Amire'nin başına da yi­ ne Düzoğlu ailesinin bir başka üyesi atandı .7 Kimi gecikmelerden sonra, nihayet altın lira ile gümüş kuruştan olu­ şan çift metaili düzene geçilmesine karar verildi . Yeni altın ve gümüş sik­ keler bir lira eşittir 1 00 kuruş sabit değerleri üzerinden piyasaya sürülecek­ ti . Yeni altın sikkeler 1 843 'te, gümüş sikkeler ise ertesi yıl, Darphane-i Am ire tarafindan yapılan ve reformun gerekçelerini anlatan bir açıklamayla birlikte üretilmeye başlandı . Yeni sikkelerin standartları altın/gümüş ora­ nının 1 5 ,09 da sabitlendiğini gösteriyordu . Darphane altın ve gümüş geti­ ren herkes için sikke üretmeye devam edecek, ancak altın getirenlerden yüzde 1 , gümüş getirenlerden de yüzde 2,7 oranında üretim ve darphane ücreti alacaktı . Reformun ilk yılında başkent darphanesi 1 2 milyon Os­ manlı lirası değerinde altın ve 4 milyon lira değerinde gümüş sikke ürettiB ( bkz . Resim 41 ve 42 ) . 1 844'ten itibaren e k mali gelir sağlamak için yapılan tağşişlere de son 5 6

7 8

Bkz. Bölüm ı 2, s. 2 ı 0-2 ı 7 Balkanlar'da tedavül eden Osmanl ı ve yabancı sikkelerinin ayrıntı l ı bir l i stesi için, bkz. D. Cahen, "La circulatian monetaire entre les Princi pautes Roumai nes et les terres B u lgares (ı 840- ı 878)" , Bulgarian Histarical Review 4/2 (ı 976), s. SS-7 ı ; ı 830'1arda Bağdat'ta dolaşan sikke çeşitleri ve bunların kur değerleri için, bkz. H . H . 278 ı 5/D v e 52490. Ölçer, Sultan ll. Mahmud, s. ı 7. Bir kuruş ı ,2027 gram ağırlığında ve yüzde 83 ayarı ndaydı , böylece ı ,O gram saf gümüş içermekteydi . Altın l i ra ise 7,2 ı 6 gram ağırlığındaydı ve 22/24 ya da yüzde 9ı ,67 ayarındaydı . Böylece yeni altın l i ralar, 6,6 gram ya da "iki di rhem bir çekir­ dek" saf altın içermekteydi (bi r dirhem 3,207 gram, bir çeki rdek ise, onun onaltıda biri, ya da 0,2 gram ağırl ığındaydı). Ayrıca S, ı o ve 20 kuruşluk gümüş si kkeler de

TABLO 1 3. 1 : DIGER PARA BIRIMLERININ OSMAN U AL TlN LIRASI CINsiNDEN KURLARI, 1 85�1 91 4

İngiltere : Sterlin Fransa: Frank Avusturya: Florin/Kroner Almanya: Mark Rusya: Ruble Mısır: Lira ABD: Dollar

1850

1914

1,10 0,0433

1 ,10 0,044 0,046 0,0542 0,1 16 1 , 1 46 0,229

O,l l

0,1 75 1 ,0 0,229

Not: 1 844 - 1 88 1 arasında bir altın liralık sikke 7,2 1 6 gram ağırlığında ve 22/24 ya da yüzde 9 1 ,67 ayanndaydı . Bir başka deyişle 6,6 gram saf gümüş içeren altın lira, 1 00 gümüş kuruşa eşit kabul edilmişti . Bir gümüş kuruşta ise 1 ,O gram saf gümüş bulunuyordu. Böylece al­ tın/gümüş oranı 1 5 ,09 olarak sabitlenmişti .

226

Kaynaklar: Tate's Modern Cambisit, A Manual ofForeign Exehanger and Bullion, 9. b . , Londra, 1 8 5 8 ; "The Statistical Abstract for t h e Principal and Foreign Countries," British Parliamentary Papers, s and Papers içinde, 1 9 1 4; V. Eldem, Osmanlı İmparatorlu ğu 'nun İktisadi Şartları, s. 225-26.

verildi . 1 922 yılına kadar, Osmanlı devletinin piyasaya sürdüğü tüm gü­ müş ve altın sikkeler l 844'te belirlenen standartiara sadık kaldı . Aynca, günlük işlemler için 5, l O ve 20 paralık bakır sikkeler üretildi . 1 9 1 0 yılın­ dan itibaren de aynı amaçla nikel sikkeler piyasaya sürüldü .9

9

bas ı l m ı ştı. Bunlar içi nde en popüler olanı, ı 7. yüzy ı l ı n Avrupa groschenleri ve ı 8. yüzy ı l ı n başı ndaki Osmanl ı kuruşlarıyle yaklaşık aynı büyüklükteki , :20 kuruşluk me­ cidiyelerd i . Yeni parasal standartları duyuran resmi metin için, bkz. H. A. Kuyucak, Para ve Banka, Ci lt 1 , Yüksek Ekonomi ve Ticaret Okul u Yayınları, Istanbu l, ı 947, s. 208-2 ı 2; ayrıca Hasan Ferid, Nakid ve Itibar-ı Mali, /. Kitap: Meskukat, H ukuk Motboos ı , Istanbu l , ı 330/ 1 9 ı 4, s. 2 ı ı -239; V. Eldem, Osmanlı lmparatorluf}u'nun Iktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Iş Bankası Yayınları, Istanbu l , ı 970, s. 225229; Ölçer, Son Altı Osmanlı Padişahı Zamanında Istanbul'da Basılan Gümüş Para­ lar, Yen i l i k Bosımevi, lstanbul , ı 966, s. ı ı -20. Yeni sikke standortları ı 922'ye kadar defjişmeden kaldıı;)ı i ç i n , satın o l m a güçleri hakkı nda biraz bi lgi vermek yararl ı olur. ı 840' 1orda Istanbul 'da bir i nşaat i şç i s i n i n günlük ücreti yaklaşık 6 kuruştu. ı 9 ı 4'e gel indiı;)inde, aynı ücret ı O- ı 2 kuruşo ç ı k ­ mıştı . Boşkentte ı okkalık ( ı ,280 gram) ekmek ı 840' 1arda ı kuruşo, B i r i nc i Dünya Savaşı öncesi nde i se 2 kuruşo satılmoktaydı . ı 9. yüzy ı l ücret veri leri için, b k z . K . Bo· rotov, G. A. Ökçün ve Ş. Pamuk, "Ottomon Wages and the World Economy, ı 839ı 9 ı 3•, Review, Fernand Braudel Center 9 ( ı 985), s. 379-406; ve lssowi, The Econo· mic History of Turkey, s. 3 ı -33. Temel gıda mal ları n ı n fiyatları için, bkz. lssow i ,

Ancak uygulamaya gelince, devlet eski sikkeleri tedavülden kaldıracak mali kaynağı bulamadı . Bu nedenle de kısa bir süre sonra eski sikkeleri de yasal ödeme aracı olarak kabul etmek zorunda kaldı, hatta her biri için resmi kur değerleri ilan etti . Eski sikkelerin piyasadan kaldınlamaması, ye­ ni para düzenini en baştan yaralamış oldu . 1 828- 1 832 tağşişleri sırasında ve sonrasında 1 844'e kadar basılan 5 ve 6 kuruşluklar, taşrada Birinci Dünya Savaşı'na kadar tedavülde kalmıştır. l O Yeni sikkelerin istikrara kavuşması, ne mali güçlüklerin ne de ek gelir bulma arayışlannın sona ermesi anlamına geliyordu. Yüzyıl boyunca Os­ manlı yönetimleri bütçeyi denetim altına almakta zorlandılar ve mali so­ runlarla mücadele ederken, çeşitli yöntemlere başvurmak zorunda kaldı­ lar. Ek mali gelir sağlamak amacıyla kullanılan bir yöntem, İstanbul yöre­ sinde kaime-i muteber-i nakdiyye ya da kısaca kaime olarak adlandınlan ve önceleri faiz geliri de sağlayan kağıt para basmak oldu . 1 8 30'lann ikin­ ci yarısında, artan askeri harcamalar ve reform girişimleri arasında, pek çok devlet birimi bütçe kaynaklan tükenince harcamalarını sürdürebilmek için, sergi adlı borç senetleri kullanmaya başlamıştı . Böylece Galata ban­ kerlerinin elinde büyük miktarlarda kısa vadeli devlet borcu birikmişti . Devletin Londra'daki bankerlerden borç bulmak için yaptığı girişimler sonuçsuz kalınca, faiz geliri de sağlayan kağıtların basımına girişildi . 1 1 1 840 yılında piyasaya sürülen ilk kaimeler SOO kuruş değerindeydi . Sekiz yıl vadeli bu kağıtlar, yılda sekizde bir ya da yüzde 1 2 ,5 faiz geliri sağlıyordu. Devlet ısrarla bu kağıtların piyasalarda ek bir mübadele aracı oluşturmak için basıldıklarını ve bunlann vergi ödemeleri dahil her amaç­ la kullanılabileceklerini vurgulamaktaydı . Sonraları, daha küçük değerli kaimeler de piyasaya sürülmüştür. 1 840 yılında iki aşamada piyasaya sürü­ len kaimelerin toplam değeri 40 milyon kuruşa ulaşmıştır. Zaman içinde devlet bu kağıtlan sehim kaimesi olarak anınaya başladı . Böylece , devletin borcunu belirli mukataalann vergi gelirleriyle ilişkilen­ diren ve piyasalarda bir miktar güven kazanmış olan esham düzeniyle iliş­ ki kuruluyordu. ı2 1 840- 1 844 arasında, İstanbul piyasası kaimelere yavaş The Economic History of Turkey, s. 332-337; Irak ve Suriye için, lssawi, The Fertile Crescent, 1800- 1 9 14, A Documentary Economic History, Oxford University Press, ı 988, s. 89-9 1 . ı o Daha sonraki dönemlerde beşl i k ve altı l ıklar için bkz. aşa!)ıda s. 237 ve 24 ı . ı 1 A. Akyı ldız, Osmanlt Finans Sisteminde Dönüm Noktası: Kas]lt Para ve Sosyo-Eko­ namik Etkileri, Eren Yayı ncı l ık, I stanbul , 1 996, s. 25-49; R. Davisan, "The F i rst Otto­ man Experiment with Paper Maney•, O. Okyar ve H. lnalcık (ed.), Birinci Uluslarara­ sı Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi ( 1 071 - 1 920) Kongresi Teblifjleri içi nde, Ankara, 1 980, s. 243-244. 12 Esham için, bkz. Bölüm 1 2, s. 207-2 1 0.

228

yavaş alıştı ve bu kağıtlar sikkelerle aynı değer üzerinden işlem gördü . I 3 Belirli bir güven ortamının yerleşmesinden sonra, 1 844 'te taşıdıklan faiz yüzde 6'ya indirilmiş yeni kaimeler piyasaya sürüldü. 1 840'lann ikinci ya­ rısında değerleri 50 kuruştan 1 0 .000 kuruşa kadar uzanan kaimeler basıt­ maya devam edildi . Büyük kupürler çoğunlukla tüccarlar tarafından kulla­ nılmaktaydı. Bu dönemdeki kaimelerin hacmi hakkında kesin bilgiler yok­ tur, ancak piyasa fıyatlannın istikrarı nedeniyle, henüz çok büyük miktar­ da basılmadıklannı söyleyebiliriz ( bkz . Resim 4 3 ) . Ancak ilk aşamalardan itibaren, kaimelerin tedavülünde kalpazanlık sorunlarıyla da karşılaşıldı . İlk kaimelerin üzerindeki yazılar elle yazılmıştı . İkinci aşamadaki kaimeler için silinmez mürekkep kullanıldıysa da, kalpa­ zanlar bu engeli de aşmayı başardılar. 1 842 yılından itibaren, kaimeler pa­ dişahın kabartmalı tuğrası ve kalpazanlığa karşı diğer önlemlerle birlikte basıtmaya başlandı . Eski kaimeler de yenileriyle değiştirildi . Ancak, bun­ dan önce sadece kalpazanlık nedeniyle değil , kabul görmesinde ortaya çı­ kan güçlükler nedeniyle de kaimenin taşradaki tedavülü durduruldu . Çeşitli olumsuzluklara karşın, miktarlan sınırlı kaldığı için, kaimelerin 1 8 52'ye kadar başarılı olduklan söylenebilir. Ancak 1 8 52 yılında, faiz ge­ liri sağlamayan kaimelerin tedavüle çıkarılmasıyla birlikte, kaimelerin tarihinde yeni bir dönem başlamış oldu . Yeni kaimelerin itibari değerleri ol­ dukça küçük, I O ve 20 kuruş olarak belirlenmişti . Resmi açıklamalarda küçük kupürlerin günlük alış verişlerde kolaylık sağladığı belirtitmekle birlikte, yeni kaimelerin devlete önemli bir gelir sağladığı açıktı . Tedavül­ deki kaimelerin miktarı 1 8 5 3 yılında 1 75 milyon kuruşa ya da 1 ,6 milyon sterline ulaştı . Bu miktarın çok büyük olduğu söylenemez. Ancak Kırım Savaşı sırasında, çok fazla miktarda kaime basıtmaya başlanınca, altın lira cinsinden piyasa değerleri de itibari değerlerinin yarısına indi . 200-220 kuruşluk kaime bir altın liraya eşit kabul edilmeye başladı . 1 86 1 yılında ise, 1 .250 milyon kuruşluk rekor miktarda kaime piyasaları bastı . 400 ku­ ruşluk kaimenin kuru bir altın liraya kadar geriledi . Böylece , Osmanlı tari­ hindeki ilk kağıt para deneyimi, başlangıcından yirmi yıl sonra çok hızlı bir enflasyonla sonuçlanmış oluyordu. Yaygın protestolardan sonra 1 862 yılında devlet, Osmanlı Bankası'ndan sağladığı kısa vadeli kredilerle ka­ imeleri piyasadan kaldırdı . I4 Birinci Dünya Savaşı'na kadar geçen yetmiş beş yıllık sürede, devletin 13 Akyı ldız, Ka!Jıt Para, s. 4 1 -49. 14 Age. , s. 50-90; Davison, "The F i rst Ottoman Experi ment•, s. 245; M. Erol, Osmanlı lmparatorlu!Ju'nda Ka!Jıt Para (Kaime), Türk Tarih Kurumu Basımev i , Ankara, 1 970, s. 5·7.

piyasaya altına çevrilemeyen kağıt para sürdüğü bir başka deneyim daha vardır. ı 876 yılında Osmanlı devleti dış borç ödemelerini durdurduğunu ilan ettikten sonra, Avrupa mali piyasalarından veya Osmanlı Bankası'ndan borçlanma olanağı kalmamıştı . Önce Sırp ayaklanması , daha sonra da Rus savaşı patlak verince, ek kaynak sağlamak büyük önem kazanmıştı . Bu ko­ şullarda devlet, kupürleri ı kuruştan 500 kuruşa kadar uzanan büyüklü küçüklü kaimeleri, imparatorluğun her köşesinde ve her türlü ödemede kullanılmak üzere piyasaya sürdü . Kısa sürede kaimelerin hacmi ı6 milyon liraya ( ı 4,4 milyon sterlin ) ulaştı . Devlet m em urlara maaşlarını yeni ka­ imelerle ödüyor, köylüler ürünlerini kaiıne üzerinden satıyor, vergilerini kaime ile ödüyorlardı . Ancak yüksek hacimleri nedeniyle, kaimelerin piyasa değeri iki yıl içinde 450 kuruş eşittir bir altın lira düzeyine indi . Üç yıldan fazla bir süre tedavülde kaldıktan sonra, kaimeler piyasadan kaldırıldı . I S DEVLETE BORÇ VEREN BANKALAR

Avrupa'yla iktisadi ve mali bütünleşme sürecinin hızlanmasıyla birlik­ te, ı 840'larda Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk kez olarak bankalar kurul­ maya başlandı . Bankalara olan talebin bir bölümü, ticaretin genişlemesi ve tüccarların kredi ihtiyaçlarından kaynaklanıyordu. Osmanlı İmparatorluğu'nda faaliyete geçen ilk banka, 1 844 yılında Londra'da bir grup İngi!iz tüccar tarafindan kurulan İzmir Ticaret Bankası 'ydı ( Commercial Bank of Smyrna) . 200 bin sterlinlik sermaye ile kurulan banka, İzmir bölgesindeki Avrupalı ve diğer tüccarların artan ihtiyaçlarını karşılamayı amaçlı yordu . Ancak ı 847 mali bunalımı sırasında kapandı . l6 ı 88 0 'lere kadar kurulan diğer bankaların çoğunluğu için, en önemli faaliyet alanı devlete borç vermekti . Osmanlı İ mparatorluğu'nda kuru ­ lan i l k banka ise, 1 847 yılında i ki Galata bankeri tarafindan 2 0 0 bin sterlinlik bir sermayeyle ve devlet desteğiyle kurulan Dersaadet Banka­ sı'ydı ( Banque de Constantinople ) . Osmanlı yöneticileri bu bankanın devlete kısa vadeli borç sağlayabileceğini, para ve döviz piyasalarına istik­ rar getireceğini umuyorlardı . Ancak kaimelerin hızla artan hacmi nede­ niyle, banka Osmanlı parasını istikrara kavuşturamadığı gibi, kısa zaman­ da büyük zarara uğradı . Devlet bu zararları karşılayamayınca da, ı 8 52 'de kapanmak zorunda kaldı . J 7 Devletin mali ve parasal gereksinimlerini karşılamak üzere bir başka 15 Akyı ldız, Ka�ıt Para, s. 9 1 - 1 74; Erol, Osmanlı lmparatorlu�u'nda, s. 1 5-27. 16 R. Kasaba, •)zmir Ticaret Bankası•, Tarih ve Toplum 43 ( 1 987), s . 57-60. 17 A. du Velay, Essai sur I'Histoire Financiere de la Turquie, Arthur Rousseau, Paris, 1 903, s . 1 26- 1 29; Teke l i ve Ilkin, Merlcez Bankası, s. 53-54.

229

230

banka kurma çabalan, 1 8 56 yılında, Kırım Savaşı sırasında, bir İngiliz ser­ maye grubu tarafindan Osmanlı B ankası'nın kurulmasına yol açtı. Banka önce 500 bin sterlinlik bir sermaye ile Londra'da kuruldu, ancak faaliyet merkezi olarak İstanbul seçildi . Kısa bir süre içinde Osmanlı hükümeti bankaya imparatorluğun Mısır dışında kalan kentlerinde de şube açma imtiyazını verdi . Devletin süregelen mali güçlükleri, kısa bir süre sonra daha güçlü bir Avrupa kurumunun aranmasına yol açtı. 1 863 'te, Osmanlı Bankası'nın İn­ giliz sahiplerine bir Fransız grubu yüzde 50 payla katılınca, Bank-ı Osma­ ni-i Şahane kuruldu . Bankanın önemli bir özelliği, hem bir özel Fransız­ İngiliz bankası hem de İstanbul'da bir devlet bankası olarak iki kimlikli oluşuydu. Günlük faaliyetleri Londra ve Paris'ten yönlendiren kurullar ta­ rafindan yönetilmekteydi . Devlete kısa vadeli borçlar sağlaması karşılığın­ da, hazinenin en önemli işlemleri bu bankaya verilmişti . Banka kaimelerin ve 1 844 öncesinden kalan tağşiş edilmiş sikkelerin tedavülden kaldırılma­ sında devlete yardım etmeyi kabul etmişti. Buna karşılık, bankaya devletin dış borçlarının ödenmesinde de önemli bir ayrıcalık verildi . Devletin borç ödemelerinin büyük bir bölümü banka üzerinden yapılacak ve bu hizmet karşılığında bankaya yüzde 1 komisyon ödenecekti . Ayrıca Osmanlı devleti piyasaya yeni kağıt para çıkarınamayı taahhüt ediyor ve altın karşılığı olan banknotların tedavüle sürütmesinde bankaya tekel hakkı tanınıyordu. Böy­ lece eşsiz mali ve iktisadi imtiyazlarla donanan banka, bunlardan azami ka­ n sağlamak için de çok elverişli bir konumdaydı . l S Osmanlı devletinin süregelen mali güçlükleri v e yüksek faiz oranlan taşıyan Osmanlı tahvillerinin Avrupa mali piyasalarında tutulması , Os­ manlı devletine borç vermeyi çok karlı bir iş haline getirmişti . Galata ban­ kerieri de bu piyasadan pay kapmak amacıyla İngiliz, Fransız ve Avustur­ yalı sermaye gruplanyla ortaklıklar kurmaya ve başkentte yeni bankalar aç­ maya başladılar. Bu bankaların en önde gelenleri 1 864 yılında kurulan Şirket-i Umumiyye-i Osmaniye (Societe General de l'Empire Ottoman ) , İtibar-ı Umumi-i Osmani ( Le Credit General Ottoman, 1 869 ), İstanbul Bankası ( Banque de Constantinople, 1 872 ) ve Kambiyo ve Esham Şirketi Osmaniyesi (Societe Ottomane de Change et de Valeurs, 1 872 ) idi . Bu 18 A. Autheman, La Banque lmperiale Ottomane, Ministere de I'Economie et des Fi· nances, Paris, 1 996, s. 1 -32; J _ Thobie, "European Banks i n the Middle East", Rondo Cameron ve V. 1. Bovykin (ed.), International Banking 1870- 1 9 1 4 içinde, Oxford University Press, 1 99 1 , s. 407; C. Clay, "The Banknotes of the lmperial Ottoman Bank, 1 863- 1 867", New Perspectives on Turkey 9 (Fa ll 1 993), s. 1 O 1 - 1 1 8; ayrıca A. B i l l iott i , La Banque lmperiale Ottomane, Pari s, 1 909; ve A. du Velay, Essai sur I'Histoire Financiere.

kurumlar devlete kısa vadeli borç vermeye ek olarak, devlet ile Osmanlı tahvillerini sann alan kesimler arasında aracılık rolü oynayarak da komis­ yon ve faiz geliri sağlamaktaydılar. Koşullar oldukça cazipti, elde edilen komisyonlar borç olarak sağlanan miktarlann yüzde 1 0, hatta 1 2 'sine ula­ şabiliyordu . l 9 Ayrıca, 1 870'lerin başlannda kimi küçük ticari bankalar d a kuruldu, fakat bunlar 1 870'lerin ikinci yansındaki mali bunalım sırasında kapandı­ lar. Bir İngiliz grubu tarafindan 1 866 yılında bir milyon sterlin sermayey­ le kurulan ve Amerikan İç Savaşı nedeniyle Ege bölgesinde pamuk üreti­ mini desteklerneyi amaçlayan Şirket-i Maliye-i Osmaniye ( Ottoman Fi­ nancial Association ) de savaşın bitiminden sonra dünya pamuk fiyatlan­ nın hızla düşmesi nedeniyle kapanmıştı .20 DIŞ BORÇLANMA

1 8 54 yılında, Kırım Savaşı sırasında Osmanlı devleti Avrupa mali piya­ salarında uzun vadeli tahviller satmaya başladı . Kısa süre içinde de, dış borçlanma bütçe açıklarına karşı mücadelede başvurulan en belirgin yön­ tem oldu . Bu sürecin erken aşamalannda, Kırım Savaşı sırasında, İngiliz hükümeti de Osmanlı devletini destekledi. Mısır vergisinin yıllık gelirinin dış borç ödemelerine ayrılması karşılığında, İngiltere piyasaya çıkanlan ilk Osmanlı tahvillerini garanti etti . Bundan sonraki yirmi yılda Osmanlı dev­ leti Londra, Paris, Viyana ve diğer Avrupa borsalanndan giderek daha kö­ tüleşen koşullarda büyük miktarlarda borç aldı . Ancak bu süreç içinde net olarak ele geçen fonların hemen tümü cari harcamalara ayrıldı . Sadece çok küçük bir bölümü, altyapı yannmlannda veya borç ödeme kapasitesi­ ni artıracak diğer alanlarda kullanıldı . 1 860'lann ikinci yansına gelindi­ ğinde artık dış borç ödemelerini sürdürebilmek için yeni dış borç bulmak gerekiyordu. Borç ödemelerinin durdurulması kaçınılmaz gözüküyordu, ancak elde ettikleri yüksek faizler ve komisyon gelirleri nedeniyle Avrupa mali piyasalan bu süreçten kolay kolay vazgeçmek niyetinde değillerdi .2 1 Nitekim, Avrupa v e Amerika mali piyasalarını sarsan 1 873 bunalımın­ dan sonra, denizaşırı ülkelere sermaye ihracı durunca, yeni fonlar bula­ mayan Osmanlı devleti 1 875 - 1 8 76 yıllannda kaderndi olarak dış borç ödemelerini durdurmak zorunda kaldı. Bu tarihte dış borçlar 200 milyon 19 Thobie."European Banks", 407-408; Tekel i ve I lkin, Merkez Bankası, s. 62-69. 20 Tekeli ve I lkin, Merkez Bankası, s. 62-69. 21 D. C. Blaisdel l , European Financial Control in the Ottoman Empire, Columbia Uni­ versity Press, New York, 1 929 hôlô bu konudaki klasik i ncelemedir; ayrıca, du Ve­ lay, Essai sur I'Histoire Financiere. A l ı nan borç mi ktarları ve y ı l l ı k ödemeler için bkz. Pamuk, Osmanlı Ekonomisinde Bo�ımlılık ve Büyüme, Bölüm 4 ve Ek lll.

sterline ulaşmıştı . Uzun müzakerelerden sonra 1 8 8 1 'de dış borçların iti ­ bari değeri yarıya indirildi . Avrupalı alacaklıların Osmanlı maliyesi üze­ rinde denetimini ve dış borç ödemelerinin düzenli sürmesini sağlamak üzere Düyun-u Umumiye İdaresi kuruldu . Dünya Savaşı 'na kadar geçen otuz yılı aşkın sürede Osmanlı devletinin gelirlerinin önemli bir bölümü, dış borç ödemeleri için kullanılmak üzere Düyun-u Umumiye İdare ­ si'nin denetiminde kaldı . Bu denetim ve borç ödemelerinin düzenli sür­ dürülmesi , Avrupa mali piyasalarına önemli bir güvence sağlamış oldu .ıı Yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı devleti Avrupa piyasalarında tekrar borçlanmaya başladı . 20. yüzyılın başlanndan itibaren de askeri harcama­ ların artmasıyla birlikte, hem yeni borçlanma hem de yıllık borç ödemele­ ri tırmanışa geçti . Osmanlı hükümetlerinin neredeyse kesintisiz olarak dış kaynak arayışı içinde olmaları, özellikle Osmanlı dış politikasında bir hayli pahalıya mal olan dış bağımlılıkları da beraberinde getiriyordu . Birinci Dünya Savaşı 'nın hemen öncesine gelindiğinde, dış borçların toplam miktan ile her yıl alınan yeni borç miktarları, 1 8 70'lerdeki olağanüstü yüksek düzeylerine yaklaşmıştı . Bütçe açıklannın nasıl finanse edileceği sorusuna verilen yanıtın, bu konuda yapılan tercihierin Birinci Dünya Savaşı'na kadarki dönemde para düzenini ve izlcnilcn para politikasını doğrudan etkilediği, hatta belirledi ­ ği dikkate alınırsa, Osmanlı devletinin niçin bütçe açıklarını daha farklı bi­ çimlerde finanse etmeyi düşünmediği ve niçin bütçe açıklarını neredeyse sadece dış borçlanma yoluyla karşılamakta ısrar ettiği üzerinde durmak gerekiyor. 1 9 . yüzyılda iç borçlanma, özellikle de uzun vadeli iç borçlan­ ma ciddi bir seçenek değildi , çünkü içerideki mali piyasaların büyüklüğü, devletin borçlanma gereksinimlerinin çok altında kalıyordu. Öte yandan, 1 9 . yüzyılda sikke tağşişi de artık ek mali gelir sağlamak için �ygulanabilir bir yöntem olmaktan çıkmıştı . Kağıt para, aynı işlevleri tağşişlerin kimi sı­ nırlamaları veya olumsuz yanları olmadan, daha iyi yerine getirebiliyordu. B u durumda Osmanlı devletinin 19. yüzyıldaki seçeneklerini ikiye indir­ mek mümkündür: kağıt para ve dış borçlanma. Acaba Osmanlı devleti ni­ çin ikincisinde ısrar etti ve birinciyi sadece savaş gibi olağanüstü dönem­ lerde kullandı? 1 8 50'lerde devlet dış borçlanmaya başladığında, uzun vadeli borçlan­ manın cazip göründüğünü tahmin edebiliriz. Bürokrasinin ilk aşamalar­ daki isteksizliğine karşın, Avrupa piyasalannda yirmi yıl veya daha uzun 22 Pamuk, Osmanlt Ekonomisinde Ba!Jtmltftk ve Büyüme, s. 62-7 1 ; Emine Kı ray, Os­

manft 'da Ekonomik Yapt ve Dtş Borçlar, I l eti ş i m Yayın ları, Istanbul , 1 993, s. 921 80.

vadeyle tahvil satarak mali sorunlan ertelemek, yüzyılın başlanndan beri tüm hükümetleri zorlayan, onlan ağır siyasal ve iktisadi sorunlarla karşı karşıya getiren tağşişler ve kağıt para deneyimleriyle karşılaştırıldığında, kolay bir çözüm gibi görünmüş olmalıdır.23 1 8 8 1 yılına gelindiğinde ve Osmanlı maliyesi üzerine Avrupa alacaklı­ lannın denetimi kurulduktan sonra ise, Osmanlı bürokrasisi bütçe açıkla­ rını denetim altına almadan dış borçlanmaya girişmenin uzun vadeli mali­ yetleri ve sonuçları hakkında artık bir hayli deneyimliydi . Bu ikinci dö­ nemde, tağşişler yoluyla ek gelir sağlamak yerine, istikrarlı para ve dış borçlanma seçeneğinin sürdürülmesini anlayabilmek için, bir yandan Dü­ yun-u Umumiye İdaresi'nden ve diğer Avrupalı çevrelerden gelen baskı ­ lan , öte yandan da Osmanlı devletinin dış borçlanma seçeneğini açık tu­ tabilmek, Avrupa piyasalanndan kopmamak için bu piyasalarda güvenilir­ lik sağlama ihtiyacını dikkate almak gerekiyor. Avrupalılara gelince, l 880'den sonra istikrarlı para düzeni doğrultu­ sunda baskı yapmalarının nedenleri, yüzyılın başındaki nedenlerin aynıy­ dı . Avrupalılar parasal istikrarı, Avrupa'yla yapılan ticaretin gelişmesinin ve Avrupa sermayesinin yatırım yapmasının önkoşulu olarak görüyorlardı . Avrupa'nın mali çevreleri ve alacaklılar, parasal istikran Osmanlı devleti­ nin Avrupa mali piyasalanna girebilmesi için de önkoşul olarak görüyor­ lardı. Nitekim, Düyun-u Umumiye İdaresi'nin kurduğu denetim sayesin­ de, Osmanlı devletinin dış borçlanmalarında ödediği faiz oranı kısa bir süre sonra yüzde 4-5 düzeyine indi . Oysa 1 875 öncesindeki borçlanma sırasında, Osmanlı devleti dünya fiyatlarının sabit olduğu bir dönemde, yüzde l O ile 12 arasında faiz ödemişti .24 Öyleyse, 1 9 . yüzyılın ortalarında Osmanlı devletinin bütçe açıklarını tağşişler yoluyla finanse eden bir düzenden, daha istikrarlı para ve dış borçlanmaya doğru gerçekleştirdiği değişikliğin uzun dönemli bilançosu hakkında neler söylenebilir? Göreli parasal istikrar, dış ticaretin daha hızlı büyümesi ve daha fazla yabancı yatırımı olumlular hanesine yazmak gerekiyor. Nitekim, 1 9 . yüzyılda Osmanlı dış ticareti yılda yaklaşık yüz­ de 5 'lik bir ortalama hızla büyümüştir. Ayrıca elimizde, özellikle Birinci Dünya Savaşı öncesindeki dönemde, kişi başına gelirlerin artm akta ol23 Osmanl ı yöneti m i n i n dış borçlanmaya başlamak konusundaki tereddütleri ve istek­ sizli�i hak. bkz. O. Anderson, "Great Brita i n and the Beginnings of the Ottoman Pub l i c Debt", The Histarical Journal ? ( 1 964), s . 47-63; ve F. S. Rodkey, "Ottoman Concern about Western Economic Penetrati on in the Levant, 1 849- 1 856", Journal of Modern History 30 ( 1 958), s. 348-53. 24 Osman l ı devletin ödedi�i faiz oranları n ı n hesaplanması için, bkz. Pamuk, Osmanlı Ekonomisinde Bağtmltltk ve Büyüme, s. 64-66.

duğuna ilişkin veriler vardır.25 Parasal istikrarın iktisadi büyümeye katkı ­ da bulunduğuna şüphe yoktur. Ancak, bilançonun öbür tarafında da ciddi maliyetler yer almaktadır. Devletin önde gelen gelir kaynaklannın Avrupalı alacaklıların denetimine geçmesi ve olumsuz mali koşulların özellikle 2 0 . yüzyılın başlannda yarattığı siyasal ve iktisadi bağımlılıklar, Osmanlıların bütçe açıklarını denetim altına almadan büyük miktarlarda dış borçlanmaya girişmelerinin oldukça pahalıya mal olduğunu göster­ mektedir. TOPAL AL TlN STANDARDI

234

Çift metaili para düzeni, arz ve talep koşullarının dünya ölçeğinde da­ ha istikrarlı olduğu ı 8 ı 5 - ı 8 5 0 döneminde oldukça iyi bir performans göstermişti . Ancak ı 8 50'den sonra Kaliforniya'da büyük miktarda altın bulunmasıyla birlikte, gümüş fıyatları yükselmeye ve çift metaili düzen üzerindeki baskılar artmaya başladı . Düzenin istikrarını sağlama görevi ise Fransa'nın üzerine kaldı . ı 867 yılında, uluslararası çift metaili düzene destek sağlamak amacıyla, bir grup Avrupa ülkesi Fransa'nın önderliğinde biraraya gelerek Latin Para Birliği'ni kurdular ve para birimlerini birlikte izlemeye ve desteklemeye karar verdiler. ı 870'lerde ortaya çıkan kimi gelişmeler çift metalli düzeni benimsemiş ülkeler için güçlükler yaratırken, altın standardına geçişi de hızlandırdı . İlk olarak, Almanya ülke içindeki birliği sağladıktan sonra, gümüş standartın­ dan altın standardına geçti . İkinci olarak, Amerika Birleşik Devletleri'nde büyük miktarlarda gümüş madeni bulundu ve dünya üretimi artmaya baş­ ladı. Bu gelişmeler, altın karşısında gümüş fıyatlarını ı 6'ya ı 'den, yüzyıl sonunda 3 5 'e ı 'e kadar geriletti . Giderek artan enflasyon olasılığı karşısın­ da, gümüş veya çift metalli para düzenindeki ülkeler altına geçmeye başla­ dılar. Latin Para Birliği ülkeleri ı 878 yılında gümüş para basımını durdur­ dular. Fransa ve onu izleyen ülkeler bu tarihten sonra "topal" altın stan­ dartina geçtiler. Bu düzende gümüş yasal ödeme aracı olarak tanınmaya devam ediyor, ancak darphaneler tarafindan üretilmediği gibi, ticari işlem­ lerde fazla önemi kalmıyordu . ı 880'e gelindiğinde, Avrupa ülkelerinin ço­ ğunluğu altın standardına geçmiş, Avrupa'da gümüş sikke üretimine açık darphane kalmamıştı.26 Altına geçiş süreci, yüzyılın sonuna kadar tamam25 Eldem, Osman/1 lmparatorlu�u'nun Iktisadi Şart/an, s. 302-309; O. Okyar, • A New Look at the Problem of Economic Growth in the Ottoman Empire, 1 800- 1 9 1 4", The Journal of European Economic History 1 6 ( 1 987), s . 7-49; ve Pamuk, Osmanlt Eko­ nomisinde Ba�tmftltk ve Büyüme, s. 1 52- 1 62. 26 M. de Cecco, Money and Empire, The International Go/d Standard, 1890- / 9 1 4,

!andı . Amerika Birleşik Devletleri bu adımı 1 8 79 'da attı . Hindistan gümü­ şü 1 893 'te terk etti . 1 9 1 4 yılına gelindiğinde, dünyanın büyük ülkeleri arasında gümüş standardından ayrılmayan sadece Çin kalmıştı P Altının Avrupa'da ve Amerika Birleşik Devletleri'nde gümüşü yenilgi ­ ye uğratması, iktisadi ve ideolojik olduğu kadar siyasal bir zafer anlamına geliyordu . Altının giderek artan cazibesi, aslında siyasal iktidar yapılarında ortaya çıkan değişiklikleri de yansıtmaktaydı . Yükselen bir kentli, kapita­ list sınıf, siyasal hiyerarşide tarımsal kesimlerin yerini alıyordu . Kentli-sa­ nayici kesimler altını ve tek metaili para düzenini tercih ederken, tarımsal kesimler gümüşten yanaydılar. Bir başka deyişle, altının gümüş ve çift me­ talli düzen karşısındaki parasal zaferi , burjuvazinin siyasal zaferini de tem ­ sil etmekteydi .28 Ancak tam da bu nedenle , 1 8 70 'lerdeki altına geçiş sürecinin daha çok gelişmiş ülkelerdeki eğilimleri yansıttığını söylemeliyi z . Gelişmiş ülke­ lerdeki daha büyük ölçekli ve daha büyük sayıdaki işlemler, altını cazip

kı­

lıyordu, oysa düşük gelirli ülkelerde , gümüş talebi karşılayabilmekteydi . Ayrıca, iktidarı tarımdan kentli kesimlere doğru kaydıran iktisadi ve siya­ sal süreçler, daha çok gelişmiş ülkelerde ortaya çıkmıştı , buna karşılık ge­ lişen ülkelerde , gümüş ve kağıt para ile geleneksel iktidar yapıları eski güçlerini korumaktaydılar. Nitekim, birkaç istisna dışında, gelişen ülkeler ilk aşamada altın standardı dışında kaldılar.29 1 8 70 'lerde uluslararası para düzeni büyük değişiklikler geçirirken, Os­ manlı hükümeti Avrupa'dan gelen haskılara karşı son derece duyarlı bir konumdaydı . Hükümet dış borç ödemelerini durdurmuş ve dış kaynak kullanamadan büyük bir savaşı yaşamak zorunda kalmıştı . Daha sonra baş­ layan dış borç müzakereleri sırasında da, Osmanlı İ mparatorluğu 'nun para düzeninin nasıl değişeceği önemli bir tartışma konusu haline gelmişti . So­ nuçta, Avrupalı kesimlerin, özellikle de Düyun- u Umumiye İ daresi ve Os­ manlı Bankası tarafından temsil edilen alacaklıların tercihleri ağır bastı . Osmanlı devleti 1 8 8 1 yılında çift metaili düzeni bıraktı . Gümüş ile al­ tın arasındaki bağ kopanldı ve Osmanlı para birimi sadece altın üzerinden tanımlanmaya başlandı . Devlet aynı zamanda tedavüldeki gümüş sikkele-

Rowman and Littlefield, New Jersey, 1 975, s. 39-6 1 ; Flandreau, • An Essay•, s. 1 -44; A. Redish, "The Evolution of the Gold Standard in England", The Journal of Econo­ mic History 50 ( 1 990), s. 68-85. 27 D. Leavens, Silver Money, Pri ncipa Press, Bloomi ngton, l ndiana, 1 939, s. 1 08- 1 30. 28 G. M. Gal larotti, "The Scramble for Gold: Monetary Reg i me Transformatian i n the 1 870's", M. D. Bordo ve F. Capie (ed .), Monetary Regimes in Transition içi nde, Cambridge University Press, 1 993, s . 27-28. '19 Gal larotti, "The Scramble for Gold", s. 46-47.

rin, özellikle de 20 kuruşluk mecidiyelerin miktarını sınırlamaya karar ver­ di . 30 Ancak devletin gümüş sikkeleri piyasadan kaldırarak tam anlamıyla altın standartına geçebilecek rezervleri ya da mali gücü yoktu . Bu neden­ le , günlük işlemlerde gümüş yoğun olarak kullanılmaya devam etti . 1 9 1 6 yılına kadar, devlete yapılan ödemelerde, sınırsız miktarda gümüş sikke ve bu arada 1 844 öncesinden kalan beşlik ve altılıklar, 1 05 kuruş eşittir bir altın lira hesabıyla kabul edildi . Böylece esas desteğini altından alah, an­ cak uygulamada gümüşe de dayanmaya devam eden bir topa! standart ya da dönemin deyimiyle topa! mikyas benimsenmiş oldu . Altın, özellikle dünya ekonomisiyle ilişkilerde, bu düzenin merkezinde yer almaktaydı . Günlük işlemlerde kullanılan gümüş ise iç ticaretin arz ve talep koşulları­ na göre dalgalanmaktaydı . Bu fiili durumu, Avrupalı kesimlerin çıkarlan ve tercihleriyle düşük gelirli bir tarımsal ülkenin gerçekleri arasında bir uzlaşma olarak yorumlamak uygun olur. l 88 0'lerde Osmanlı devleti eğer gümüşe geri dönseydi, bunun bir yararı, gümüşün değer kaybetmesi nedeniyle, ekonominin ihracat yapan ve ithalacia rekabet eden kesimlerinin rekabet gücünün artması olacak­ tı . 3 l Ancak, Osmanlı devletinin altın üzerinden belirlenmiş büyük mik­ tarda dış borcu vardı . Gümüşe geçiş veya dönüş, bu borç yükünü ağır­ laştıracaktı . Gümüşe geçiş, yabancı sermaye girişini de olumsuz etkileye­ cekti . Daha genel olarak da, altın standardının dışında kalınması, Os­ manlı ekonomisinin Avrupa ve dünya ekonomisiyle ilişkilerinin zayıfla­ masına yol açacaktı . 32 Yeni düzende çok önemli bir rol üstlenen Osmanlı Bankası , Osmanlı lirasıyla Avrupa para birimleri arasındaki kuru sabit tutarak, ticaret ve ser­ maye hareketleri için istikrarlı bir ortam oluşturmayı amaçlıyordu. Banka aynı zamanda altın lira ile gümüş kuruş arasındaki kur dalgalanmalarını da azaltmaya çalışıyordu . Öte yandan banka, altına bağlı banknotların arzın­ da tekel konumunu koruyor ve ihtiyatlı davranarak piyasaya sürdüğü banknot miktarını fazla genişletmiyordu . Banknotların tedavülü esas olarak İstanbul bölgesiyle sınırlı kalmış ve hacimleri 1 9 1 4 yılına kadar l ,5 milyon lirayı aşmamıştı. Bu muhafazakar yaklaşım ve oluşturulan görece 30 1 883'ten 1 9 1 4'e kadar devlet yalnızca eskiyenieri n yeri ne, sınırlı m iktarda gümüş sikke üretti. 3 1 J . B. Nugent, ·exchange Rate Movements and Economic Development i n the Late N i neteenth Century•, Journal of Political Economy 8 1 ( 1 973), s. l l 1 0- 1 1 35. 32 Altın standardının dışında kalan Ispanya örneği için bkz. S. Martin·Acena, •spai n du· ri ng the Classical Gold Standard Years, 1 880- 1 9 1 4•, Michael D. Bordo ve Forrest Ca· pie (ed.), Monetary Regimes in Transition içinde, Cambridge University Press, 1 993, s. 1 35- 1 72. Fermanın tam metni için, bkz. Kuyucak, Para ve Banka, Ci lt 1 , s. 2 1 2-2 1 4.

istikrarlı parasal ortam , en çok tüccarların ve imparatorlukta yatırım yapan Avrupalı kesimlerin işine yaramaktaydı33 ( bkz. Resim 44 ) . Yeni düzende, gümüş sikkelerin itibari değerleri, gümüşün hızla gerile­ yen dünya fiyatının bir hayli üzerinde tutulmuştu . Böylece, Osmanlı toprak­ larına, özellikle de uzak vilayetlere, büyük miktarlarda külçe gümüş ve dışa­ nda basılmış Osmanlı sikkeleri kaçak sokulmaya başladı . Taşrada, gümüş kuruşun altın lira karşısındaki değeri geriledi . Aslında gümüşün girişi, kaçı­ nılmaz olarak altının Osmanlı ekonomisinden çıkışıyla finanse edilmekteydi, ama dönemin gözlemcileri bu önemli gelişme üzerinde pek durmazlar. 1 8 8 1 sonrasında da devlet, taşrada tedavül gören Osmanlı sikkelerini bütünlüğe kavuşturamamıştır. Ülkeye kaçak sokulan tam ayar ve düşük ayar gümüş sikkeler ile 1 8 30'lardan kalan beşlik ve altılıklar, arz ve talep­ te bölgesel ve mevsimlik dalgalanmalada birleşince, gümüş sikkelerin al­ tın lira karşısındaki kurlarında çok büyük çeşitlilikler ve dalgalanmalar or­ taya çıkıyordu . Altın liranın gümüş kuruş karşısındaki değeri, İstan­ bul'dan uzaklaştıkça artmaktaydı . 34 20. yüzyılın başlannda liranın kuru İstanbul'da 1 08 kuruştan , Halep'te 1 2 5 'e , Bağdat'ta 1 0 3 'ten 1 5 3'e, Ku­ düs'te 1 24'e, Basra'da 1 03 'ten 1 70'e kadar değişmekteydi . İzmir'de ku­ ruşun lira karşısındaki kuru 1 89 5 'te 2 1 0, 1 900'de de 2 36'ya geriledi . Altın lira karşısında kuruş, kimi kentlerde 2 5 0 , hatta 280'e kadar geriledi .35 İstanbul'a daha uzak sayılabilecek vilayetlerden Musul'da ise, 1 844 sonrası gümüş sikkeler 1 844 öncesinden kalma beşlik ve altılıklada birlikte tedavül ediyordu. Gümüş kuruş 1 880'lerden Birinci Dünya Savaşı'na kadar, altın lira ve diğer yabancı sikkeler karşısında sürekli değer kaybetti . Altın liranın kuru 1 8 86 yılında 1 1 4 kuruştan 1 9 1 4'de 1 37 kuruşa yükselirken, yabancı sik­ keler karşısında istikrarlı kaldı . 36 1 9 . yüzyılın son çeyreğinde gümüşün dünya piyasalanndaki fiyatı, yüzyılın ortasındakiyle karşılaştırıldığında ya­ rıya inmiştir. Bu nedenle, burada özetiediğimiz ve bir hayli farklılık göste­ ren kur değerlerinin, Osmanlı ülkesine kaçak sokulan, ancak gümüş içeri­ ği tam Osmanlı kuruşlannın mı, yoksa gümüş içeriği azaltılmış kalp sikke­ lerin değerini mi yansıttığını belirlemek kolay değildir. Herhangi bir kent ya da bölgede, aynı zamanda geçerli olan kur değerleri arasında büyük 33 Thobie, "European Banks", s. 4ı 0-4 ı ı ; Hasan Ferid, Nak id ve ltibar-t Mali, 2. K itap: Evrak-1 Nakdiyye, Matbaa-i Amire, Istanbul , ı 334/ l 9 ı 8, s. ı 06-243. 34 Bi ll i otti, La Banque lmperiale Ottomane, s. ı ı 0- ı 24. 35 G. Young, Corps de Droit Ottoman C. V, Oxford at the Ciarendon Press, s. 2-5; B i l l i ot· ti, La Banque lmperiale Ottomane, s. ı 24; Kuyucak, Para ve Banka, Ci lt 1, s. ı 98-203. 36 S. Shields, "An Economi c H i story of N i neteenth-Century Mosul", yayımlanmam ış doktora tezi, University of Chicago, ı 986, Ek B.

237

238

farklar olması, ayan tam ve ayan düşük sikkelerin yanyana tedavül ettiğine işaret ediyor.37 Ticaret için önemli güçlükler yaratan bu koşulların, sarraf­ lar ve para ticareti yapan diğer esnaf için de oldukça elverişli bir ortam oluşturduğunu düşünebiliriz. 19. yüzyıl boyunca Avrupa ile yapılan ticaretin hızla genişlemesi, im­ paratorluğun pek çok bölgesinde İngiliz sterlini, Fransız frangı, Avustur­ ya florini gibi önde gelen Avrupa paralarının dolaşımını artırmıştı . Yine de Osmanlı para biriminin biraz istikrar kazanmış olması nedeniyle, 1 9 . yüz­ yılda tedavüldeki toplam sikke miktan içinde Osmanlı sikkelerinin payının artmış olması mümkündür. Avrupa sikkeleri daha çok uzak vilayetlerde tedavül etmekteydi . İ ngiliz ve Fransız paraları Filistin ve Lübnan 'da, Avusturya paralan ve Rus roblesi Balkanlar'da, Mısır altınları Suriye'de, mevsimlik göçler nedeniyle de Rus sikkeleri Trabzon bölgesinde tedavül etmekteydi . Irak'ta İran'ın altın tümenleri ve gümüş kranlarına ek olarak, ticaret ve Hindistan'dan Bağdat yöresindeki kutsal yerleri ziyarete gelen hacılar nedeniyle Hint rupisi kullanılmaktaydı . Kökenieri 1 780'lere giden Maria Teresa talerleri ise, yüzyıl boyunca Avusturya'da basılıp çok rağbet gördükleri Yemen ve Kızıldeniz bölgesine ihraç edildiler.38 Dönemin pek çok gözlemcİsİ ile 20. yüzyılın iktisat tarihçileri, Osmanlı İmparatorluğu'nun 1 9 . yüzyıl boyunca dış ticaret ve ödemeler den­ gesinde büyük açıklar verdiğini ileri sürmüşlerdir. Bu genel eğilim, özel­ likle taşrada ortaya çıkan değerli maden ve sikke darlıklarının en önemli nedeni olarak gösterilmiştir. Oysa, 1 9 . yüzyıl Osmanlı ödemeler dengesi üzerine son dönemde yapılan bir çalışma, dış ticaret açıklarının neredeyse kural haline geldiğini, ancak bu açıkların diğer kalemlerle dengelendiğini, bu nedenle de ödemeler dengesinde sürekli açıkların söz konusu olmadı­ ğını gösteriyor. imparatorluk ölçeğinde bakıldığında, 1 9 . yüzyılın üçüncü çeyreğindeki dış ticaret açıklannın dış borçlanmayla karşılandığı görülü­ yor. 2 0 . yüzyılın başlarındaki dış ticaret açıkları ise , kar aktarırnlarının 37 Örneği n Suriye'de resmi standartlardaki sikkelerle ayarı düşük, çürük s ikkeler birlik­

te tedavül etmekteydi . S. B. H i madeh, The Monetary and Banking System of Syria, Ameri can Press, Beyrut, 1 935, s. 24-28. Suriye ve Irak'taki para ve fi nans koşul ları hakkı nda ayrıntı için bkz. lssawi, The Fertile Crescent, s. 407-475. Kuruşun kur de­ ğerleri nde ortaya çıkan önem l i bölgesel fark l ı l ıklar, fiyat, ücret ve diğer parasal bü· yüklüklerin i mparatorluk ölçeği nde karşı laştırı lmasını güçleşti rmektedir. 38 B i l l i otti , La Banque lmperiale Ottomane, s. 1 07- 1 1 1 ; Hasan Ferid, Meskukat, s. 332368; Kuyucak, Para ve Banka, Ci lt 1, s. 200-203; D. Cohen, • La circulation moneta· i re"; H. Gerber ve N. T. Gross, " l nflation or Deflation in N i neteenth Century Syria and Palesti ne•, The Journal of Economic History 40 ( 1 980), s. 35 1 -357; ayrıca S. Lachman, •The Coi ns of the Yemen under the Second Ottoman Occupation, Apri l 1 872-November 1 9 1 8", The Numismatic Circular 20/ 1 2 ( 1 986), s. 27 1 -275.

üzerinde seyreden dolaysız yabancı yatırımlar ve bir ölçüde de Avru­ pa'dan Filistin'deki Yahudi yerleşimcilere ve Amerika'ya göç etmiş Erme­ ni ve Rumların ailelerine gönderdikleri fonlada karşılanmaktaydı . Aynı hesaplamalar 1 8 8 0 'lerde ve 1 890 'larda dış ticaret açıklarının ortadan kalktığını, Düyun-u Umumiye İdaresi'nin bu erken döneminde Osmanlı devletinin dış ticaret fazlası vererek dış borç ödediğini gösteriyor. 1 8 5 0'den Birinci Dünya Savaşı'na kadar Osmanlı dış ödemeler dengesi­ nin toplam 2 5 milyon sterlin dolaylarında fazla verdiği tahmin edilmekte­ dir. Bir başka deyişle, imparatorluk içinde tedavül eden değerli maden stoku 1 9 . yüzyılda azalmamış, tam tersine artmıştır. Bu artış sayesinde, artan nüfusun, yükselen para kullanma eğiliminin, hatta imparatorluğun pazara en fazla yönelmiş bölgelerinde kişi başına üretim ve gelirlerde gö­ rülen artışın yarattığı para talebinin bir ölçüde olsun karşılandığı düşünü­ lebilir. 39 Birinci Dünya Savaşı öncesinde Osmanlı sınırları içinde tedavül eden para miktarı hakkında geliştirilen tahminler de burada özetiediğimiz uzun dönemli eğilimlerle uyum içindedir. Osmanlı Bankası uzmanlarından Ad­ rien Biliotti'nin daha önceki yıllar için yaptığı hesaplamaları 1 9 1 4 yılına taşıyan Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki toplam para arzını 60 milyon lira olarak tahmin etmektedir. Bu miktarın yaklaşık olarak yansı altın sikkelerden oluşuyordu .40 Osmanlı Bankası'nın banknotlan ile gümüş sikkelerin de yaklaşık 1 2 'şer milyon lira olduğu tahmin edilmektedir. Tedavüldeki yabancı sikkelerin payı 5 milyon, ya da toplarnın yüzde l O'u kadardı. Eldem ayrıca 30 milyon lira değerinde altının yastık altında sak­ lanmakta olduğunu tahmin ediyor. 1 9 1 7 yılında Meclis-i Mebusan'da yaptığı bütçe konuşmasında da Maliye Nazırı Cavit Bey, çok benzer bir tablo çizmekte, 1 9 1 3 yılında tedavül eden para miktarını 5 0 - 5 5 milyon lira, buna ek olarak saklanan miktan da 1 0- 1 5 milyon lira dolayında tahmin etmekteydi .4I TICARI BAN KAC i l l K

1 880 sonrasında imparatorlukta faaliyet gösteren bankalar içinde Os­ manlı Bankası hiç şüphesiz en önde gelmektedir. Başlangıçta bir Fransız­ İngiliz kuruluşu olmasına karşın, Osmanlı B ankası'nın yüzde 8 0'inden fazlası 1 8 80'lerde Fransız sermayesinin eline geçmişti . Bu tarihten sonra 39 Pamuk, Osmanft Ekonomisinde Bağ1mftftk ve Büyüme, s . 2 1 7-233. 40 V. E ldem, Osmanft Imparatorluğu'nun Iktisadi Şort/an, s. 228-229; B i l l i otti, La Banque lmperiale Ottomane, s. 1 00- l l l . 41 E ldem, Osmanft Imparatorluğu'nun Iktisadi Şart/an, s. 228; H i madeh, The Mone­ tary, s. 25.

239

240

da bankanın faaliyetlerine ilişkin kararlan Paris'teki kurul vermeye başladı . Banka Birinci Dünya Savaşı'na kadar Osmanlı devlet tahvilleri piyasasın­ daki öncü konumunu korudu. Ancak bu geç dönemde, ticari ve yatırım bankacılığı faaliyetleri giderek ön plana çıkmaya başladı . Banka impara­ torluk içinde 80 şubeden oluşan bir ağ geliştirdi . Bunun yanısıra Mısır ve Kıbns'ta faaliyet gösterdi . Aynı zamanda, Fransız sermaye gruplannın Os­ manlı devlet tahvilleri piyasasındaki ve demiryolları, su elektrik ve gaz şir­ ketleri, madencilik, sigorta gibi dolaysız yatınm alanlanndaki faaliyetlerini destekledi . İngiliz sermayesi 1 8 8 0 ' den sonra Osmanlı İmparatorl u ­ ğu'ndaki yatırımlarını azaltır, hatta devrederken, Deutsche Bank önderli­ ğindeki Alman sermaye gruplan Fransız sermayesiyle rekabete giriştiler.42 1 899 'dan sonra, Avrupa'nın küçüklü büyüklü ticari bankalan büyük bir hızla imparatorlukta şubeler açarak aralannda yoğun rekabete girişti­ ler. Bu bankalar, esas olarak, yerel müşterilerden mevduat toplayarak tica­ ret ve tarıma kredi vermeyi amaçlıyorlardı . Hem büyük tasarruflan hem de kredi talepleriyle tüccar, büyük esnaf ve eşraf, bankaların en önemli müşterilerini oluşturuyordu . Yeni bankalar ticari işlemlerde de bir hayli yoğun faaliyet gösteriyorlardı .43 Avrupa sermayesi tarafindan kurulan bankaların ve açılan ştıbelerin yanısıra, yerli sermaye gruplan da ı 880'lerde birkaç bölgesel banka kurdu­ lar. 1 88 8 'de faaliyete başlayan Selanik Bankası'yla 1 89 ı 'de kapılarını açan Midilli Bankası, bunların en önemlileriydi . ı 9 ı O yılından sonra, İttihat ve Terakki ağırlıklı hükümetlerin Müslüman-Türk sermaye gruplarını des­ tekleyen politikaları sonucunda, yerli sermayeyle kurulan bankaların sayı­ sında da önemli bir artış oldu . Birinci Dünya Savaşı'na kadar yerli serma­ ye tarafindan İstanbul'da dört, Anadolu'da da iki banka kuruldu . ı 9 ı 7 yılı başlarında dört milyon lira sermayeli Osmanlı itibar-ı Milli Banka­ sı'nın faaliyete geçmesiyle bu çabalar yeni bir aşamaya ulaştı . Bu bankanın milli iktisadi kalkınma sürecinde önemli bir rol oynaması hedefleniyordu. Hükümet ile İttihat ve Terakki çevreleri, ı925 'te Osmanlı Bankası'nın imtiyazlarının sona ermesinden sonra, yeni kurulan bankayı bir devlet bankasına çevirerek Osmanlı Bankası'nın imtiyazlarını bu kuruma devret­ meye niyetleniyorlardı. 44 42 Thobie, "European Banks", s. 4 1 3-437; Autheman, La Banque, Bölüm 6- 1 1 ; Pamuk, Osmanlı Ekonomisinde Ba!/}ımlılık ve Büyüme, s. 85-92. 43 Thobie, "European Banks", s. 42 1 -425; C. Clay, "The Origins of Modern Banki ng i n the Levent: The Development of o Brench Network b y the lmperial Ottoman Bank, 1 890- 1 9 1 4", lntemationa/ Journal of Middle East Studies 26 ( 1 994), s. 589-6 1 4. 44 Z. Toprak, Türkiye'de Milli Iktisat 1 908- 1 9 1 8, Yurt Yayınları, Ankara, 1 982, s. 1 371 49; Teke l i ve Ilkin, Merkez Bankası, s. 1 36- 1 6 1 .

Ancak uzun ı 9 . yüzyılın en önemli yerli bankası, hiç şüphe yok ki, ı 88 8 'de devlet tarafindan tarımsal kalkınmaya destek olmak amacıyla ku­ rulan Ziraat Bankası'ydı . Bu kurumun kökeninde ı 860'larda Tuna vilaye­ tinde reformcu vali Midhat Paşa tarafindan başlatılan ve daha sonra tüm imparatorluğa yayılan Memleket Sandıklan ile Menafi Sandıklan vardı . Banka imparatorluk ölçeğinde en yaygın örgütlenmeyi gerçekleştirerek çeşitli bölgelerde 400 şube açn . Ziraat Bankası tanmsal üreticilerin kredi talebini tümüyle karşılayamamışnr, ama tefecilerin yüksek faizlerine bir ölçüde alternatif oluşturmuş, az sayıdaki yerli bankalanndan biri olarak devletin yerli tasarruflan iktisadi kalkınmaya yönlendirme çabalannda kü­ çümsenmeyecek bir rol oynamışnr.45 B I R I NCI DÜ NYA SAVAŞI ' N l N FI NANSMAN I

Dünya Savaşı yıllannın önemli parasal gelişmelerinden biri, ı 9 ı 6 yı­ lında yürürlüğe giren Tevhid-i Meskukat Kanunu'yla tedavüldeki sikkele­ rin nihayet belirli bir düzene kavuşturulmasıdır. Yasa ı 844 öncesinden kalma tüm sikkelerin tedavülüne son veriyor ve her türlü ödeme için bir alnn liranın ı 00 gümüş kuruşa eşit olduğu ilkesini kabul ediyordu. Aynca gümüş sikkelerle devlete yapılan ödemelerde 300 kuruşluk bir tavan oluşturulmakta ve taşrada değişik türlerde gümüş sikkelerle yapılan ödemelerde kullanılan çeşitli kur değerleri yürürlükten kaldınlmaktaydı . Bu önlemlerle birlikte topal alnn standardının kısa gümüş bacağı iptal ediliyor ve Osmanlı para birimi yalnızca altın üzerinden tanımlanmış oluyordu . 46 Ancak, parasal birlik ve istikrar doğrultusunda atılan bu gecikmiş adımlar, giderek yoğunlaşan savaşın yaratnğı baskıların kurbanı oldu. Hükümetin savaş harcamalannı karşılamak amacıyla küçük ve büyük kupürlerle kağıt para basmaya başlamasından kısa bir süre sonra, gümüş sikkeler tedavülden kayboldu . Savaş süresince günlük alış verişlerin büyük çoğunluğu en küçüğü ı kuruştan başlayan kağıt paralada yapıldı . Böylece savaşın ilerleyen yıllannda Osmanlı para düzeni, altın sikkelerle itibari değerleri üzerinden tedavül eden ancak altına çevrilemeyen kağıt paralardan oluştu . Temel hesap birimi konumuna gelen kağıt paralann altın lira karşısındaki kuru, piyasalarda belirlcnmekteydi . Ana hatlanyla bakıldığında, Osmanlı devletinin bu son kağıt para de­ neyimi, daha önceki iki deneyime çok benzemektedir. Daha önce olduğu 45 Donald Quataert, "Di lemma of Development: The Agricultural Bank and Agricultu·

ral Reform in Ottoman Turkey, 1 888- 1 908", International Journal of Middle East Studies 6 ( 1 975), s. 2 1 0-227; Y. S. Atasa!)un, Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası 1 888- 1 939, Kenan Bas ı mevi, l stanbul , 1 939. 46 Kanunun tam metni için, bkz. Kuyucak, Para ve Banka, Ci lt 1 , s. 2 1 4-2 1 6.

241

gibi bu deneyimde de, kağıt paralar 1 9 1 5 yılında altın ve gümüş sikkeler­ le başabaş değerlerle tedavül etmeye başladılar. Ancak, artan hacimleri nedeniyle kur değerleri bir süre sonra gerilerneye başladı . Savaşın son iki yılında kaimeler savaş finansmanında en önemli araç durumuna gelince, kağıt para hacmi daha da hızlı büyüdü, 1 9 1 7'nin başında 50 milyon lira­ ya, aynı yılın sonlarına doğru da 1 00 milyon liraya ulaştı . 1 9 1 8 yılının so­ nunda tedavüldeki kağıt para hacmi 1 5 8 milyon liraya varmıştı .47 ·savaş yıllarında Osmanlı Bankası da tedavüle sürdüğü banknotların miktarını artırınıştı ( bkz. Resim 45 ) . Devlet kağıt paraları piyasaya sürerken, bunları savaşın sona ermesin­ den belirli bir süre sonra altın ödeyerek geri alacağını taahhüt etmişti. Ni­ tekim, çıkarılan ilk kaimeler için garanti oluşturmak üzere, eşdeğer mik­ tarda altın Düyun-u Umumiye İdaresi 'ne yatırılmıştı . Daha sonraki ka ­ imelerde ise Alman hükümetinden sağlanan Alman hazine bonoları ga­ ranti olarak gösterildi . Ayrıca, hükümet 1 9 1 8 'de 1 8 milyon liralık savaş tahvili satınayı başardı. Almanya ve Avusturya'dan da 1 02 milyon liralık altına çevrilebilir döviz sağlandı .48 Kaimelerin altın karşısındaki kur değeri İstanbul'da 1 9 1 6 başlarında 1 2 0 kuruştan , 1 9 1 7 ortalarında 400 kuruşa, savaşın sonlannda da 500 kuruşa geriledi . Taşradaki piyasa değerleri daha da düşüktü . Örneğin Ağustos 1 9 1 7'de, İstanbul'da bir altın liranın kur değeri 430 kuruş iken, Bursa ve İzmir'de 450 kuruş, Adana'da 600, Sivas ve Erzurum'da 660, Trabzon'da 500, Musul'da 766, Halep'te 540 ve Beyrut'ta 5 5 5 kuruş­ tu.49 Hem parasal genişleme hem de başkentin iaşesinde karşılaşılan güç­ lükler nedeniyle, fıyatlar özellikle savaşın son iki yılında büyük artışlar gösterdi . Düyun-u Umumiye İdaresi tarafindan İstanbul için hazırlanan tüketici fiyatlan endeksi, genel fiyat düzeyinin Haziran 1 9 1 4'ten 1 9 1 8 yı­ lının son çeyreğine kadar 1 8 kat artış gösterdiğine işaret etmektedir. s o

47 Toprak, Türkiye'de Milli Iktisat, s. 232-263. Kô!}ıt poroyla i lg i l i bir di!}er uyguloma do 1 9 1 1 - 1 2 y ı l larında Troblus savaşı sırasında görüldü. Istanbu l 'dan gönderi len sik· keler ltolyon ambargosunu oşomodı!}ı için, Troblusgorp'toki Osman l ı direniş güçle· ri n i n komutanı Enver Paşa savaş harcamaların ı karşı lamak ve bir mübadele aracı yaratmak üzere piyasaya kô!}ıt para sürdü. K. M. MocKenzie, "Coins of Tripol i : Fer­ tile F ield of Study", World Coins 7 ( 1 983), s. 1 06. 48 Erol, Osmanlı Imparatorluğu'nda Kağıt Para, s. 29-36. 49 Toprak, Türkiye'de Milli Iktisat, s. 252. 50 Age., s. 33 1 -333.

ON DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

SON UÇ

B

u kitap kıtalararası ticaret yolları üzerinde kurulmuş, ticaretin, öde ­ me ve para akışlarının dalgalanmalarından her zaman etkilenen bir impa­ ratorluğun para tarihini inceledi . Ele alınan altı yüzyıllık sürede, uzun mesafeli ticaret ile değerli maden ve ödeme akışlan arasındaki güçlü ve iki yönlü ilişki, kitapta küresel bir bakışaçısı kullanılmasını zorunlu kıldı . Bu bakışaçısı bize pek çok tarihçinin dar, bölgesel uzmanlık tutkularını aşarak Doğu Akdeniz ya da Yakındoğu bölgesiyle Avrupa ve Güney Asya tarih­ leri arasındaki güçlü bağları vurgulama fİrsatını da verdi . Kitapta aynı zamanda yerel süreçler üzerinde durularak para ve kredi kullanımının değişen biçimleri ve bunlarla ilişkili olarak gelişen özel ve kamu finans kurumlarının evrimi izlendi . Özellikle imparatorluğun mer­ kez bölgelerinde madenlere, darphanelere ve para piyasalarına ilişkin dev­ let politikaları tartışıldı . Nümizmatik veriler ve arşiv belgeleri kullanılarak imparatorluğun değişik bölgelerindeki para birimlerinin değişen standart­ ları ortaya çıkarıldı ve yabancı paralada olan etkileşimleri incelendi . Bu bölgesel yaklaşımlardan yola çıkılarak imparatorluk ölçeğindeki para dü­ zeninin yapısı ve mantığı ilk kez ortaya kondu. Daha sonra da bu düzenin 1 6 . yüzyıldan 20. yüzyıla kadarki evrimi incelendi . Şimdi sıra bulgulan­ mızı özetlemeye ve kısaca gözden geçirmeye geldi .

Para ve Kredi Kullan ımı: Tarihçiler uzun zamandır Doğu Akdeniz bölgesinde para kullanımının uzun mesafeli ticaret ve kent ekonomisinin bir bölümüyle sınırlı olduğunu varsayıyorlardı . Ancak son yıllarda çeşitli kaynaklardan elde edilen kanıtlar, para ve kredi kullanımının kentlerde çok yaygın olduğunu, ayrıca kırsal nüfusun bir bölümünün de para eko­ nomisinin içine çekildiğini gösteriyor. 1 6 . yüzyılda değerli madenierin bollaşması ve kentlerle kırsal alanlar arasındaki iktisadi bağların güçlenme-

243

siyle birlikte, kırsal nüfusun önemli bir bölümü de piyasalara girerek sikke kullanmaya başladılar. Öte yandan, kent merkezlerinde ve çevrelerinde küçük ölçekli, ancak yoğun bir kredi ağı gelişti . Osmanlı toplumunda kredi ilişkilerinin yaygınlaşmasını ne İslam dininin faiz ve tefeciliğe ilişkin yasaklamalan, ne de bankacılık kurumlannın yokluğu engelleyebildi . Kre­ di işlemlerinde gayrimüslimlerin yanısıra Müslümanlar da en önde gelen tefeciler arasında yer alıyorlardı . 1 7 . yüzyılda kırlarla kentler arasındaki iktisadi bağiann zayıflamasına, para ve kredi ilişkilerinin önemli ölçüde kesintiye uğramasına karşın, 1 8 . yüzyılın mali istikrar ve iktisadi genişleme dalgası sırasında bu ilişkiler tek­ rar güçlendi . 1 9 . yüzyıl ise Osmanlı İmparatorluğu için dış ticaretin hızla genişlediği, dünya piyasalanna açılma dönemiydi . Kırsal nüfus pazarlara sadece tarımsal mal üreticileri olarak değil, ithal edilen mamul maliann alıcılan olarak da girdi . Bu gelişmeler özellikle imparatorluğun pazarlara daha fazla yönelen kıyı bölgelerinde para ve kredi kullanımını bir hayli genişletti . Osmanlı kredi ve finans kurumları, 1 7 . yüzyılın sanianna kadar İslam geleneği içinde kaldılar. Diğer İslam toplumlannda rağbet gören İslam iş ortaklıkları, Osmanlı toplumunda da yaygın olarak kullanıldı . Osmanlı devleti de, diğer İslam devletlerinde olduğu gibi, hem vergi toplamak hem de kısa vadeli borçlanmak amacıyla iltizam sistemini kullandı . 1 8 . yüzyıldan itibaren Osmanlı ekonomisinin Avrupa ile bütünleşmesi süreci ilerledikçe, hem özel hem de kamu finansı alanındaki kurumlar önemli bir evrim geçirdi . Kamu maliyesi alanında iltizam düzeninden malikaneye doğru yapılan geçiş, her şeyden önce devletin daha uzun vadeli borçlan­ masını amaçlıyordu. Daha sonraları esham, cihadiye ve nihayet kaime adı verilen devlet kağıtları da iç borçlanmanın çeşitli biçim ve evrelerini yan­ sıtmaktadır. Bu evrim sürecinde Avrupa'nın etkisi henüz yeterince araştı­ nlmamıştır. Devletin yoğun iç borçlanması sayesinde , İstanbul'un gele­ neksel sarrafları da hızla gelişerek bir finans burjuvazisine dönüştüler. ·

244

Devlet Politikaları: Kitapta kullanılan siyasal iktisat yaklaşımı, devle­ tin iktisat politikalannın toplumdaki güçlü kesimlerin önceliklerini yansıt­ tığına işaret ediyor. 1 5 . yüzyıldan sonra iktisat politikalannı bürokrasinin öncelikleri yönlendiriyordu . 1 7. ve 1 8 . yüzyıllarda merkezin gücünü bir hayli yitirmesine karşın, taşradaki ayan iktisadi politikalan değiştirecek ka­ dar güçlenemedi . Ancak bürokrasinin gücünün de sınırları vardı . İktisat politikalarının çeşitli toplumsal kesimlerden gelen muhalefeti de dikkate alması gerekiyordu . Taşrada ise yerel güçlü kesimler merkezden gönderi ­ len yöneticiler üzerinde oldukça etkiliydiler. Bu genel tabloya bakarak, ik-

tisat politikalarının ve parasal uygulamaların sadece merkez tarafindan be­ lirlenmek yerine , devlet ile toplum arasındaki etkileşim sürecinde biçim­ kodiğini söylemek daha doğru olur. Osmanlı bürokrasisi parasal uygulamalarında gücünün sınırlarının bi­ lincindeydi. Yöneticiler para piyasalannda faaliyet gösteren tüccarların ve sarrafların devletin koyduğu kuralları mal piyasalarındaki tüccarlar ve dük­ kan sahiplerinden çok daha kolay atiatabildiklerini öğrenmişlerdi. Bu ne­ denle, devletin para piyasalarındaki müdahaleleri giderek daha seçici ol­ muş ve savaşlar, kıtlıklar ya da şiddetli parasal dalgalanmalar gibi olağa­ nüstü dönemlerde yoğunJaşmıştır. Genel olarak bakıldığında, devletin pa­ rasal uygulamalarının zaman içinde esnek ve pragmatik bir nitelik kazan­ dığı görülüyor.

Tağşişler: Osmanlı tağşişlerinin büyük çoğunluğu üç dönemde yo­ ğunlaşmıştır: 1 5 . yüzyılın ikinci yarısında I l . Mehmed 'in saltanatı , 1 5 80'lerden 1 640'lara kadar süren mali ve parasal istikrarsızlık dönemi ve nihayet 1 9 . yüzyılın başlarında, Osmanlı tarihinin en hızlı tağşiş ve enflas­ yon dönemi olan I I . Mahmud'un saltanatı sırasında. Osmanlı fiyatları üzerine son yıllarda yürüttüğümüz bir diğer çalışma, tağşişlerin uzun vadede fiyat artışlarının en önemli nedeni olduğunu , en hızlı fiyat artışlarının en hızlı tağşiş dönemlerinde ortaya çıktığını gösteriyor. Osmanlı tağ­ şişlerinin ardında, hiç şüphesiz tek değil, bir dizi neden bulunmaktaydı . Ancak tağşişlerin büyük çoğuuluğunu ortak bir çerçevede incelemek ve birkaç boyutu öne çıkarmak mümkün gözüküyor. Birincisi , Osmanlı tağ­ şişlerinin büyük bir bölümü mali nedenlerden kaynaklanmaktaydı . İkincisi, tağşişleri gelişi güzel girişilen uygulamalar olarak değil, tersine, devlet açısından belirli bir yarar-zarar hesabının sonucu olarak görmek gerekir. Devletin tağşişlerden sağladığı en önemli yarar, kısa vadeli ek mali gelirdi . Buna karşılık tağşişler uzun vadedeki mali sakıncalannın yanısıra ciddi bir siyasal muhalefet yaratıyorlardı . Osmanlı toplumunda devletin dışında tağşişlerden sürekli yararlanan bir kesim yoktu . Kentli nüfusun çoğunluğu , devlet memurlan, lonca üye­ leri, dükkan sahipleri ve küçük tüccarlar tağşişlerden hoşnut değildi . An­ cak en büyük muhalefet, satın alma güçleri her tağşişten sonra azalan ye­ niçerilerden gelmekteydi . 1 7 . ve 1 8 . yüzyıllarda yeniçeriterin büyük bir bölümü esnaf ya da dükkan sahibi olarak çalışmaya başladığı için, bu iki kesim arasında güçlü bir örtüşme vardı . Bir tağşiş bu iki kesimin biraraya gelerek başkentteki diğer muhalefet odaklarına katılma olasılığını artır­ maktaydı . Bu muhalefetin varlığı tağşişlerin daha sık kullanılmasına karşı en büyük engeli oluşturmaktaydı . Ancak bu kesimlerin etkinliğini ayak-

245

lanmalann sayısıyla ya da sıklığıyla ölçmek doğru olmaz. Uzun vadede, tağşişlerin daha sık yapılmasını engelleyen, ayaklanmalann kendisi değil, beklentisi ya da ayaklanma tehdidi olmuştur. 1 9 . yüzyılın başlarında, eğer başka seçenekler, özellikle de iç borçlan­ ma mümkün olsaydı, Osmanlı devleti tarihinin en hızlı tağşişlerine giriş­ rnek zorunda kalmayabilirdi . Ancak savaşlar ve askeri reform nedeniyle devletin ek kaynak ihtiyacı daha önce hiçbir dönemde görülmemiş boyut­ lara ulaşmıştı. Osmanlı kredi piyasalan ve kredi kurumlan 1 8 . yüzyılda, özellikle devletin iç borçlanmasında bir hayli gelişme göstermelerine kar­ şın bu büyük talebi karşılayamamıştır. Uzun Dönemli

246

İktisadi Eğilimler: Uzun vadede iktisadi ve parasal

koşullar arasında önemli koşutluklar oluşacaktır. Örneğin, parasal istikrar genellikle ticaretin ve üretimin genişlemesi için elverişli koşullar yaratır. Buna karşılık, parasal istikrarsızlık ve değerli maden darlığı kredi, ticaret ve üretim üzerinde olumsuz etkiler yaratır. ilişkinin diğer yönünü ele ala­ cak olursak, iktisadi faaliyetlerin genişlemesi, devletin vergi gelirlerini artı­ rarak parasal istikrara da katkıda bulunur. Öyleyse, bu kitabın uzun vadeli parasal koşullara ilişkin bulgulannın Osmanlı ekonomisinin uzun vadeli dalgalanmalarını anlamamıza önemli katkılan olması gerekir. 1 6 . yüzyılın 1 5 80'lere kadar demografik ve iktisadi açıdan bir genişle­ me dönemi olduğu, iktisat tarihçilerinin çoğunluğu arasında genel kabul gören bir görüştür. Para tarihini inceleyerek sağladığımız bulgular, bu yargıyla uyum içindedir. 1 6 . yüzyılın oldukça sıcak tartışmalara konu olan bir diğer gelişmesi ise Fiyat Devrimi' dir. 1 6 . ve 1 7 . yüzyıllarda İstanbul ve diğer Osmanlı kentlerindeki toplam fiyat artışianna ilişkin bulguları­ mız, Ömer Lütfi Barkan'ın bundan otuz yıl önce vardığı sonuçlara bir hayli yakındır. Ancak iş toplam fiyat artışlarının unsurlarını saptamaya gel­ diğinde, Barkan'dan daha geniş bir veri tabanı kullanarak elde ettiğimiz sonuçlar, gümüş cinsinden ifade edilen enflasyonun Barkan'ın hesapladı­ ğından daha düşük, Osmanlı tağşişlerinin payının ise daha yüksek oldu­ ğunu göstermektedir. Bu sonuçlar Fiyat Devrimi'nin Osmanlı maliyesi ve ekonomisi üzerindeki etkilerinin de Barkan'ın iddia ettiği kadar güçlü ol­ madığını gösteriyor. Öte yandan, Fiyat Devrimi üzerine iktisat tarihçileri arasında gelişen son tartışmalar, enflasyonu Amerika'dan Eski Dünya'ya değerli maden­ Ierin gelişiyle açıklayan yaklaşımların bir hayli sorunlu olduğuna, yetersiz kaldığına işaret ediyor. Bu nedenle, 1 6 . ve 1 7 . yüzyıllarda Avrupa ve As­ ya'da olduğu gibi Doğu Akdeniz ve Yakındoğu bölgesinde de nüfus ar­ tışı, kentleşme, pazara yöneliş gibi uzun vadeli gelişmelerle paranın do-

laşım hızı ve fiyat artışlan arasındaki ilişkiyi daha dikkatli incelemek ge­ rekiyor. Avrupa'daki Fiyat Devrimi tartışmalannın tarihçiterin bu kadar çok il­ gisini çekmesinin bir nedeni de, Earl Hamilton'un fiyat artışlannın gelir dağılımını yeni kesimlerin lehine değiştirerek Avrupa'da kapitalizmin yük­ selişine yol açtığı şeklindeki aceleci iddialarıydı . Ömer Lütfi Barkan da benzer biçimde 1 6 . yüzyılın sonlarındaki fiyat artışlannın Osmanlı ekono­ misinde gerileme dönemini başiattığını öne sürmüştü . Ancak bugün geri dönüp bakıldığında, Fiyat Devrimi'ni önemli bir dönüm noktası olarak kabul eden yorumların bir hayli abartılı olduğu anlaşılıyor. 1 6 . yüzyılın sonlarında Osmanlı ekonomisi ve toplumunun büyük güçlüklerle karşı karşıya kaldığına şüphe yoktur. Ancak bu güçlükterin ardında Fiyat Devri­ mi değil, her şeyden önce değişen savaş teknikleri ve uzayıp giden savaşla­ rın yarattığı mali baskılar vardı . Ayrıca, 1 6 . yüzyılın sonlanndaki fiyat hare­ ketleri Osmanlı sanayiini önlenemez bir gerileme eğilimi içine sokmamıştı . Son döneme kadar Osmanlı tarihçiliğine egemen olan yaklaşım, impa­ ratorluğun 1 6 . yüzyıldan sonra bir gerileme sürecine girdiğini savunuyor­ du. Son yıllarda bu paradigma yerini, devletin ve toplumun daha sonraki üç yüzyıl boyunca değişen koşullara uyum sağlamada gösterdiği becerileri ve esneklikleri öne çıkaran bir yaklaşıma bırakmaktadır. Bu paradigma de­ ğişikliğinin bir uzantısı olarak da, iktisat tarihçileri 1 7 . ve 1 8 . yüzyılların kesintisiz bir bunalım veya durgunluk olduğu tezini sorguluyorlar. Para tarihinin bulgulan bu tartışmaya önemli katkılar yapacaktır. Nitekim bu kitabın bulgulan 1 7. yüzyılın parasal istikrarsızlıklar ve bunalımlar döne­ mi olduğuna işaret ediyor. Bu koşullann ekonomi üzerinde olumsuz etki­ leri olduğuna şüphe yoktur. Buna karşılık 1 8 . yüzyıl, Osmanlı ekonomisi için bir genişleme, devlet maliyesi için istikrar, Osmanlı para düzeni için de bir toparlanma dönemiydi . 1 8 . yüzyılda imparatorluğun merkeziyle uzak eyaJetleri arasındaki parasal bağlar da güçlenmişti . Böylece para tari­ hinin bulguları bir yandan kesintisiz gerileme tezinin savunulmasının mümkün olmadığına, öte yandan da 1 7 . ve 1 8 . yüzyıllann birbirlerinden çok farklı iktisadi konjoktürler getirdiğine işaret ediyor.

imparatorluk: Osmanlı para tarihi üzerine şimdiye kadar yapılmış az sayıda çalışmadan farklı olarak bu kitapta imparatorluk ölçeğinde bir bakı­ şaçısı kullanıldı, Osmanlı para düzeninin parçaları kadar düzenin tümü üzerinde duruldu . B alkanlar ve Kırım'dan Suriye , Mısır, Basra Körfezi ve Kuzeybatı Mrika'ya kadar imparatorluğun tüm bölgeleri ele alındı . Kita­ bın bulguları Osmanlı parasal düzenlemelerinin karmaşıklığını ve çeşitlili­ ğini, bunların bir yandan yerel gelişmelere öte yandan da küresel iktisadi

248

güçlere bağlı olarak evrimini yansıtıyor. Para tarihinin incelenmesi, bu ge­ niş imparatorluğun dünya ekonomisinin bir parçası ve onun dalgalanma­ lanndan etkilenen bir birim olarak ele alınması gerektiğini bir kez daha gösteriyor. Özellikle parasal süreçlerle ilgili olarak bakıldığında, Osmanlı İmparatorluğu 'nun kapalı ve kolaylıkla denedenebilen bir birim olarak değil, sınırlan kesin kes belli olmayan, çok delikli bir süzgeç ya da dek gi­ bi düşünülmesi gerektiği ortaya çıkıyor. 1 6 . yüzyıla kadar, Anadolu ve Balkanlar'ın büyük bir bölümünü kap­ sayan Osmanlı devletinin altın sultani ile gümüş akçe ekseni üzerine ku­ rulmuş, basit sayılabilecek bir para düzeni vardı. Ancak 1 6 . yüzyılda top­ raklann hızla genişlemesinden sonra, aynı düzen sürdürülmedi . Geniş im­ paratorluğun para düzeni oluşturulurken Osmanlılar iki aşamalı bir yakla­ şım izlediler. Egemenliğin en belirgin simgesi olan tek altın sikke ile Bal ­ kanlar'dan Mısır ve Cezayir'e kadar tüm imparatorluk birleştirilmiş olu­ yordu. Sultaninin ağırlığı ve altın içeriği için de tüm Akdeniz bölgesi ve ötesindeki ödemelerde standart olarak kabul edilen Venedik dükası örnek alınmıştı. İş hem günlük yerel işlemlerde hem de uzun mesafeli ticarette kullanı­ lan gümüş sikkelere gelince, Osmanlılar yeni eyalerlerde kullanılmakta olan para birimlerini sürdürmeyi tercih ettiler. Bu tercihin bir nedeni, ik­ tisadi kopukluklara ve belki de toplumsal huzursuzluklara meydan verme­ mekti . Ayrıca, merkezi devletin imparatorluk ölçeğinde tüm gümüş para birimlerini birleştirebiirnek için gereken mali, idari ve iktisadi kaynaklara sahip olup olmadığı da belli değildi . Böylece genişleyen imparatorlukta yeni bir para düzeni oluşturma işi bir hayli esnek ve pragmatik biçimde çözülmüş oldu . Zamanla sadece para değil, diğer konularda da imparatorlukta farklı bölgeler ortaya çıktı . Balkanlar'ın yakın bölgeleriyle Batı ve Orta Anado­ lu'daki kurumlar ve uygulamalar İstanbul bölgesindekilere benzemekte ve merkez tarafindan daha yakından denetlenebilmekteydi . Buna karşılık, daha uzak eyaletlerdeki kurumlar ve idari uygulamalar, merkez ile taşra­ daki yerel güçler arasındaki değişen güç dengelerini yansıtmaktaydı . Kitabın bulgulan imparatorluğun merkezi ile uzak eyalerler arasındaki parasal ilişki ve bağlantılarda zaman içinde önemli değişiklikler olduğuna da işaret ediyor. İstanbul ile Mısır, Trablus, Tunus ve Cezayir'deki para rejimleri arasındaki bağlar 1 7 . yüzyılda tümüyle kopmuştu . Buna karşılık, 1 8 . yüzyılda bağlantıların tekrar kurulduğu ve güçlendiği görülüyor. İm­ paratorluğun çeşitli bölgelerindeki para birimleri arasındaki ilişkileri ince­ leyerek ortaya çıkardığımız bu tablo şaşırtıcı gözükebilir. Çünkü Osmanlı tarihçiliğinde 1 8 . yüzyıl merkez-çevre bağlannın zayıfladığı, adem-i mer-

keziyctçi eğilimlerin güçlendiği bir dönem olarak bilinir. Para alanındaki ve belki diğer alanlardaki benzeri gelişmelerin 1 9 . yüzyıldaki merkezileş­ me sürecinin altyapısını oluşturup oluşturmadığını anlamak için zaman henüz erkendir, ancak para tarihinin bulguları ışığında bu olasılığı artık ciddi olarak dikkate almak gerekiyor. Böylece, imparatorluk ölçeğindeki bakış açısı bize sadece para ve ikti ­ sat tarihi konularında değil, diğer önemli konularda, özellikle de Osmanlı kurumlarının tarihi ve evrimi, imparatorluğun değişen yapısı ve nihayet Osmanlıların kendi devletlerini nasıl algıladıkları hakkında da önemli ipuçları vermiş oluyor.

E KLER

EK I

VERGI, PARA VE DARPHANELER ÜZERINE OSMANLI KAN U NNAMELERINDEN SEÇMELER I. 1487 Tarihli "Hüdavendigar Livası Kanunnarnesi"nden Seçmeler: 1 l . Resm-i çift ternam çiftlik üzere çift kaydotınan raiyetden otuz üç akçedir. Nim (yanın ) çiftden resim nısf-ı zalik ( ondan dolayı yanın). Nim çiftlikden ekall (az) yer tasarruf eden bennakden . . . resim on iki akçedir . . . Zira has yerden yetmiş seksen dönüm ve m utavassıtü '1- hal ( orta halli ) yerden yüz dönüm ve edna ( kötü ) yerden yüz otuz ve yüz elli dönüm yer bir çiftlik itibar olunur. 2 . Yörükde ve yerlüde resm-i ganem ( koyun resmi ), iki koyuna bir ak­ çedir. Koyunla kuzu bile sayılmak kanun olmuşdur. Ve koyunu olmayan yörükden resm-i kara on iki akçedir . . . Ağı! resmi her sürüden üç akçe alı­ nagelmiştir. 3. Bağdan ve bağçeden öşr-i hasıl alınmak kanun-ı şer'e mutabıkdır . . . Bağ dönümüyle her bir dönümden bazı vilayetde on akçe ve bazı vilayet­ de beş akçe ve bazı vilayetde üç akçe alınugelmişdir. . . . Ve kavun ve kar­ puz yükünden her yükten birer tane kavun ve karpuz alunur . . . . Ve bir tarla penbeden (pamuk) bir nem çekirdeklü penbe alunur. 4. Öşr-i aselden ( bal ) bedel her bir kovandan bazı vilayetde iki akçe, bazı vilayetde bir akçe alınur imiş. Şimdi gine ol muceb üzere kayd olun­ muşdur. 5. Resm -i arusane (gelin ), cihazlu (çeyizli) kızdan altmış akçe ve avret­ den kırk akçe; fakirelerden nısf-ı resm-i ganiyye (tam verginin yarısı ) . . . dir. 6. Ve resm -i nikah dahi alası dinar ( altın) ve ednası on iki akçedir. Ve mutavassıtü'l- hal nakihle menkuha ( damat ve gelin) hallerine göre alınur. Ve bir kirnesne ki avretin tatlik edüb gine nikah etse , resm-i nikah alınur. Kaynaklar: Barkan, Zirai Ekonominin Mali ve Hukuki Temelleri, Kanunnameler, Ci lt 1 , I stanbul , 1 942, s. 1 -6 ve Ahmed Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlil/eri, Istanbu l , 1 990-94, Ci lt l l , s. 1 80-85.

253

7. Cürüm dahi, bi-gayr-ı hak katl-i nefs eden ( başkasını haksız yere öl­ düren) kirnesneden alasından üç yüz akçe ve mutavassıtü'l-halden iki yüz ve ednasından yüz akçedir. Ve göz çıkaran kirnesneden yüz elli akçe ve baş yarılub kemük çıksa ve diş çıksa ve bıçağla ınceruh edüb döşeğe dü­ şerse yüz akçe( dir).

254

II. 1 470-71 Tarihli "Darbh:ine Beratı Hükmü"nden Seçmeler:2 Rumeli ve Anadolu darbhanelerimi darendegan-i misal-i şerif ( işletil­ mek üzere ) fiil ana verdim, şol şart ile verüldi ki : l . Burusa'da, Ayasuluğ'da ( Efes) ve Amasya'da ve Konya'da ve Edre­ ne'de ve İstanbul'da (Serez ve Nevabir'de ) darbhane ola . 2 . Ve İslambol'da ve Burusa'da ve Ayasuluğ'da ve Amasya'da ve Kon­ ya'da yüz dirhem gümüşi iki yüz seksen beş akçeye alalar, evvelki adet üz­ re . Ve Serez'de iki yüz seksen üç akçeye alalar ve Nevahir'de iki yüz sek­ sen bir akçeye alalar. 3. Ve akçe evvelki kanun üzere ve nakd dirhemden üç yüz otuz akçe kesile ki, adı Muhammed Hani ola, amma bu akçe veznesi mezkılr hurde akçenün om veznesince ola. 4 . . . . her altı ayda bir kıst cevab edeler (taksitlerini ödeyeler), özrü bahane etmeyeler, edecek olursa, makbul ve mesmu olunmaya (dinlenilmeye ) . III. 1470 - 1471 Tarihli "Sarrafi için Verilen Hükmün Sureti"nden Seçmeler: 3 Rumeli sancak beğleri . . . v e Rumeli kadılan bilesiz ki : ı . Şimdiki halde darbhanem arnilieri her birünüzün taht-ı hükümetine yeni akçe gönderdiler, eyle olsa gerekdür ki, bazariarı çağırdasız ki , ki­ mesne eski akçe ile satubazar etmeye, eğer edecek olursa, sarraf ile koşu­ lan kulum . . . gereği gibi hakkından gele . 2 . Ve emrim bu üzredür ki, her kim İstanbul'a yahud Edrene darbha­ nesine gümüş veya eski akçe iledürse, yüz dirhemine iki yüz seksen beş ak­ çesin ala ve Serez darbhanesine iledürse yüz dirhemine iki yüz seksen üçer ve Nevabirde darbhanesine iledürse iki yüz seksen bir akçesin ala. 3 . Zikr olan darbhanelerden sarraflar her hangmuzun taht-ı yedine ye­ ni akçe iledürse, darbhanderim narhınclan beşer akçe eksüğe bozalar, ki2

3

Kaynaklar: Nicoara Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans Conserves dans /es Manuscrits Turcs de la Bibliotheque Notianale d Paris, 1 : , Actes de Mehmed l l et Bo· yezid l l , Mouton et Co, Paris ve La Haye, 1 960, s. 84-85 ve Akgündüz, Osmanlı Ka· nunnameleri, Ci lt 1 , s. 384-86. Kaynaklar: Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans, Cilt 1, s. 85 ve Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri, Ci lt 1, s. 404.

mesne mani olmaya, malum babında muavenet (yardım) edesiz ki mal benümdür, amilün değildür. Şöyle bilesiz, alamete itimad edesiz. IV. 1 460 - 6 1 veya 1 470-71 Tarihli "Serez Darbhanesinin Eminine Veritür Kanunname"den Seç:meler:4 Nişan -ı hümayun ve misal-i meymlın hükmi olur ki : Şimdiki halde Se­ rez darbhanesine rafi-i tevki-i hümayun Hasan'ı emin tayin edüb gönder­ düm ve buyurdum ki : I . Anda varub kemal-i emanet ve hüsn-i İstİkarnet ile emin olub hiç vechile dakika fevt etmeyüb ( kaçırınayıp) görüb gözedüb defter ede . Am il ve sahib-i ayar ve gayrı cüzi (parça) ve külli ( bütün ) her ne olursa, bunun marifetiyle ola, bunun marifetinsiz nesne etmeye . 2 . Emine ber-muceb-i hüküm (hüküm gereğince ) vacibdür ki, halkın gümişi darbhaneye geldüği vakit, gümüş katında sahib-i ayar ile terazu yanında otura. Terazuyı onat gözedüb veznini rast etdüre . Ve amil ken­ dü veyahud emini bile ola . Gümüş tamam tartılub alındıktan sonra gü­ müş sızılduğı ( eritildiği ) yere varub kepçeyi gözleye . Zira uğurlayacak ve kalb nesne katılacak yer oldur. Gereği gibi ihtiyat ede ki , nesne uğurlanmayub ve yaramaz nesne katılmaya. 3 . Ve sikkeyi üstadlar evlerine alub gitmeyeler. Darbhane içinde sikke emri tamam olıcak, emin mühri ile mühürleyüb hazinede koya . . . Geldüği vakit mührin aça, yüz dirhem çaşni dutalar (tartsınlar) . Akçe dört yüz ge­ lirse hükmime muvafikdır. Eğer dört yüz buçuk gelürse , ol dahi muvafik­ dır. Ve eğer dört yüz bir gelürse, yine mecmu akçeyi kepçeden sızduralar. 4. Ve dahi emin darbhaneye gümüş getüricek gümüş akçesini arnile vermeye, sahibine vere . Hem sahib-i ayar dahi gümüşi tartub alurken onat gözleye . Ağır tartub sahibine zulm olmaya, vezneyi rast etdüre .

V. "Gümüş ve Eski Akç:a Yasaknamesi"nden Seç:meler (II. Mehmed'in saltanatı sırasında hazırlanmıştır, kesin tarihi bilinmiyor. ):S Şimdiki halde darende-i misal -i bi- misal kulum Anadolu Vilayetine gümüş ve eski akçe yasağın etmeğe gönderdim ve buyurdum ki : l. Varub alıgelmiş kanun ve kaide üzerine yasak ede ki, kirnesne eski ak­ çe ile satu bazar ve muamele etmeye . Her kim olursa dutup hakkından gele. 4 5

Kaynaklar: Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans, Cilt 1, düz, Osmanlt Kanunnameleri, Ci lt 1, s . 532-35. Kaynaklar: Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans, Cilt 1, düz, Osmanlt Kanunnameleri, Cilt 1, s . 570-7 1 .

s.

79-82 ve Akgün­

s.

66-67 ve Akgün­

255

2 . Ve emrim bu üzeredir ki, avadanlık işleyen kuyumcu ve sırmacı ki­ şiye ikiyüz dirhemine vannca gümüş satıla, anın bahanesiyle ziyade gü­ müş alub satmayalar. 3 . Ve her kimde gümüş sezerse, alub darbhanerne ilede . Ve yolcula­ rın yüklerini ve bezzazistan sanduklannı ve karhansaray hücrelerini araya. Her kimde gümüş ve eski akçe bulunursa, alub darbhanerne getürüb tes­ lim ede, dirhemine ikişer akçe hesabı üzere akçesin vere . 4 . Ve kalhane, kulum mühriyle dura; kulum desturonsuz kirnesne gü­ müş kal etmeye ve etrafa ne kadar pul giderse ki, kulum mühürünsüz olursa, gereği gibi hakkından gele . 5 . Ve her ne yerde kalpazan bulursa, dutup kadı ve subaşı katına ilede, anlar dahi gereği gibi teftiş edeler, göreler; şöyle ki, şer ile kalpazanlığı zahir olursa, kulumla kapuma gönderüb nzkının nısfi (yarısı ) beğlik ve nısfi arnilin ola. VI. 1 482 Tarihli "Yasakname-i Altun Ber-Muceb-i Kanun"dan

Seçmeler6 Bundan evvel İstanbul ve Edirne ve Serez'de olan tilari darbhaneleri­ nin yasaknamelerinde kayd olunur idi ki : "Altuncular ve kuyumcular ve sarraflar, her şehirde ne mikdar altun aludar ve satarlarsa, darbhaneye getürüb gayrı yerde satmayalar. Eğer ti­ rengi tilari ayarı arı altun olursa, yüz miskal altundan yüz yirmi dokuz ti­ lari kesdürüb yüz yirmi beş tilarisin ıssına ( sahibine ) verüb dört tilarisini darbhaneye resm alalar." l . Ummal ( idare memurları ) olan kimesneler, bu manayı temessük edinüb ( sarılıp ) cemi altunı ( altınlan ) biz alurız deyu altun işlerine ve ci­ haz csbabına ve sayir mühimmat-ı avama ve havassa ( saygın kişilere ) mani olub muzayaka (sıkıntı ) verürler imiş. 2. Amma satılan altun ihfa ( gizleme ) ile satılmayub arnilin dahi ilmi ( bil­ gisi ) ola. Kendüye çıkacak bahaya gayrı kirnesne talib olmaya. Am il talib olacak olursa, amil dahi alub filori kesdürüb emr-i münif (yüksek) üzre amel oluna (işlenile ) . Ve filori kesdürrnek maksudı olan kimesneler, adet üzre al­ tunlannı tilari kestürüb rüsumlarını eda edeler, kirnesne mani olmaya. 3. Amma altunı dahi haric memlekete alup gitmek caiz değildir. De­ ğer bahasıyla arnile vereler veya fılari kesdüreler. Emrime muhalefet edenlerin gereği gibi hakkından geline . 3 . Ve altun fılari ayarı değil ise, altunun her miskaline cürm ( suç ) için kırk akçe verüb ayruk altuncıluk ve sarrafluk eylemeyeler. Meğer ki, amil 6

Kaynaklar: Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans, Cilt 1, düz, Osmanlt Kanunnameleri, Ci lt l l , s . 338-42.

s.

1 54-56 ve Akgün­

destur ( izin) vere denilmişdür . . . Ve filori ayarında noksan bulınıcak, ya­ sak mücerred (yalnız) altuncıya olmaya, filori keseni dahi dergah-ı mual­ lama arz eyleyeler, gereği gibi siyaset olunuh hakkından geline . VII. 1455 Tarihli "Novoberdo Maden Yasaknamesi"nden

Seçmeler:7 Şimdiki halde darende-i misal-i şerif . . . kulum Novoberdo madenieri­ ne ve revabiine ( ona bağlı olan yerlere ) maden yasağı etmeğe gönderdüm ve buyurdum ki : l . Varub madenlerimi ve mecmu mahsulatın ( tüm üretimi ) görüb gö­ zede ve çarhları ve kuyuları işlede . Emrüm mucebince am el etmeyüb ( ça­ lışmayıp ) avare yüriyüb işlemeyen kuyucuları ve çarh cı kafideri işlede, işle­ meyenleri seküdüb haklarından gele . 2 . Ve madeniere ve yarnaklarına arnillerimden ve adamlanından gayrı kirnesne karışmaya. Her kim karışacak olursa, kulum seküdüb hakkından gele, kirnesne mani olmaya. 3 . Ve buyurdum ki, ilercan verüb kuyucılara ve çarhcılara ve madenie­ re münasib olan kirnesneleri getürdüb madenieri şen edeler. VIII. 1 524 Tarihli Mısır Kanunnamesi'nden Seçmeler8 l . Malıruse -i Mısır Darü'd- Darbında kesilen akçe ve eğer külçedir,

eğer Osmani akçedir, eğer sair evani-i nukradan ( külçe gümüş ) ola gerek­ dir ki, her yüz dirhemi seksen dört halis gümüş olub ve on altı dirhemi mağşuşe ( saf olmayan ) ve harau'n-nara ( ateşe ) dutula. Ve her yüz dirhem iki yüz elli pare kesile . 2 . Ve hasene-i sultaniye dahi eğer Tekrur'dan ( Salıra'nın güneyinden ) gelen altun olursa gerekdir ki, kafile geldükde sir-i müslimin üzerine beğ­ lik canibinden alınuh darbhanede tamam halisü'l-ayar kesilüb malıruse-i Kostantiniyye'de kesilen kanun üzere . . . ola.

7 8

Kaynaklar: Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans, Cilt 1, s. 69-70 ve Akgün­ düz, Osmanl1 Kanunnameleri, Ci lt 1 , s . 553-56. Kaynaklar: Barkan, Zirai Ekonominin, s. 386 ve Akgündüz, Osmanli Kanunnamele­ ri, Ci lt VI, s. 1 39-40.

EK 2

iSTANBU L KENTi iÇIN FIYAT ENDEKSLERI, 1 469-1 9 1 4

258

Bu Ek, 1 5 . yüzyıldan 20. yüzyıla kadar İstanbul ve bir ölçüde de im­ paratorluğun diğer kentlerinin fiyat tarihi üzerine yapılan ve henüz so­ nuçlanmamış bir çalışmanın yöntemini ve ara sonuçlarını özetlemektedir. Ayrıntılı sonuçlan yakında Devlet İstatistik Enstitüsü, Tarihi İstatistikler Dizisi içinde yayımlanacak olan bu çalışmada Osmanlı arşivlerindeki altı binden fazla hesap defteri ve listede bulunan gıda malianna ve diğer mal­ lara ilişkin fiyat verileri kullanılmaktadır. Çalışmanın ilk aşamasında üç ayn gıda mallan fiyat endeksi hesaplanmıştır. Bunlardan biri İstanbul'daki büyüklü küçüklü vakıfların ve bunların imaretlerinin satın aldıklan gıda mallarının fiyatlarından hesaplanmıştır. Bir diğer endeks, Topkapı Sarayı mutfağı tarafindan satın alınan gıda mallannın fiyatlanndan hesaplanmış­ tır. Üçüncü endeks ise İstanbul kent yönetiminin toncalara danışarak her mal için ayrı ayrı belirlediği narh fiyatlan kullanılarak hazırlanmıştır. Zaman içinde malların kalitelerinde ortaya çıkabilecek farklılıklardan etkilenmemeleri için, endeksler standart mallada sınırlı tutulmuştur. Söz konusu üç endeksin her birinde yaklaşık l O ile 12 temel gıda malı kulla­ nılmıştır. Bunlar un, pirinç, bal, sade yağ, koyun eti, kuzu eti, nohut, mercimek, soğan, yumurta, şeker ( sadece saray mutfağı ) ve kahve ( 1 7 . yüzyıldan itibaren saray mutfağı ve 1 8 . yüzyıldan itibaren vakıflar) ile ya­ kacak olarak kullanılan zeytinyağıdır. Bu malların fiyatlannın her yıl için her birinin bulunamadığı durumlarda, eksik fiyat gözlemleri varolan veri ­ lere regresyon teknikleri uygulayan bir istatistik paketi aracılığıyla doldu­ rulmuştur. Her malın her endeks içindeki ağırlığı, toplam gıda malları harcamalan içinde o malın payı dikkate alınarak belirlenmiştir. Vakıf, saray mutfağı ve narh fiyatlanndan ayrı ayrı oluşturulan üç gıda mallan endeksinin orta ve uzun vadeli eğilimleri birbirlerine çok benze­ mektedir. Yine de saray mutfağı ve narh fiyatlannın daha fazla devlet de-

netiminde olduğunu dikkate alarak, çalışmamızın nihai sonuçlan için va­ lotların ödedikleri fiyatlar esas alınmıştır. Çalışmanın ikinci aşamasında ise, çeşitli arşiv kaynaklarından derlenen gıda dışındaki malların fiyatları endekse katılmıştır. Bu aşamada kullanılan mallar sabun, odun, kömür, çivi ( okka başına fiyatlar inşaat ve tamirat defterlerinden sağlanmıştır) ve iki tür çuhadır (yünlü kumaş; yeriisi ile İn­ giltere'den ithal edilen çuha Londrin ) . Ayrıca, pek çok kumaş türü için de fiyat gözlemleri derlenmiş, fakat kumaş türlerinin sık sık değişmesi ne­ deniyle, bunlardan uzun süreli diziler oluşturulamamıştır. Ortalama kent­ li tüketicinin harcama alışkanlıklan dikkate alınarak, gıda mallarının top­ lam endeks içindeki ağırlığı yüzde 75 ile 80 arasında tutulmuştur. 1 863 sonrasındaki dönemde vakıf, saray mutfağı ve narh kaynakların­ dan elde edilen fiyat gözlemleri oldukça sınırlıdır. Bu son dönem için İs­ tanbul zahire borsasında oluşan ve İstanbul Ticaret Odası Dergisi'nde dü­ zenli olarak üç ayda bir yayımlanan yirminin üzerinde malın fiyatları kul­ lanılmıştır. Fiyat endeksieri için İstanbul'un seçilmesinin en önemli nedeni, en ay­ rıntılı fiyat verilerinin başkent için bulunmasıdır. Ancak, imparatorluğun diğer kentlerindeki vakıfların hesap defterlerinde de ayrıntılı fiyat verileri bulunmaktadır. Edirne, Bursa , Konya, Trabzon, Şam ve Kudüs kentleri için de, aynı derecede ayrıntılı olmasa da, fiyatların uzun dönemli eğilimleri hakkında yeterli bilgiler sağlayacak endeksler oluşturmak mümkündür. Böylece, dünyanın Avrupa dışında kalan bölgeleri için ilk kez olarak dört buçuk yüzyıllık bir süre için ayrıntılı ve güvenilir fiyat endeksieri elde edilmiş olmaktadır. 1 9 1 4 sonrası için elimizde yayımianmış tüketici fiyat endeksieri bulunduğuna göre , İstanbul için bu dizileri günümüze kadar getirmek mümkündür. İstanbul vakıflanndan derlenen gıda mallan fiyatlarını esas alan ve bun­ ların yanına diğer mailann fiyatlarını katarak oluşturulan endeksin yıllık de­ ğerleri Grafik A- l 'de verilmektdir. Dikey eksen logantmik ölçeğe göre dü­ zenlendiği için, endeks eğrisinin eğimi, fiyatların artış hızını yansıtmakta­ dır. Bu genel sonuçlar İstanbul'da genel fiyat düzeyinin l 469'dan l 9 1 4'e kadar, yaklaşık olarak 300 kat arttığını göstermektedir. Bu toplam artış, yıl­ da ortalama yüzde 1 . 3 lük bir artış hızı anlamına gelmektedir. Grafik A- l 'de iki hızlı enflasyon dönemi göze çarpmaktadır. Birincisi, 1 6 . yüzyılın sonlanndan 1 7 . yüzyılın ortalanna kadar uzanan bir enflasyon dalgası sırasında fiyatlar yaklaşık olarak beş kat artmıştır. Bu dönemdeki artışlar genellikle Fiyat Devrimi ile ilişkilendirilmektedir, ancak Osmanlı fi­ yatlarının büyük bir bölümü tağşişlerden kaynaklanmaktadır ( bkz . Bölüm 7 ) . Oluşturduğumuz fiyat endeksleri, ikinci olarak, 1 8 . yüzyılın sonlannda

259

Grafik A. l İstanbul Kenti için Fiyat Endeksi, 1 469- 1 9 1 4 Akçe olarak; 1 469= 1 ,00 Logantmik Ö lçek 1 000 300 1 00 30 lO 3

•

,. ı

o 1 450

1 500

1 5 50

1 600

1 650

1 700

1 750

1 800

1 8 50

1900

260

Graf'ık A.2 Osmanlı Para Biriminin Saf Gümüş İçeriği, 1469- 1 870 l Kuruş= l 2 0 akçe Logaritmik Ö lçek GRAM

1 ,0 0,3 0,1 0 , 03 0,1

1 300

1 400

1 500

1 600

1 700

1 800

1 900

Grafik A.3 İstanbul'da Gram Gümüş Cinsinden Fiyatlar, 1 469 - 1 870 1 527-28= 1 ,00

2 ,5 2 ,0 1 ,5 •

1 ,0

. . .

0,5

•

0 , 0 +----r-----.--..--.1450

1 500

1 5 50

1 600

1 650

1 700

1 750

1 800

1 8 50

1900

261

başlayan ve 1 8 50'lere kadar süren, çok daha güçlü bir enflasyon dalgasına işaret etmektedir. Bu ikinci dönemde fiyatlar yaklaşık 12 ile 1 5 kat artmış­ tır. Bu fiyat artışlan da esas olarak 1 780'lerde başlayan ve II. Mahmud dö­ neminde ( 1 808- 1 8 39) hızlanan tağşişlerle yakından ilişkiliydi ( bkz. Bölüm 12 ). Buna karşılık, İstanbul'daki genel fiyat düzeyinin 1 650 ile 1 780 ara­ sında ve 1 860 ile 1 9 1 4 arasında daha istikrarlı kaldığı görülmektedir. Fiyatlardaki uzun dönemli eğilimleri özet olarak saptadıktan sonra, kısaca Osmanlı enflasyonunun nedenleri üzerinde duralım. Uluslararası literatürde aynntılı olarak tartışıldığı gibi, söz konusu dört yüz elli yıllık sürede fiyat artışlannın pek çok nedeni bulunmaktaydı. Ancak, oluştur­ duğumuz fiyat endeksierinin ve bu kitapta incelenen Osmanlı para biri­ minin bize sağladığı çok uzun vadeli perspektiften bakıldığında, tağşişle­ rin ya da Osmanlı para biriminin değerli maden ( gümüş ) içeriğinin dev­ let tarafından azaltılmasının, fiyat artışlannın en önemli nedeni olduğu görülmektedir. Tağşişlerle fiyat düzeyi arasındaki ilişkiyi daha iyi belirleyebilmek için, Osmanlı para biriminin gümüş içeriğinin zaman içindeki değişimini izle­ mek yararlı olur. Grafik A-2 , bu kitapta çeşitli tablolarda yer alan bilgilere dayanarak akçe ve daha sonra da kuruşun ( l kuruş= 120 akçe ) gümüş içe­ riğini yıllara göre vermektedir. Bu grafikte de dikey eksen logaritma cin-

sinden verildiği için, eğrinin eğimi tağşiş hızını yansıtmaktadır. Grafik A2, Osmanlı para biriminin gümüş içeriğindeki en hızlı düşüşterin 1 6 . yüz­ yılın sonlan ile 1 7 . yüzyılın başlarında, daha sonra da 1 8 . yüzyılın sonia­ rıyla 1 9 . yüzyılın başlarında gerçekleştiğini göstermektedir. En hızlı fiyat artışları da bu iki dönemde gerçekleşmiştir. Buna karşılık, kuruşun gümüş içeriğinin sabit kaldığı 1 8 60 sonrasında fiyatlar da istikrarlı kalmıştır. Uzun vadeli olarak bakıldığında, Grafikler A -1 ile A-2 arasında yakın bir ilişki olduğu görülmektedir. Tağşişlerle fiyat düzeyi arasındaki ilişki , fiyat endeksierini gram gümüş cinsinden hesaplayarak da izlenebilir. Grafik A- 3 , daha önceki iki grafikte­ ki bilgileri kullanarak, İstanbul için gram gümüş cinsinden hesaplanmış fi­ yat endeksini sunmaktadır. 1 8 70 yılından sonra dünya gümüş fiyatları hızla düştüğü ve Osmanlı kuruşunun gümüşle ilişkisi büyük ölçüde kop­ tuğu için, grafik bu tarihten sonrasını yansıtmamaktadır. Söz konusu dört yüzyıllık sürede, akçe cinsinden fiyatlar 300 kat arttığı halde, gram gümüş cinsinden fiyatların çok daha dar bir aralıkta, 0,5 ile 2,5 arasında, çoğun­ lukla da 0,7 ile l ,5 arasında kalmış olması ilginçtir. Grafik A- 3 gram gümüş cinsinden ifade edilen fiyatlarda orta dönemli hareketler olduğunu göste riyor. Gümüş cinsinden fıyatlar l 5 00 ' den 1 640 'a kadar yükselmiş, 1 8 . yüzyılın başlarına kadar gerile miş, ve daha sonra 1 9 . yüzyılın ortalarına kadar yine yükselişe geçmiştir. Ancak, bu ha­ reketler esas olarak yatay bir uzun vadeli trend etrafında olmuştur. Bir baş­ ka deyişle, uzun vadede tağşişlerin Osmanlı fiyat düzeyinin en önemli be­ lirleyicisi olduğu görülmektedir. Fiyatlar para biriminin içerdiği gümüş miktarıyla ters orantılı olarak, ya da tağşiş hızıyla doğru orantılı olarak art­ mıştır. Diğer ülkelerin fiyatlarıyla yapılan ilk karşılaştırmalar, İstanbul'da gram gümüş cinsinden ifade edilen genel fiyat düzeyinin orta ve uzun va­ dede Akdeniz'in diğer bölgelerindeki fiyatlarla yakın ilişki içinde olduğu­ nu göstermektedir. Bu ilişkinin İstanbul'un yanısıra diğer Osmanlı liman kentleri için de geçerli olduğunu düşünebiliriz. Orta ve uzun vadede, Ak­ deniz üzerinden yapılan uzun mesafeli ticaret, gram gümüş cinsinden fi­ yatları birbirlerine yaklaştırmaktaydı . Ancak kısa vadede, özellikle de tağ­ şiş dönemlerinde Osmanlı liman kentleriyle Akdeniz'in diğer bölgeleri arasındaki fiyat ilişkisi daha zayıftır. Bir tağşiş sonrasında gram gümüş cin­ sinden fiyatların daha önceki düzeylerine dönmeleri, bir başka deyişle no­ mina! fiyatların artış hızı, parasal olduğu kadar iktisadi ve kurumsal etken­ iere de bağlıydı. Bu nedenle Grafik A- 3 'te, Grafik A- l 'e kıyasla, orta ve uzun vadeli trendler çevresindeki kısa vadeli dalgalanmaların daha fazla olduğu görülüyor.

EK 3

TEMEL iKTiSADI VE PARASAL BÜYÜ KLÜ KLER ÜZERINE NOT Bu kitapta Osmanlı İmparatorluğu'nda tedavül eden para miktarı , toplam gelir, kişi başına gelir ve paranın dolaşım hızı gibi temel değişken­ ler üzerine ayrıntılı zaman dizileri veya tahminler sunabilmek çok yararlı olurdu. Ancak, bu temel büyüklükler üzerine elimizdeki veriler son dere­ ce sınırlıdır. Bu ekte , 1 460 ve 1 9 1 4 yılları için kimi tahminler sunulmak­ tadır. Bu iki tarih arasındaki dört buçuk yüzyıllık süre için, Osmanlı devleti sınırları içinde dolaşan para miktarı hakkında herhangi bir tahmin bulunmamaktadır. Dönemin gözlemcileri ve günümüz tarihçilerinin darphanelerin üre ­ tim miktarlarına ve diğer verilere dayanarak yaptıklan hesaplamalara göre , II. Mehmed'in her tağşişi sonrasında yenileriyle değiştirilmek üzere darp­ hanelere getirilen eski akçelerin miktarı 200 ile 750 milyon arasında deği­ şiyordu ( bkz . Bölüm 3 ) . Tedavüldeki akçelerin önemli bir bölümünün darphaneye geri getifilmediğini dikkate alarak, 1 5 . yüzyılın üçüncü çeyre­ ğinde tedavüldeki akçe miktarının üst sınırını l 000 milyon akçe ya da 750 ton gümüş olarak tahmin edebiliriz. Bu dönemde Osmanlı devleti henüz kendi altın sikkelerini basmaya başlamamıştı . Eğer yukandaki mik­ tara dolaşımdaki yabancı altın sikkeleri eklersek, dolaşımdaki toplam de­ ğerli maden miktarını 1 000 ile 1 500 ton gümüşe eşit olarak tahmin ede­ biliriz. Bu dönemde Anadolu ve Balkanlar'daki Osmanlı topraklarının nüfusu yaklaşık l O milyondu . Böylece , dolaşımdaki para miktarını kişi başına 1 00 ile 1 5 0 gram arasında gümüş olarak tahmin edebiliriz. O dönemde altın : gümüş oranı l O dolayında olduğu için bu, kişi başına l O ile 1 5 gram ara­ sında altına eşittir. Aynı dönemde Osmanlı devleti sınırları içinde kişi ba­ şına geliri tahmin etmek son derece zordur. Yeniçenlere günde 4 akçe ya da yılda 1 000 gram gümüş ödendiğini biliyoruz. Ancak yeniçerilerin ge -

263

lirlerinin ortalarnanın bir hayli üzerinde olduğunu söyleyebiliriz. Para arzı çarpı paranın dolaşım hızı eşittir toplam gelir çarpı fiyat düzeyi özdeşiiği­ ni uygulayacak olursak, bu kaba tahminler bize para stokunun dolaşım hı­ zının yaklaşık 2 ile 5 arasında bir yerde olduğunu göstermektedir. Bu dü­ zey, paranın tedavül hızı hakkında, 1 6 . yüzyılın başlannda İngiltere için yapılan tahminlere bir hayli yakındır ( bkz . Lindert, " English Population, Wages and Prices, 1 54 1 - 1 9 1 3 " ) . Osmanlı İmparatorluğu'nda tedavül eden para stoku üzerine elimizde bulunan diğer tahmin ise Birinci Dünya Savaşı öncesine aittir. Osmanlı Barıkası uzmanlan tarfindan hazırlanan ve daha sonra Maliye Nazın Cavit Bey tarafindan Meclis-i Mebusan'a sunulan tahmine göre, 1 9 1 4 yılındaki para arzı yaklaşık 60 milyon altın liraydı . Bu dönemde imparatorluğun toplam nüfusu yaklaşık 2 1 milyon olduğuna göre, kişi başına para arzı 2 ,8 altın lira veya 1 8 gram altın düzeyindeydi . Vedat Eldem, Birinci Dünya Savaşı öncesinde Osmanlı İmparatorluğu 'nun toplam yıllık gelirini 240 milyon alnn lira olarak tahmin etmektedir. Yukandaki özdeşliği bu tahminlere uygulayacak olursak, 1 9 1 4 yılında paranın dolaşım hızının yaklaşık 4 düzeyinde olduğunu söyleyebiliriz. 264

RESiMLER

KAYNAKLAR YK: Yapı ve Kredi Bankası Koleksiyonu, İstanbul ANS : American Numismatics Society Koleksiyonu, New York Akyıldız: Ali Akyıldız, Osmanlı Finans Sisteminde Kağıt Para Eldem: Edhem Eldem'in kişisel koleksiyonu . Ed. notu : Sikkelerin boyutlan teknik imkaniann elverdiğince aslına uygundur. Her resimde sikkenin ön yüzü solda, arka yüzü sağdadır. Renkli fotoğrafiarına ulaşılamadı­ ğı için bazı sikkeler siyah/beyaz verilmiştir.

14. VE 1 5 . YÜZYILLAR Akçeler

Resim 1 Orhan, H . 727 / 1 326-27, Bursa Çapı : 1 8 mm; 1 ,0 gram (YK)

Resim 2 I I . Murad, H . 8 34/ 1 43 1 , Edirne Çapı: 1 3 mm; 1 , 1 gram (YK)

Resim 3 I I . Mehmed, H. 880/ 1 47 5- 76, Üsküp Çapı : l O mm; 0,72 gram (YK)

On Akçe

Resim 4 I I . Mehmed, H . 875/1 470-7 1 , Novo Brdo Çapı : 23 mm; 9,36 gram (YK)

Bakır Mangırlar 268

II.

Il.

Resim 5 Murad 1 42 1/ 1 444, 1 445/ 1 45 1 , Edirne Çapı: 1 7 mm; 2,05 gram (YK)

Resim 6 Mehmed, 1 444, 145 1 / 1 48 1 , Darphane belli değil Çapı : 1 5 mm; 2 ,2 gram (YK)

Altın Sikkeler

Resim 7 Sultani, I I . Mehmed, H . 883/1478-79, Kastantiniye Çapı : 20 mm; 3,5 gram (YK)

Resim 8 Venedik Dükası, Tarihsiz Çapı : 20 mm; 3,57 gram (ANS )

Resim 9 Floransa Florini Çapı : 2 1 mm; 3,52 gram (ANS )

1 6 . VE 1 7.

YÜZYILLAR

Para/Medin

Resim 1 0 I.

Süleyman (Kanuni ), H . 927/ 1 52 1 , Şam Çapı: 1 5 mm; 1 , 1 7 gram (YK)

270

Resim

ll

II.

Selim, 1 566- 1 574, Mısır Çapı: 1 6 mm; 1 ,05 gram (YK)

Resim 12 IV.

Mehmed, 1 648 - 1 687, Halep Çapı: 14 mm; 0,88 gram (YK)

Ak�e, Yemen

Resim 13 IV.

Murad, 1 62 3 - 1 640, Sana Çapı: 1 3 mm; 0,30 gram (YK)

Bakır Mangır

Resim 1 4 I . Selim, H . 924- 1 5 1 8 , Şam Çapı : 20 mm (ANS )

Şahiter

Resim 1 5 I . Süleyman ( Kanuni ), 1 520- 1 566, Hille ( Irak) Çapı: 20 mm; 4,50 gram (YK)

Resim 1 6 Il . İbrahim 1 640- 1 648, Bağdat Çapı : 1 4- 1 8 mm; 2 ,75 gram (YK)

Osmanlı Larisi

Resim 1 7

Basra, 1 6 . yy . ortası Uzunluğu : 4,9 cm (ANS )

Gümüş sikke

Resim 1 8 IV. Mehmed, H . 1 083/167 1 , Trablusgarp

Çapı: 1 8 mm; 1 ,45 gram (ANS )

Nasri

Resim 1 9 I . Ahmed 1 603 - 1 6 1 7, Tunus

Çapı : 12 mm; 0,52 gram (YK)

Akçe

Resim 20 I . Selim, 1 5 1 2- 1 520, Cezayir Çapı: l l mm; 0,65 gram (YK)

Altın Sultaniler

Resim 21 I. Süleyman ( Kanuni), 1 520- 1 566, Mısır

Çapı : 20 mm; 3 ,50 gram (YK)

Resim 22 I . Süleyman ( Kanuni ), 1 520- 1 566, Cezayir

Çapı : 20 mm; 3 ,50 gram (YK)

1 7.

YÜZYIL

Resim 23

Hollanda Taleri ( Esedi Guruş)/Çapı: 40 mm; 27,1 gram (ANS )

274

Resim 24

İspanya Sekiz-Reali ( Riyal Guruş)/Çapı: 32-37 mm (ANS)

B akır Mangır

Resim 25 I I . Süleyman, 1 687- 1 69 1 , Kostantiniye

Çapı: 19 mm; 1 ,65 gram (ANS )

18.

YÜZYIL

İlk Zolotalar

(Kuruşun 3/4'ü)

I I . Süleyman,

Resim 26 darbı 1 690 veya 1 69 1 ; Kastantiniye Çapı : 4 0 mm; 1 9 ,4 gram (YK)

1 68 7 - 1 69 1 ,

Kuruş

Resim 27 I I I . Ahmed, 1 703 - 1 730 , Kastantiniye Çapı : 40 mm; 2 5 ,6 5 gram (YK)

Kuruşlar

Resim 28 III.

Mustafa, 1 75 7- 1 774, İslambol Çapı: 40 mm; 1 8 ,6 gram (ANS )

276

Resim 29 III.

Selim 1 789- 1 203 ' Trablus Çapı: 3 7 mm; 1 2 , 5 gram (YK)

Para

III.

Resim 30 Osman, 1 754- 1 75 7 Kastantiniye Çapı: 1 6 mm; 0,52 gram (YK)

Bakır Sikke (Fülus)

Resim 31 Mustafa, 1 757- 1 774, Tunus Çapı : 2 1 mm; 3 , 1 gram (YK)

III.

Çeyrek Bucu

III.

Resim 32 Selim, H . 1 2 1 4/ 1 799- 1 800, Cezayir Çapı : 20 mm (ANS )

Kuruş

Resim 33 I I . Mahmud, H . 1 2 37/1 822, Cezayir 278

Çapı: 40 mm; 19,95 gram (YK)

Altın Sikkeler Zer-i İstanbul

Resim 34 III. Ahmed, 1 703- 1 730, İslambol

Çapı: 19 mm; 3,50 gram (ANS )

Zer-i Mahbub

Resim 35 I . Mahmud, 1 730- 1 754, Mısır

Çapı : 20 mm; 2 ,60 gram (YK)

Altın

Sultani

Resim 36 I I I . Osman, H. 1 1 70/1 756-57, Cezayir

Çapı: 23 mm; 3 ,40 gram (ANS )

Toumois.

=======

.A

Conft•-uinopü , l• l

·

,t

"'"� • ·••

�

t78J

p mPit. valeur ftfUt comptaııt • que

(,,....,

280

A ltfonfitur Monfit•r OfmonJ . St
A

Paris. /

'' '' "

"

�

�

r/; � . '".1'1�

f:/ln'.lm J""/" rr

A,

, •

' '.

. . .

) "• .

Poliçe,

18.

Resim

Yüzyıl 37

( Eldem)

281

Pol içe, 1 8 . Yüzyıl R esim 38 ( El dc: m )

19.

YÜZYIL Kuruş

Resim 39 Il. Mahmud, Saltanann 22. yılı, 1 828 -29, Kostantiniye 282

Çapı: 27 mm; 2 ,9 gram (ANS )

Resim 40 I l . Mahmud, 1 808 - 1 839, Bağdat

Çapı: 28 mm; 3 ,45 gram (YK)

Tashih-i Sikke Sonrası 20

Kuruşlar

Resim 41

Abdülmecid, Saltanannın ı l . yılı, ı 850, Kostantiniye Çapı: 37 mm; 24 gram (ANS )

Altın Lira

Resim 42

Abdülmecid, 1 839- 1 86 ı , Kostantiniye Çapı: 22 mm; 7,20 gram (YK)

284

Resim 44

Beş liralık banknot, Osmanlı Bankası H. 1 299/ 1 882 (Akyıldız)

286

_;,.'rJJ;

-•�

��;V"�/v Jo'�bt.L-:.;i""'�J1�;.t' . .....

tJ,;ı_A�I ..ı• lN't�...i)� _.,,._;;�� .. :J'.J'ı'� .>.ıV;.. ..) • • 1 . �:..; ��� ... ·.�·�;.... .._ �·v. JJı:ı;ı'.J.:.. r),.,..J/.:. ...,.;�""': .·;,·,N� .. �.;�w-':.. _.;. ...)-.�'.t"ı.r-1. �..;./.,�.,

Resim 45 Beş liralık kaime, Birinci Dünya Savaşı (Akyıldız)

KAYNAKÇA ARŞIV BELGELERI Istanbu l , Başbaka nl ık Osman l ı Arşivi (BOA)

Mühimme Defterleri: MHM. c. 3, 6 1 6/220; c. 2 1 , 478/200; c. 2 8 , 404/1 74; c. 29, 397/1 64 ve 440/ 1 8 6 ; c . 3 1 , 7 8 5 /3 5 3 ; c. 34, 1 5 9/79 ve 3 7 1 / 1 77 ; c. 4 1 , 2 1 / 1 1 , 1 1 8/56 ve 1 0 1 7/474; c . 46, 70 1 /307; c . 47, 224/88 ve 2 5 5/99; c . 48, 1 1 6/4 1 , 1 075/369 , 1 5 8/55 ve 8 5 3/29 1 ; c . 49, 249/7 1 ve 57/ 1 5 ; c . 5 3 , 6 5 7/2 2 8 , 8 1 0/2 8 0 ve 8 8 2/309; c . 5 5 , 299/ 1 6 7 ; c . 5 8 , 734/2 8 8 ve 82 1 /32 1 ; c . 62 , 3 8 5 / 1 7 3 , 478/2 1 2 ; c . 62, 5 7 1 /2 5 3 , c . 64, 23 3/79; c . 69, 475/2 38; c . 70, 482/248 . Cevdet Tasnifi, Darphane: C . D . 1 3 , 1 04, 1 58 , 275, 294, 297, 32 1 , 408, 4 1 4 , 5 1 7, 572, 7 1 4 , 72 1 , 7 3 5 , 822, 823, 843, 859, 887, 947, 1 05 5 , 1 066, 1 086, 1 1 1 6 , 1 1 2 1 , 1 1 46, 1450, 1 472, 1 476, 1 63 2 , 1 65 6 , 1 789, 1 8 1 6, 1 8 1 8 , 1 9 1 1 , 1 964, 1 967, 1 9 6 8 , 2 0 1 5 , 2 0 5 4 , 202 8 , 206 1 , 2 069 , 2 0 8 6 , 2 1 02 , 2 2 3 2 , 2 2 5 8 , 2 2 8 7 , 2 3 3 7 , 263 1 , 2649, 2703 , 2757, 2769, 2802 , 2894, 3 1 5 1 , 3 1 70 ve 3220. Hatt-ı Hümayun Tasnifi: H . H . 95 5/d, 1 65 0 5 , 2 0 1 94, 24243 , 27644, 27647 ve 27734, 278 1 5/A, B, C ve D , 2 7 8 2 6 , 2 8 8 2 3 , 4 2 9 3 5 , 462 1 6 , 4 8 4 8 6 , 4 8 4 8 7 , 4 8 4 8 8 , 5 2 4 9 0 , 5254 1 /A v e 5 2 5 6 3 . Maliyeden Müdevver: MM 2 3 , 5 0 1 08/9390. İbnü'l Emin Tasnifi, Darphane: İ . E . Dp. 2 1 , 48, 49, 7 1 ve 96. Ali Emiri Tasnifi: A.E. Süleyman, 94. Bab-ı Defter-i Başmuhasebe, Darphane-i Amire: D . BŞM. DRB 1 6652/48 .

287