Tar éis A Bháis: Aistí Ar Sheán ó Ríordáin 5d3o1o

Tar Éis a Bháis

Aistí ar Sheán Ó Ríordáin

Tar Éis a Bháis

Aistí ar Sheán Ó Ríordáin

Máireád Ní Loingsigh a chuir in eagar

Cló Iar-Chonnachta Indreabhán Conamara

An Chéad Chló 2008 © Cló Iar-Chonnachta / Na húdair 2008

ISBN 978-1-905560-31-8

Dearadh: Hayes Design

Tá Cló Iar-Chonnachta buíoch de Bhord na Leabhar Gaeilge (Foras na Gaeilge) as tacaíocht airgeadais a chur ar fáil.

Faigheann Cló Iar-Chonnachta cabhair airgid ón gComhairle Ealaíon

Gabhann na foilsitheoirí buíochas le Sáirséal • Ó Marcaigh as cead a thabhairt cuid d’fhilíocht Sheáin Uí Ríordáin a atáirgeadh sa leabhar seo.

Gach ceart ar cosaint. Ní cehach aon chuid den fhoilseachán seo a atáirgeadh, a chur i gcomhad athfhála, ná a tharchur ar aon bhealach ná slí, bíodh sin leictreonach, meicniúil, bunaithe ar fhótachóipeáil, ar thaifeadadh nó eile, gan cead a fháil roimh ré ón bhfoilsitheoir.

Clóchur: Cló Iar-Chonnachta, Indreabhán, Conamara Teil: 091-593307 Facs: 091-593362 r-phost: [email protected] Priontáil: Future Print, Baile Átha Cliath 13

do Sheán Ó Ríordáin, ag gabháil buíochais

A chara is a thaisce na héigse ’ghabhann bachall na cléire id ghlaic, mo bheannacht i bhfara mo bhuíochas do radaim ó chléibhchroí leat

faoin mbronntanas fríth chúgham féd shéala le hiomad dea-mhéine is meas ’chuir atall im sheanchroí féinig is gatha riméid trím dhearc.

Ba ghreanta dar m’anam é an éadáil do thaiscís dom féin id bheart is Brosna scríte ’na éadan, ’s é chuir me ar strae feadh seal,

gur ropas ann ionga mo mhéire go bhfaghainn balaithe an chaonaigh glas, ní aibhleoga do phuíosc chúgham ach spréacha

d’fhilíocht Uí Ríordáin as.

Go mairir gan mhairg ná éalaing fé dhuille go craobhach glas, ag sileadh a ciste do shaothair na mogalla caora is meas.

An Suibhneach Meann

CLÁR

Brollach

‘Ag Cabaireacht sa tSaol’: Tréimhse Chomrádaíochta le Seán Ó Ríordáin Máirtín Ó Murchú

Seán Ó Ríordáin agus an Dá Thíriúlacht: An Ghaeltacht agus an Raibiléiseachas Stiofán Ó Cadhla

Cúl an Tí Pádraigín Riggs

Sceo ar sceo do scumhadh iad, Na daoine seo dem chroí Seán Ó Coileáin

An Teanga Eile Leath-Leis Alan Titley

Aithne, an ea? N’fheadar

Gearóid Ó Crualaoich

Ar dTuathal, Ar Deiseal: An Ghaeilge ina Pheann Liam P. Ó Murchú

Seán Ó Ríordáin: Baile Bhuirne agus an Fheirm i gCiarraí Seán Ua Súilleabháin

BROLLACH

Cnuasach aistí atá sa tsaothar seo dála scata leabhar eile, ach ní fhágann sé sin nach foilseachán neamhchoitianta é ar shlí áirithe, dar liom. Téacs na léachtaí a tugadh mar chuid den tsraith léachtaí poiblí ‘Tar Éis a Bháis’ i gcuimhne ar an bhfile Seán Ó Ríordáin (1916–77) atá ann, ach níorbh ann in aon chor don leabhar ná do na léachtaí mura mbeadh toil agus tuiscint institiúidí áirithe a chuaigh ceangailte sa chúram. B’iad Comhairle Contae Chorcaí, RTÉ Raidió na Gaeltachta agus Roinn na Nua-Ghaeilge, Coláiste na hOllscoile, Corcaigh, lucht eagraithe na sraithe, agus ní cás dom a rá nach minic a thugann institiúidí faoina leithéid seo de thionscnamh a chur ar bun i bpáirt. Léiríonn an tionscnamh áirithe seo an fonn a bhí ar na rannpháirtithe comóradh i bpáirt a dhéanamh ar an bhfile seachas comóradh d’aon tsaghas eile. Comhairle Contae Chorcaí a chuir tús leis an ngnó an chéad lá riamh. Theastaigh ó bhaill na Comhairle an file a raibh blianta tabhartha ag obair in Oifig na MótarChánach aige a chomóradh toisc é bheith caillte le tríocha bliain sa bhliain 2007. Níorbh fhada gur beartaíodh ar urraíocht a dhéanamh ar shraith léachtaí poiblí agus níorbh aon nath acu an t-ionad maorga acu, Seomra na Comhairle i Halla an Chontae, a chur ar fáil. Ba dheacair láthair níos oiriúnaí ná é a sholáthar in aon áit eile sa chathair. Baineadh Baile Bhuirne amach an oíche dhéanach agus tugadh dhá léacht ansiúd, beart a léirigh an nasc Múscraíoch. Ní raibh aon leisce ar Roinn na Nua-Ghaeilge a bheith páirteach sa chúram ach chomh beag. Ba léir ón tús ná beadh aon easpa cainteoirí orthu – beathaisnéisí an Ríordánaigh, an tOllamh Seán Ó Coileáin, agus údair ar ghnéithe éagsúla de shaothar an fhile atá i mbaill foirne eile de chuid na Roinne. Bhí aithne agus teacht ag an Roinn, leis, ar údair chéimiúla eile atá ag saothrú i ranna agus in institiúidí éagsúla eile; tugadh cuireadh dóibh siúd láithreach bonn agus níor dhiúltaigh éinne acu léacht a thabhairt. Thug RTÉ Raidió na Gaeltachta faoi ghnó an taifeadta go fonnmhar gairmiúil mar is dual dóibh agus dheimhnigh an caighdeán teicniúil. Craoladh na léachtaí ar ball agus tá siad ar fáil ar shuíomh idirlín RTÉ Raidió na Gaeltachta www.rte.ie/rnag/seanoriordain.html, aguisín a chuireann go mór leis an saothar.

Táim buíoch díobh siúd go léir go raibh lámh acu sa tsraith léachtaí seo: Comhairle Contae Chorcaí, Dympna Murphy agus an Dr Éamon Lankford; an tOllamh Alan Titley agus foireann uile Roinn na Nua-Ghaeilge, Coláiste na hOllscoile, Corcaigh; RTÉ Raidió na Gaeltachta; na léachtóirí ar fad a bhí páirteach sa tsraith – chuireadar go mór leis an aithne atá againn ar an Ríordánach agus leis an tuiscint atá againn ar a shaothar; lucht éisteacha na léachtaí – an chuid acu a d’éist leis na léachtaí nuair a craoladh iad agus, go mórmhór, iad sin a dhein freastal ar na léachtaí féin i Halla an Chontae agus in Ionad Cultúrtha Bhaile Bhuirne. Níorbh aon dóichín é slua a mhealladh oíche i ndiaidh oíche i gcorp an gheimhridh istigh, ba dhóigh leat, ach ba chúis mhisnigh é do lucht eagraithe na sraithe oiread daoine a bheith rompu ó thosach deireadh na sraithe. Níor dheineas aon chur isteach ar Ghaeilge na scoláirí aitheanta seo. Dá réir sin tá cuid de na léachtaí i leith an Chaighdeáin Oifigiúil agus cuid eile acu i leith canúna. Mo thuairim gurb amhlaidh a chuirfidh an éagsúlacht seo le saibhreas an tsaothair ar deireadh. Buíochas freisin le Betsy Nic Shuibhne as cead a thabhairt an dán lena hathair atá ag tús an leabhair seo a chur i gcló.

– Máiréad Ní Loingsigh Deireadh Fómhair 2008

‘AG CABAIREACHT SA TSAOL’: TRÉIMHSE CHOMRÁDAÍOCHTA LE SEÁN Ó RÍORDÁIN

Máirtín Ó Murchú

Bhaineas teideal mo chainte as an líne dheiridh atá ag Seán Ó Ríordáin ina aiste ‘Oileán agus Oileán Eile’: ‘Raghad anonn ag cabaireacht sa tsaol.’ Is líne í a bhfuil scáil inti den mhóitíf ar cuid aitheanta dá shaothar í: go bhfuil an file scoite ón saol, gur buntáiste anama agus cruthaitheachta dó é sin, é a bheith ‘ina láthair féin’¹ ach go mbíonn an cathú go leanúnach air, má ligtear dó, an tuaigneas a thréigean agus caidreamh daoine a bhaint amach. An scéal úd na bhfealsamh i bhfoirm ab íogaire. Bé sin meon an fhile, gan amhras, agus bhí bunús an-deimhnitheach ina thaithí saoil leis. Ina dhiaidh sin, b’í an fhírinne stairiúil gurbh fhear mór caidrimh agus cuideachta é Seán Ó Ríordáin, ar bheag lá i gcaitheamh na mblianta a raibh baint agam leis, agus i gcaitheamh a shaoil thairis sin, nach mbíodh sé ar an mbóthar agus go mbíodh mórfháilte roimhe in an-chuid ionad scoraíochta. Mar adúirt Dónal Foley go fírinneach san Irish Times ar an 22 Feabhra 1977: ‘Seán had a rabelaisian sense of humour and an impish style of conversation which made him the finest of companions…. He had a great gift for friendship.’ Measaim nach miste dearbhú a thabhairt air sin arís, ón uair go bhféadfadh glúnta óga a bheith éirithe aníos ó shin nach ndealódh idir an phearsa fhileata agus an phearsa stairiúil, cé gur ghnéithe den aon duine amháin iad gan amhras. Ag cur leis an dearbhú sin, is é is mian liom anseo anocht cur síos a dhéanamh ar chuid den chaidreamh a bhíodh agamsa ar an bpearsa stairiúil agus é ‘ag cabaireacht sa tsaol’. Dar ndóigh, ní mhaím go bhfuil aon rud ró-nua le hinsint agam, go háirithe chomh fada is a bhaineann le pearsantachtaí Sheáin Uí Ríordáin a aithint ó chéile. Tá a leithéid sin déanta fadó go hairitheach agus go

géarchúiseach ag Seán Ó Coileáin ina shár-bheathaisnéis liteartha air. Maidir le mo chuidse de, ní mór dom an scéal a thosú leis an Athair Tadhg Ó Murchú. Thug an tAthair Tadhg cúig bliana fichead dá shaol ag teagasc i gColáiste Barra, coláiste na deoise i gCorcaigh. Is ina sheomra sin i gColáiste Barra a dhein Seán O’Sullivan an phortráid aitheantúil líníochta de chloigeann Sheáin Uí Ríordáin, agus cá bhfios nach é a dhíol aisti? Ar aon chuma, ba é an gnás san am sa choláiste sin gur cúig lá go leith teagaisc a bhíodh sa tseachtain ann, ach nach mbíodh ar na sagairt – agus ba shagairt ar fad seachas duine amháin a bhí ar an bhfoireann teagaisc – ach cúig lá teagaisc a thabhairt; bhíodh lá amháin saor acu chomh maith leis an Domhnach. Ba í an Chéadaoin a bhíodh saor ag a bhformhór, ach creidim gur ar an Déardaoin a bhíodh an lá saor ag an Athair Tadhg. Ghreadadh sé leis a luaithe ab fhéidir ar mhaidin an lae sin agus d’fhanadh amuigh go hoíche. Ba í buaic an lae sin dó an lón a chaitheadh sé le cóisire bheag de lucht Gaeilge na cathrach. Ar an gcóisire sin, bhíodh go seasta, agus le fada riamh, Seán Ó Ríordáin. Ina theannta sin, bhíodh Seán Ó Tuama ar feadh tréimhse nár bheag, Aindréas Ó Gallchóir le linn dó bheith le Radio Éireann i gCorcaigh agus, ó thráth go chéile, roinnt áirithe eile nach eol domsa go deimhnitheach. Ba é an tAthair Tadhg bunaitheoir agus eagraí an ghnáis sin, creidim. Agus lean sé go díograiseach de tar éis dó aistriú go hobair pharóiste i gCarraig na bhFear sa bhliain 1960. Gan amhras, bhíodh tarraingt gan staonadh ag lucht na Gaeilge ar a thigh ansiúd, agus is ann a casadh Seán Ó Ríordáin den chéad uair orm, cuairt dár thug sé féin agus Molly Ní Chonchúir ann, tráthnóna Domhnaigh éigin go luath sa bhliain 1961, ar tharla mise a bheith ann rompu. Ní cuimhin liom gur casadh Seán arís orm go dtí go rabhas fillte ar Roinn na Gaeilge i gColáiste na hOllscoile i gCorcaigh sa bhliain 1965 tar éis ceithre bliana a thabhairt thar lear. Nuair a d’fhilleamar ó Dhún Éideann i bhfómhar na bliana sin, mé féin, mo bhean chéile, Helen, agus páiste, ba dheacra go mór orainn ná a mheasamar ionad cónaithe a aimsiú ach, leis an gcabhair a fuaireamar go fial ón Athair Tadhg, d’aimsíomar áitreabh sócúil de réir ár nacmhainne ar deireadh, agus chuireamar chugainn ann. Go luath ina dhiaidh sin, fuaireas cuireadh ón Athair Tadhg a bheith ina theannta chun lóin san Oyster Tavern. Nuair a bhaineas amach é, fuaireas Seán Ó Ríordáin agus Seán Ó Tuama chomh maith leis féin ann. Creidim gurb atosú de shaghas éigin a bhí ag an Athair Tadhg á thriail nuair a thánamar le chéile an lá sin san Oyster Tavern, agus nach raibh Seán Ó Tuama go háirithe tar éis a bheith i láthair ag a leithéid de lón le tamall maith roimhe sin. B’fhéidir gurbh é an leithscéal a bhí ag an Athair Tadhg leis an athiarracht ná go raibh Seán Ó Ríordáin tar éis éirí as a

phost i Halla na Cathrach ar an 30 Meán Fómhair 1965. Tá an fhianaise ann ar aon chuma, i sliocht dar dáta 15 Eanáir 1961 a d’fhoilsigh Seán Ó Coileáin as dialanna Sheáin Uí Ríordáin, gur theip ar feadh tamaill ar an teagmháil a bhíodh ag an triúr sin le chéile: ‘Ní bhuailim leis an Athair Tadhg ná le Seán Ó Tuama a thuilleadh. Ní chuireann san aon mhairg orm.’² Má tá, sa mhéid go raibh atosú á thriail i bhfómhar na bliana 1965, ní féidir a mhaíomh gur éirigh ar fad leis. Ní cuimhin liom go raibh Seán Ó Tuama i láthair ach ar an ócáid sin amháin san Oyster Tavern. Tharla, i dtús na bliana seo, gan aon choinne, gur sheol Tadhg Ó Dúshláine chugam cóipeanna de roinnt leathanach as dialanna Sheáin Uí Ríordáin, mar go bhfuair sé tagairtí domsa iontu. Gan dul á chuardach, níl dáta cruinn agam don chéad cheann de na leathanaigh dár sheol Tadhg chugam, ach tá an méid seo air: ‘Shroiseas an tAnncaire ar a 2pm. Máirtín Ó Murchú ag feitheamh liom ach an tAth. T. ar iarraidh --- slaghdán air.’ Is léir gur cóisire trír a bhí dínn ann cheana féin, mar ghnás bunaithe, agus gurbh é ‘An tAncaire’, mar a thugadh Seán air, ionad an ghnáis sin. Bialann chluthair leath-ghalánta a bhí an uair sin ar Shráid Cook i gCorcaigh a bhí ann. B’fhéidir chomh maith gurbh í sin an chéad uair a tharla an bheirt againn amháin, Seán agus mé féin, a bheith chun lóin le chéile. Ní cuimhin liom anois cén fáth gur aistríodh an gnás go dtí an tAncaire, ach is dócha gurbh athbheachtú de chineál éigin é nuair nár éirigh go hiomlán leis an atosú san Oyster Tavern. Is eolas coiteann é nach raibh an bheirt Seán ró-choimhirseach le chéile. Ní hé go rabhadar ag bearradh ar a chéile an lá úd san Oyster Tavern, ná aon ní dá shórt, ach bhraitheas go raibh ciútaí á gcaitheamh nár léir a mbrí domsa.³ Thosaigh Seán Ó Ríordáin ar a bheith ag cur síos go fonóideach ar chlár Gaeilge a bhí ar an raidió an tráthnóna roimhe sin, clár a raibh agallamh ann le seanchainteoirí i gConamara, is cosúil. Dar le Seán Ó Ríordáin, sa ghreann beagán áiféiseach a bhíodh aige, gur chruthaigh an clár sin, agus caint a raibh páirteach ann, go raibh an ceart ar fad ag na Sasanaigh a bheith ag iarraidh an Ghaeilge a dhíothú. Thugas faoi deara, áfach, nach raibh an greann seo ag taitneamh in aon chor leis an mbeirt eile agus, ar chuma éigin nár léir dom, nárbh iad seanchainteoirí Chonamara a bhí faoi ionsaí in aon chor, ach iad sin, nó ar a laghad Seán Ó Tuama. Is deimhnitheach, cibé scéal é, nár bhac Seán Ó Tuama a thuilleadh leis an ngnás lóin. Measaim gur ceart a háil gur dhuine beagán dubh é Seán Ó Ríordáin. Ní

raibh aon mhórurchóid ann, chomh fada le mo thaithíse air, ach an té a mbíodh sé míbhuíoch de, d’fhanadh sé míbhuíoch de. Bhí sé míbhuíoch de Sheán Ó Tuama le fada sular chuireas-sa aon aithne air. De réir mar a thuigeas ina dhiaidh sin ón Athair Tadhg, thosaigh an t-eascaradas ag fás eatarthu ón am gur fhoilsigh Seán Ó Tuama a eagrán Nuabhéarsaíocht, a raibh an méid seo sa chuntas ar Sheán Ó Ríordáin ann:

Tar éis dó bheith ar scoil sa Mhainistir Thuaidh i gCorcaigh, fuair post i Halla na Cathrach, ‘mar a mbíonn “the hollow men, the stuffed men” ag gabháil timpeall agus páipéirí ina lámha’. Rinneadh ‘stuffed man” láithreach den mhéid de a bhí fágtha, deir sé. Níl dáta a bháis go róchruinn aige, ach is dóigh leis gur cailleadh é sa bhliain 1933.⁴

Níl a leithéid de mhagadh ag Seán Ó Tuama in aon nóta beathaisnéise eile dá bhfuil san eagrán aige ach gach aon cheann acu níos sollúnta ná a chéile. Ó T. S. Eliot, gan amhras, na frásaí faoi ‘hollow men, stuffed men’, ach níor laghdaigh sin ar an achasán a bhraith comhleacaithe Sheáin Uí Ríordáin i Halla na Cathrach iontu, agus tarraingíodh go leor trioblóide dá dheascaibh air. Nó ba é sin adúirt an tAthair Tadhg liom. Ní hé go bhfuil aon cheist ach gur ó Sheán Ó Ríordáin féin a tháinig an chaint, nó leagan éigin di. Bhíodh a leithéid d’áilteoireacht ar bun aige coitianta. Is cuimhin liom lá, agus sinn ag siúl ar ais tar éis lón a chaitheamh le chéile, é sin chun Sráid Washington mar a mbíodh an carr loctha aige, agus mise chun an Choláiste, gur tharla inár gcoinnibh fear ard, scothaosta ag gluaiseacht ar a mhaoile mháige, fear tuaithe a raibh an chuma air go raibh an t-am á chur isteach aige go dtí go bhfaigheadh sé an bus siar abhaile. Nuair a bhí sé gafa tharainn, dúirt Seán liom, ‘Aithním é sin, táim chun labhairt leis.’ Thugamar cúrsa thart chun go rabhamar ina choinnibh arís. Bheannaigh Seán dó, agus d’fhiafraigh conas a bhí gach aon duine ar an Sliabh Riabhach. ‘Táimid go maith, slán go rabhair,’ arsa an fear aniar, agus ansin, toisc gomh áirithe a bheith ar Sheán leis mar nach raibh sé á aithint féin, agus sula mbeadh d’uain aige aon cheist a chur, ba é adúirt Seán, ‘Ná fuil gaol agatsa le Seán Ó Ríordáin?’ ‘Ó, tá,’ arsa an fear aniar, ‘agus conas tá an fear bocht, nó an mbíonn tú ag bualadh leis?’ ‘Dhera,’ arsa Seán, ‘an amhlaidh nár chualaís? Tá sé caillte le fada.’ Ba léir alltacht a

bheith ar an bhfear eile ach, tar éis an scéal a dheimhniú dó, d’fhág Seán slán aige, d’imigh uaidh, agus mise ar sodar ina dhiaidh. Is dócha gur rith leis an bhfear bocht ar ball gur le Seán Ó Ríordáin a bhí sé ag caint. Rud amháin ab ea é Seán féin a bheith ag déanamh grinn sa tslí sin, ach ba rud eile ar fad é an dara duine a bheith á chraobhscaoileadh, go háirithe nuair ab fhéidir don fhastaím trioblóid a tharraingt ar Sheán. Dhein Seán Ó Tuama a bhotún nuair a d’fhoilsigh sé gan leasú an t-ábhar a bhí faighte aige ó Sheán Ó Ríordáin i gcomhair an nóta bheathaisnéise. Bhí sé míbhuíoch de Sheán Ó Tuama chomh maith faoin bpáirt a ghlac sé sa chonspóid a d’éirigh ón léirmheas a thug Máire Mhac an tSaoi ar Eireaball Spideoige, conspóid a bhfuil an-chuntas ag Seán Ó Coileáin uirthi.⁵ Ba é an príomhábhar spairne inti ná an bhféadfadh duine fíorfhilíocht a chumadh i dteanga nach mbeadh lánacmhainn aige uirthi, agus gach aon taobh den aighneas á thabhairt le fios gurbh é sin an cás ag Seán Ó Ríordáin. D’éirigh an tuiscint sin faoi easnamh a bheith ar chumas Gaeilge Sheáin ó bhotún cló a bhí ar chlúdach an leabhair, mar ar luadh gur ‘cúig bliana’ a bhí aige nuair a d’fhág sé Baile Bhuirne, nuair is ‘cúig bliana déag’ ba chóir a bheith ann. Go deimhin féin, is beag nach raibh na sé bliana déag aige san am, mar go raibh sé beagán níos sine ná a ligeadh sé air. Ansin, is dócha nárbh aon chabhair an dearbhú a d’fhoilsigh Seán Ó Tuama sa nóta beathaisnéise úd á rá gur ‘Béarla is mó a labhair sé i gcaitheamh a shaoil’, ráiteas eile ó Sheán Ó Ríordáin féin atá ar aon cháilíocht fírinne leis an ráiteas ‘gur cailleadh é sa bhliain 1933’. Muna mbeadh an mhíthuiscint sin faoina chumas Gaeilge ann, measaim go n-aithneofaí gur gnáthmháchaillí cóipe a bhí sa chúpla fíorbhotún a d’aimsigh Máire Mhac an tSaoi sa leabhar, agus ar cheart d’aon chóipeagarthóir éifeachtach breith orthu sula rachadh an cló deiridh ar an téacs. Mheas Seán gur chóir do Sheán Ó Tuama thar aon duine eile an mhífhaisnéis a cheartú, agus, ón uair nár dhein, nach raibh ar bun aige sa chosaint a dhein sé ar shaothar Sheáin ach a chuid léinn féin a thaispeáint. Ní shílim go raibh Seán an-sásta le Seán Ó hÉigeartaigh faoin ngnó sin ach an oiread, ach ní cuimhin liom gur thóg sé an fhaillí air sin. Maidir le comhleacaithe Sheáin i Halla na Cathrach, agus gur dhein ‘stuffed man’ de féin ina measc, bhí gné den fhírinne ansin, leis. Bhí meon an tseirbhísigh phoiblí go paiteanta aige. Nuair a bhíomar ag filleadh ó Dhún Éideann i Meán Fómhair na bliana 1965, chuireamar a raibh againn de sheilbh isteach i minivan, nó ceangailte in airde uirthi, thrasnaíomar go Latharna agus dheineamar faoi dheabhadh ar an Teorainn. Ón uair gur á iomportáil a bhí an tiomlán chun na Poblachta againn, munarbh ionann agus daoine a bheadh ag

teacht ar cuairt, bhí orainn sinn féin a chur in úil go sonrach do lucht an chustaim, agus ní bhídís ag friotháil ar an ngnó sin tar éis ama áirithe tráthnóna. Shroicheamar iad ar éigean. Fear an-lách a dhéileáil linn, bhreithnigh a raibh againn, seachas an cat a d’éirigh linn a choimeád i bhfolach, agus thug cead ár gcinn dúinn. Cúpla mí ina dhiaidh sin, nuair a bhí an cháin le hathnuachan ar an minivan, bhuaileas isteach chun Halla na Cathrach chun an gnó sin a dhéanamh. Fiafraíodh díom cá raibh an teastas iomportála ar an minivan. Ní raibh aon teastas agam. Dúrathas liom go grod nár mhór dom an minivan a thabhairt lasmuigh den Stát, í a iomportáil arís, agus an uair seo an teastas cuí a fháil uirthi. Go dtí go ndéanfaí é sin, níorbh fhéidir í a chur faoi cháin sa Phoblacht. Ní nárbh ionadh, ní raibh d’am ná d’acmhainn agam é sin a dhéanamh. Luas mo chruachás le Seán, is mé ag ceapadh ar a laghad go ndéanfadh sé trua dom. Beag an baol. Dar leis go raibh an tuaiplis déanta, agus nach raibh de rogha agam ach dul tríd an bpróiseas a treoraíodh dom. In Oifig na Mótar-Chánach a bhíodh sé féin ag obair, dar ndóigh. Ní cuimhin liom anois an amhlaidh a chuir duine éigin ba chiallmhaire comhairle orm, nó ar smaoiníos féin air, ach scríobhas chun an duine a dhéileáil linn ar an Teorainn, ag míniú dó nár tugadh an teastas dom, agus fuaireas uaidh é le casadh an phoist. Thugas aturas ar Halla na Cathrach agus mo theastas agam. Cibé mí-ádh a bhí orm, ba í an fhoirm Ghaeilge a thograíos a líonadh. ‘Glas’ a thugas ar dhath an mhinivan mar a raibh ‘grey’ sna cáipéisí Béarla a bhí agam ó Albain. Dúrathas liom gur ‘liath’ a bhí acu ar ‘grey’, gur ‘green’ a chiallaigh ‘glas’, nó cad a bhí orm? Ghéilleas go tapaidh. Cárbh fhios dom nach mbeinn do m’fhógairt arís leis an minivan amach thar teorainn na Poblachta. Luas an gnó sin le Seán, agus mé deimhnitheach an uair seo go n-aontódh sé liom faoi cheart na Gaeilge. Níor aontaigh, mhuise: ‘liath’ a bhí acu ar ‘grey’ sna liostaí comhionannais a bhíodh in úsáid acu le sinsearacht in Oifig na Mótar-Chánach, agus níorbh fholáir glacadh leis. Sea, bhí pearsa an tseirbhísigh phoiblí ann – ‘leathchúpla na hoifige’ mar atá ag Seán Ó Coileáin uirthi⁷ – pearsa nár mhó an gean a bhí aige féin uirthi ná a bhí aige ar na pearsana eile a bhí ann. I gcuntas as a dhialanna atá i gcló ag Seán Ó Coileáin is é adeir sé faoi sin: ‘Do chaitheas an mhaidin ag labhairt go madrúil le pobal na mótar go dtí a haondéag.’⁸ Bhí pearsa an fhile uaignigh ann, pearsa an tseirbhísigh phoiblí, pearsa an fhir chomhluadair, nó a ‘aigne bhóthair’ mar adeireadh sé féin, agus is dócha a thuilleadh acu nár chuireas-sa aon aithne orthu; tá scagadh chomh dea-aithneach agus a d’fhéadfaí a dhéanamh ag Seán Ó Coileáin orthu. Gan amhras, ba í pearsa an fhir chomhluadair a bhíodh chun tosaigh ag na cruinnithe lóin. Chomh fada

agus is cuimhin liom anois, lean na cruinnithe sin ar siúl go féiltiúil gach seachtain go ceann a trí nó a ceathair de bhlianta, agus breis, ó fhómhar na bliana 1965 amach: an tAthair Tadhg, Seán Ó Ríordáin, agus mé féin. Bhíodh daoine eile inár dteannta ó am go chéile: an staraí John A. Murphy, an file agus an toideachasóir Seán Ó hÉigeartaigh, a raibh cion ar leith ag an Athair Tadhg air, agus a leithéidí eile. I gcoitinne, ní bhíodh ach an triúr againn ann, agus uaireanta ní bhíodh an triúr féin ann, mar gheall ar bhreoiteacht, nó mar gheall ar chúraimí dosheachanta eile. Faoin mbliain 1967, áfach, bhí strusanna ag teacht chun cinn inár gcomhthionól beag. Bhaineadar le Vatacáin II. Chuireadh Seán an-suim in imeachtaí na Comhchomhairle, agus de réir a chéile d’fhás an t-amhras ann go raibh easpaig na hÉireann, agus an tEaspag Ó Luasa i gCorcaigh go háirithe, ag iarraidh fíorbhrí na n-imeachtaí a cheilt ar an bpobal. Níorbh fhéidir leis gan a bheith ag iarraidh an bhreith sin a áiteamh ar an Athair Tadhg. Ba dheacair don Athair Tadhg fulaingt lena leithéid d’áiteamh, áfach. Ba fhear é a raibh uaigneas mór éigin ann, agus lorg de shíor aige ar an gcuideachta dhaonna, ach thar aon ní eile ba shagart é a chreid go diongbhálta gurbh é a dhualgas seasamh go dílis lena chomhchléirigh in aon ní a bhain le gnó na cléire. Má bhí locht ina thaobh sin aige ar aon duine acu, bíodh sé ina easpag nó ina shagart, ní raibh sé chun an aigne sin a nochtadh do Sheán Ó Ríordáin, ná domsa, ach é a chosaint chomh tréan agus a bhí ar a chumas. Sna leathanaigh as na dialanna a chuir Tadhg Ó Dúshláine chugam, tá sleachta a bhaineann le tosach na bliana 1967, agus léiríd go glé conas mar a bhí cúrsaí againn faoin am sin:

Chun dínnéir leis an Ath. T. agus Máirtín Ó Murchú. Throideas leis an sagart mar gheall ar Vatican II. Chun dínnéir leis an Ath. T. agus le Máirtín Ó M. san Ancaire. Argóint idir Tadhg is mise i dtaobh an ecumaineachais. Dúrt gur bhréagnaigh an t-easpag Ó Luasa an Chomhairle Uilechoiteann. Is gearr go raibh ina raic. Bhíos chun dínnéir inné leis an Ath. T. Ní raibh Máirtín ann. Míshásuil.

Ba é go háirithe a choimeád i dteannta a chéile sinn an meas agus an fíorchion a

bhí ag Seán Ó Ríordáin ar an Athair Tadhg, ‘an cara is mó agam ar an saol so’, a scríobh sé uair amháin ina dhialann faoi.¹ Cogadh na gcarad a bhí ann, agus is cuimhin liom fós an gliondar gan cheilt a bhí ar an Athair Tadhg nuair a thug Seán ardmholadh ó chroí ar na tréithe stíle agus léinn a léiríodh in aiste léirmheasa a bhí aige in Agus tamall gairid tar éis do na sleachta sin a bheith á scríobh.¹¹ Thiocfaimis slán tríd an achrann, ach bhí an saol thairis sin ag baradaíl ar chlaochlú orainn. Thosaigh sláinte an Athar Tadhg ag teip. Sular fhág sé Carraig na bhFear sa bhliain 1970 in aon chor, bhíodh taomanna fanntaise ag teacht air. Cuireadh faoi scrúdú speisialtóirí i mBaile Átha Cliath é agus is dealraitheach nach raibh an phrognóis ró-iontach, ach níor scaoil sé aon rún faoi sin le haon duine ar m’eolas. Cé nár dhein sé aon fhaillí ina chúraimí paróiste, i gCarraig na bhFear ná i dTeampall Mháirtín ina dhiaidh sin, thosaigh sé ag titim chun duaircis, agus chaill suim in aon ní a bhain le litríocht agus le léann, na nithe ar phríomhábhar plé ag na cruinnithe lóin iad. Tá cuntas mothálach ag Seán Ó Tuama ar an gclaochlú sin a tháinig air sa nóta a chuir sé ar fáil do leabhar Phádraig Tyers¹² cé nach gá aontú leis an tuairim a bhí ag Seán faoi ‘mheon dochorraithe an tuathánaigh’ a bheith ag teacht in uachtar ann. Is áirithe, áfach, gur thit sé chun duaircis. Ar aon chuma, tháinig an claochlú sin ar an Athair Tadhg, agus d’éirigh de réir a chéile as gnás an lóin, ach níl ar mo chumas dátaí a chur go beacht leis sin anois. Ní i bhfeabhas a bhí sláinte Sheáin ag dul. Is cuimhin liom turasanna a thabhairt air i gCúirt an tSáirséalaigh, agus gannaí a bheith agam á dtabhairt chun an tí chuige in Inis Cara, nuair a theipeadh air a bheith i láthair ag an lón. Mar sin féin, lean an bheirt againn orainn ag bualadh le chéile, agus an tAthair Tadhg inár gcuibhreann uaireanta. San Ancaire a bhímis i gcónaí, ach is dócha nuair ba dheimhnitheach nach mbeadh ach an bheirt againn ann, bhuailimis le chéile sa Five Star, mar a mbíodh a lón laethanta eile ag Seán, measaim. Bialann lom, phraiticiúil os cionn siopa grósaeireachta i Sráid Oiliféir Pluincéad ab ea an Five Star, formica ar na boird inti agus cathaoireacha plaistic. Go sóisialta, ba chéim síos í ón Ancaire, nó ó aon áit eile a mbeadh an tAthair Tadhg sásta go bhfeicfí ann é, ach bhí an bia folláin agus ba bheag locht a bhí againn uirthi. Leanamar orainn chomh rialta agus ab fhéidir dúinn ag teacht le chéile chun lóin go dtí gur fhágas-sa Corcaigh i ndeireadh an tsamhraidh sa bhliain 1971. Bhínn le dhá bhliain roimhe sin ag bualadh le Seán sa Choláiste chomh maith, mar go raibh post beag faighte i Roinn na Nua-Ghaeilge aige ann, agus ní maith atá an dá theagmháil sin idirdhealaithe anois i mo chuimhne. Dar ndóigh, níl sa mhéid sin féin ach cuid den scéal: bhuailimis le chéile ar an sráid i gCorcaigh, ar imeachtaí i gCorcaigh agus i mBaile Átha Cliath; agus mar shampla is linne, .i. liom féin

agus le Helen, a thaistil sé sa bhliain 1969 chun na scoile iomráití geimhridh úd a bhí ag Cumann Merriman san Aonach, mar a raibh an slua ar chroí a bhoise aige. Tar éis dom Corcaigh a fhágaint, is dócha nach mó ná dhá uair nó trí in aghaidh na bliana a chonac ina dhiaidh sin é, i gCorca Dhuibhne nó in Inis Cara. Ag tiomáint anuas Cearnóg Pharnell i mBaile Átha Cliath a bhíos, cibé gnó a thug sa treo sin mé, nuair a chuala ar an raidió go raibh sé imithe. Bhí fíorchara caillte agam, faoi mar a bhí nuair a cailleadh an tAthair Tadhg beagán le cúig bliana roimhe sin. Níl amhras ach gur mithid dom anois, breis agus tríocha bliain dár gcionn, agus mé sroichte go haois nár éirigh le haon duine den bheirt acu sin a shroichint, cloch bheag chuimhneacháin a chur ar a gcarn. Táim faoi chomaoin ag Alan Titley, agus ag lucht na hócáide seo a eagrú, faoin deis seo chuige sin a thabhairt dom. Gabhaim buíochas leo. Agus gabhaim buíochas libhse, a chairde, faoi éisteacht chomh sibhialta seo a thabhairt dom.¹³

Nótaí

1Seán Ó Coileáin, Seán Ó Ríordáin: Beatha agus Saothar (Baile Átha Cliath, An Clóchomhar, 1982), 169. 2Ibid., 318. 3Ibid., 73–4. 4Seán Ó Tuama (eag.), Nuabhéarsaíocht (Baile Átha Cliath, Sáirséal agus Dill, 1950), 114. 5Ó Coileáin, op. cit., 234–66. 6Ibid., 24. 7Ibid., 342. 8Ibid., 76. 9Ibid., 10.

10Ibid., 270. 11Tadhg Ó Murchú, ‘Na Lámhscríbhinní i Má Nuad: á gclárú’, Agus (Bealtaine, 1967). 12Pádraig Tyers, An tAthair Tadhg (An Daingean, An Sagart, 2000), 234–7. 13Gabhaim mórbhuíochas ó chroí le Michelle O’Riordan faoina cúnamh fial.

SEÁN Ó RÍORDÁIN AGUS AN DÁ THÍRIÚLACHT: AN GHAELTACHT AGUS AN RAIBILÉISEACHAS

Stiofán Ó Cadhla

‘When I see grief consume and rot You, mirth’s my theme and tears are not, For laughter is man’s proper lot’

(Advice to Readers, François Rabelais, Gargantua and Pantagruel)¹

Is é an greann an ghné de chruthaitheacht an duine is lú trácht dar leis an Rúiseach Mikhail Bakhtin (1895–1975). Sa leabhar Rabelais and His World deir sé: ‘the narrow concept of popular character and of folklore was born in the preRomantic period and was basically added to by von Herder and the Romantics.’ ² Níor tugadh aghaidh in Éirinn fós puinn ar an gcoincheap cúng den mbéaloideas nó de chultúr na coitiantachta atá again; nuair a thabharfar is é is dóichí ná go mbeimid sa riocht céanna is a bhí Seán na Scuab: ní aithneoimid sinn féin. Scríbhneoirí nua-aoiseacha dála Mháirtín Uí Chadhain nó Sheáin Uí Ríordáin is mó a thug aghaidh ar an gceist go dtí seo. Is suimiúil nach le gáire a shamhlaítear Ó Ríordáin féin ach le hainnise agus le galar. ³ An fírinne shearbh, chásmhar, doshéanta é seo, nó an bhfuil gnéithe áirithe d’íomhá an Bhéarla ann? I gcúrsaí Gaeilge nó na hÉireann, an mbuann brón (nó breoiteacht nó bás nó mí-

ádh nó bochtaineacht) ar intleacht i gcónaí? Is suimiúil, leis, gur cuimhin le Séamas Ó Céileachair ‘buachaill aerach gealgháireach a raibh féith an ghrinn go láidir ann’. ⁴ Is é tuairim Bakhtin gur chothaigh léamh an léinn thraidisiúnta – an rómánsúlacht, an coilíneachas, an náisiúntacht, an réasúnaíocht, an réalaíochas, léann na Gaeilge, léann an Bhéarla nó léann an bhéaloidis féin – ómós thar fóir don ábhar. Is cinnte gur chothaigh sé easpa muiníne, náire agus tromchigireacht phearsanta, go háirithe i saol na Gaeilge taobh amuigh den Ghaeltacht oifigiúil. Is mian liom anseo cuid de thuiscintí an fhile i leith an bhéaloidis a thabhairt chun solais. Ba chomhfhaid saol an fhile (1917–77) agus saol an Choimisiúin Bhéaloideasa (1935–71) geall leis. Bhí bailiú an bhéaloidis ina aoirde láin ag tosach an chéid le linn dó a bheith ag imeacht siar go Corca Dhuibhne agus ag scríobh san Irish Times sna seascaidí agus anuas go dtí 1975. Is minic tagairtí beaga fánacha don bhéaloideas aige thall agus abhus; luaitear na tagairtí suimiúla sin anseo, leis, ach is beag amhras ach gur sa ‘neach Raibiléiseach’ is mó atá an fhianaise a nochtann aigne aonuaire an fhile seo chughainn i leith an tseanchais. Samhlaítear greann le François Rabelais (1483/93–1553), Proinsiasach, dochtúir, taistealaí, daonnaí, scoláire, gintlí agus aorthóir. Ba é Beatha Ghargantua agus Phantagruel a magnum opus. Is ann a aithrisítear imeachtaí, éachtaí agus eachtraí an fhathaigh Gargantua agus a mhac Pantagruel. ‘Fear an gháire mhóir’ a thug an t-úrscéalaí Victor Hugo air. Áirítear go raibh sé ar an gcéad scríbhneoir a chuimhnigh ar thábhacht an ghoile.⁵ Is air ná raibh leisce tagairt do chorp an duine: ‘ábhar grinn is ea eisfhearadh, cainniúr, comhriachtain nó baill ghiniúna’ an duine go rialta. As an ábhacht agus as an magadh a dhein aidiacht ‘Raibiléiseach’ den sloinne Rabelais. Tagraíonn sé do mhiangais nó do dhúil uile an daonnaí: don chraos, don chaitheamh is do bhaill chaiteacha an choirp. Déantar bia, gnéas (croiceann, leathar) agus foréigean, gnéithe bunúsacha a ghabhann le cultúr na féile, na flaithiúlachta agus an cheiliúrtha go hidirnáisiúnta, a mhéadú thar fóir.⁷ Is téamaí iad seo a mhair a bheag nó a mhór i ngan fhios don léann foirmiúil nó don chanóin liteartha sa chéad leath den bhfichiú haois go háirithe. Go deimhin is amhlaidh a cuireadh faoi chois iad faoi phéin géirleanúna. Ina suí san oíche agus ina luí sa ló a bhíodar, á nochtadh féin i ndeasghnátha thimthriall na beatha nó na bliana, le linn na bhféiltí is na dtórramh amháin: ‘moments of death and revival, of change and renewal always led to a festive perception of the world.’⁸ Is é seo an tsaoire, an t-aonach, an pátrún, an táthas, an líonrith nó an fhéile á nochtadh i saol na coitiantachta, ‘the capacity for abandonment, for self-loss’, mar a thugann Barbara Ehrenreich air.

Ní miste an téarma ‘dioscúrsa’ a mhíniú sa chomhthéacs áirithe seo agam.¹ Is é rud a thuigimse leis i mbeagán focal ach seanchas. Is é an seanchas a cheanglaíonn cruthaitheacht phearsanta an duine le gréasán uileghabhálach, súgánach an chultúir. Is sa seanchas a thagann an teanga, an cultúr agus an pobal le chéile. Sa seanchas nó sa dioscúrsa dúchais seo, ‘individuals draw on their personal creativity and at the same time on the special and unique resources of the language and culture of their communities.’¹¹ Deir Gearóid Ó Crualaoich gur mó a bhaineann dioscúrsa le ‘húsáid shóisialta teanga, leis an mbunleagan amach ócáidiúil, comhthéacsúil, cultúrtha, sóisialta, stairiúil-pholaitiúil a ghabhann le labhairt na teanga.’¹² Tá baint aige dá bhrí sin le féachaint amach an duine, le peirspictíocht an duine agus ina theannta san le déanamh nó le dearadh aon chineál eolas faoi leith. Ní i dtaobh le haon dioscúrsa amháin nó le haon seanchas amháin a bhíonn an pobal. Bíonn an dioscúrsa bog, lúbach; faigheann dioscúrsaí an lámh in uachtar ar a chéile; meascann siad; fásann siad; athraíonn siad; athchruthaítear iad. Aithníonn Ó Ríordáin dúchas an tseanchais sa ‘neach Raibiléiseach’; aithníonn sé dúchas an dioscúrsa sa bhéaloideas. Conas is ceart dúinn an dúchas a thuiscint? Is ceist í seo ar chaith an file meabhair léi, file Gaeilge teanntaithe i saol a bhí námhaideach dar leis. Bás nó beatha an rogha a bhí aige; bhí filíocht na Gaeilge, léann agus intleacht na Gaeilge, thíos le bladar, le fastaím agus le míthuiscint. Cuireadh air teacht as an teannta dá mb’áil leis aon rud nua, aon rud bunúil, aon rud pearsanta nó fiú aon rud traidisiúnta a rá. Bhí cultúr, béaloideas agus dúchas á gcur trí chéile de shíor aige, ceisteanna a bhainfeadh le léann na heitneolaíochta féin. Cad é nádúr an dúchais: ‘is it inalienable and immutable, or malleable and regenerative; can it be appropriated and reappropriated’.¹³ Ní ceist acadúil amháin í seo; bunchloch de shaothar Uí Ríordáin an fhiliúlacht dhúchais, an domhan dioscúrsach reatha sa phrós agus sa bhfilíocht. Sa chomhthéacs casta iarchoilíneach bhí an Ghaeilge, an dúchas, an glór eile, an ailtéarnacht, á múchadh ag an aibíd a bhí á tobhach ag dioscúrsaí iomadúla Béarla uirthi. Mara raibh leigheas sa dáiríre, b’fhéidir go raibh leigheas sa gháire. Deir Néstor García Canclini gur géirede an gearradh traidisiúin a bheith ag cumasc nó ag dul in achrann ina chéile, mar a deir sé: ‘people resort to laughter in order to have a less oppressive relation with their past.’¹⁴ Dhúisigh an dioscúrsa dúchais an greann i gcroí an achrainn. Ní neamhshuim nó ualach an béaloideas i dtaithí na ndaoine ach a mhalairt: ‘the popular is not lived by popular subjects as a melancholic complacency with traditions.’¹⁵ Is é seo oidhreacht an léinn a luaigh Bakhtin, an coincheap cúng den bhéaloideas agus de chultúr na muintire.

Cad a dhéanfadh an file nó cad a déarfadh sé nó conas a chuirfeadh sé agó sa scéal? Labhair Ó Ríordáin amach, dhein sé taithí den dánaíocht chultúrtha, den trasnú nó den tréas teangúil. Gaisce a thug mé cheana ar an gcuraíocht dhian seo a dhein sé lena chomhthéacs, lena shinsir agus lena chomhaimsirigh, le cléir is le tuataigh, le Gael is le Gall. Ba chuid den chomhrac seo an machnamh ar bhéaloideas nó ar dhioscúrsaí na Gaeilge. Ba mhinic ag bualadh an chuaille chomhraic é chun concas a chur ar ghaiscíoch an Bhéarla. Díchreidmheach a bhí ann; chuir sé agó go mion minic sa soiscéal acadúil polaitiúil a bhí aonteangach agus Anglafónach in Éirinn.¹ Ina theannta san d’éiligh sé ‘cead cainte don Ghaeilge, saoirse ón sainmhíniú is ón sáinniú Anglalárnach agus saoirse cruthaitheachta ar a téarmaí féin.’¹⁷ Chítear dom gur fhuascail an Raibiléiseachas nó an béaloideas nó an dioscúrsa dúchais ‘cuisle éigin a thug slán cuid mhaith idir theanga agus duine ó shásanna an chultúir dhúmais.’¹⁸ Fuair sé ann ‘blaiseadh dá raibh ar marthain den chultúr coiteann seo a raibh muintir na hEorpa uile taithíoch air faoi ar tháinig an náisiúntacht nó an rómánsúlacht amach sa tsaol.’¹ Bhí an ligim-leat ann, lig sé dó, bhraith sé, ó am go chéile ar a luíod, neamhspleách ar Ghaeilge shuarach, ar bhéaloideas saonta, ar léann cúng, ar litríocht Bhéarla agus ar pheacaí bréagacha. Bhí de bhonntáiste ag an Raibiléiseachas gur dhírigh sé isteach ar dhúchas bunaidh idirnáisiúnta an duine, ar dhaonnacht an tsaoil mhóir. Bua agus barradh a bhí sa tuiscint seo a thug saoirse aigne áirithe don bhfile a bhí práinneach. Ní iarsmaí meánaoiseacha ná earráidí eisceachtúla an béaloideas ach nochtadh ar shaol an duine. Bhí, agus tá, an béaloideas lán de ghreann, de choiméide, den aoir, den chrosántacht, den fhronsa, den imeartas focal, den characatúr nó den scigaithris. Bhí an Caitliceachas fuinniméadach agus an náisiúnachas reitriciúil i réim i rialtas nua an tSaorstáit. Measúlacht agus moráltacht bhuirgéiseach, mheánaicmeach a bhí ann, luchanna caomhnacha Victeoiriacha a bhí sa treis. Ba thábhachtach leis an rialtas na saoránaigh a chosaint ó fhoilseacháin mhímhorálta, agus tuigtear anois gur cuireadh cosc faoin réimeas seo ar shaothair mhóra liteartha, agus ar bhéaloideas, leis. Ó bunaíodh an stát ba chuid thábhachtach de reachtaíocht an rialtais an chinsireacht. Ó 1923 in Éirinn cuireadh cosc ar scannáin a bhí ‘indecent, obscene or blasphemous’ nó ‘would tend to inculcate principles contrary to public morality or would be otherwise subversive of public morality.’² I mblianta tosaigh an tSaorstáit, agus bailiú an bhéaloidis faoi lántseol, ‘the clergy were preoccupied with sexual morality and there were numerous pronouncements on the dangers presented by the cinema, dance halls, “dirty” books, and foreign dress.’²¹ Glactar lena leithéid inniu mar chuid de chultúr na coitiantachta gan amhras.

Is eol dúinn gur fhág Séamus Ó Duilearga ceacht amach as Seanchas ón Oileán Tiar a bhailigh Robin Flower ó Thomás Ó Criomhthain; le babhta óil a bhain an ceacht seo.²² D’fhág An Seabhac (Pádraig Ó Siochfhradha) sliocht ar lár as An tOileánach; bhí Ó Criomhthain ag trácht ar ghliúcaíocht faoi ghúna ar chailín. Bhí An Seabhac i láthair ag an gcruinniú sa bhliain 1926 chun cumann béaloidis a bhunú. D’fhág sé línte ar lár as ‘An Sotach is a Mháthair’ a foilsíodh san iris Béaloideas. Deir sé sa réamhrá gur ‘ábhar ceart béaloideasa’ é ach níl sé sásta le coda áirithe de: ‘Is mór an trua go bhfuil beagán línte den dán i leith a mhímhodhúile agus a ngairbhe – bíodh féin gur tré ghreann atáid amhlaidh. Is locht ar an dán é a dheineann ceataí mhór dó, agus a bhacann a fhoillsiú ’na iomláine i gcomhar a léite ag an ngnáthphobal.’²³ Ní haon leathscéal an greann dar leis; go deimhin is locht é a dhéanann mí-oiriúnach don ghnáthphobal é. Tá íoróin nó dóiteacht an scéil ag dul amú air féin, is é sin béaloideas a bheith míoiriúnach don phobal a chum agus a cheap é a chéaduair. Bhí bailiú agus foilsiú an bhéaloidis faoi smacht na hidé-eolaíochta comhaimseartha. Deir Máirín Nic Eoin: ‘dá léireofaí saol na Gaeltachta nó muintir na Gaeltachta mar a bhí said dáiríre gheofaí leabhar nach mbeadh feiliúnach le foilsiú.’²⁴ Is minic focail a bhaineann le collaíocht nó le corp an duine mínithe sa Laidin sna foclóirí.²⁵ Sa leabhar Ar Bóthar Dom déanann an bailitheoir Nioclás Breatnach trácht ar an náire a chuir dréachtaí filíochta áirithe air sa chaoi is go raibh sé chun iad a ligint ar lár ar fad.² Tharraing Cúirt an Mheán Oíche le Brian Merriman agus The Tailor and Ansty le Eric Cross drochamhras an chinsire. Ba é a thuairim go raibh leabhar Cross ‘in its general tendency indecent’.²⁷ Cruthaíonn an leabhar seo tuairim Dhónail Uí Dhrisceoil go raibh cinsireacht neamhoifigiúil agus cinsireacht oifigiúil ann. Ní ar an Ríordánach a bhí leisce tuiscintí móra a linne a iniúchadh, a chíoradh ná a cheistiú. Sa seanchas nó sa dioscúrsa dúchais seo a fuair sé cuid den bhfuinneamh is den mhisneach labhairt amach ní foláir. Is minic a aimsíonn sé teorainn mhorálta, pholaitiúil nó idé-eolaíochta léann an bhéaloidis agus ní hannamh a leagann sé í. B’ait leis modhanna traidisiúnta an bhailitheora mar shampla. Tar éis do Mhicheál Ó Gaoithín, ‘An File’, i gCorca Dhuibhne, scéal a beatha a thógaint óna mháthair féin, Peig Sayers, b’iontas leis an Ríordánach ná hiarrfaí ar an nGaoithíneach a scéal féin nó a chuid seanchais féin a scríobh síos: ‘an gcaithfidh duine eile tógaint síos uaitse i gcónaí?’²⁸ Nuair a briseadh An File go hoifigiúil as a phost leis an gCoimisiún Béaloideasa, cuireadh ar a shúile dó gan a bheith ag ceartú an bhéaloidis, ach ní stríocfadh sé. Ba dhóigh leis an Ríordánach go raibh ceartúchán an fhile chomh mór ina bhéaloideas agus a bhí

an scéal féin. Bhí bunthuiscint ar bhéaloideas á ceistiú den stáir sin aige. Cé aige a bhfuil cead an cheartaithe? An ag aicme áirithe, ag léitheoirí nó ag scríbhneoirí áirithe, ag ollaimh nó ag Béarlóirí áirithe amháin a bhíonn cead cainte? Ba é breith na bhfilí Gaeltachta seo gur guth an phobail a bhí sa bhéaloideas agus gur ceart tuairim na ndaoine a chur san áireamh. Is fianaise luachmhar é seo ar thuiscintí dúchasacha ar bhéaloideas agus ar an machnamh a théann go dtí croílár aigne an fhile chomh fada agus a bhain le béaloideas, le Gaeilge, le dúchas an dioscúrsa. Maran suarachas pearsanta é is bunchritic dhlisteanach ó phobal a bádh i ndioscúrsa allúrach an bhéaloidis. Dúirt an Ríordánach gur ‘vaimpír’ a bhí i gCumann an Bhéaloidis agus ba dhóigh leis an nGaoithíneach, leis, ná raibh an Ghaeltacht ann a thuilleadh, go raibh sé curtha sa phost go Baile Átha Cliath.² Is minic a cheadaíonn an greann dó labhairt amach agus ceap magaidh a dhéanamh den oifigiúlachas, den bhéaloideas, den íomhá státúil mhídhaonna den Ghaeltacht. Luíonn Ó Ríordáin ar an ngné íoróine de bhéaloideas na hÉireann, is é sin gur íomhá dheoranta atá ann cuid mhaith, íomhá ar ghlac cuid den lucht léinn féin léi. Ó Sheathrún Céitinn go dtí Seán Ó hEochaidh is minic a dhíríonn plé an chultúir ar na sióga. Dhírigh an dioscúrsa coilíneach orthu seo chomh maith, maran amhlaidh gur chum sé iad as an nua chun luí ar phiseogacht na hÉireann. Dúchas primitíbheach, dioscúrsa réamh-nua-aoiseach a bhí ann sa dioscúrsa impiriúil seo; bhí slánú na hÉireann sa Bhéarla feasta. Dhiúltaigh an dioscúrsa iarchoilíneach nó frithchoilíneach reatha, beo, dúchasach don léamh seo anois is arís. Dhiúltaigh Céitinn, Seán Ó Dálaigh, Seán Ó Donnabháin, Máirtín Ó Cadhain agus Seán Ó Ríordáin dó mar shampla. Nuair a bhí an Language Freedom Movement i mbarr a réime sna seachtóidí, mhol Ó Ríordáin go ndéanfaí teanga na bpúcaí den Ghaeilge i reifreann faoin ngairm scoile ‘one fairy one vote’: ‘ní fios an mó púca nó sióg sa tír,’ a scríobh sé, ‘mara bhfuil fhios ag Seosamh Ó Dálaigh nó Donncha Ó Cróinín nó Seán Ó hEochaidh nó Bo Almqvist’.³ Cháin sé ‘clúracáin Bhord Fuailte’ as ‘cruite a chur faoi chapaill na bhfairies’.³¹ Ní raibh sa Daonpháirc i mBun Raite dar leis ach íomhá an duine iasachta, íomhá de rud ná fuil ann. San imeartas a tháinig sé ar mheafar do chultúr a bhí á shamhlú mar a bheadh sé ar imeall domhain ach ba mheafar é a d’iompaigh an saol bunoscionn – is minic a shloigeann an luch an cat sa bhéaloideas. Ní blúirí scaipthe den seanshaol a bhí sa dioscúrsa dúchais dá bhrí sin ach an seanchas reatha. Ba é an seanchas an breitheamh a bhainfeadh brí as gach duine: as béaloideasóirí, as bailitheoirí béaloidis, as seanchaithe, as scoláirí nó as filí.

Ba mhar a chéile in aigne Uí Ríordáin Peer Gynt, An File nó Don Cíochótae; as béaloideas a fáisceadh iad go léir dar leis. ‘Ag tabhairt nithe laethúla chun draíochta’ a bhí an béaloideas féin; thug sé Maria Gooding-Simmons, Máire an Tobair agus Seán Ó Ríordáin chun béaloidis.³² I gcúrsaí dioscúrsa an dúchais is le healaín an duine a bhain sé. Ba ghairid an mhoill ar Ó Ríordáin ‘An Locharagán’, scéal a foilsíodh san iris Béaloideas, a chur i gcomparáid le hobair Beckett.³³ Samhlaíodh dó go n-éiríonn íomhá dhraíochtúil nó filiúil de shaol an duine as ealaíon an dúchais, as béaloideas. Dá chomhartha san is minic an focal ‘taibhreamh’ aige ar bhéaloideas. An fhaid is a bhí an léann tógtha le móitífeanna agus típeanna, chonaic an file ‘pictiúr de phobal faoi ghné an taibhrimh’ sa leabhar Seanachas Amhlaoibh Í Luínse, ‘pictiúr a bhí níos fírinní nó níos bunúsaí ná aon phictúir a fhéadfaí a tharrac de réir an réadachais’.³⁴ Má bhí an Ghaeltacht agus an béaloideas á ionannú rómhór lena chéile san íomhá oifigiúil, rud a chráigh Ó Cadhain, tarraingíonn Ó Ríordáin aird ar an bpróiseas polaitiúil cultúrtha a dhein láthair thábhachtach náisiúnta agus idirnáisiúnta di. Ba bhreá leis a bheith i ‘bhFlorida Dhún Chaoin’ i measc prima donnas na Gaeltachta, mar a thug sé orthu. Mhealladar seo chuchu lucht teilifíse, raidió, béaloidis, litríochta, seandálaíochta agus antraipeolaíochta. ‘Hollywood’ eile a bhí ann, ‘Gaeltacht ghairmiúil’, gach duine ina phrima donna, cáil náisiúnta orthu, gach duine ina ‘leabhar’. Foinse ársaíochta sa cheol, sa litríocht, san antraipeolaíocht, sa bhéaloideas, sa scannánaíocht nó sa chraoltóireacht a bhí inti. Níorbh aon bhruach í ar deireadh ach ceartlár an tsaoil chomhaimseartha; ba chuid den nuálaíocht nuaaoiseach an coincheap béaloideasúil den tseanaimsearthacht féin. Bhí Corca Dhuibhne lán d’antraipeolaithe Meiriceánacha. Caitheann Ó Ríordáin amhras ar theoiricí a dhéanann ‘éigean ar an bhfírinne’ dar leis: ‘ní íosfaidh eolaí faic ach an méid a shéidfidh an ghaoth chuige trí pholl a theoirice’.³⁵ Ar an ngreann a chuaigh sé arís: ‘tá éisc, ainmhithe, éanlaithe, daoine agus eolaithe ann,’ a scríobh sé.³ San alt céanna iarrann sé orainn cur i gcás ‘gur mhéadaigh ar líon na n-antraipeolaithe i gceantar áirithe, nár phósadar ach banantraipeolaithe, nár síolraíodh uathu ach antraipeolaithe beaga dúchais; an gcaithfí aicme nua eolaithe a oiliúint chun staidéar ceart a dhéanamh orthu .i. antraipeolaíeolaithe?’ Tá gearradh sa mhagadh go minic aige, ‘aineolas gradamúil go bhfuil saineolas laistiar de is ea a n-aineolas’, nó ‘ceann de na cúraim a bhíonn ar antraipeolaithe is ea a fháil amach cén chuid den gcomharsanacht a itear agus cén chuid nach n-itear’. Níl rud is mó a chuireann sceitimíní orthu dar leis ach aphrodisiac, ‘Cac an Ghandail Bháin’ nó ‘an tSaucepan Dubh’.³⁷ Nuachumadóirí béaloidis nó nuasheanchaithe a thug sé ar lucht léinn, Lévi-Strauss, Freud, de Chardin, Jung nó Máirtín Ó

Murchú.³⁸ Cuireann an léamh dúchasach, domhanda leis an gcritic, téann sé ar bhéaloideas chun béaloideas a shéanadh. Diúltaíonn sé don íomhá choilíneach den phiseog dhúchais, cumann sé seanfhocal: ‘céalacan fada agus easpa na mbróg a dhein crúnca seanduine den aintraipeolaí óg’.³ ‘Aon mhuintir amháin is ea muintir an domhain uile,’ a scríobh Ó Ríordáin san Irish Times sa bhliain 1972.⁴ B’in an toradh a bhí ar anlann seo an Raibiléiseachais a raibh sé chomh ceanúil air, anlann a chothaigh é in am an ghátair is an ghorta. Theastaigh uaidh staidéar acadúil a dhéanamh air seo faoi mar a dhein Bakhtin.⁴¹ Ar a shon gur coincheap ginearálta go maith é, d’fhuascail sé ó chúngacht chultúrtha mhorálta na hÉireann é. Ba é cogar muinteartha an Raibiléiseachais a shaor ó ghluaiseacht na Gaeilge agus ó ghluaiseacht an Bhéarla, nó an Chlapsholais Cheiltigh, é. Dealraíonn sé gur tháinig sé de réir a chéile ar thuiscint fhairsing, uilíoch, eitneagrafaíochtúil ar shaol an duine. Teiripe a bhí ann geall leis, slánú ó dhaoirse na Gaeilgeoireachta, ón náisiúnachas oifigiúil impiriúil, ó cheartchreideamh coimeádach na cléire agus an léinn, agus ó dhallsmacht an Bhéarla. Bhraith sé, gan aon chabhair mhór ón léann in Éirinn is ceart a rá, meon idirnáisiúnta ilteangach i bhfad siar in obair Aodha Mhic Aingil (1571–1626). Thóg sé ceann de, dhein sé iontas de, thug sé ‘an dá thíriúlacht le chéile’, an Ghaeltacht agus an Raibiléiseachas.⁴² Tríd an litríocht, trí shaothar Miguel de Cervantes, François Rabelais, Myles na gCopaleen, Bhriain Merriman, údair Pairlement Chloinne Tomáis agus Aisling Mhic Conglinne, Mháirtín Uí Chadhain, Mhichíl Uí Ghaoithín a thug sé faoi ndeara dúchas aigne, intleachta, daonna agus domhanda an duine. Chuir an dioscúrsa dúchais, an seanchas nó an béaloideas, an tuiscint Raibiléiseach seo, ar a chumas an cultúr gaelach a shamhlú, cultúr gaelach le ‘g’ beag. Ní seanchultúr é ná cultúr caillte ach cultúr beo, comhaimseartha. Bhí blas borb, tíriúil ar an gcultúr gaelach seo dar leis toisc gur choinnigh sí ‘a modh féin’. Mothú, craos, caint reamhar, bruíonachas, brúidiúlacht, tíriúlacht, fódúlacht, nó ‘súailcí tútacha’ eile atá ann.⁴³ Thagair sé dó mar rud forleitheadúil sa tseanlitríocht a bhíonn ‘ag síormhagadh faoin daonnacht.’⁴⁴ Ba é an glór magúil céanna é i ngach aois, i ngach teanga dar leis, ‘an aigne chéanna ná fulaingeodh mór-is-fiú, solúntacht, status ná béalchráifeacht’.⁴⁵ Sa bhéaloideas nó sna seanfhocail a bhí daoine le clos, sa chaint laethúil, i dteangacha beo. Shamhlaigh sé draíocht agus carthanacht le daoine, leis an ‘daoscaraigne.’ Intleacht, aigne, cúlra, daonlathas agus fealsúnacht a bhí sa bhéaloideas. ‘Tá baint ag béaloideas agus ag comhar na gcomharsan,’ a scríobh sé, ‘le teangacha, cá bhfuil rud níos draíochtúla?’⁴ Bhí Seosamh Ó Dálaigh, Rabelais Dhún

Chaoin mar a bhaist sé air, ina Raibiléiseach cruthanta dar leis. Thuig an Dálach ‘go bhfuil an chuid is mó de na daoine áiféiseach agus go bhfuil an chuid eile ar tí a bheith amhlaidh’.⁴⁷ In ‘Saga Oileán Haughey’ aorann an file saol oifigiúil na Gaeilge agus léann an bhéaloidis in Éirinn a bhí óg ag an am.⁴⁸ Nochtann sé fuadar lucht léinn sa Ghaeltacht, a fhaid ó bhaile is a bhíonn roinnt teoiricí agus ina dteannta san cuid de na híomhánna áiféiseacha de shaol an duine a chruthaíonn siad. Sa ‘Mhaigirlín Meidhreach’, tigh tábhairne, tigh áirneáin agus tigh ollscoile is ea é, a bhailíodh An Tuata Tuisceanach, an tIománaí ar an gClaí, an Backseat Driver, Jack of All Trades, Cách, An Buachaill Mín Macánta, An Pastaire, An Leámharaic, an Skip, An tAlfraits, Tadhg an Dá Thaobh, Mac na MíChomhairle, Mac na Baintrí, Seabhac na Faille Fuaire, Diarmuid na Fiacaile Gráinne, An Síománaí, an tAibhéardach, An Bladhgaire agus Tláithín ‘ag plé sagas, móitifeanna, seanfhocail agus dreancaidí mara’.⁴ Ba é an Dochtúir Seosamh Mac an Chommon Noun Ó Dálaigh Seainsailéir na hOllscoile. Bhí na téacsanna seo ar a ghúna acadúil aige, ‘cnuasach de na h-asides a chuireann Pádraig Ó Catháin leis an nuacht áitiúil ar Raidió na Gaeltachta’.⁵ Ní raibh fhios aige cad ba bhrí leo áfach toisc nár léigh sé riamh iad. Tá míle gearradh agus priocadh sna mionthagairtí iomadúla don bhéaloideas. Scríobhann Ó Ríordáin go raibh, ‘ceathrar budgie ar iompar aige mar atá: Bo Almqvist, Ollamh le Béaloideas agus a Uglier Foot ina láimh aige, Séamus Ó Duilearga agus an muga maga ar siúl aige i gcónaí, Pádraig de Brún gan teannta búird ná bínse agus Dónal Ó Bínse gan teannta Bho ná foinse. Lean Seán Ó Súilleabháin iad agus a thrí budgie féin ar a ghualainn aige, mar atá, Cos fé Chrios, Cluas le hÉisteacht agus Tón Iarainn’. Is suimiúil an tagairt don budgie, éinín Bhríd Granville a bhí líofa sa Ghaeilge, ach go meafarach seasaíonn an t-éan don aithris leamh, don athnascadh, don easpa céille a bhain le cúrsaí na Gaeilge nó cúrsaí béaloidis. Tagann an tuiscint fhuar fholamh a bhí ag léann an bhéaloidis ar tradition bearers chun cuimhne, iompróirí nó sclábhaithe faoi úim an traidisiúin, clabairí dalla gan chiall. Ar deireadh na hócáide seo sheasaigh an Cníopaire deoch don Rábaire, chaith an Rábaire siar é agus chuaigh go dtí an leithreas ach

lean Bo Almqvist, Donncha Ó Cróinín, Kenneth Jackson agus Seán Ó Súilleabháin é chun go bhfeicidís lena súile cinn féin an seanfhocal á comhlíonadh, i.e. ‘An rud a bhailíonn an Cníopaire, múnann an Rábaire’. Cheap an Rábaire go rabhadar glan as a meabhair nuair a chonaic sé Aarne-Thompson

féna ascaill ag gach fear acu agus theith sé amach an doras agus thit i bhfarraige.⁵¹

Is léir go mba bheag air anailís nó modhanna nó seasamh an léinn, é sin nó gur thuig sé gur dioscúrsa deoranta cuid mhaith é, léann a dhein faillí ar chuma éigin san ábhar a bhí faoi thrácht aige. Ar deireadh, ba mhar a chéile leis filíocht agus béaloideas; cruthaitheacht atá ann agus aibíonn sé i ngan fhios agus go dtí go ndeineann níl cead labhartha aige. Ar an gcuma chéanna is as cleachtadh, as caidreamh, as comhrá le timpeallacht intleachtúil faoi leith nó as an dioscúrsa a chruthaítear ealaín go minic. Ealaíontóirí a bhí sna haisteoirí, sna filí nó sna scéaltóirí ar chuir sé suim iontu; chuireadar ‘fuinneamh áirithe umpu a bhíonn san aer’, fuinneamh a bhí in Don Cíochótae, in Oscar Wilde, in Brendan Behan nó in Peig Sayers.⁵² Ní rófhada ón gceart a bhí sé nuair a thuairimigh sé ‘gur fearr leis na daoine éitheach fírinneach an bhéaloidis ná fírinne bhréagach na staire. Níl sa stair ach fianaise. Breith is ea an béaloideas’.⁵³ Óna thaithí féin, ó thuiscintí saora an Raibiléiseachais agus an bhéaloidis bhog sé an dioscúrsa náisiúnaíoch ar dhúchas. Thuig sé gur tuiscint í a raibh gaol beag nó mór aici le tuiscintí lucht ársaíochta sa Bhéarla. Chaith an dá thíriúlacht seo aige solas ar dhúchas an dioscúrsa dó. Is ceataí é gur aon insint amháin, aon dioscúrsa amháin, a bhíonn sa Bhéarla agus sa Ghaeilge go minic. Bíonn an náisiúnachas agus an coilíneachas ar aon aigne amháin maidir le teanga, le béaloideas, le litríocht, le cultúr nó le léann na Gaeilge. An bhfuil aon chaighdeán, aon chomhthéacs, aon phobal staire nó comhaimseartha, aon chultúr nó aon chruinne timpeall uirthi arbh fhiú nó ar ceart a chur san áireamh? I saothar Rabelais agus sa Raibiléiseachas tháinig sé ar dhúchas idirnáisiúnta an dioscúrsa, ar sheanchas na daonnachta nó an ghaelachais (gan na bloclitreacha). Foinse cruthaitheachta, eolais agus tuisceana a bhí ann. Faoi anáil Uí Ríordáin féin a chum Micheál Ó Gaoithín an líne filíochta ‘peidhleacán mór a bhí inti is na sciatháin ag cáitheadh draíochta’. Tuigeadh don Ríordánach gur dán nuaaimseartha a bunaíodh ar bhéaloideas agus ar fhilíocht a bhí ann. Sampla iontach is ea é den úsáid a dhein sé d’amhábhar a bhí gann nó cam nó faoi cheilt nó dearúdta. Ón sceird a ceapadh dó sna dioscúrsaí údarásacha Béarla chuir sé comhthéacsanna úra ag comhrá lena chéile nó chum sé as an nua iad; nuálaíocht a bhí iontu.

Nótaí

1François Rabelais, Gargantua and Pantagruel (London, Penguin, 1955), 36. 2Mikhail Bakhtin, Rabelais and His World (Bloomington, Indiana University Press, 1984), 4. 3Darach Ó Scolaí, ‘File Faoi Scáth an Bháis’, Feasta (Aibreán 1985), 16–19. 4Séamas Ó Céileachair, ‘Seán Ó Ríordáin an Ghrinn’, Comhar 44, 11 (1985), 35. 5Breandán Ó Doibhlin, ‘Ionadacht: Rabelais’, Meascra Uladh III (2004), 112. 6Ibid., 113. 7Peter Burke, Popular Culture in Early Modern Europe (Aldershot, Scolar Press, 1994), 186. 8Bakhtin, op. cit., 9. 9Barbara Ehrenreich, Dancing in the Streets: A History of Collective Joy (London, Granta Books, 2007), 9. 10Gearóid Ó Crualaoich, ‘Máirtín Ó Cadhain agus Dioscúrsa na Gaeilge’, in Eoghan Ó hAnluain (eag.), Léachtaí Uí Chadhain I (1980–1988) (Baile Átha Cliath, An Clóchomhar, 1989), 166–180. 11Joel Sherzer, Verbal Art in San Blas: Kuna Culture Through its Discourse (Cambridge, Cambridge University Press, 1990), 6. 12Ó Crualaoich, op. cit., 168; idem, ‘An Nuafhilíocht Ghaeilge: Dearcadh Dána’, Innti 10 (1986). 13Peter McQuillan, Native and Natural: Aspects of the Concepts of ‘Right’ and ‘Freedom’ in Irish (Cork, Cork University Press, 2004), 54. 14Néstor García Canclini, Hybrid Cultures: Strategies for Entering and Leaving Modernity (Minneapolis, University of Minnesota Press, 1995), 157.

15Ibid. 16Stiofán Ó Cadhla, Cá bhFuil Éire? Guth an Ghaisce i bPrós Sheáin Uí Ríordáin (Baile Átha Cliath, An Clóchomhar, 1998). 17Máirín Nic Eoin, Trén bhFearann Breac: An Díláithriú Cultúir agus Nualitríocht na Gaeilge (Baile Átha Cliath, Cois Life, 2005), 109. 18Ó Cadhla, op. cit., 124. 19Ibid., 141. 20Dónal Ó Drisceoil, Censorship in Ireland 1939-1945; Neutrality, Politics and Society (Cork, Cork University Press, 1996), 2. 21Tom Boylan, Chris Curtin, Liam O’Dowd, ‘Politics and Society in PostIndependence Ireland’, in Thomas Bartlett, Chris Curtin, Riana O’Dwyer, Gearóid Ó Tuathaigh (eag.), Irish Studies: A General Introduction (Dublin, Gill & Macmillan, 1989), 167. 22Declan Kiberd, Irish Classics (London, Granta Books, 2000), 528-9; Máiréad Nic Craith, An tOileánach Léannta (Baile Átha Cliath, An Clóchomhar, 1988) 104; Máirín Nic Eoin, ‘Is Maith is Cuimhin Liom’, Sinsear (1982–3), 107–16. 23An Seabhac, ‘An Sotach is a Mháthair’, Béaloideas VI, 2 (1936), 313–28. 24Nic Eoin, ‘Is Maith is Cuimhin Liom’, 111. 25Dáithí Ó Luineacháin, Ó Ghlíomáil go Giniúint: Foclóir na Collaíochta (Baile Átha Cliath, Coiscéim, 1997), 7. 26Nioclás Breatnach, Ar Bóthar Dom (Rinn Ó gCuanach, Coláiste na Rinne, 1998), 26. 27Eric Cross, The Tailor and Ansty (Corcaigh, Mercier, eagrán 1964), 7. 28Seán Ó Ríordáin, ‘Oidhe an Fhile’, The Irish Times, 4 Bealtaine 1974. 29Seán Ó Ríordáin, ‘An Vaimpír’, The Irish Times, 29 Meán Fómhair 1973. 30Seán Ó Ríordáin, ‘Béaloideas’, The Irish Times, 20 Aibreán 1974.

31Seán Ó Ríordáin, ‘Banc Tabhartha’, The Irish Times, 29 Eanáir 1972. 32Seán Ó Ríordáin, ‘Scéalta Samhraidh’, The Irish Times, 9 Meán Fómhair 1972. 33Seán Ó Ríordáin, ‘Críostaithe’, The Irish Times, 22 Nollaig 1973 34Seán Ó Ríordáin, ‘Taibhreamh na Súl Oscailte’, The Irish Times, 17 Iúil 1972. 35Seán Ó Ríordáin, ‘Antraipeolaithe i gCorca Dhuibhne’, The Irish Times, 20 Meitheamh 1968. 36Ibid. 37Ibid. 38Seán Ó Ríordáin, ‘Léaspáirtí’, The Irish Times, 20 Márta 1971. 39Ó Ríordain, ‘Antraipeolaithe’. 40Seán Ó Ríordáin, ‘Bhí Fear Ann Fadó’, The Irish Times, 30 Nollaig 1972. 41Seán Ó Mórdha (eag.), ‘Seán Ó Ríordáin ag Caint,’ Scríobh 3 (Baile Átha Cliath, An Clóchomhar, 1978), 173. 42Seán Ó Ríordáin, ‘An Coillteán Baineann’, The Irish Times, 24 Samhain 1973. 43Seán Ó Ríordáin, ‘Bia Raibiléiseach’, The Irish Times, 21 Iúil 1973. 44Ó Mórdha, op. cit., 172. 45Seán Ó Ríordáin, ‘Domhan Narcissus’, The Irish Times, 4 Márta 1972. Thug Ó Ríordáin ‘Cíochótae, Rabelais, Narcissus’ air seo sa chlóscríbhinn. 46Ó Ríordáin, ‘Taibhreamh na Súl Oscailte’. 47Ó Ríordáin, ‘Béaloideas’. 48Seán Ó Ríordáin, ‘Saga Oileán Haughey’, An Síol (Cuallacht Ghaelach Choláiste na hOllscoile, Corcaigh, 1975), 15–21. Tugadh le chéile, agus ba

mhaith an ceart é, na hailt seo a foilsíodh san Irish Times: ‘Oileán Haughey’, 19 Deireadh Fómhair 1974; ‘Oscailt Oifigiúil’, 9 Samhain 1974; ‘Ócáid Acadúil’, 30 Samhain 1974; ‘Acadamh Abelard’, 15 Feabhra 1975. Bheadh ‘Cé hIad Féin’, 25 Meán Fómhair 1975; ‘Seitreach Capall san Oileán’, 20 Samhain 1975; ‘Bás an Tuata Thuisceanaigh’, 14 Lúnasa 1975 ar an dul céanna ar a shon is nár conlaíodh san aiste fhada seo iad. 4949 Ó Ríordáin, ‘Saga Oileán Haughey’, 15–16. 50Ibid., 19. 51Ó Ríordáin, ‘Cé hIad Féin?’. 52Seán Ó Ríordáin, ‘Niall Tóibín’, The Irish Times, 24 Iúil 1971. 53Seán Ó Ríordáin, ‘Stair agus Béaloideas’, The Irish Times, 10 Iúil 1975.

CÚL AN TÍ

Pádraigín Riggs

‘O rder is the pleasure of reason but disorder is the delight of the imagination,’ a dúirt an scríbhneoir Francach Paul Claudel sa réamhrá a chuir sé lena dhráma The Satin Slipper (1929). Níorbh í filíocht Sheáin Uí Ríordáin a bhí ina cheann ag Claudel, ar ndóigh, ach is an-chur síos ar ‘Cúl an Tí’ an Ríordánaigh na focail ‘disorder is the delight of the imagination’:

Tá Tír na nÓg ar chúl an tí Tír álainn trína chéile …

Tá an t-anord (agus an tóir ar an ord) ina théama tábhachtach i saothar an fhile seo, ach ní ‘tír álainn’ a bhíonn i gceist leis an staid sin de ghnáth: ‘draíocht an trí chéile atá in Cúl an Tí’, dar le Seán Ó Tuama;¹ tagraíonn Seán Ó Coileáin don draíocht sin, leis, ach is insint eile atá aigesean ar an scéal – insint an bheathaisnéisí:

Tá a ionad aimsithe aige sa phobal agus is é ionad é ná bheith ar deighilt uaidh, bheith go bráth ar chúl an tí san áit nach bhfeicfear é. Mar seo é ‘cúl an tí’ na ndialanna agus is fada ó aoibhneas agus ó dhraíocht an dáin é. Ach tá an gaol ann an té a chuirfeadh isteach é, más gaol sínte féin é, agus comharthaí sóirt na háite agus na haigne le léamh go soiléir orthu araon idir dhialann is dán. Níl de lucht áitribh ná caidrimh ach ‘lucht ceithre cos ag siúl na slí,’ an gadhar agus an cat, cearca agus lachain. Chomh fada le daoine de ní bhuaileann an treo ach an bacach nó an taibhse agus dá dtiocfadh a thuilleadh, mar a thagann go minic sna

dialanna, ní mór an fháilte a bheadh rompu.²

Is fada ó aoibhneas agus ó dhraíocht an dáin an cuntas duairc sin, go deimhin, ach níl an dán féin saor ón duairceas ar fad; is léir ar an athrú a tharlaíonn sa véarsa deireanach ón aimsir láithreach go dtí an modh coinníollach ná fuil sa tír álainn seo ach ciméara:

Tá Tír na nÓg ar chúl an tí Tír álainn trína chéile, Lucht ceithre chos ag siúl na slí Gan bróga orthu ná léine, Gan Béarla acu na Gaeilge.

Ach fásann clóca ar gach droim Sa tír seo trína chéile, Is labhartar teanga ar chúl an tí Nár thuig aon fhear ach Aesop, Is tá sé siúd sa chré anois.

Tá cearca ann is ál sicín, Is lacha righin mhothaolach, Is gadhar mór dubh mar namhaid sa tír

Ag drannadh le gach éinne, Is cat ag crú na gréine.

Sa chúinne thiar tá banc dramhaíl’ Is iontaisí an tsaoil ann, Coinnleoir, búclaí, seanhata tuí, Is trúmpa balbh néata, Is citeal bán mar ghé ann.

Is ann a thagann tincéirí, Go naofa trína chéile, Tá gaol acu le cúl an tí, Is bíd ag lorg déirce Ar chúl gach tí in Éirinn.

Ansin:

Ba mhaith liom bheith ar chúl an tí Sa doircheacht go déanach Go bhfeicfinn ann ar chuairt gealaí An t-ollaimhín sin Aesop

Is é ina phúca léannta.

Is léir ná fuil sa chur síos go léir san aimsir láithreach ach mar a bheadh gluais ar an líne ‘Ba mhaith liom bheith ar chúl an tí’. Is é an véarsa deireanach sin an príomhráiteas, is é sin, an caitheamh i ndiaidh staide ídéalaí – i ndiaidh cineál parthais chaillte – atá ina théama arís agus arís eile i saothar an fhile. Is é an rud is mó a shainmhíníonn ‘Cúl an Tí’ mar staid ídéalach ná go labhartar teanga ann ‘nár thuig aon fhear ach Aesop’. Ach ‘tá sé siúd sa chré anois’; mar sin is línte áiféiseacha na línte sin, i ndáiríre, a mhaíonn go labhartar teanga ná tuigtear; ach is í an áiféis áirithe sin dlúth agus inneach shaothar an Ríordánaigh, an teanga nach teanga í, an teanga ar bac ar an gcaidreamh í agus, fós, an teanga a mhúnlaíonn an saol. Is tré mheafar na teanga a cuirtear cás an mhíchaidreamhaigh in úil sa dán ‘Sos’. Teitheann an file ó thíorántacht na smaointe, atá á gcur féin in úil i bhfoirm focal, go dtí:

…halla an rince Mar a mhúineann fuaimint cos Is béarlagar na mianta Bodhaire seal don intinn.

Ach tá teanga eile á labhairt ansin atá níos tíoránta ná na smaointe:

Ach do labhair gach aghaidh go líofa, Ach m’aghaidhse bhí i dtost, I dteanga nár airíos-sa

Á labhairt amuigh san iasacht ’Na mbím go haonarach.³

Tuigtear nach mór géilleadh do cheannas na mbriathra ar deireadh áfach, mar is iad amháin a dhíothaíonn an neamhní:

Cumfad féin de bhriathra Scáthán véarsaí anocht, As a labharfaidh aghaidh scoraíochtach A mhalartóidh liom faoistin, Is gheobhad ansan mo shos.

An sos a samhlaítear le gníomh na cumadóireachta ansin, is san aimsir fháistineach a samhlaítear é, is é sin, is dóchas amháin atá ann, dóchas as an bhfilíocht mar dhídean ar an neamhní, dóchas ná beidh toradh fónta air, áfach, mar is amhlaidh atá blas an tsearbhais ar an aidiacht ‘scoraíochtach’. Is é fírinne an scéil gur beag dán de chuid an fhile seo ná bíonn an díomá nó an t-amhras nó an t-éadóchas thiar ina dheireadh, rud a cuirtear in úil, de ghnáth, tré an mhodh coinníollach nó tré an aimsir fháistineach. Sampla dá leithéid de dhán is ea ‘Adhlacadh mo Mháthar’ ina bhfuil domhan an fhile trína chéile. Tír álainn atá ann sna línte tosaigh, tír ná fuil trína chéile in aon chor:

Grian an Mheithimh in úllghort, Is siosarnach i síoda na tráthnóna,

ach níl ansin ach an réamhrá. Fógraítear an t-athrú sa dara leathrann:

Beach mhallaithe ag portaireacht Mar screadstracadh ar an nóinbhrat.

agus tarlaíonn an t-athrú san gan mhoill:

Agus thit an Meitheamh siar isteach sa Gheimhreadh, Den úllghort deineadh reilig bhán cois abhann, Is i lár na balbh-bháine i mo thimpeall Do liúigh os ard sa tsneachta an dúpholl.

Tá an claochló a tharlaíonn sa rann sin scanrúil. Cuimhnítear ar lá an adhlactha agus, de gheit, músclaítear an radharc geimhriúil, is é sin, géilleann ‘grian an Mheithimh’ do shneachta an lae thubaistigh. Ach ní in aon ‘reilig bhán cois abhann’ a tharlaíonn an eipeafáine ná ní leor na focail a labhartar cois abhann chun an eipeafáine a chur in úil. Comhfhocal nach focal é, ach atá an-ghairid d’fhocal ar focal é, a theastaíonn:

Is i lár na balbh-bháine i mo thimpeall Do liúigh os ard sa tsneachta an dúpholl.⁴

Creidim go bhfuil an leathrann sin ar na nithe is cumhachtaí i saothar Sheáin Uí Ríordáin. Má théann an dán amú ina dhiaidh sin – agus téann – is de bharr

chumhacht an dá líne sin é, mar is amhlaidh atá an teanga tar éis í féin a shárú ansin. An bhalbh-bháine, ainmfhocal baininscneach nach ann dó sa Ghaeilge agus ná fuil de ghaol aige leis an ainmfhocal firinscneach ‘balbhán’ ach macalla na foghraíochta; agus an chodarsnacht leis an liú, sa chéad líne eile, is siombail é a chuireann neamhbhrí na teangan in úil agus san am gcéanna, sa chomhthéacs so, is focal lán de bhrí é. (Is fíor go bhfuil an t-ainmfhocal ‘báine’ ann ach is focal nua é an comhfhocal ‘balbhbháine’.) Tá domhan na reilige trína chéile de bharr na codarsnachta idir an dath bán agus an poll dubh, agus idir an bhailbhe agus an liú ard agus tá an t-iomlán fite fuaite lena chéile. An glór a dhein an dúpholl, nár ghlór é in aon chor, ar ndóigh, cloistear a mhacalla ar feadh na coda eile den dán. Go deimhin, d’fhéadfaí a rá ná fuil sa chuid eile den dán ach iarracht ar an nglór sin a mhúchadh nó a mhaolú agus ar an bpoll dubh a chur ar ceal. Ach ní leor na samhlaoidí go léir a bhaineann leis an dath bán – dá dhéine éifeacht athrá an fhocail ‘gile’ – chun samhlaoid an dúphoill a chur ar ceal, mar i gcomparáid le treise na balbh-bháine, tá gach bán eile lag:

Gile gearrchaile lá a céad chomaoine, Gile abhlainne Dé Domhnaigh ar altóir, Gile bainne ag sreangtheitheadh as na cíochaibh, Nuair a chuireadar mo mháthair, gile an fhóid.

Ba dhóigh leat gur samhlaoidí iadsan a roghnaíodh tré sheans toisc go gcuirid an dath bán in úil ach tá siombalachas an-thábhachtach ag baint le gach ceann díobh: siombail na geanmnaíochta agus na soineantachta is ea an gearrchaile, siombail na hEaglaise is ea an abhlann, croílár an chreidimh Chaitlicigh, agus siombail an mháithreachais – dá aiteas é mar shiombail (rud atá pléite in áit eile) is ea an sruth bainne; ach níl de cheangal acu go léir leis an ócáid seo ach an focal ‘máthair’.⁵ Is geall le liosta non sequitor an chuid eile den dán agus is línte áiféiseacha cuid mhaith des na línte – léiriú cumasach ar mhearathal na haigne atá trína chéile de thoradh an bhróin – go háirithe na línte deireanacha:

Ranna beaga bacacha á scríobh agam, Ba mhaith liom breith ar eireaball spideoige, Ba mhaith liom sprid lucht glanta glún a dhíbirt, Ba mhaith liom triall go deireadh an lae go brónach.

Níl de cheangal idir na línte sin ach athrá na bhfocal ‘ba mhaith liom’, an modh coinníollach sin, arís, a chuireann an t-uaigneas agus an t-éadóchas in úil. Tá an catharsis go mbeifí ag súil leis in easnamh. Tagraíodh, i dtosach na haiste seo, do ‘Cúl an Tí’, dán simplí, dán a thaitníonn le leanaí óga, dán ná samhlaítear aon doimhneacht leis, puinn. Agus é ag trácht ar an dán san, ba é ba dhóigh le Seán Ó Tuama ná gur ‘pictiúr glan amach as an “aigne linbh” is ea “citeal bán mar ghé ann” agus “cat ag crú na gréine”.’ Ní hiad is mó a shamhlaím féin leis an aigne linbh sa dán sin, áfach, ach Aesop, agus an teanga nach teanga í in aon chor. Cuimhnímis ar na línte ‘lucht ceithre chos ag siúl na slí/ Gan bróga orthu ná léine,/ Gan Béarla acu ná Gaeilge’; cé tá i gceist ansin le ‘lucht ceithre chos’? Na hainmhithe beaga? An gadhar agus an cat? Ní dóigh liom é. Tá ‘gadhar mór dubh mar namhaid sa tír/ Ag drannadh le gach éinne’ agus, mar is eol dúinn, tá ‘cat ag crú na gréine’. Ní hiad atá ag siúl na slí mar sin, ‘gan bróga orthu ná léine’. (Agus, gan amhras, níl ceithre chos faoin gcearc ná faoin lacha!) Scéal Oedipus is mó a mheabhraítear domhsa, agus an cheist a chuir an Sfoincs air: ‘Cén t-ainmhí a bhfuil ceithre chos faoi ar maidin, dhá chos faoi i lár an lae agus trí chos faoi um thráthnóna? Is é an freagra, mar is eol dúinn, ná ‘an duine’. Bíonn ceithre chos faoin leanbh nuair a bhíonn sé ag lámhacán, dhá chos faoin duine lánfhásta agus bíonn maide, mar theannta, ag an seanduine. D’áiteoinn gurb ionann Tír na nÓg, mar sin, agus an óige sa tréimhse sin roimh ‘aimsir coisíochta, fadó’, sara raibh an chaint i gceist – nuair a bhí ‘lucht ceithre cos ag siúl na slí … Gan Béarla acu ná Gaeilge’. An ‘tír álainn trína chéile’ seo, is áit é go raibh an file ann tráth, agus é ‘ina óige clúracánach’ mar adeir sé in ‘Cláirseach Shean na nGnáthrud’, áit a mbíodh an cat ‘á ghoradh féin gan náire’ – an cat céanna a bhí ‘ag crú na gréine’ ar chúl an tí, b’fhéidir? Agus filleann sé ar an áit sin, ar an tír álainn trína chéile ‘Nuair a

déantar fuarchorpán dem chois/ Le codladh grifín na snáthad’. Ach do thug an file turas eile ar an tír álainn, le linn dó bheith ar ‘Oilithreacht Fám Anam’:

Chonac saol mar scéal fiannaíochta Fadó, fadó, ar maidin, A mhúnlaigh an tslat draíochta A bhíonn ’na láimh ag leanbh.

Bhí cailleach chríon sa chúinne, A dhá hordóig ag casadh Go tionscalach mar thuirne, Ag piseogaíocht go gasta.

Iar n-éisteacht lena glórtha Ba chomharsa an clúracán dom, Ba chlúracán gach comharsa Is drúcht na hóige ar bhánta.

Scaip an drúcht, áfach – mar a tharlaíonn sna hamhráin ghrá, nuair a bhíonn an mhaighdean óg tar éis luí leis an leannán:

Ach thuirling eolas buile

A scoilt an mhaidin álainn ’Na fireann is ’na baineann, Is chuir ruaig ar chlúracána.

Deamhain a bhí in áit na gclúracán feasta agus ní raibh i dTír na nÓg ach parthas caillte. Ach mura bhféadfaí filleadh ar Thír na nÓg ar chúl an tí, bhí parthas eile ann go bhféadfaí filleadh air – ach ceithre céad bliain den stair a chur i leataobh:

Fág Gleann na nGealt thoir, Is a bhfuil d’aois seo ár dTiarna i d’fhuil, Dún d’intinn ar ar tharla, Ó buaileadh Cath Chionn tSáile.

Dúirt Seán Ó Tuama i dtaobh an dáin seo, ‘Fill Arís’: ‘An réiteach atá á mholadh … féachann sé róshaoráideach, ábhar rómánsúil. Is beag an seans atá ann go bhféadfadh aon duine de shaghas ná de thógáil an Ríordánaigh “srathar shibhialtacht an Bhéarla” a bhaint anuas de féin ar fad. Is cuid éigin é sin dá “chló ceart.”’ Is iad na línte go rabhthas ag tagairt dóibh ansan, ar ndóigh, ná:

Is ón uair go bhfuil an t-ualach trom Is an bóthar fada, bain ded mheabhair Srathar shibhialtacht an Bhéarla, Shelley, Keats is Shakespeare.

Agus bhí an ceart ag an Tuamach sa mhéid adúirt sé. Ach dá bhfágfaí an tagairt d’fhilí an Bhéarla ar lár, an mbeadh ‘an réiteach atá á mholadh’ chomh míréasúnta sin ar fad? An turas nó an oilithreacht atá á mholadh anso, is turas siar é – siar go Corca Dhuibhne ach siar, leis, san am. Ní hé domhan ‘lucht ceithre chos’ atá i gceist thiar ansin ach domhan na gciníocha a chuaigh romhainn, an domhan atá ionchollaithe i dteanga na Gaeilge – má tá aon bhrí le Gaeltacht inniu. Is bogadh áirithe é seo, más ea, go mbeadh glacadh le domhan atá múnlaithe ag teanga a tuigeadh agus a tuigtear, seachas a bheith ag santú domhain trína chéile a mhúnlaigh teanga ‘nár thuig aon fhear ach Aesop’. Ní luaitear an focal ‘Gaeltacht’ sa dán ach tuigtear ós na focail ‘Fág Gleann na nGealt thoir’ ‘fág an Ghalltacht – an áit nach Gaeltacht í, agus an Ghealtacht atá idir an Ghaeltacht agus an Ghalltacht, id dhiaidh thoir’. Mar is eol dúinn, tá a leithéid d’áit agus Gleann na nGealt ar an mbóthar siar ó Thrá Lí agus a cuid féin macalla liteartha ag baint leis. Tugann Seán Ó Coileáin sliocht ina leabhar as léacht de chuid an Ríordánaigh nár foilsíodh riamh, ina labhrann an file ar Ghleann seo na nGealt:

Tá hiatus mór idir Thrá Lí agus an Daingean .i. Gleann na nGealt – gleann gann gortach, gleann fairsing folamh. Ní fhaca an gleann so riamh gan faitíos agus éadóchas a theacht orm. Tuigtí dom ná baineadh sé le spás ná le ham. Is leis an ngleann so a dhealraím intinn na dúthaí timpeall agus intinn na coda san d’Éirinn go bhfuil an Ghaeilge imithe aisti. Níl bás ná beatha ann. Níl ann ach stad. Tá an Ghaeilge imithe agus níl á labhairt ann ach Béarla briste. Aicme mhaolchluasach atá bunaithe ann. Tá uirlisí na hintinne creachta. Tá an intinn ann ach tá sí ina stad.⁷

Áit iontach is ea an Ghaeltacht i gcodarsnacht leis sin, dar leis:

Ach téir siar ón Daingean. Téir siar bóthar Chinn Sléibhe go Dún Chaoin. Is fada ó bheith folamh an dúthaigh seo. Chífir an Blascaod Mór agus Inis Icealáin, an Tiaracht agus Inis Tuaisceart, Sliabh an Iolair agus Na Trí Deirféaracha. Bainfear geit asat le beocht agus croíúlacht na dealbhóireachta. Laethanta a chuaigh amú orainn, laethanta nár scríobhamair focal agus nár léamair focal, laethanta ná

dúramair paidir agus nár oscail ár n-aigne, a chuireann Gleann na nGealt i gcuimhne dhúinn. Ach laethanta míorúilteacha go raibh Dia linn a chuireann an dúthaigh seo i gcuimhne dhúinn. Agus is fada ó bheith folamh aigne an duine anso …⁸

Níos déanaí, áfach, sa léacht céanna, deir sé:

Mar sin féin tá an Ghaeltacht ina stad. Tá sí reoite. Tá an Boyg .i. Gleann na nGealt idir í agus an saol mór. Fágann san teanntaithe í gan scóp, gan fairsingiú, gan teacht aici ar sprid na haimsire.

Tamall maith tar éis do an dán ‘Fill Arís’ a scríobh a thug sé an léacht sin mar gur thuig sé, ní foláir, ná raibh sa rud a bhí á mholadh aige sa dán ach ídéal. Tá anáil an chreidimh ar an ordú: ‘Dein d’fhaoistin is dein/Síocháin led ghiniúin féinig’, faoi mar a bheifí ag ullmhú i gcomhair na comaoine – ag ullmhú chun comaoin na Gaeltachta a ghlacadh. Ach cloistear macalla eile anso leis:

Cumfad féin de bhriathra Scáthán vearsaí anocht, As a labharfaidh aghaidh scoraíochtach A mhalartóidh liom faoistin, Is gheobhad ansan mo shos.

Ní hiad na véarsaí an t-athair faoistine atá ag an aonarán bocht sa chás so, ach a ghiniúin féinig, agus is dearfa agus is sásúla an toradh a bhféadfaí a bheith ag súil leis óna leithéid d’agallamh. Ach is agallamh é seo ná tarlóidh mar is ag

ráthaíocht ‘thiar ag bun na spéire’ atá a bhfuil fanta beo des na seanfhoirmeacha den teanga a chuirfeadh an file i dteagmháil lena ghiniúin féinig. Dá éifeachtaí é meafar na n-iasc ansin, a thugann líofacht agus saibhreas chaint Chorca Dhuibhne le tuiscint – fiú má tá na héisc sin amuigh sa bhfarraige, ag bun na spéire – tá se bunoscionn leis an meafar bíoblúil a thagann ina dhiaidh sna línte deireanacha den dán:

Sin é do dhoras Dún Chaoin fé sholas an tráthnóna, Buail is osclófar D’intinn féin is do chló ceart.

Mar seo atá sé in aistriúchan an Athar Peadar ar na Soiscéil (Maitiú 7:7): ‘Iarraidh agus tabharfar daoibh; loirgidh agus gheobhaidh sibh; buailidh agus osclófar daoibh’¹ Muinín as an Athair atá ar neamh atá á mholadh ag Naomh Maitiú ansin. Is é an doras atá i gceist ag Seán Ó Ríordáin, áfach, ná doras na Gaeilge. Neamh eile is ea ‘Dún Chaoin fé sholas an tráthnóna’ – fiú i gceol na bhfocal sa logainm, tá síocháin agus cneastacht le brath, agus tá draíocht agus aoibhneas. Ach an áit a bhfuiltear ag tagairt dó anso, Dún Chaoin an dáin, cosúil leis an ‘tír álainn trína chéile’ ar chúl an tí, níl ann ach ciméara

Nótaí

1Seán Ó Tuama, Filí faoi Sceimhle (Baile Átha Cliath, Oifig an tSoláthair, 1978), 14–15. 2Seán Ó Coileáin, Seán Ó Ríordáin: Beatha agus Saothar (Baile Átha Cliath, An Clóchomhar, 1982), 115.

3Cás Bhullaí Mhártain, i scéal Dhonncha Uí Chéileachair, a meabhraítear domhsa anso nuair a bhí Bullaí ag an rince san New Arcadia, Ballyduff, agus é ag déanamh iontais do chaint na ngaigí sráide: ‘Focail fá leith acu á labhairt agus nathanna nua-aimseartha.’ 4‘meafar spíonta den saghas a gheobhaidh tú coitianta sa Bhéarla’ a thug Seán Ó Tuama ar an dara líne sin (op. cit., 8). Ní chuireann an Tuamach an comhthéacs iomlán san áireamh sa ráiteas sin, áfach. 5Pádraigín Riggs, ‘Adhlacadh mo Mháthar’, in Pádraigin Riggs, Breandán Ó Conchúir, Seán Ó Coileáin (eag.), Saoi na hÉigse: Aistí in Ómós do Sheán Ó Tuama (Baile Átha Cliath, An Clóchomhar, 2000), 331. 6Ó Tuama op. cit., 53. 7Ó Coileáin, op. cit., 192. 8Ibid. 9Ibid. 10Peadar Ua Laoighre (aistr.), Na Cheithre Soisgéil as an dTiomna Nua (Baile Átha Cliath, Brun agus Ó Nualláin, 1915), 17.

SCEO AR SCEO DO SCUMHADH IAD, NA DAOINE SEO DEM CHROÍ

Seán Ó Coileáin

Na línte is teideal don gcaint seo is as an dán ‘Rian na gCos’ a baineadh iad. Ceann den mbeagán dánta le Seán Ó Ríordáin is ea é go dtaitneann an ghrian air. Mar seo a chuireas síos in áit eile air:

Fágann sé an Cheathrú maidin Domhnaigh ghréine agus tugann aghaidh ar Bhaile an Teampaill ar a shlí chun an aifrinn. An sruthán lena chois síos trí Bhaile na hAbha, úire agus gile agus gealgháire na maidine ina ghlór, mar a bheadh trithí gáire cailín ‘fé cheilt sa chlaí’ agus é ag imeacht le fánaidh. Ar a shlí ar ais dó i gcoinne an aird, ní bhíonn le feiceáil den té a d’imigh ó dheas uair an chloig roimhe sin ach ‘rian a chos sa láib’. Dá bhféadfadh sé bualadh leis, leis an té a bhí agus leis an té a bheadh, in aon nóiméad amháin, in ionad teacht air agus é a chaitheamh ina dhuine agus ina dhuine! Ní hé an duine céanna é, fiú amháin, ó thosach go dtí deireadh an dáin, ach scata. Is é fear na gcos é, is é an fear atá ag féachaint ar rian na gcos é, agus ina dhiaidh sin arís is é an fear é a thugann iarracht ar an gcéad bheirt a chur in aithne dá chéile i ndán.

Téama coitianta aige is ea a leithéid seo, dar ndóigh, an áit go mbeidh fáil aige air féin, dá mba é ar leaba a bháis féin é. Is é atá aige in áit eile:

Mar bímse ar aimsir ag an saol, Sé sin,

Ag daoine seachas mise, Fillfead air, Sé sin ormsa, Ar leaba ár mbáis.

Bhíos-sa le hais na leapan san, agus ní dóigh liom gur fhill. Iarracht eile ar a leithéid chéanna is ea an dán ‘Daoine’:

Imreoir do dhuine anseo Agus imreoir do dhuine ansiúd, Taoi scaipthe id dhaoine, Beir ag athrú choíche Go n-ídeoir gach duine atá cúl Le cine, is go n-imreoir an duine is dual.

Ach ráineodh gur san imirt a bhí ‘an duine is dual’, nó smut maith de ar aon chuma. Pé ní ina thaobh san, d’fhág an leagan amach so a bhí ar chúrsaí aige ná raibh áit ann ar deireadh don bhfear (ná go deimhin don mbean) lasmuigh: go ndiúltófaí dóibh ina nduine is ina nduine, go gcaithfí diúltú chun go mairfeadh sé féin. An tAthair Tadhg Ó Murchú, ‘an cara is mó agam ar an saol so’, mar a deir sé (Dialann, 30 Eanáir 1955), ach fós ba é fear a bhraite é. Seán Ó Tuama chomh maith leis a thug os comhair an tsaoil é i Nuabhéarsaíocht agus a sheas leis ina dhiaidh sin nuair a bhíothas á cháineadh agus á cheartú. Deireadh Fómhair na bliana 1955 ab ea é seo:

Bhí suipéar agam sa Metropole aréir leis an Ath. Tadhg Ó Murchú agus le Seán Ó Tuama. An tAthair Tadhg a iarr orm bualadh leis tráthnóna inné. Ní dúirt sé go mbeadh an Tuamach ina theannta in aon chor. Cairde dhom is ea an bheirt seo, más fíor bréag. Do bhraitheas tráthnóna inné agus mé istigh eatarthu mar a bhraithfinn, creidim, dá mbeadh Bulganin ar thaobh amháin díom agus Khruschev ar an dtaobh eile. Bhraitheas go raibh bac orm, go rabhthas ag faire orm go haireach. Sagart é seo. Cara dhom. Cara dhom an fear eile leis a chosain mo leabhar agus mo thuairimí go poiblí. Nach mór an scanradh é ná féadaim iontaoibh a thabhairt leo! Táim cinnte istigh im aigne gur baol dom iad.

Lucht údaráis ab ea iad i ndeireadh na dála, agus is leis an údarás a bhí a seasamh, údarás an léinn agus údarás na heaglaise, údarás an chórais. Chuireas ceist air lá (le barr saontachta, b’fhéidir) cad é an titim amach a bhí idir é agus Seán Ó Tuama, agus dúirt liom gur éirigh eatarthu lá a bhíodar chun lóin le chéile san Oyster agus go ndúirt sé leis an bhfear eile, ‘Níor mhór an mhaith tú mara mbeadh an chathaoir sin fút sa Choláiste’, agus nár maitheadh riamh do é; ba dheacair a mhaitheamh, go deimhin, agus gur mhó ag Seán Ó Tuama riamh an saothar cruthaitheach ná an saothar léinn a bheadh déanta aige. Ach bheadh an dara insint ar an scéal san leis a thaispeánann gur bhuaine an cumha ná an caradas; sliocht as dán a chum Seán Ó Tuama, ‘Ar bhás Sheáin Uí Ríordáin’:

Lá do bháis thit pictiúr gan choinne, an pictiúr ba gheal leat i séasúr na gile, smiotadh an fráma, d’fhan mant ar an bhfalla, thuirling de phlimp orainn méala dár dtachtadh …

Mo thuairim láidir gur pictiúir leis an gCorcorach ab ea é, fear eile gur mhór agus gur rómhór ag an Ríordánach a thoirt sa tsolas air agus gur chuir sé suas do ar an gcuma chéanna, mar nárbh fholáir leis a dhéanamh i gcás gach éinne dá leithéid. Nuair a bhí moill ar é féin a cheapadh sa Choláiste, post beag ná raibh sé ar a shuaimhneas riamh leis ina dhiaidh sin, á mheas ná raibh sé oiriúnach air toisc gan an tabhairt suas a bheith air, buaileadh isteach ina aigne gurbh é Seán Ó Tuama ba chiontach leis, mar ‘Ní dhéanfadh sé an gnó Ó Tuama a bheith ag labhairt i seomra amháin ar Ó Ríordáin agus Ó Ríordáin ag labhairt ar Ó Ríordáin i seomra eile ar eagla go mbréagnóidís a chéile. Dá mbréagnódh cé bheadh ceart?’ É féin atá ag cantáil an údaráis an uair seo, agus gan oiread cirt aige chuige agus is dóigh leis, mar go bhfuil an fhírinne ar fad ag Northrop Frye nuair a deir:

The poet may of course have some critical ability of his own, and so be able to talk about his own work. But the Dante who writes a commentary on the first canto of the Paradiso is merely one more of Dante’s critics. What he says has a peculiar interest but not a peculiar authority … Wordsworth’s Preface to the Lyrical Ballads is a remarkable document, but as a piece of Wordsworthian criticism nobody would give it more than about a B plus…. The poet speaking as critic produces, not criticism, but documents to be examined by critics.

Agus ón uair go bhfuil éistithe agam leo beirt ag cur síos ar fhilíocht an Ríordánaigh ní mór dom a rá gur don dTuamach a thabharfainn an chraobh. ‘Labharfaidh Seán Ó Ríordáin ar a véarsaí féin’ ar a leithéid seo d’oíche a bhíodh i gcónaí sa bhfógra ag an Ríordánach – ní leomhfadh sé filíocht a thabhairt orthu; é féin a ullmhaíodh an póstaer agus a chrochadh suas é. Agus táim deimhnitheach ná raibh an ceart ag an Ríordánach ar aon tslí eile ach chomh beag, mar ba dhóigh liom gurbh é Seán Ó Tuama a chuir an scéal ar bun an chéad lá le Tadhg Ó Ciardha, Cláraitheoir an Choláiste, go raibh cluas an Uachtaráin, Dónall Mac Cárthaigh, aige. Sin é an uair a bhí seasamh fós ag an nGaeilge sa chóras ollscolaíochta.

An tOllamh Risteard Breatnach a bhí ina cheann ar Roinn Teanga agus Litríocht na Gaeilge san am agus d’fháiltigh sé siúd go croíúil roimis, sa tslí nárbh eol do Sheán riamh ach é ag déanamh anthinnis do, ar chuimhin leis an Ollamh iad a chasadh ar a chéile tamall maith de bhlianta roimhe sin. Cuid de bhéaloideas na Gaeilge i gCorcaigh ar feadh i bhfad ab ea an eachtra san, ach ón uair go bhfuil baol mór ar an mbéaloideas féin anois, b’fhéidir nach miste an scéal a eachtraí anso arís ar eagla é a chailliúint; an Ríordánach féin atá mar údar agam leis, an té a thabharfadh iontaoibh leis. Is amhlaidh a bhí sé istigh in Oifig na Mótar-Chánach maidin agus gan aon deaghiúmar air tar éis na hoíche – níl a fhios agam arbh oíche óil aige í nó gnáthoíche phurgadóireachta – ach ar aon chuma bhí sé in áit éigin laistiar á bhearradh féin le lansa rásúir, nuair a chuala sé an gleo go léir lasmuigh. Siúd amach láithreach é agus sobal fós lena leathaghaidh, féachaint cad é bun an allagair. Is é a bhí ann an tOllamh Breatnach ag lorg ceadúnas tiomána; bhí a ainm breactha ar phár aige ach ar mhí-ámharaí an tsaoil bhí Gaeilge éigin ag an gcailín freastail, oiread díreach agus a lig di é a cheartú. Bhí an Breatnach láidir riamh air nár cheart séimhiú a chur ar an ‘t’ láir mar gurb é an carn consan ‘tn’ ba bhun len é bheith séimh ó cheart. Fóiríor, ní raibh an cailín dulta chomh fada san isteach sa scéal; bhuail sí spota ar an ‘t’ agus bhí ina raic. Níorbh aon fhear réitigh ná síochána é an Ríordánach an lá ab fhearr a bhí sé, agus go háirithe an tráth so de mhaidean, agus dúirt – i mBéarla teann gan dabht – ná cuirfeadh sé suas leis an saghas so mí-iompair. Níl insint ar conas a scaradar ó chéile, ach ná raibh ann ach nár buaileadh buillí. Agus anois b’fhéidir gan aon chuimhneamh ag an bhfear eile ar cé a bhí aige an lá san, agus b’fhéidir eile go raibh ach gan é a ligint air … Scéal eile a thit amach le linn do Sheán a bheith ag teacht go dtí an Roinn a thabharfadh le tuiscint go raibh, nó ar a laghad gurb é an mianach céanna a bhí iontu araon i gcónaí. Tharla go rabhadar ag gabháil síos an staighre i dteannta a chéile i ‘Safari’, ainm an tí mar a raibh Scoil na Gaeilge an uair sin. Staighre cúng anacair ba ea é agus gan lúth na gcos go rómhaith ag éinne de bheirt acu fén dtráth so, b’fhéidir. Gach aon après vous acu le chéile, le béasúlacht agus le bréag-ghalántacht agus le drochamhras. Fé dheireadh thuirsigh an tOllamh Breatnach den gcúram agus dúirt, ‘An gcualaís riamh,’ a dúirt sé, ‘gur féidir le fear an tí cac i dtóin a thí féin?’ – caint ná samhlófá leis, mar bhí sé an-cheart timpeall ar na cúrsaí sin, agus duine uasal go smior ab ea é. Bhí a fhios láithreach ag an Ríordánach go raibh sé aige. ‘Is minic a chuala é,’ a dúirt sé, ‘ach ní déarfainn féin é!’ Phléasc an fear eile. ‘Tá nithe míle uair níos measa ná é

ráite agus scríte agat!’ ar seisean. Bhí Seán tosnaithe ar na haistí san Irish Times fén am so agus gach aon tsaghas aige iontu, Arm na Poblachta agus a ngníomhartha gaile agus gaisce, mar ba dhóigh leis, á mholadh agus á mhóradh aige níos minicí ná a chéile, rud ab eol don bhfear eile go maith. Ach sin é an áit go raibh an greann go léir – go raibh beirthe san éagóir aige ar an bhfear cóir, ceart. Ní hamhlaidh ná raibh acmhainn grinn ag an Ollamh Breatnach féin. Bhí sé féin agus an tAthair Tadhg an-mhór le chéile tráth den tsaol. Ach dá dhílse is mar a bheadh an tAthair Tadhg dá charaid, ba dhílse fós don eaglais é. Is cuimhin liom go maith an lá a d’inis an tOllamh Breatnach an scéal so dom, sinn beirt ag filleadh abhaile ó Choláiste Mhuire gan Smál agus mótar a bhí fachta ar cíos aige ó O’Connors Funeral Homes fúinn, braon fíona a bhí fachta thíos againn aimsir dinnéir, tar éis na scrúduithe a bheith curtha dínn againn, ag bogadh na cainte, b’fhéidir. Ba é éirim an scéil go raibh cuid éigin de na cailíní sráide a théadh chun faoistine go dtí an tAthair Tadhg agus ba mhaith leis, gan amhras, iad a chur ar bhóthar a leasa. Slí amháin a bhí aige air post a sholáthar dóibh in áit nár bhaol dóibh cathú a chur orthu. Aon uair go mbíodh cailín aimsire ag teastáil i dtigh an Ollaimh bhíodh beartaithe ag an sagart láithreach ar chailín oiriúnach do. Ní fhanaidis rófhada aige de ghnáth, ach níor bhraith sé féin faic cé go raibh sórt amhrais ag teacht ar a mhnaoi. Aon oíche amháin, nó cuid d’oíche, a thug an cailín áirithe seo sa tigh aige, mar ní raibh aon tuairisc ar maidin uirthi. Is nuair a chuaigh sé go dtí na Gardaí ar eagla aon ní a bheith imithe uirthi is ea a míníodh do cérbh í féin. Ba é ba mheasa leis leabhar breá dá chuid a bheith ar iarraidh agus é in amhras gurb amhlaidh a d’ardaigh sí léi é. Tamall ina dhiaidh sin is ea a tháinig a bhean air fé thochta na leapan. Ba é leabhar é ions and Homilies from the Leabhar Breac. Is cosúil nár thuig an bhean bhocht eile cad ba bhrí le Homilies ach gur thuig sí ions thar barr, dar léi, nó gur thosnaigh sí ar é a léamh, agus chuir uaithi go tapaidh ansan é. Táid go léir imithe anois, trócaire sa chré orthu (cé go ndeireadh Joe Daly leis an Ríordánach gur ‘méadú ar a ghlóire sna flaithis’ ba cheart a rá leis an sagart i gcónaí mar gur glacadh leis go raibh sé sin in airde cheana marab ionann agus an chuid eile acu). B’in iad an comhluadar. Dhá thráthnóna sa tseachtain, de réir mar is cuimhin liom, a bhí ceapaithe don Ríordánach teacht go dtí an Roinn chun a bheith roimis na mic léinn agus a gcuid ceachtanna agus aistí a phlé leo. Pé éileamh a bhí ag na mic léinn air, agus bhí éileamh maith ag cuid acu, níor mhór an chaoi a gheibhidís air mar ba ghnáthach Séamas Caomhánach agus mé féin a bheith rompu. Bhraithfeá ag

teacht é, an lá a bheadh sé ábalta ar theacht, an staighre aníos aige á chur de go saothrach, malltriallach, é ag stad gacha re céim chun a anáil a tharrac. Nuair a bhíodh a fhios aige an seomra a bheith bainte amach aige, chnagadh Séamas ar mo dhoras-sa agus síos linn. Breandán Ó Conchúir, gur leis an seomra gach tráth eile, is fearr a thuig sé sin don chúram ba cheart a bheith ar bun agus ní dheineadh sé aon mhoill de ghnáth ach bailiú leis chun ná beadh sé sa tslí ar an té a thiocfadh go dtí an doras. Má thiocfadh féin ní bhogfadh Séamas, cé go mbíodh náire éigin ormsa. Cuirfí an scéal ar bun, scéal gan dealramh ach a dhealramh féin a bheith leis. Diarmaidín Draoips, b’fhéidir, go dtosnódh Séamas leis. Bhí draíocht san ainm, gan trácht ar aon ní eile a bhain leis, agus chuirfeadh Seán chuige é le cur san aiste ar ball. (Diarmaid Ó Dubháin a ainm cheart, cé go dtúgtaí Diarmaidín Reepes, leis, air tar éis na máthar, Máire Reepes nó Reeves, agus duine des na scéalaithe a dhein soláthar do Jeremiah Curtin ab ea é.) N’fheadar i gceart cérbh é Bod Staite, má ba dhuine chuige é, ach gallán cloiche, b’fhéidir. Ach níorbh é sin é ach an plé a bhíodh ar an ainm againn nó conas a mhíneofá é. Is cuimhin liom Séamas á rá gurbh amhlaidh a bhí an elastic imithe as. (Ní raibh aon tuiscint agam féin ar na nithe sin san am san!) Nuair a fiafraíodh de an amhlaidh ná raibh aon leagan Gaeilge den bhfocal elastic aige dheimhnigh láithreach go raibh: ‘dul ann agus teacht as!’ Nochtfadh Bod Staite gan mhoill sna haistí. Lean an plé ar an bhfocal ‘leámharaic’ ar feadh i bhfad, cúpla seachtain nó trí. Bhí ráite ag Máire Mhac an tSaoi gur focal aonuaire nó nonce word ab ea é agus gur ón bhfocal Béarla maverick a shíolraigh sé, dar léi. B’eo sa chuardach láithreach dúinn agus is gearr gur thánathas ar leagan den bhfocal ag Tomás Crithin, an t-údar ba mhó acu go léir, in Allagar na hInise agus dheimhnigh Séamas ina theannta san gur ‘focal coitianta i nDún Chaoin leis na ciantaibh is ea é agus tá sé beo beathúch fós ann’. ‘Nár chosúla, leis,’ a dúirt sé, ‘gur ón bhfocal Béarla laverock, laverick, etc., a tháinig sé agus nách ón bhfocal maverick?’ Tugaim fé ndeara go bhfuil glactha ag Foclóir Gaeilge-Béarla leis go raibh an ceart aige maidir le bunús an fhocail, cé gurbh é tuairim an Bhreatnaigh i gcónaí gur ag Máire Mhac an tSaoi a bhí an ceart. Ach pé ní mar gheall ar an mbunrúta, ní raibh aon amhras mar gheall ar an úsáid, agus gur gnáthfhocal ab ea é. Ní ligfeadh an bhitsíocht do Sheán gan clabhsúr a chur ar an scéal mar seo san Irish Times: ‘Ní focal borb an focal “léamharaic”, ach mar sin féin b’fhéidir ná húsáidfí é i láthair cuairteoirí ban’. Mar dhea gur chuairteoir thiar ab ea í agus narbh ea é féin! B’fhada an t-imreas so ó uaigneas ná dialainne, cé go mb’fhéidir nárbh fhearr agus is deimhnitheach nár bhuaine. Ná ní raibh aon chaint ar pheaca

na tráthnóintí seo mara ndéarfadh sé, mar a dúirt tráthnóna amháin, ‘Ní hiad na peacaí atá déanta agam atá ag cur aon tinnis orm ach na peacaí breátha nár dheineas!’ Ach bhí agus tá an taobh eile air, cé go mbeimis ag teitheadh uaidh mar a bhíodh sé féin. B’fhéidir gurb é an tagairt is báidhiúla dá bhfuil aige dom féin sa dialann mé a bheith áirithe i measc an chomhluadair atá ar iarraidh uaidh agus óna shaothar filíochta; fé bhun bliana le dul aige an uair seo, tráthnóna Aoine i mí Lúnasa na bliana 1976:

Tá mo dheartháir agus cuid mhór dá mhuirear ag dul ar saoire an tseachtain seo chugainn – ób annamh leo é. Tá mac leis agus iníon ar saoire cheana féin. Tá mo chara an Bráthair Breandán le bheith ar chúrsa spioradálta. Tá Seán Ó Coileáin agus a chlann ag dul go Trá Lí i gcóir na seachtaine. Tá Seán Ó Mórdha ar saoire cheana i nDún Chaoin. Tá mo dhochtúir Hickey sa bhFrainc. Táim im aonar. Ansan isea scríobhann tú filíocht. Ní bhíonn faic eile fágtha.

Seán Ó Mórdha a chóirigh an méid sin le cur i Scríobh 3; bhí an Ríordánach fós ina bheathaidh nuair a tháinig Scríobh 2 amach dhá bhliain roimhe sin agus tá fós agam an chóip a bhronn sé orm agus an síniú so curtha leis aige: ‘Dom chara ionmhain léannta fealltach ó Sheán Ó Ríordáin, D[ónall] D[ubh], B[od] St[aite], 2/2/76 A.D’. Is fada a bhí Dónall Dubh, nó an fiach dubh, ag faire air; is fada a bhí sé sa leabhar aige, agus gan puinn moille eile le déanamh anois aige, agus mar le Bod Staite is ag Seán is fearr a bhí a fhios cérbh é féin anois. Duine eile a chaithfeadh é a thionlacan sa scríbhneoireacht, an alter ego, cé gur sa phrós is mó a bhuailimid leis toisc gan ach slí a bheith don ego féin sa bhfilíocht de ghnáth. A leithéid seo:

Fuaireas litir maidin shamhraidh anuiridh ó fhile á rá liom go raibh sé i dTigh na nGealt agus ar son Dé cuairt a thabhairt air. Dheineas um thráthnóna. Bhain banaltra fir an glas den doras agus dúirt liom bheith suite. Anairde staighre a bhí an file agus chuaigh an bhanaltra ar a thuairisc. Sa phasáiste a bhíos suite agus urlár cloiche a bhí ann. Thosnaigh mórshiúl gealt ag gabháil tharam. De réir

dealraimh bhí aistriú mór ar siúl. Bhí éadaí leapan á n-iompar ag cuid mhaith acu. Ghaibh fear meánaosta liath tharam agus gan air ach a léine. Bhí a bhaill ghiniúna le feiscint fé eireaball a léine. Bhí sé cosnochta. Ní raibh aon chuma náireach air, ach a mhalairt. Bhí sé chomh teann, chomh húdarásach as a arm agus a éide agus a bheadh easpag as bata na bachaille. Ghaibh scata eile tharam agus gan orthu ach léinteacha gearra agus iad ar fad cosnochta, clochnochta. Bhí a gcuid éadaigh [lae] ar a thuilleadh acu …

Tá fhios againn cén áit a casadh a leithéid seo ar dtúis air: sa sanatorium i Heatherside fadó. Thug sé gean do an uair sin agus d’aithneodh sé a dhuine muinteartha láithreach ina dhiaidh sin pé áit go dtiocfadh sé air agus níor gháthach gur i measc lucht ollscoile é. (Cé gur cuimhin liom an fear áirithe seo a theacht go dtí doras an tseomra chuige sa Choláiste agus an Ríordánach a thabhairt airgid do, airgead ná raibh aige le tabhairt, déarfá.) An éagóir a deineadh air féin, mar a mheas sé, ní cheadódh sé a dhéanamh ar an dara duine, fiú mara mbeadh de leigheas aige air ach an peann. Nuair a thosnaigh sé ag scríobh don Irish Times ar dtúis, dúirt Seán Ó Mórdha liom – aistí mar ‘Dónall Ó Corcora’ agus ‘Comhrá Dhónaill Uí Chorcora’ – bhíothas in amhras ná déanfadh sé an bheart; ansan tháinig ‘Tigh na nGealt’ agus aithníodh go ndéanfadh, go raibh a ghuth féin aimsithe aige agus rud le rá aige. Agus nárbh é Dónall Ó Corcora a abhar cóir, ach a leithéid féin. Sin é an fáth go raibh an meas go léir ar Beckett aige; mar a dúirt sé mar gheall ar Malone Dies: ‘Tá rud ag baint leis an scríbhneoireacht seo a fhágann gach scríbhneoireacht eile leamh, cé ná fuil d’aidhm ag Beckett, de réir dealraimh, ach bheith chomh leamh agus is féidir’. B’iontach leis gur aithníodh go raibh Beckett chomh maith san; b’iontach leis, chomh maith, ní foláir, a ghiorracht a bhí a ghaol féin leis. Dá gcuirfí Gaeilge ar an sliocht so as Malone Dies, abair, déarfaí gur ardaíodh glan amach as dialann an Ríordánaigh é; an t-aon ní amháin a sceithfeadh air an mothall gruaige san abairt dheiridh:

My possessions are in a corner, in a little heap. With my long stick I can rummage in them, draw them to me, send them back. My bed is by the window. I lie turned towards it most of the time. I see roofs and sky, a glimpse of street too, if I crane. I do not see any fields or hills. And yet they are near. But are they

near? I don’t know. I do not see the sea either, but I hear it when it is high. I can see into a room of the house across the way. Queer things go on there sometimes, people are queer. Perhaps these are abnormal. They must see me too, my big shaggy head up against the window-pane.

Ná ní fearr tuairisc a bheadh againn ar dhialann an Ríordánaigh ná a ndeir carachtar de chuid Beckett: ‘I’m too frightened this evening to listen to myself rot …So I’ll tell myself a story’. Ach do thugas geallúint dom féin fadó ná casfaí sa treo san arís mé … Braithim níos mó ar mo shocracht lasmuigh, ina measc siúd gur fhógair an Ríordánach uaidh iad sa dán ‘Dom Chairde’:

Cuireann sibh olc orm agus ní gan fáth; Seasaíonn bhur gcainteanna lánmhara, bhur dtuairimí údarásacha, bhur dtacaíocht d’bhur n-aicme bheag, don éagóir atá ag an láidir á imirt ar an lag sa domhan so inniu, agus leis na mílte bliain, ar scáth an teagaisc éithigh, tá sibhse fós a chraoladh, thar ceann na fírinne dá gcreidfí sibh, in ainm Chríost tá coillte agaibh: troidfead sibh go bás, cé sibhse mo chairde,

mar cloisim macalla ard bhur gcainte, fan pasáistí ar fuaid na staire, ag déanamh eirligh, ag satailt.

Is é dán atá trasna uaidh ar an leathanach roimis, mar a bheadh sé á sheoladh isteach – agus níl amhras ná gur d’aon ghnó a cuireadh ann é – ‘Ní Cehach Neamhshuim’ go bhfuil an rud céanna á rá ann droim ar ais, mar gurb iad so na nithe go bhfuil neamhshuim déanta ag na ‘cairde’ agus ag an saoltúlacht díobh:

Níl cuil, níl leamhan, níl beach, Dar chruthaigh Dia, níl fear, Nach dualgas dúinn a leas, Níl bean; ní cehach neamhshuim A dhéanamh dá n-imní; Níl gealt i ngleann na ngealt, Nár chuí dhúinn suí lena ais, Á thionlacan an fhaid A iompraíonn thar ár gceann, Ár dtinneas-ne ’na mheabhair.

Níor bhaineas leis ná leo. Bhíos chomh fada amuigh le héinne acu, agus níos faide b’fhéidir. Deineadh taibhreamh dom uair amháin gur casadh ar a chéile sinn tar éis dom an bheathaisnéis a scríobh agus nach róbhuíoch díom a bhí sé. Bheadh sé gach aon phioc chomh haireach ar na biografiends agus a bhí Joyce. Fear a bhraite ab é gach aon fhear a bhí riamh ina chuibhreann muna mbeadh an beagán ainniseoirí gur thug sé iontaoibh leo agus iad leis. Ní rabhas-sa chomh hainnis sin ar fad. Agus scaraim anois leis mar a scar sé fadó liom, i bhfad sara raibh a fhios agam é.

AN TEANGA EILE LEATH-LEIS

Alan Titley

Cé cheangail ceangal eadrainn, A theanga seo leath-liom? Muran lán-liom tú cén tairbhe Bheith easnamhach id bhun?

Tá teanga eile in aice leat, Is deir sí linn ‘Bí liom,’ Do ráinig dúinn bheith eadraibh, Is is deighilte sinn ó shin.

Má bhí teanga eile in aice le Seán Ó Ríordáin, ceist mhór is ea cad ina thaobh nár ghéill sé di, nár chuaigh sé ina bun. Ceist í, leis, ar féidir í a chur i dtaobh formhór mór na scríbhneoirí Gaeilge san aois seo caite, agus sciar maith mór de scríbhneoirí agus d’údair na Gaeilge le cúpla céad bliain anuas. An teanga eile a bhí in aice Sheáin Uí Ríordáin ní gá a rá gurbh í an Béarla í. Bhí Béarla maith ag Dáibhí Ó Bruadair, ag Eoghan Rua Ó Súilleabháin, ag Micheál Óg Ó Longáin – go deimhin is deacair cuimhneamh ar scothfhilí na Gaeilge le trí chéad bliain anuas ná raibh Béarla d’ardchaighdeán acu, agus go leor díobh is amhlaidh gur bhain siad triail éigin as rann éigin a bhreacadh sa teangain sin, leis. Agus go deimhin, bhí an ‘dá arm aigne’ ag an Athair Peadar Ua Laoghaire ón gcliabhán. Tá scéalta agus ábhar iriseoireachta ardchumais againn i mBéarla ó Mháirtín Ó

Cadhain agus ó Shéamus Ó Grianna, scéalta ar chaith siad dúthracht leo i gcaitheamh a saoil, in ainneoin gur fáisceadh iad araon as an dlúthphobal tuaithe Gaeltachta, an ‘local organic community’, mar a thug an Cadhnach féin air. Bhí maíomh agus mustar ar Shéamus Ó Grianna as a chuid Béarla agus ba é a bhí lánmhórálach as gur thuill sé an chéad duais sa Bhéarla sa choláiste oiliúna. Ní féidir a rá gur dhuine é a raibh cáil na caoine is na séimhe air, agus, i ndéanaí aimsire, dhiultaíodh sé scun scan aon Ghaeilge a labhairt le duine ar bith nár chainteoir dúchais é. Cara liom a chuaigh chun oibre ar an bhfoclóir, foclóir Uí Dhónaill, ina theannta, nuair a bheannaigh sé dho, dhiúltaigh Séamas ar Ghaeilge a labhairt leis ar an mbonn nár chainteoir dúchais Gaeilge é. Ba é dúirt mo chara leis gur dhiúltaigh sé siúd Béarla a labhairt leis ar ais mar nár chainteoir dúchais Béarla é féin. Léirigh Liam Ó Flaithearta ar leith amháin, agus Myles na gCopaleen ar an dtaobh eile, go bhféadfadh cainteoirí dúchais Gaeilge cáil dhomhanda a bhaint amach dóibh féin sa Bhéarla. Is chuige atáim, ná go raibh rogha riamh ag an gcainteoir dúchais Gaeilge dul le Béarla, agus sa lá atá inniu ann féin, an té is Gaelaí amuigh, sa cheantar is Gaelaí istigh, agus an traidisiún Gaelach is neamhphollta, neamhbhearnaithe ina thimpeall, Gaeil na nGael do gach leith de agus ó thaobh na dtaobhann, má ghabhann ar scoil in aon chor, má chasann murlán an raidió nó cnaipe na teilifíse, beidh Béarla chomh maith nó níos fearr aige in aois a dheich mbliana dó ná a raibh de Ghaeilge aige roimhe sin. Bhí idir Ghaeilge agus Bhéarla ag Seán Ó Ríordáin as a óige, cé go ndeir sé féin, ‘Bhíos gan Bhéarla gan Ghaeilge.’ Má bhí crothán éigin den dá cheann aige, nó gan aon cheann i gceart aige, b’éigean dó rogha a dhéanamh. Cad ina thaobh gur roghnaigh sé an Ghaeilge, ach oiread le scríbhneoir ar bith eile, nuair a bhí teanga eile in aice leis ag sméideadh air, ag imirt air, ag cur na súl tríd, ag tabhairt an ‘gabh i leith’? Is dóigh liom go bhfuil freagra ar an gceist sin, agus freagra cuibheasach soiléir, ach táim chun é a chur i leataobh na slí go fóill, mar is amhlaidh go bhfuil sí gaolmhar le ceist íogair eile a bhaineann linn go léir, agus a bhaineann leis an gcomóradh atá á dhéanamh againn ar Sheán Ó Ríordáin. Tá an comóradh seo á dhéanamh mar is mór againn é, is mór againn a chuid filíochta, d’fhág sé rian a chos orainn, agus is mór againn go raibh file inár measc arbh fhiú file a thabhairt air. Dúirt David Greene fadó gur cheart go mbeadh móráil orainn mar gur scríbhneoir Gaeilge ba ea an scríbhneoir próis ab fhearr agus ba thábhachtaí ó aimsir Joyce. Máirtín Ó Cadhain a bhí i gceist aige, ar ndóigh, agus cé gur féidir

linn a bheith amhrastúil ár ndóthain mar gheall ar na léigeanna peile seo a chuireann ealaíontóirí suas is anuas lena chéile, mar sin féin, ní foláir dúinn a chreidiúint go bhfuil scríbhneoirí agus machnóirí againn atá inchomparáide le caighdeán feabhais éigin lasmuigh dínn, le caighdeán feabhais a thuigfeadh duine as teanga isteach. Cad ab fhiú an Ghaeilge mura mbeadh inti ach córas comparáide ar an leibhéal is táire: ‘tá an cat ar an mat, tá Pól ar an stól’? Ba mhaith linn a ligean lenár n-ais go n-iompraíonn an Ghaeilge rud éigin luachmhar ná hiompraíonn Swahili ná Tuircis ná Urdu. Cé ná géillim aon phioc gur litríocht iarchoilíneach an Ghaeilge – agus daoibhse amuigh ansin ná leanann na díospóireachtaí critice seo a bhíonn ar bun sna hollscoileanna, is í is litríocht iarchoilíneach ná litríocht tíre a tháinig slán amach as fé bhun impireacht éigin, impireacht na Breataine nó na Fraince de ghnáth – ní ghéillim gur litríocht iarchoilíneach í an Ghaeilge, mar is amhlaidh go scríobhtar litríocht an lipéid sin i dteangacha an ghabháltais de ghnáth. Is í atá i litríocht na Gaeilge, mar sin, ná litríocht réamhchoilíneach, nó fhrithchoilíneach, nó le cruinneas, neamhchoilínithe. Litríocht í litríocht na Gaeilge nár ghéill. Mar sin féin táimid beo ar an saol seo. Má théimid go himeall Tierra del Fuego beidh an Béarla romhainn ann más olc maith linn é; má théimid go foirceann na Sibéire leanfaidh an Béarla sinn; má theichimid go harda Machu Picchu beidh an Béarla inár ndiaidh aniar. Níl aon éalú againn uaithi, is baolach, agus is í ceist í an féidir aon leas a bhaint aisti, nó an bhfuil i ndán go múchfaidh sí sinn go héag. Sa saol poiblí liteartha in Éirinn tá an Ghaeilge múchta. Fág eisceachtaí suaithinseacha scolártha as an áireamh – agus ní ag caint orthu sin atáim – d’fhéadfá Éire a shiúl agus ar éigean go mbeadh a fhios agat go raibh litríocht na Gaeilge riamh ann. Gabh leat isteach go dtí na hionaid fáilte ar fud na tíre, go dtí na ceardshiopaí atá ar maos i leipreacháin agus fóda móna agus bodhráin den uile dhath is mhéid, agus féach romhat ar na féilirí adeir ‘Great Irish Writers’, nó na place-mats adeir ‘Writers of Ireland’ nó na leabhair bheaga ghlasa sheamrógacha a mbíonn ‘Irish Writers’ mar theideal orthu, agus tá a fhios agat cad a gheobhair: Dean Swift agus George Bernard Shaw agus Oscar Wilde agus Sean O’Casey agus John Millington Synge agus W. B. Yeats agus W. B. Yeats agus W. B. Yeats. Agus má tá Brendan Behan ina measc anois is arís, is de thoisc gur ól sé piontaí seachas gur thál sé filíocht Gaeilge; is é The Hostage é i leaba An Giall. Agus má tá Flann O’Brien ann, níl aon trácht ar Bhrian Ó Nualláin.

D’fhéadfá Éire a shiúl ó Cheann Málanna go Carn Uí Néid agus mura mbeifeá géarshúileach agus tú a bheith id phúca léannta ní theangmhódh comhartha ná plaic ná leacht a thabharfadh le fios duit gurbh ann dúinn tráth, agus gurb ann fós dúinn. An t-aon dealbh a bhíodh ann de scríbhneoir Gaeilge, an dealbh de Phádraic Ó Conaire ar an gcearnóg i nGaillimh, baineadh anuas é, agus ní toisc gur shíl na turasóirí gur leipreachán eile a bhí ann. Tugtar turas ar Chluain Mhic Nóis agus ní bheadh sé iontach soiléir gurbh ann a scríobhadh cuid de sheoda na Gaeilge is na hÉireann. Ní bheadh a fhios agat go raibh ceann de na dámhscoileanna ba shaibhre sa Mhumhain sa Bhlárnain, is dá mhéid uaireanta is a phógfá an chloch, ní déarfaí leat é. Cén seans mar sin ag Seán Ó Ríordáin i mbliain seo a chomórtha? Múchann agus soilsíonn an t-aistriúchán. Nuair a chuirtear an mhionteanga sa mhórtheanga, níl feidhm ag an mionteanga níos mó. Tá scríbhneoir den scoth ón Afraic Thoir darb ainm dó Ngugi wa Thiong’o a scríobhadh i mBéarla ar dtúis faoin ainm James Ngugi. Tar éis cúpla úrscéal den scoth a chur de i seascaidí na haoise seo caite, úrscéalta a thuill cáil idirnáisiúnta amach dó féin, d’iompaigh sé ar a theanga dhúchais, an Kikuyu, agus chrom ar scríobh inti. Nuair a tháinig aistriúchán Béarla dá shaothar is déanaí amach i mbliana, fiafraíodh de ag preasócáid cad é an gaol a bhí idir an leagan Kikuyu, a foilsíodh dhá bhliain roimhe sin agus an leagan Béarla, is é a dhein sé, thóg sé an leabhar Béarla ina láimh agus dúirt sé, ‘Dá mba rud é gur scríobhas an leabhar seo ar dtúis’ – agus ansin chomharthaigh sé an leabhar Kikuyu – ‘ní bheadh ann don leabhar seo!’ Is dóigh liom gur samhlaoid iontach gléineach í sin den chaidreamh, den chaidreamh cumhachta, a bhíonn ann idir an dá theanga, teanga amháin a bhfuil siúl an tsaoil aici agus longa ar an bhfarraige agus saighdiúirí go híor na spéire agus buamaí gan áireamh go socair ina silos, agus teanga eile a bhfuil cúpla píce sa tuí lasnairde aici. Ina choinne sin, an té atá gan Ghaeilge, nó a d’fhoghlaim cúpla dán ó Folens Notes ar chúl an ranga, nó nach raibh an t-ádh leis teangmháil cheart a dhéanamh leis an teanga uair ar bith ina shaol – agus is cinnte nach bhfaighidh sé mórán léaspairtí tuisceanacha ó na gnáthnuachtáin – duine ar bith a léigh an teagarfhocal san Irish Examiner Dé Céadaoin seo caite nuair a dúradh mar gheall ar an aighneas atá ar bun sa Daingean gurbh é a bhí sa scoil sórt ‘Finsbury Park mosque by the sea’ – ní bheifear ag súil le tuiscint dá laghad don Ghaeilge. Ach an duine seo, an duine samhalta seo, duine samhalta a bhfuil na céadta de mhílte de ann, sa chás is go lorgódh sé eolas ar litríocht na Gaeilge, go háirithe an nualitríocht, cad a gheobhadh sé i bhfoirm aistriúcháin?

Gheobhadh sé cuid de chlasaicigh an Bhlascaoid, gan amhras. The Islandman, Twenty Years A-Growing, Peig, Island Cross-Talk, A Pity Youth Does Not Last agus, ó Chorcaigh, The Man From Cape Clear sa tslí dhuit gur dhóigh leis gurbh oileánaigh sinn go léir. Dá mhéid mo mheas orthu seo mar leabhair Ghaeilge, agus is mór é, is eagal liom gur léiriú an-leataobhach ar fad é ar bhreis agus céad bliain de scoth na scríbhneoireachta. Ba mheasa ná sin an scéal nuair a léifeadh sé The Poor Mouth le Myles, mar mhéadódh ar a thuairim gur dream iad na Gaeil a raibh an bhochtaineacht agus an ainnise agus na muca fuaite leo go deo. Tá cúpla aistriúchán ar chúpla scéal leis an gCadhnach againn, mar a chéile le Máire; den dá chéad go leith úrscéal timpeall is atá sa Ghaeilge, deinim amach go bhfuil tuairim is cúig cinn a bhfuil aistriúchán ar bith orthu. Príomhshaothar taighde próis na Gaeilge, leabhair a nocht tuiscintí nua fé Éirinn dúinn, Scéal na hIomána le Liam Ó Caithnia, arb é an leabhar is tábhachtaí de chuid stair shóisialta na ngnáthdhaoine in Éirinn dár foilsíodh riamh, ní heol do na hiriseoirí leisciúla a bhíonn ag trácht um stair na hiomána ar an gcéad Domhnach de Mheán Fómhair agus Corcaigh ag tabhairt aghaidhe ar Chill Chainnigh arís don seachtú bliain as a chéile, ní heol dóibh é a bheith ann. Ní heol don aos staire go bhfuil athscríobh bunúsach déanta ar scéal na hÉireann sa seachtú is san ochtú haois deág ag Breandán Ó Buachalla ina Aisling Ghéar, ceann de na saothair is reivisiniúla dár breacadh lenár linn, ach ní sa chéill a bhíonn ag daoine leis an bhfocal sin de ghnáth. Tá an fhilíocht againn, ar ndóigh. Bíodh is go bhfuil fáil ar aistriúcháin de chuid Mháirtín Uí Dhireáin le suim bhlianta anuas, ní léir dom go nochtann siad sna cnuasaigh choiteanna d’fhilíocht na hÉireann a thiteann anuas de phlimp orainn de shíor is de ghnáth. Go deimhin, ní heol dom gur díolamaíodh aon phioc de dhánta an Direánaigh in aon cheann de bhailiúcháin Modern Irish Poetry, nó Irish Poetry of our Time, nó Irish Poetry Today, nó the Irish Muse, nó New Irish Poetry nó Yet More Irish Poetry, nó Yet More Irish Poetry Again nó pé cnuasach is mian le foilsitheoir a scaoileadh uaidh ó bhliain go chéile. Ina choinne sin tá cnuasaigh dhátheangacha d’fhilíocht Louis de Paor is Chathail Uí Shearcaigh ar fáil le tamall, agus níl aon amhras ná gur cabhair iad d’fhonn poiblíocht a fháil, agus is mór an áis iad nuair a bhíonn léamh filíochta le déanamh. Agus mar bhuaic air sin ar fad, ar ndóigh, tá gaisce Nuala Ní Dhomhnaill. Dá fheabhas mar fhile í Nuala – agus d’aithin Seán Ó Ríordáin an méid sin nuair a dhein sé tagairt di in alt leis san Irish Times ag tuar go raibh na harda móra i ndán di ar bhonn a raibh foilsithe in Innti –dá fheabhas mar fhile í Nuala, níl aon amhras ná gur breisiú ar an bhfeabhas sin an freastal atá déanta uirthi ag filí

aitheantúla an Bhéarla lena gcuid aistriúchán, príomhfhilí Béarla na hÉireann soir is siar: Seamus Heaney, Paul Muldoon, Derek Mahon … Agus níl aon amhras ná gurb uaisle Nuala dúinn na haistriúcháin seo a bheith déanta uirthi, agus ruithne an aitheantais a bheith ag soilsiú ar ais orainn. Ní mór ná gur tost ar fad é i gcás Sheáin Uí Ríordáin de, áfach. Nuair a deireann lucht an aineolais linn nach bhfuil faic sa Ghaeilge seachas béaloideas agus rabhcáin agus cuimhní cinn seandaoine, is é an freagra a thugaimid ná go bhfuil Seán Ó Ríordáin againn. Nuair a fhiafraítear cad ina thaobh ná fuil sé tiontaithe go dtí an Béarla uilíoch, caighdeán óir an fheabhais agus miosúr do-earráideach an fhiúntais, dar leo, níl de fhreagra againn ach monabhar ciúin as cúinne an bhéil. Agus cuimhnímid, b’fhéidir, go bhféadfadh go ráineodh go dtarlódh dá mbeadh an saol ar chor eile ar fad, gur file Béarla a bheadh in Seán Ó Ríordáin. Tar éis an tsaoil tá dornán de dhánta Béarla le fáil i measc a chuid scríbhinní. Ní hé gur dánta den scoth iad, ach is dánta iad. Tá filíocht iontu:

Rain fell all day, all day grey rain, Hen-plumes clung bald, tin sheds shone wet, Eyes quenched, you felt June-sunned joy wane; Sky-lines last night so thin and set Now mist in melting shivers like A drunken guess of fainting eyes.

Tús dáin dar teideal ‘A Wet June Day 1943’ – agus cé ná fuil mórán Ríordánach mar gheall air seachas ‘June-sunned joy’ b’fhéidir, ar dhóigh leat go raibh sé Hopkinsúil ar shlí éigin, ina dhiaidh sin, is mó éigsín a bhreac gliogar ba ghliogrúla go mór ná é laistigh de chlúdaigh chrua na leabhar filíochta. Is Ríordánaí go mór ná sin, dar liom, dán eile dá chuid a bhfuil an teideal iontach air ‘On seeing Arty Mannix’s knees wobble mechanically in the presence of Mr. O’Brien’. Is geall le ceann de na dánta grinn é seo aige, na dánta sin ar luaigh Seán Ó Tuama ina thaobh go raibh ‘giúmar leipreachánach’ iontu, dánta ar nós

‘An Lacha’ agus ‘Tulyar’:

And slowly through the crowded street Of faces looked at and forgot, With thoughtful compromising feet We both unscrewed ourselves and caught

A glimpse of Arty Mannix’s frame, As with pants-wrinkling trembles slow A human egg-beater he came, Knee-wobbling past the GPO.

And then we laughed at fervent length, De-selved ourselves in rural roar, Packed into it each ounce of strength In vast abandon like a whore.

We yelled our love incontinent For all things strange, fantastic, odd, The crooked things of accident, The fumbles of our funny God.

Is beag duine adéarfadh ná fuil Seán Ó Ríordáin sna línte sin idir cheardaíocht agus aiteas agus ghreann agus fhealsúnacht, más féidir a leithéid a lua leis in aon chor. Nach é an Ríordánach ina chrutaon é na línte deireanacha sin: ‘For all things strange, fantastic, odd,/ the crooked things of accident,/ The fumbles of our funny God.’ Dá réir sin déarfá nár iarracht iomrallach amú ar fad é an Ríordánach a Bhéarlú. Tar éis an tsaoil léimse, agus léann go leor againn, dánta éagsúla atá aistrithe ó theangacha éagsúla go Gaeilge, agus go Béarla, agus go dtí pé teangacha eile a bhfuil breaceolas éigin againn orthu. Ní bheadh Willem Roggeman ná Peter Huchel ná Francisco Alarcón léite agam murach Gabriel Rosenstock, ná Marin Sorescu murach Aodh Ó Canainn, ná Ernesto Cardenal murach Tomás Mac Síomóin. Tá Pushkin leite agam sa Bhéarla ceal Rúisise, agus Fernando Pessoa ceal Portaingéilise, agus Yehuda Amichai ceal Eabhraise, agus cé ná fuil dabht faoin spéir orm ná fuilid á mblaiseadh go hiomlán agam, ná go deimhin go bhfuil radharc á fháil agam ar bhunchampa na tuisceana, ná go bhfuil ceol im chluasa arb é ceol na bhfocal é, mar sin féin, tá teangmháil éigin á dhéanamh agam leo, más teangmháil bhotúnach, leataobhach, chéasta, chasta, chráite, cham féin í. Má léim aistriúchán éigin ar dhán éigin le Zbigniew Herbert, táim lánsuite de nach iarratas cánach ó na coimisinéirí ioncaim é, ná sliocht éigin ón gCórán. Gabhann rud éigin trasna an droichid i ngníomh an aistriúcháin. B’fhéidir ná fuil ann ach scáil nó taibhse nó púca nó clúracán, seachas aon rud a bhfuil fuil agus feoil á n-iompar aige. Agus féach cheana a bhfuil de dhifriúlacht idir an focal ‘clúracán’ – a raibh an Ríordánach thar a bheith tugtha dó – agus aon iarracht a bheadh ann ar theacht ar leagan Béarla den fhocal céanna. Is cinnte nach ‘fairy’ é an clúracán, ná ‘pixie’, ná ‘brownie’, ná ‘sprite’ an Bhéarla. Fásann clúmh ar chlúracán ná fásann ar cheann ar bith eile de na sprideanna sin. Ach fós gluaiseann rud éigin san imeacht ó theanga amháin go teanga eile. B’fhéidir gur lú a ghluaiseann san fhilíocht ná in aon aistriúchán eile. Ach is mó sin duine a dhein iarracht ar an Ríordánach a Bhéarlú, agus b’fhéidir gurb iad is fearr tuiscint ar an mbóthar is ar na bobghaistí ar gach taobh den slí: is eol dom go bhfuil leaganacha Béarla de dhánta dá chuid déanta ag Seán Ó Tuama, Coslett Quinn, Muiris Ó Ríordáin, James Gleasure, Gabriel Fitzmaurice, David Marcus, Richard Ryan, Valentin Iremonger, Eithne Ní Loinn, Patrick Crotty agus Eoghan Ó hAnluain. Tá cnuasach i bhfad níos iomláine ná sin déanta ag Greg Delanty

dar teideal Selected Poems of Seán Ó Ríordáin in Translation, ach níl teacht go poiblí ar an leabhar sin de dheasca aighnis chóipchirt agus foilsitheoireachta. Cuid éigin de dhánta an Ríordánaigh táid aistrithe fé dhó nó fé thrí. Ba dhóigh leat go mbeadh ár mórdhóthain ansin le bheith ag cogaint orthu. Is dóigh liom féin go n-oibríonn an t-aistriú atá déanta ag Coslett Quinn ar ‘An Lacha’ go seoigh:

We all know about the duck absurd bird, damned by her ill-luck From paces long and strong and free It is her fallen nature now to be An awkward stumbler that goes bumping all her way broken and unmetrical rocking and rolling on her posterior, yet looking so determinedly superior That marvelling at such courage you must say

See how heroic couplets stalk this way, Yet how obvious it is to the discerning that the best she can do is vers libre.

I ndeireadh thiar, áfach, is dán éadrom é sin, agus an fad is go mbeirtear greim ar an ngreann, agus ar an rithim phrumpalárnach, rithim a fhreagraíonn go binn do choiscéim lapadaíolach na lachan, tá gach seans ann go dtiocfaidh slán. Agus is dóigh liom go n-éiríonn le David Marcus cuid éigin de ‘Oíche Nollaig na mBan’ a thabhairt leis, an rithim go dearfach, blas na samhlaoidí, neart an Bhéarla ag síneadh suas le feothan na Gaeilge:

The grating gates were gaggling geese, The river a bronchial bull, And my candle was doused with a splutter of grease By wind that hit it full.

I hope that self-same storm will come The night that I am weak From the dance of life returning home As the light of sin grows bleak,

That the chilling screams will lash like whips And the crazy cries will drown Both the sound of silence as through me it slips And the battery running down.

Is féidir linn argóint a dhéanamh maidir le hoiriúnacht chuid éigin den teanga ansiúd, ach níl aon amhras ormsa ná go bhfaighimid blas dílis éigin den bhundán sna haistriúcháin úd. Is í an cheist, ar ndóigh, ná cad í an chiall a thugaimid do cad is aistriúchán ann? Níl a fhios agam cé adúirt go bhfuil aistriúchán ar nós leannáin: má tá sí go hálainn, ní dócha go mbeidh sí dílis; agus má tá sí dílis, ní dócha go mbeidh sí go hálainn. Is dílse go mór iad formhór na n-aistriúchán atá ag Thomas Kinsella in An Duanaire ná a bhfuil luaite agamsa go fóill, ach ní filíocht, ná prós, ná fuil, ná feoil, ná iasc lofa féin iad. Is amhlaidh go raibh teannas riamh ann idir an duine a bheadh ag iarraidh dán a aistriú ‘go litriúil’ – má tá a leithéid d’earra ann – agus an duine a bheadh ag iarraidh dán nua a chumadh mar mhalairt ar an mbun-dán. Tá daoine ann a mhaífidh go mbeidh an fhilíocht sa bhrí litriúil ar aon nós, mar nach támhchuid draíochta bhreise í an fhilíocht sa dán, ar nós mar a chuirfeá siúicre ar chíste. Ina choinne sin, tá an campa eile atá láidir air gur de na focail, agus a ngabhann leo, atá an dán déanta, agus ní de na smaointe ina línte díreacha ina seasamh ar an aer. Féach romhainn an chéad rann den dán cáiliúil ‘Adhlacadh mo Mháthar’, céadvéarsa a raibh mórán suaitheadh ina thaobh cheana maidir le ‘Gaelachas’ nó le ‘neamh-Ghaelachas’ na teanga is na híomhánna ann.

Grian an Mheithimh in úllghort Is siosarnach i síoda an tráthnóna, Beach mhallaithe ag portaireacht

Mar screadstracadh ar an nóinbhrat.

Seo mar atá sé ag Valentin Iremonger:

A June sun in an orchard, A rustle in the silk of afternoon, The droning of an ill-natured bee Loudly ripping the film of evening.

Tabharfaidh mé leagan Ghabriel Fitzmaurice daoibh láithreach:

June sun in the orchard And a silken rustling in the fading day, An infernal bee humming Like a screamtearing of the evening’s veil.

‘Silksusurrus of afternoon’ atá ag Greg Delanty sa chuid is íogaire den véarsa sin, agus ‘ululatearing’ a scaoileann sé chugainn mar ‘screadstracadh.’ Thógfadh sé seimineár fada malltriallach na leaganacha seo a shíneadh suas lena chéile agus an meáchan fé leith atá ag ‘siosarnach i síoda an tráthnóna’ a chur suas is anuas le ‘rustle in the silk of the afternoon’, nó le ‘silken rustling in a fading day’, nó le ‘silksusurrus of afternoon’, gan trácht ar ‘screadstracadh’ agus ‘loudly ripping’ seachas ‘screamtearing’ seachas ‘ululatearing’, gan rithim na véarsaí a bhac, ná an tslí a leanann siad siar amach go deireadh an dáin le guth

inaitheanta, inchloiste. Pé iomrascáil a dhéantar leis na focail sin, is iomrascáil fhileata atá i gceist. Éifeacht ealaíonta a bhí i gcónaí le ‘siosarnach i síoda an tráthnóna’ agus le ‘screadstracadh ar an nóinbhrat’ mar níl aon bhrí phrósúil, fhuar, laethúil siúl na slí acu. Is é sin a dhéanann an file. Baineann síneadh agus screadstracadh as an dteangain. Nuair a cuireadh ina leith gur ag aithris ar an mBéarla a bhí sé sa véarsa sin féin, is de shuimiúlacht a dheacra is atá sé ar fhilí an Bhéarla, lán triúir díobh, é a thabhairt chun a gcló féin. An file Gaeilge dhein sé an léim sa duibheagán riamh. Is beag file Gaeilge le trí chéad bliain anuas ba chruthaithí ná Dáibhí Ó Bruadair. Cén duine againn a thuigeann go slánchruinn véarsa buile álainn Aogáin Uí Rathaille, an véarsa a sheachnaítear, a ngabhtar timpeall i bhfad na slí air, in ‘Vailintín Brún’? Ba dhóigh leat gur dán deas feargach é ar feadh tamaill, dán é atá inmhínithe mar aghaidh, ach ansin ardaíonn sé a ghuth agus titeann na spéartha agus réabtar caille neimhe lasnairde sa dá líne thosaigh go háirithe:

Clúmh na n-ealtan meara snámhas le gaoith mar lúireach dealbh cait ar fhásach fraoigh, diúltaid ceathra a lacht a thál dá laoigh ó shiúil Sir Vail i gceart na gCárthach gcaoin.

Féach leat ansan dán ar bith, véarsa ar bith, líne ar bith de chuid fhile ar nós, abraimis, Seán Ó Murchadha na Ráithíneach. Lán chúig chéad leathanach nach mór dá shaothar i mionchló Gaelach a sholáthraíonn Tórna dúinn san eagrán a chuir sé amach i 1954, nach mór dhá chéad dán, deich míle líne, agus an bhfuil oiread is dán amháin ar fiú dúinn é a léamh inniu? An bhfuil solaoid, nó nath, nó íomhá ar éirigh leis a chur leis an dteangain? An aige atá na dánta is ceolmhaire, gan dealramh, is fearr, nó is measa, ar bith? An aige atá an sodar is rithimiúla agus is binne gurb é gliogarnach gliug a thús is a dheireadh? Gnó de ghnóthaí an fhile, an scríbhneora, is ea cur leis an dteangain. An teanga a athbheochaint. Speach a bhaint aisti. Dhein Seán Ó Ríordáin é sin ar chuma nár

dhein Seán Ó Murchadha na Ráithíneach mar shampla singilte aonair amháin d’fhilí an ochtú céad déag. B’fhéidir gur bhain seo le Seán Ó Ríordáin toisc go raibh teanga eile in aice leis, agus go raibh an cathú air dul anonn. B’fhéidir gurbh éigean dó breith ar urla bheag gach focail nuair a bhí na focail sin ar tí a shleamhnaithe uaidh:

Nuair a bhíonn focal á chuardach agam agus dán a scríobh agam triallaim roinnt focal mar seo: téim síos staighre an fhocail agus isteach i seomra an fhocail agus lorgaim an tine agus bím’om ghoradh féin agus bíonn fhios ag mo chroí sar i bhfad an bhfuilim i dtigh ina bhféadfainn mo leanbh d’fhágaint.

Mar adeir sé in áit eile fós, cuardaíonn sé ‘tinteánachas’ gach focail, agus ní hionann tinteánachas na bhfocal Gaeilge agus tinteánachas na bhfocal Béarla. Agus arís eile:

Níorbh é an t-ábhar amháin a chorraigh mé agus a bhog mé chun véarsaí a scríobh. Do chorraigh an teanga féin. Is mó dán díobh, pé acu olc maith iad, a tháinig as líonrith, as excitement na teanga féin. Is mó a oibrigh an teanga mé ná aon rud eile.

Más í an teanga féin, tinteánachas gach focail, a chorraigh chun filíochta é, cad ab áil le haon duine eile amuigh ansin as teanga isteach dul i ngleic leis? B’fhéidir gur samhalta le hainmhithe iad gach teanga – is dúile beo iad, ach nach ionann an bheatha a iompraíonn gach ceann díobh. B’fhéidir gur gabhar meigeallach uasal í an Ghaeilge, nó faolchú nár ceansaíodh, agus gur madra slíoctha síodúil ag Crufts é an Béarla, nó capall a bheadh ag an Aga Khan. Is féidir le hainmhithe féachaint ar a chéile agus drannadh le gach éinne, ach is deacra dóibh crosphórú éiritheach sláintiúil a dhéanamh. An bhfuil Seán Ó Ríordáin inaistrithe go Conamara féin? Nó go Cúige Uladh?

Tá tugtha fé ndeara ag lucht léirmheastóireachta gur mhóide an meas atá ar an Athair Peadar Ua Laoghaire dá ghiorracht is atá tú do Ghaeltacht Mhúscraí; agus tá tugtha fé ndeara ar an gcuma chéanna gur lúide an seasamh atá ag Séamus Ó Grianna de réir mar a bhogtar ó dheas ó na Rosa. Shaibhrigh Ó Ríordáin an Ghaeilge. Is é sin le rá, chuir sé léi, sa tslí is go naithnítear na nathanna is na frásaí is na cora teanga a chum sé. Tá siad anois ar bhéala daoine, nó ar imeall a mbéal. Is beag scríbhneoir nua-aimseartha Gaeilge ar féidir é sin a mhaíomh ina thaobh. B’fhéidir nach bhfuil aon dán slán, cruinn, neamhphollta a thuirlingíonn ar a cheithre chrúb aige. Ach is earra dofhála é an dán foirfe, an dán críochnúil, an mhuire gan smál. Na filí is fearr dá raibh, is smutanna díobh a fhanann againn. Línte fánacha thall is abhus. Íomhá ghreanta. Nóta ceoil sa chluais. Meafar a bhogann nó a bhíogann an croí. Focal a bhfuil casadh bainte as. Samhailt nár samhlaíodh cheana. Gliocas glic glé. Tá a sciar féin agus thairis díobh sin ag Seán Ó Ríordáin:

Tá Tír na nÓg ar chúl an tí, Tír álainn trína chéile.

Gur ghíosc geataí comharsan mar ghogallach gé.

Ba mhaith liom breith ar eireaball spideoige.

Is laethanta an pheaca bhoig mar bhreoiteacht ar mo chuimhne.

Ní bhlaisfidh sé choíche tréanmheisce mná

A chorraíonn mar chreideamh na sléibhte.

Mise istigh Is mise amuigh Is an mise ceart as baile.

I bhfírinne na haigne Tá oileán séin Is tusa tá ar marthain ann Is triall fád dhéin.

In aice an fhíona tá coinneal is sceon.

Tá ba ar an mbóthar ó thuaidh Is níl ba na síoraíochta chomh ciúin.

Is ceanglód an chonairt smaointe Tá ag drannadh im thimpeall San uaigneas.

Tá fairsingeacht smaointe

San abairt is lú.

Nuair do rincis-se go macnasach Ar ghob an tsaoil.

Do leanadh leis an gcantaireacht I mainistir na feola, Na cuisleanna mar mhanachaibh Ag siollabadh na nónta.

Chonac saol mar scéal fiannaíochta Fadó, fadó, ar maidin.

Do choinníos uirthi greim docht An urla bheag dem shuan.

Tá an seomra teann le bagairt na marbh.

Ragham amú tamall eile Is chífeam an tír.

Pé Béarla a chuirfear orthu seo, agus tá cuid acu cruthaitheach, ealaíonta, ní bheidh an giodam iontu is atá sna frásaí Gaeilge. Is den saol nua iad na nathanna Gaeilge; is de mhianach úrnua miotail ar fad iad. Is den seansaol iad an Béarla mar tá an uile ní feicthe aici. Na comhfhocail a dhealbhaigh Séan Ó Ríordáin – leithéidí ‘snabsmaointe’, ‘macsmaointe’, ‘focaldeoch’, ‘screadstracadh’, ‘sobalghol’, ‘ag clódhearmad’, ‘daoscarscread’, ‘sreangtheicheadh’ – b’oidhreacht choiteann an tseachtú haois déag iad sin, ach gur chuir sé beocht nua iontu, thug sé ardú céime dóibh, ghairm sé chuige iad, dhein sé dánaíocht ar an dteangain, dánaíocht arb é dualgas an scríbhneora é riamh anall. Éiríonn lena chuid aistritheoirí focail agus frásaí a bhfuil bíogadh iontu a sholáthar dúinn, leis. Ach go minic ní hiad frásaí bíogúla an Ríordánaigh a thálann frásaí bíogúla na n-aistritheoirí, agus go minic is í an teanga nua a labhrann níos airde ná an bun-dán. Is féidir liom géilleadh éigin a thabhairt do ‘Whirr of a fragile moth, a page turning,/ a spoiling of tiny wings’ ó ‘Na Leamhain’, nó ‘Here’s the story of the duck,/ a bird eternally stuck/ with a gammy gait’ mar thús ‘An Lacha’, ach tá rud éigin ionainn a éiríonn aníos inár mbolg ar chloisint ‘I would like to rout the spirit of those knee-brushers’ ar ‘Ba mhaith liom sprid lucht glanta glúin a dhíbirt’ nó ‘There are cows on the north road/ But the cows of eternity are still making noise’ ar ‘Tá ba ar an mbóthar ó thuaidh,/ Is níl ba na síoraíochta chomh ciúin.’ Nó ‘Little Professor Aesop,/ That knowledgeable fairy’! Ní mór ná go dtabharfaidís an gác duit. Agus sin í an fhadhb atá againn. Sin iad an dá thine Bhealtaine. Siúl ar imeall na faille is ea gníomh an aistriúcháin ar an gcuid is fearr de. Is róbhaol go dtitfidh tú neomat ar bith. Ina choinne sin ní foláir don aistritheoir ach oiread leis an scríbhneoir an léim sa doircheacht a thabhairt idir dhá ghuth, idir dhá chiúnas. B’fhéidir gur comhrá idir cleití is craiceann atá san aistriúchán, pósadh idir corp na gconsan i dteanga amháin agus anam na ngutaí sa teangain eile. B’fhéidir gur mangaire luaithrigh é an t-aistritheoir, agus gurb é a loscann na focail. Mar tá buaiceas i smior gach aon fhocal laistigh, agus is é gnó an aistritheora teacht ar an mbuaiceas sin agus é a adhaint. Sin é tinteán an Ríordánaigh againn, agus tinteánachas na teanga. B’fhéidir gurb é an t-aon duine a thiontódh na dánta seo a bhfuilimid ag plé leo go héiritheach ná ath-Ríordánach. Agus sa chás san, chaithfeadh an Béarla a bheith ina Ghaeilge, leis, rud ná fuil.

AITHNE, AN EA? N’FHEADAR

Gearóid Ó Crualaoich

Táim an-bhuíoch go léir de riarthóirí na sraithe seo cainteanna as ucht cuireadh a thabhairt dom labhairt anocht i gcuimhne ar Sheán Ó Ríordáin. Deinim amach gur toisc aithne de shórt éigin a bheith agam air is ea a smaoiníodh orm don ghnó. Teastaíonn uaim, le teideal mo chainte, an bonn a bhaint láithreach d’aon tuairim i dtaobh na haithne sin a bheith éasca ná simplí. Beidh sé soiléir, tá súil agam, sa mhéid a bheidh le rá gur mó den anaithne agus den neamhaithne a bhí, agus atá, sa treis. Cad is aithne ann, pé scéal é? Tá dhá fhocal ‘aithne’ ann sa Nua-Ghaeilge le sanasaíochtaí agus le réimsí céille éagsúla. Ceann acu ciallaíonn sí taithí agus tabhairt faoi ndeara; a fhios agat go maith cé hé, cé hí nó cad é atá romhat sa ród. Ní duine ná rud allúrach ná coimhthíoch atá le tabhairt faoi ndeara agat ach neach agus ní go bhfuil seanthaithí agus seaneolas agat air. Labhraimid ar na seacht n-aithne do bheith againn, b’fhéidir, ina leithéid de chás. Luafad anseo seacht gcineál aithne a bhí agam fhéin ar an Ríordánach agus chífimid a laghad d’aithne agus a bhí i gceist dáiríre le gach ceann deiridh acu. An focal eile ansan, is é is brí leis ordú nó dlí a tugtar le comhlíonadh. ‘Aitheanta’ an uimhir iolra den bhfocal sa chás seo agus cuimhnímid ar Aitheanta Hammurabi atá ar eolas le ceithre mhíle bliain sa Mheán-Oirthear mar bhonn le mórán de shibhialtacht na Babalóine agus a shíolraíonn uaithi sin. Agus arís tá Aitheanta Mhaoise ar eolas le os cionn trí mhíle bliain laistigh den gcultúr Eabhraise agus den gcreideamh Críostaí. Ó thaobh an fhocail ‘aithne’ sa chéill seo tá tabhacht ar leith, i gcás Sheáin Uí Ríordáin, leis an aon aithne mhór bhunúsach amháin a leag Sophocles na Sean-Ghréige síos don duine lena shaothar drámaíochta dhá mhíle go leith blian ó shoin, is é sin, ‘Bíodh aithne agat ort féin’. Ag tabhairt cuntais ar chomhlíonadh na haithne sin de chuid Sophocles a bhí Seán Ó Ríordáin i gcaitheamh a shaoil dar liom, ina dhialann agus ina chuid

filíochta. É de shíor ag dul amach air féin mar chréatúr a bhí faoi gheit braistinte de ghnáth agus a raibh sé de bhua aige, agus de mhallacht air, íogaireacht neamhchoitianta a bhreith leis sa ghnó. Ba é toradh an ghnó chéanna gur thug sé amach i bhfocail agus i scríobh an t-ionadh agus an sceon a leanann aithne dhoimhin an duine air agus uirthi féin agus ar an saol mórthimpeall lena heaspa bhunúsach brí. Níor dheacair tagairt don léargas atá le fáil air seo i measc na filíochta aige ach is é mo ghnó anois cur síos beag a dhéanamh ar na seacht neamhaithne a bhí agam féin air:

I An bhliain 1958 atá ann, is dóigh liom, agus táim meáite ar thabhairt fén dtiomáint a fhoghlaim. Tugaim aghaidh ar Halla na Cathrach agus, laistigh den chathair ghríobháin ghloine sin, bainim amach Oifig na Mótar-Chánach. Is é atá uaim foirm iarratais le haghaidh ceadúnas sealadach tiomána. Ar an dorchla folamh tá raidhse doras romham. Aimsím an ceann cuí agus téim isteach i seomairín le cuntar ard lom adhmaid. Níl éinne le feiscint laistiar de. Baintear geit asam nuair a phreabann aníos laistiar cabhail fir fé chloigeann cruinn maol le súile faghartha. Tá sé mar a bheadh cur isteach déanta agam ar ghnó éigin thíos as radharc, agus nach róbhuíoch a bhíothas díom. ‘Yes?’ a caitheadh chugam, agus mhíníos cad a thug isteach mé. Gan aon fhocal eile síníodh chugam an fhoirm féna chló dearg agus a fiche ceist le freagairt ar dhá thaobh na bileoige. Chromas ar í a líonadh go macánta ar an láthair. Tá a fhios agaibh go léir gurb é an chéad cheist ar a leithéid d’fhoirm ná ceist i dtaobh aon ní a bhaineann leat a d’fhágfadh id dhainséar tú do thiománaithe eile. Sna cásanna seo, gan amhras, is éigean domsa mé fhéin a aithint go hoifigiúil mar ábhar dainséir. Níor bhaol dom aon cheist eile. Ach é a bheith ar fad líonta suas shíneas an fhoirm isteach thar an gcuntar don té istigh. Thóg sé sin peann as a phóca brollaigh agus thosnaigh ag seiceáil mo chuid freagraí ceann ar cheann. Thosnaigh sé, mar a tharla, le ceist uimhir a fiche ag bun an leathanaigh ar chúl na bileoige. Bhí a pheann ag léimt ó fhreagra go freagra suas go barr agus landáil an peann ag bun an leathanaigh arís nuair a casadh an bhileog aghaidh suas. Ar deireadh shroich an peann ceist a haon ar bharr na foirme. ‘Oh!’ a chuala agus d’imigh cloigeann is cabhail ó radharc arís orm síos fén gcúntar. Thánathas ar ais aníos le foirm eile, a síneadh chugam leis an ordú agus leis an aithne ‘Get your doctor to sign that.’ B’in a raibh de chomhrá eadrainn agus d’imíos liom. Mar a

tharla níor bhacas leis an gceadúnas sealadach go dtí geall leis fiche bliain ina dhiaidh sin – i gcathair eile mar a tharla – ach níl an milleán do san á leagadh agam ar Sheán Ó Ríordáin, Cléireach Mótar-Chánach. Ná níor luas i bhfad ina dhiaidh sin leis, nuair a bhímis ag cabaireacht tráthnóintí Céadaoine sa Choláiste, conas gur casadh ar a chéile sinn an chéad lá. Ní bheadh cúis dá laghad ag Seán le cuimhneamh ormsa i Halla na Cathrach, dar ndóigh, ach dob ionadh lem chroí é nuair a thosnaíos féin ar mo chúrsa ollscoile i mbliain dheiridh na gcaogaidí a fháil amach i gceart cé a bhí romhan an lá san in Oifig na Mótar-Chánach. An chéad aithne a chuireas air, más ea, is trí Bhéarla a tharla sé agus is i ngan fhios dom fhéin a thit sé amach. Sa mhéid sin bhí sé samplach go leor den tslí gur i bhfad siar ón aithne, dáiríre, a bhí mo chaidreamhsa le Seán an lá is déine a bhí sé agus d’ainneoin chomh cineálta agus a bhíodh sé liom aon uair a bhuailimis ar a chéile.

II Chuas-sa siar go Corca Dhuibhne don gcéad uair samhradh na bliana 1958 agus chaithinn stráicí maithe ama thiar ann gach bliain ina dhiaidh sin ar feadh i bhfad. Ar an nGráig agus ar na Gorta Dubha a bhíodh staidéar orm agus, ag an am san, bhí mar a bheadh cúthail nó scáfaireacht éigin (tréithe ná baineann liom anois, go deimhin) am choimeád coitianta ó Dhún Chaoin, mar a raibh, mar a thuigeas, ionlár naofa na Gaeltachta agus cainteoirí Gaeilge, idir an pobal bunaidh agus chuairteoirí – ar nós Sheáin Uí Ríordáin – ná leomhfainnse dul ina measc! Chínn Seán thiar, ceart go leor, agus chuala go leor ina dhiaidh sin mar gheall ar a chaidreamh le muintir Dhún Chaoin – ó leithéid Joe Daly agus ón mBab Feiritéar – ach arís ceileadh orm (nó cheileas orm fhéin) ag an am seansanna chun aithne a fháil air sa bhall is mó gur bhraith sé féin ag baile.

III Anseo i gCathair Chorcaí sna seascaidí bhínn minic go leor ar imeall na buíne nó na hócáide mar a mbíodh Seán Ó Ríordáin ina phearsa poiblí i measc a chairde. Chaitheas cúpla béile ina theannta am lóin sa bhialann Five Star úd nár mhór an moladh a thug Máirtín Ó Murchú dhó ó thaobh a chompoird ná a sheasamh

sóisialta. Bhíos i láthair i nDún Laoi ar an Meal Thuaidh an oíche go raibh léacht le tabhairt ag Seán ar ghné éigin de stair na litríochta Gaeilge. Níor mhór é an slua a bhí i láthair ach is cuimhin liom go raibh fíordhrocheagla stáitse tagaithe ar Sheán agus gurbh ar éigean a d’éirigh leis caint ghairid, ghiorranálach, chráite a thabhairt uaidh. Uaireanta eile chínn é agus ardghiúmar air i gcomhluadar sóisialta. Nuair a chasfá air sa tsráid, nó sa tsiopa leabhar, níos minicí ná a chéile déarfadh go raibh sé ar a shlí chun bualadh le cara leis – an tAthair Tadhg, b’fhéidir, nó Bean Uí Mhathúna, ar shráid na Blárnan, mathair Dhiarmada Uí Mhathúna ar a dtugtaí ‘an Prof.’ mar leasainm agus é óg agus gur dhein Prof. ceart oifigiúil de ina dhiaidh sin i Massachussets. Bhí Seán an-cheanúil ar Bhean Uí Mhathúna agus is cuimhin liom gurbh é an bronntanas a beireadh sé chuici um Nollaig nó ar a lá breithe, bosca seacláidí den tsórt go raibh an t-ainm Tara air agus líníocht de bhróiste na Teamhrach ar a aghaidh.

IV Labhraim anseo ar an dtréimhse ina raibh baint fhoirmeálta ag Seán le Roinn na Gaeilge sa Choláiste Ollscoile i ndiaidh do a phost i Halla na Cathrach a scaoileadh uaidh. Chuala sibh roinnt scéal ina thaobh ó Sheán Ó Coileáin an tseachtain seo caite, ach, ón uair go rabhas féin tar éis an Roinn a fhágaint sara dtáinig an Coileánach thar n-ais chuici sa bhliain 1971, is cuntas pre-Socratic atá agamsa anseo ar thosach na tréimhse. Bhíos féin fillte ar Chorcaigh agus ar an gColáiste Ollscoile fé 1967, mé ceaptha im chúntóir sa Roinn ag an Ollamh R. A. Breatnach. B’in é an t-am gur aistríodh Roinn na Gaeilge ón gCearnóg Mhór, an quad, go dtí tigh ar chúinne Bhóthar Uí Dhonnabháin agus cúinne Aibhinne Chonnacht, ar a nglaotaí ‘Safari’. Bhí seomra oifige beag dem chuid féin agamsa i ‘Safari’ ar an gcéad urlár ar chúl an tí agus is isteach sa tseomra san a cuireadh an deasca bhreise don Ríordánach nuair a ceapadh é ina léachtóir cúnta i dtosach 1969. De réir mar is cuimhin liom bhí sé ceangailte ar Sheán dornán beag léacht a sholáthar do mhic léinn na Gaeilge i gcaitheamh na bliana acadúla agus a bheith ar fáil go seachtainiúil gach téarma ar feadh roinnt uaireanta an chloig d’éinne go dteastódh uathu dul chun cainte leis ina oifig ar chúrsaí ceapadóireachta. Tráthnóna Céadaoine a bhí ceapaithe le haghaidh na seisiún pléite seo lem linnse, agus tar éis lóin gach Céadaoin bhínn ag faire amach do mhótar Sheáin

agus é á pháirceáil aige go callánach, gíoscánach, corrthónach thíos os comhair na fuinneoige agam mar a mbíodh raidhse spáis pháirceála – ní hionann is an lá inniu. Thógadh sé tamall uaidh teacht amach den ghluaisteán agus teacht go doras an tí. Ansin féin ní bhíodh aon deabhadh air an staighre suas. Is amhlaidh a chaitheadh sé roinnt neomaintí ag bun an staighre ag teacht chuige fhéin agus ag breith ar a chuid anála chun tabhairt fén staighre céanna. Tar éis tamaill ansan chloisinn é ag teach aníos go mall agus an giorranáil ag méadú. Ach an chéad urlár do bheith bainte amach aige, d’fhanadh lasmuigh de dhoras agus saothar air, an fear bocht. Nuair a bhíodh tagaithe chuige fhéin thagadh sé isteach, leagadh a hata ar chrúca chúl an dorais agus shuíodh fé laistiar den deasca bheag a bhí ceapaithe dho. B’fhéidir ná ritheann liom sa chuntas seo ach na laethanta ba mheasa a bhíodh sé ó thaobh sláinte agus nach i gcónaí a bhíodh an ainnis chéanna timpeall ar a theacht i láthair. Chuaigh laethanta mar sin i bhfeidhm go mór orm, áfach agus táid an-bheo im chuimhne i gcónaí. Ach é a bheith socraithe isteach dheineadh an bheirt againn caint le chéile go dtí go dtiocfadh duine éigin ag triall air, agus go n-imeoinn liom. Bhí aighneas Thuaisceart Éireann ag méadú agus ag dul in olcas sa tréimhse sin agus is minic ár gcaint ar na cúrsaí seo. Tá meon Sheáin ina leith léirithe aige sna haistí uaidh san Irish Times timpeall an ama seo agus tá cíoradh áirithe déanta ag Seán Ó Coileáin air sa bheathaisnéis agus ag Stiofán Ó Cadhla ina leabhar siúd. An rud is mó is cuimhin liomsa ná an díspeagadh agus an caitheamh anuas i gcás an Taoisigh Jack Lynch a bhíodh go minic ina bhéal. Ach is cuimhin liom chomh maith taobh fonóideach, gealgháireach, éadromchroíoch a bheith ar ár gcuid cabaireachta go minic agus é sin go háirithe nuair gurb é Séamas Caomhánach a thagadh chugainn isteach. Is cinnte, áfach, ná raibh aon leide de thuairim agamsa ná ag mo leithéidse ag an am den bhfírinne dhaonna a bhí laistiar den gcaint pholaitiúil agus den gcaint fhonóideach, mhagúil. Seo mar atá ag a bheathaisnéisí:

Taobh thiar den chaint chróga ar an Irish Times tá an fear sceimhlithe, an solas ar lasadh istoíche aige agus an gunna bréige fé’n bpiliúr roimh an té a thiocfadh á ionsaí. Níor bhréagaí an gunna ná an chaint, puinn …

Nuair a léim anois a bhfuil i ndialann an Ríordánaigh agus a bhfuil i mbeathaisnéis Uí Choileáin is ea a thuigim chomh mór ina ábhar náire a bheadh sé dhom dá ndéarfainn go raibh aithne agam ar an bhfear. Ní raibh ach leide beag le fáil ag an am ag na cairde ba dhlúithe a bhí aige i dtaobh na hainnise gurbh éigean dó a fhulaingt agus a ghabháil tríd – ainnise ag éirí as coimpléasc dá bhreoiteachtaí, dá phearsantacht mhearcarach agus dá shiorcumstaintí sóisialta – ach ainnise ag éirí, thar aon rud eile, as an íogaireacht fhileata scríbhneora a bhí ann, a thiomáin é gan taise gan trócaire chun búndún a anama a nochtadh agus a nótáil as Gaeilge. Tá sé pianmhar, thar na beartaibh, eolas a chur anois ar an ainnise seo de réir a chéile ina chuid scríbhinní. Deir a bheathaisnéisí, an Coileánach, ná fillfidh sé fhéin ar dhialanna an Ríordánaigh arís agus go bhfuil amhras air arbh fhéidir go brách iad a fhoilsiú os comhair an tsaoil – a scanrúla agus atáid. Tá súil agam go bhfoilseofar lá éigin. Is mór is fiú gach cuntas ón dtaobh istigh den champa géibhinn ar chás dearóil an duine.

V Bhíos ar an slua a mheas go bhfuaireadar ábhar aithne éigin ar Sheán Ó Ríordáin ar Scoil Gheimhridh Mherriman in Aonach Urmhumhan sa bhliain 1969. Chuala sibh Máirtín Ó Murchú ag rá go raibh an slua ar chroí a bhoise an lá san ag Seán agus é ag aighneas le Máirtín Ó Cadhain tar éis do san tagairt don éascaíocht a ghaibh, dar leis, más fíor, le liricí beaga gairide a chumadh suas leis an bprós liteartha. Más bolcán beo a bhí le feiscint agus le cloisint ag an slua an lá san, is ceart nádúr an chnoic oighir a shamhlú ó cheart le caidreamh Sheáin le Cumann Merriman, on bhfíorchuntas bréige a scríobh sé ar thionól Scoil na bliana 1968, ná raibh sé i láthair air in aon chor, go dtí an cuntas a scríobh sé ar ball tar éis dó freastal ar thionól an Aonaigh an bhliain dár gcionn. Fé dhrompla an uisce a bhí an chuid is mó agus is fairsinge den ghangaid agus é ceilte go maith ar mhórán. Ach tharraing sé ‘Titanic’ de thrioblóid air. Blianta beaga tar éis a bháis fuaireamar aithne de shórt eile arís ar an Ríordánach i leith Chumann Merriman ag an tionól den Chumann a gairmeadh in onóir do. Chuaigh an oiread rud amú an deireadh seachtaine sin go mba dheacair gan a cheapadh go raibh lámh Raibiléiseach Sheáin féin laistiar de chuid acu. Ar na rudaí ba mheasa, nó ab áiféisí im chás féin, d’áireoinn: An chuma gur theip ar theilgeoirí agus ar chumhacht i gcoitinne ag an neomaint

deireanach sa tslí nárbh fhéidir scannán i dtaobh an fhile a thaispeáint don slua – go raibh banlámh dá dteangain amuigh acu ag súil leis. Bhí sé mar gur dhiúltaigh Seán glan teacht i láthair; An tslí gur theip ar iarrachtaí againn imeacht abhaile thar teorainn Chontae an Chláir amach, ag deireadh na Scoile, toisc bac a bheith ar gach gnáthbhealach a trialladh – de dheascaibh mótar-rally mór éigin – agus toisc gur chuaigh sé dínn cúpla turas aon láimh a dhéanamh des na cúlbhóithre lena gcuid comharthaí mearbhallacha treo; An tslí, nuair a bhí éalú déanta ar deireadh agus talamh slán déanta chomh fada le Mala, gur chuathas amú arís ar thimpeall ansan agus nár tugadh faoi ndeara é seo go rabhthas dulta tamall maith i dtreo Chill Airne. Ní déarfad cérbh é an tiománaí an lá san ach thuig sé chomh maith liom féin a dhiamhaire agus a Ríordánaí is a bhí an ócáid.

VI Phósas féin sa bhliain 1973, tráth go raibh cónaí orm i Luimnigh agus sheolas cuireadh chun mo phósta chuig Seán in Inis Cara. Cé nár scríobh sé ar ais RSVP thuigeas uaidh go raibh glactha aige leis an gcuireadh. Anuas ar an tsaontacht so agam bhí an sásamh a bhaineas as an scéal a bhí ag mo mháthair dom gur casadh an Ríordánach uirthi féin agus ar m’athair thíos fén gcathair anseo i gCorcaigh (bhí súilaithne acu ar a chéile) agus go ndúirt sé léi – nuair nár fhéad sí gan a lua go rabhas chun pósta – ‘Oh! I have my invitation!’ Ní raibh, gan amhras, aon rian de le feiscint an lá úd ná níor ghá d’éinne de bheirt againn aon tagairt a dhéanamh don ghnó arís ina dhiaidh sin. Is dócha gurbh amhlaidh gur thuigeas go maith ó thosach nárbh aon fhear cóisire é.

VII Aithne nó neamhaithne bhreise a chuireas ar an Ríordánach tar éis a bháis atá i gceist anseo. Ar dtúis, an lá ar cuireadh é: an tAthair Pádraig Ó Fiannachta ag rá ón altóir go raibh éirithe le Seán bás a fháil ar deireadh agus go raibh an oíche roimh ré tugtha aige féin ag dul siar ar gach ar scríobh an file agus é ag déanamh iontais de chomh lán suas den Bhíobla agus den gcreideamh a bhí na scríbhinní

sin. An tslí gur ar tinneall a bhí a raibh i láthair nuair a tosnaíodh ar a chomhrainn a ghuailleáil anuas tríd an slua sa tséipéal agus ‘Mo Ghile Mear’ á rá le binneas agus le boirbe phágánta. Seán Mac Réamoinn ar dhá mhaide croise ag iarraidh suí isteach i ngluaisteán le go dtabharfaí go dtí an reilig é. An tsochraid, i.e. na dea-chairde le Seán, ina iolar iomadúil slóigh ag siúl an bhóthair a bhí chomh plódaithe le bóthar Dhurlas Éile lá Chraobh na Mumhan. Ina measc istigh bhí R. A. Breatnach go soilbhir sóch thar a bhfaca riamh cheana é. Bhraitheas séimhe agus mar a bheadh naofacht san aer. Sa reilig, tar éis do Chearbhall Ó Dálaigh a aitheasc a thabhairt agus tar éis don gcomhrainn dul síos, mheasas gur baineadh mar a bheadh tuisle agus turraing as an slua trí chéile le linn dóibh bogadh as a seasamh. Ar casadh timpeall dom fhéin bhraitheas go raibh a raibh de dhaoine aithnidiúla dom ar an saol sa timpeall orm, os mo chionn ar chnapáin, thíos fúm ar ísleáin agus ar gach taobh díom – iad ar fad ag gluaiseacht trína chéile agus torann easa d’urlabhra ag éirí astu. Dóbair dom titim le neart an mheadhráin a chuir sé ionam; meadhrán fileata Ríordánach. Ócáid i bhfad níos ciúine ab ea an lá gur nochtadh an leac ar fhalla an tí ag Seán in Inis Cara blianta beaga ina dhiaidh sin. Arís slua i láthair – arbh iad an bhunmhuintir aitiúil roinnt mhór acu. Iad siúd, a chomharsana go raibh an tamhras go léir air timpeall ar a chaidreamh leo, bhíodar tar éis a dtithe a phéinteáil go húr agus bratacha agus straiméidí daite a chrochadh anairde. Ba róléir a mbródúlacht choitinn agus a bpáirtíocht lánchroíoch sa tóstal so ag comóradh an té gur mar ‘Jacky Reardon’ ab fhearr a bhí aithne ag cuid acu air – agus go raibh an Cairdinéal Ó Fiaich féin tagaithe chucu go Bun an Chomair chun ómós a thabhairt do. Chuir sé leis an sásamh a bhí agam fhéin as an lá, mheasas – agus mheasas, im naïveté, im bhaothshaontacht, gur threisigh sé le m’aithne ar an Ríordánach go mbeadh m’athair ag beannú do Shéamas Ó Coigligh i lár an tslua ar chorp an bhóthair os comhair an tí. Anamchara le Seán Ó Ríordáin ar feadh daichead blian ab ea Séamas, scoláire teangan agus údar i gcúrsaí litríochta agus oidhreachta, gur tharla gurbh as comharsanacht chéanna na cathrach do agus do m’athair. Duine acu, Séamas, thuas i gcónaí, bail Ó Dhia air; m’athair sa chré le cúig bliana fichead an mhí seo. Tá an leac cuimhneacháin fós ag seasamh ar fhalla an tí ag Bun an Chomair cé nach bhfuil an tigh féin le feiscint a thuilleadh, ach ar éigean, leis an bhfásra borb atá á mhúchadh agus á chloí – múchadh plandúil ar siúl i gcónaí ar an láthair ina mbíodh múchadh coirp agus anama á throid go beo. Is fuirist ligint

don uaigneas breith ort is tú ag dul thar bráid – dá laghad d’aithne is a bhí agat, nó ag éinne, ar an té a chaith fulaingt ansin ina aonar agus a thál orainn allagar a anama amach as – ionas go raibh cineál den bhua aige ar deireadh, ní hionann agus na hainniseoirí sa dán ag Auden:

The mass and majesty of this world, all That carries weight and always weighs the same Lay in the hands of others; they were small And could not hope for help, and no help came: What their foes liked to do was done, their shame Was all the worst could wish; they lost their pride And died as men before their bodies died.

Thug an Ríordánach dúshlán an tsaoil go dtí an deireadh agus d’fhan ina fhear uaibhreach, galánta os a chomhair. San allagar anama inmheánach san go bhfaighimid léamh air, bhí Seán ag comhlíonadh dianaithne Sophocles ar mhodh ná bíonn dlite de mhórán eile. Agus ní le fonn a thóg sé air fhéin an comhlíonadh – ach nár fhéad sé é a sheachaint – mar bhí tuiscint aige don eolas scanrúil a leanfadh é agus don sceimhle saolta a leanfadh as:

I bhfírinne na haigne Tá oileán séin Is tusa tá ar marthain ann Is triall fád dhéin,

Ná bíodh ort aon chritheagla Id láthair féin, Cé go loiscfidh sé id bheatha tú, Do thusa féin,

agus arís,

Pé rud a bhfanfair leis Ná fan leat féin go brách, Pé rud a bhfeicfirse Ná feic tú féin thar chách Bheith dall ort féin is fearr.

Is é nár fhan dall air féin agus is é go deimhin a d’fhág ina dhiaidh oidhreacht scríbhneoireachta – i véarsaíocht agus i bprós – inar féidir aithne a chur air thairis aon aithne a bhí ar fáil ag éinne air le linn do bheith ar an saol. Is é féin a thuig tharr barr, dar leis, chomh caol agus chomh tanaí de rud, pé scéal é, is ea a bheith ar an saol. Agus ní le seanbhlas ná le searbhas a thuig sé an méid sin, mar a thuigeann Housman é nuair a deir sé siúd:

Life, to be sure, is nothing much to lose, But young men think it is, and we were very young.

Ba shaibhre agus ba dhóchasaí tuiscint Sheáin timpeall ar an nduthaine – truamhéalach agus atá sé dúinn go léir.

A dhuine atá ag spealadh an fhéir, Cad ab áil leatsa ar uachtar talún? Níl ionat ach cuimhne ó chéin Ag baint fhéir sa tsamhlaíocht taoi, monuar.

As an saol is ea is fearr is féidir aithne a shamhlú le duine ó cheart – nó b’fhéidir gur as an saol an t-aon tslí gur féidir aithne bhuan a chur air – nuair ná fuil sé ann a thuilleadh. Is fada fós a bheimid ag cur aithne cheart ar an Ríordánach.

ARD TUATHAL, AR DEISEAL: AN GHAEILGE INA PHEANN

Liam P. Ó Murchú

Is an-mhaith liom a bheith anso anocht chun an léacht so a léamh daoibh agus ní hé an chuid is lú den sásamh aigne dhom gur i nGaeltacht atá so ar siúl mar creidim nach féidir an Ghaeltacht a bhaint as Seán Ó Ríordáin ná ní lú is féidir Seán Ó Ríordáin a dhealú ón nGaeltacht. Mara mbeadh an Ghaeilge a chuala as óige i mBaile Bhuirne, agus mara mbeadh an saibhreas a chuir sé lena raibh aige dhi i nGaeltacht Chorca Dhuibhne ina dhiaidh sin, ní dhéanfadh file Gaeilge den Ríordánach. Ná beirimis linn gurbh í an Mhainistir Thuaidh ná Oifig na MótarChánach a dhein file de, pé crích nó droch-chrích a chuir an dá institiúid sin ar dhaoine maithe eile. Ní chreidim ach oiread ná raibh insa Ghaeltacht dó ach mar a bheadh Tír na nÓg nó Tír na Sean nó Tír fó Thoinn. Do chuaigh sé i mbun a ghnótha, go háirithe i gCorca Dhuibhne, chomh praiticiúil agus dá san OifigMhótar Chánach féin a bheadh an lá á chur isteach aige. Is fíor gur shantaigh sé pobal agus comhluadar chomh fairsing, Gaelach agus dob fhéidir a fháil nuair a théadh sé siar; ach ag an am gcéanna do chas sé a chuid Gaeilge i dtreo rithimí agus foirmeacha agus leaganacha cainte Chorca Dhuibhne, dá bhrí de go bhfuil a shaothar fileata ar snámh le rithimí agus le foirmeacha na háite sin. Tamall de bhlianta ó shin tarrraigíodh an Ríordánach anuas i gcomhrá a bhí i mBéarla. Fear ná raibh a lán Gaeilge aige ach a bhí fiosrach, agus tuisceanach a déarfainn, d’fhiafraigh sé dhíom cad a bhain Seán Ó Ríordáin amach nó cad fáth go raibh an chaint agus an cháil go léir air. Ba é a dúrtsa leis go ndéarfainn gur thóg Seán Ó Ríordáin teanga na Gaeilge mar a thógfadh sé casóg den gcrúca ach gur chuir sé air féin í isteach is amach, nó ‘as dtuathal’ mar a chloisim á rá in iarthar Chorca Dhuibhne. I bhfoclaibh eile gurbh í an teanga chéanna í ach í a bheith ábhar difriúil. Ina dhiaidh san, de réir mar a bhíos ag machnamh ar a raibh ráite agam leis an bhfear, bhraitheas go raibh an figiúr cainte nó an meafar a labhras ag dul i gcastacht agus – má deirim é – ag dul i bhfeabhas agus gur

oiriúnaigh sé go maith an Ríordánach a bhuaileann linn sa tsaothar fileata. Chuir mo mheafar i gcuimhne dhom seanphiseog nó blúire de bhéaloideas a bhí cloiste agam blianta fada roimis sin i bparóiste Mórdhach i gCorca Dhuibhne, ach atá le fáil ní foláir ina lán áiteanna eile. Dá mbeifeá amuigh ar chnoc nó ar shliabh agus dá mbeifeá ag dul amú agus ná féadfá do shlí abhaile a dhéanamh thar nais, ba cheart duit do chasóg a bhaint díot agus í a chur ort thar n-ais isteach is amach nó as dtuathal. Ansan a bhainfeá do thigh amach, pé ceo nó mearathal aigne a bhí ’od dhalladh. Bhí suim thar meon ag Seán Ó Ríordáin sa dul amú agus n’fheadar ná gurbh fhearr leis a bheith amú ná a bheith ina mhalairt de threo ná de staid aigne.

Ragham amú tamall eile, Is chífeam an tír

a deir sé sa dán ‘Guí’.¹ Mar sin níor oir dó i gcónaí an chasóg a chasadh isteach d’fhonn an tigh a bhaint amach, mar b’fhearr leis a bheith amuigh – agus amú – agus a chasóg a chaitheamh ar deiseal tamall eile. Tá dorn maith dánta againn uaidh a dhíríonn ar an gcontrárthacht agus ar chontrárthachtaí: idir istigh agus amuigh, idir ann is as, idir ní is neamhní, toil is neamhthoil. Sa dán ‘Guí’ a luas cheana deir sé:

Is eagal liom brí, Is bás, dar liom, fós, freagairt, Is beatha fiafraí.²

Sna dánta so is eagal leis aon rud deimhnitheach; géilleann sé don sean-nath – pé rud a déarfair ná habair faic. Agus is é paradacsa na tuisceana so ná go n-éiríonn

leis rud a rá, ráiteas a fhágaint ina dhiaidh, cé go bhfuil a dhícheall á dhéanamh aige chun gan éinní a rá. Tá an dán ‘Tost’ lán den neamhfhonn atá air a bheith istigh ar eagla go bhfaigheadh sé amach ná fuil faic istigh agus nach fiú a bheith istigh:

Is fada mise amuigh, Is fada mé im thost, Is nach fios nach amhlaidh bheidh go deireadh scríbe; Ní cuimhin liom go baileach, Dá mhéad a mhachnaím air, Cár leagas uaim an eochair oíche ghaoithe: Tá m’aigne fé ghlas, Níl agam cead isteach Le go ríordánóinn an farasbarr neamhscríte, Gach barra taoide ait Dár chraol an mhuir isteach Ó bhíos-sa féin go deireanach i m’intinn. Ná bain le dul isteach, Tá an eochair in áit mhaith, B’é gur folamh bheadh do thearmann beag iata; Cuir as do cheann ar fad An fharraige is a slad,

Is bí sásta leis an aigne neamhscríte.³

Is istigh, dar ndóigh, mar a deir sé in ‘Fill Arís’, a bheadh súil aige go mbuailfeadh a ‘chló ceart’ leis:

Sin é do dhoras, Dún Chaoin fé sholas an tráthnóna, Buail is osclófar D’intinn féin is do chló ceart.⁴

Is istigh ó chluichí an tsaoil a bheadh súil aige go mbuailfeadh ‘an duine is dual’ leis:

Imreoir do dhuine anseo Agus imreoir do dhuine ansiúd, Taoi scaipthe id dhaoine, Beir ag athrú choíche Go n-ídeoir gach duine atá cúl Le cine, is go n-imreoir an duine is dual.⁵

Is istigh a bheidh rud le fáil aige, fé mar a bheadh carn litreacha ar an urlár ag feitheamh le duine go mbeadh tamall tugtha as baile aige. Agus is é an t-abhar so a ligfidh dó an tost is cás leis sa dán a chur ar gcúl, agus a ligfidh dó labhairt.

Ach is eagal leis gur náid nó neamhní a bheidh roimis. An eagla roimis an ndíomá atá air, nó roimis an ndiúltamh? B’fhéidir gur trap nó gaiste atá istigh. Leis sin, mar a dhéanfadh ainmhí faitíosach, cúlaíonn sé siar ón ndoras, níl an eochair uaidh tar éis an tsaoil agus beidh sé sásta ‘leis an aigne neamhscríte’. Ansan a chímid an paradacsa: tá sé tar éis dán casta hocht líne dhéag a bhaint as an allagar faitíosach so agus as an ndíoscúrsa diúltach. Tá ‘an tearmann folamh’ tar éis labhairt; tá ‘an aigne neamhscríte’ tar éis an leathanach a líonadh de scríobh. Mar le foclóir na línte seo is dócha gurb é an briathar úd ‘ríordánóinn’ an focal is mó go bhfuil rian pearsanta Sheáin air, sainmharc Sheáin, fé mar a déarfadh sé féin, b’fhéidir. Cuireann sé i gcuimhne dhom déantús den sórt céanna a chum Dáibhí Ó Bruadair, nuair a thagair sé do dhaoine ‘nár Chromaolaigh’, is é sin nár ghaibh le haicme Chromail i lár na seachtú haoise déag. Cé gur focal é ‘tearmann’ atá sa teanga le fada, samhlaím an-mhór a bhfuil i gceist leis le haigne an Ríordánaigh. Tá an briathar ‘chraol’ neamhchoitianta agus cliste: úsáideann sé go meafarach é in ionad ‘sheol’ agus neart agus brí an fhocail ‘tonn’ agus an bhaint a bhíonn aige leis an gcraoltóireacht ar chúl an mheafair. Is é mo thuairim gurb é tionchar na seanfhilíochta traidisiúnta a chuala sé i mBaile Bhuirne nuair a bhí sé óg fé ndeara an t-athrú oird sa líne ‘Níl agam cead isteach’ agus an t-athrú beag aiceantaíochta, a déarfainn, chomh maith, ó agum go dtí agum. Tá a chló fágtha go láidir ag ceantar farraige – iarthar Chorca Dhuibhne gan dabht – ar fhoclóir an dána: ‘gach barra taoide ait’, ‘an mhuir’, ‘an fharraige is a slad’. Cuimhním, leis, ar Ghaeilge Chorca Dhuibhne nuair a chloisim focail ar nós ‘deireadh scríbe’ agus ‘farasbarr.’ Ach, ar chuma éigin, is iad na mionfhocail neafaiseacha go ndeinim féin nath dhíobh. Thagair an file féin do ‘cheol i gcainteanna Dhún Chaoin’ sa dán ‘Ceol Ceantair’:

Chuala sé an ceol i gcainteanna Dhún Chaoin, Ní hiad na focail ach an fonn A ghabhann trí bhlas is fuaimeanna na Mumhan, An ceol a chloiseann an strainséir; Ceol ceantair

Ná cloiseann lucht a labhartha, Ceol nár chualasa riamh, Toisc a ghiorracht dom is bhí, Is mé bheith ar adhastar ag an mbrí.

Ceol a cloistear fós sa Mhumhain, Fiú in áiteanna ’nar tréigeadh an chanúint.⁷

Cuireann na gnáthfhocail seo a deirtear ó lá go lá sa ghnáthchaint, ní hamháin an chanúint Dhuibhneach go ginearálta i gcuimhne dhom, ach cloisim fós guth na ndaoine a bhíodh ag caint le Seán coitianta ó mhaidean go hoíche an fhaid a bhíodh sé thiar: Molly Ní Chonchúir ón gCeathrúin, mar a mbíodh staidéar air; Jerry Ghairbhí, Danny Cháit Mhór, Pound, Maidhc File, Jimí Mhártan. Más cehach dom sceanairt a dhéanamh ar an ndán i gcomhair na hócáide seo cuimhneoidh mé siar ar na guthanna san daoibh:

is fada mé mar sin,

an eochair … n’fheadar cár leagas uam í

nach aon bharra taoide

ná bain le dul isteach

ná bain le dul amach anocht

an eochair … tá sí in áit mhaith agat anois

b’é gur folamh bheadh sé

cuir as do cheann ar fad é

bí sásta leis anois

Tá an dán ‘In Absentia’ gaolmhar le ‘Tost’ sa mhéid is go moltar a bheith amuigh, a bheith as láthair, gan eolas comhfhiosach a bheith againn orainn féin. Ní féidir a bheith ann go dtí go mbíonn téarmaí fada tugtha amuigh againn ag dul amú; tiocfaidh an fios a shlánóidh sinn nuair a aimseoimid ‘ár gcló ceart’, nuair a bhuailfidh an leagan inmheánach, fírinneach dínn féin linn, is é sin ‘an duine is dual’. Ar an gcuma chéanna arís is iad na gnáthfhocail laethúla na clocha a tharraigíonn an file chuige féin chun an blúire tógála so a dhéanamh. Is dlúthchuid de throscán samhlaíochta Sheáin Uí Ríordáin féin ‘Suibhne Geilt’ agus ‘tinteán tréigthe Dé’ dar ndóigh, ach is as an gcomhrá coitianta coincréiteach don gcuid eile agus é curtha i bhfeidhm chun an struchtúr neamhchoitianta teibí seo a thógaint:

Is beag má tá aoinne ann, Is mó go mór ’tá as, Ní ar bheith ann Ár n-aire, ár mbeann,

Ach ar gan bheith ann a bhrath.

Dá mba nár leamh bheith ann Cad ba ghá am a mheilt? Cén fáth an ólfaí leann Ach chun bheith de shíor amuigh, Chun gan bheith riamh istigh?

Pé rud a bhfanfair leis Ná fan leat féin go brách, Pé rud a bhfeicfirse⁸ Ná feic tú féin tar chách, Bheith dall ort féin is fearr.

Cad is fiú clú is cáil? Cé bheadh ag éisteacht leat? Cé thabharfadh breith ar dhán Is iad go léir amuigh Ach amháin Suibhne Geilt?

Muintir an tsaoil ag rith,

Cách ag rith uaidh féin, Muintir an tsaoil amuigh, Bhfuil aoinne istigh ach naomh Ar thinteán tréigthe Dé?

Má deir aoinne leat ‘Tá sé ar chúl an tí,’ Ná tabhair aon toradh air, Bheadh fhios agat fé thrí,

Is fós má deirtear leat ‘Tá sé sa raingiléis,’ Ná himighse amach Á chuardach feadh an lae;

Níl sé thall ná abhus, Níl sé in aon áit, Níl sé ach amuigh, Is beidh sé amuigh gan fáil

Go dtí go dtiocfaidh fios

Mar dhuilliúr ar chrann ag fás, Ansin sea a bheidh sé istigh, Is beidh a fhios ag cách.

Tá meascán den meitifisic theibí chéanna agus den bhfoclóir coitianta sa dán ‘Rian na gCos’. Níl insa duine ach suim agus éifeacht a bhfuil caite de neomataí aige go dtí an neomat so; an duine ag síorathrú agus ag claochló ina dhuine nua; tagtar agus imítear. Ach tá mar a bheadh plaosc seachtrach ar an ndán so a eachtraíonn scéal simplí go leor dúinn: eachtra ar dhuine a d’imigh agus an tuaigneas beag a leanann san, ach is é imeacht na haimsire féin agus na hathruithe a thugann san orainn a chaointear i ndáiríribh sa véarsa deiridh. Véarsa is ea é, dálta an scéil, mar le rithim leochaileach agus ionramháil ghonta foclóra, a léiríonn an rud a thuig Seán Ó Ríordáin féin le ‘leabhaireacht véarsaíochta’.¹

Anois ba mhaith bualadh leis Nuair nach féidir é, Ó dheas a ghabh sé an mhaidin sin, Aneas ní thiocfaidh sé.

Maidin ghréine i gCiarraí, Ba chlos trithí sruthán Mar ghlór cailín fé cheilt sa chlaí Is mé ag dul thar bráid.

Do shiúil sé liom an mhaidin sin,

Ár mbeirt ar aon chosán, Ag siúl ar ais sea tuigeadh dom, Chonac rian a chos sa láib.

Ní raibh sé ann gur imigh sé, Ní hann go has go brách, An duine sin ’tá imithe Atá sé siúd iomlán.

Mo dhuine bocht ’bhí i bhfara liom, Go raibh a anam slán, Is anam gach a leanfaidh é Dem dhaoinese go brách.

Is liomsa anois na cosa sin Ar shiúil sé leo sa láib, Ach ní mé a bhí i bhfara leis Ag éisteacht le sruthán.

Níor saolaíodh mé gur cailleadh é, Is mó mé i mise amháin,

Cailltear le gach focal mé, Ach éiríonn le gach anáil,¹¹

An mé nua sin a leanann mé Go gcomhlíontar mise amháin; Scata a scrí’ na ranna seo, Duine as gach anáil.

Sceo ar sceo do scumhadh iad, Na daoine seo dem chroí, Níorbh ionadh gurb ionmhain liom rian A gcos sa láib im shlí.¹²

Labhrann lucht péintéireachta ar thírdhreach nuair a phéinteálann siad tír agus ar mhuirdhreach nuair a iompaíd ar an bhfarraige nó ar an bhfaill. Crot na tíre, crot na mara agus crot na haille a bhíonn i gceist. Is féidir a thaispeáint go bhfuil rud go dtabharfainn fuaimdhreach nó deilbhdhreach lair e tabhairt fé ndeara ar fhilíocht an Ríordánaigh chun go n-aithnímid tríd an bhfuaim shuaithinseach nó trí dheilbh na bhfocal gur le Seán Ó Ríordáin iad, agus nach le éinne iad, ach an té a bheadh ag aithris air. Thagraíos cheana don mbriathar ‘ríordánóinn’ a bhuaileann linn sa dán ‘Tost’ – ‘le go ríordánóinn an farasbarr neamhscríte’ – agus é i gceist ansan aige go bhfágfadh sé a rian pearsanta féin ar an ábhar a bhí bailithe suas ina aigne ó chuaigh sé i mbun ceapadóireachta go deireanach. Pé acu an raibh a fhios aige é nó ná raibh – ach braithim go raibh – d’fhág sé a mharc suaithinseach féin ar theanga na Gaeilge tríd an bpróiseas so, i bhfoclaibh eile gur dhein sé an Ghaeilge a ríordánú.¹³ Is próiseas simplí go leor é seo: deintear briathar as ainmfhocal, próiseas atá sa Ghaeilge le fada riamh. Is iontach

an cóngar cainte agus mínithe a sholáthraíonn an próiseas so don bhfile. Labhrann sé leis an leanbh óg, guairneánach Colm Ó Murchú:

Ní náir duit bheith mion go fóill, Ní féidir roimh am fearú,¹⁴ Bíonn cion ar an mion i dtoirt, Don mion i meon is gnáth fuath.¹⁵

Sa dán Tá ‘Pearsa Imithe as an Saol’ labhrann an file ar an athrú cló a thagann ar chorp na mná atá fé chlár:

Tá pearsa imithe as an saol, Do mhúch sí ar maidin ar a cúig, D’imigh an luisne láithreach as a grua, Is thosnaigh a ceannaithe ag marmarú.¹

Bhí marmar mar fhocal sa teanga i bhfad sara dtáinig Seán Ó Ríordáin ar an saol ach níor dhein aoinne briatharainm de go dtí é, agus féach mar a fhreagraíonn an ‘marmarú’ mall don sealbhú mall atá á dhéanamh anois aici ar an tsíoraíocht:

Chím ag déanamh ar na flaithis í mar bheadh sí dulta amú, Í dallta ag an solas, an saol so fós ina súil, Í in achrann i bhfocail atá anois ag dul ar gcúl,

An tsíoraíocht ina seilbh is í mall á sealbhú.¹⁷

Sa dán ‘Súile Donna’ chíonn an file súile mná i gceann a mic. Deineann súile baineanna i gceann fireann beagán míchompordach ar dtúis é, ach, mar is gnáthaí, b’fhéidir, baineann an file síneadh meitifisiciúil as an scéal. Is iad na foirmeacha nuachumtha ‘fireannú’ agus ‘baineannú’ a sholáthraíonn an deilbhdhreach nó an fuaimdhreach Ríordánach so atáim a d’iarraidh a thathaint oraibh:

Is léi na súile donna so A chím i bplaosc a mic, Ba theangmháil le háilleacht é, A súile a thuirlingt ort;

Ba theangmháil phribhléideach é, Lena meabhair is lena corp, Is míle bliain ba ghearr leat é, Is iad ag féachaint ort.

Na súile sin gurbh ise iad, Is ait liom iad aige, Is náir liom aghaidh a thabhairt uirthi, Ó tharla sí i bhfear.

Nuair b’ionann iad is ise dhom, Is beag a shíleas-sa Go bhfireannódh na súile sin A labhradh baineann liom.

Cá bhfaighfí údar mearbhaill Ba mheasa ná é seo? An gcaithfeam malairt agallaimh A chleachtadh leo anois?

Ní hí is túisce a bhreathnaigh leo, Ach an oiread lena mac, Ná ní hé an duine deireanach A chaithfidh iad dar liom.

Ab shin a bhfuil de shíoraíocht ann, Go maireann smut dár mblas, Trí bhaineannú is fireannú, Ón máthair go dtí an mac?¹⁸

Tá sé chomh maith agam a rá libh chomh maith ná fuil aon aitheantas fachta ag na foirmeacha san ‘fireannú’ agus ‘baineannú’ sna foclóirí, ach ar an gcuma atá an saol ag athrú is am dóibh a bheith in innéacs éigin nó in aguisín foclóra feasta.¹ (Sampla eile den ndeilbhdhreach ríordánach céanna is ea ‘Catchollú’, sa dán úd a thráchtann ar an gcat a bhíonn á shearradh féin ach é bunaithe ní foláir ar ‘ionchollú’.² ) Áit eile go bhfuil an fhuaimdhreach nó an deilbhdhreach shuaithinseach so le feiscint ná i gcomhfhocail an Ríordánaigh.²¹ Tá siad le fáil ag máinneáil leo ar fuaid an tsaothair ó thosach, ach is insa chéad chnuasach, Eireaball Spideoige, is mó a fhaightear iad agus bíd ag fánú leo sna cnuasaigh a lean.²² I ndeireadh an chnuasaigh sin buaileann an dán is crotúla agus is deise fáiscthe le chéile dár chum Seán Ó Ríordáin, dar liom, ‘Saoirse’.²³ Is dóigh liom gur sa dán so leis a bhaineann sé a dhúil as an gcomhfhocal, go sásaíonn sé é féin air agus go mbeannaíonn sé uaidh cuid mhaith ina dhiaidh sin é. Tá téama an dána so simplí go leor: tá an file chun éirí as an dtaighde meitifisiciúil síoraí isteach ina anam féin agus beidh sé ina fhear mar chách. Tosnaíonn sé fé mar a bheadh sé ag bualadh amach go dtí an dtigh tábhairne chun deoch a ól nó b’fhéidir go deimhin chun spraoi beag a dhéanamh.

Raghaidh mé síos i measc na ndaoine De shiúl mo chos, Is raghaidh mé síos anocht.

Tagann na comhfhocail go fánach ar dtúis ag teanntú leis an ndán: níl ‘binbshaoirse’ uaidh níos mó, éisteoidh sé le ‘scillingsmaointe’ nó le ‘macsmaointe’ na ndaoine; beidh sé dílis dá ‘snabsmaointe’ cé gur dóigh liom gur ‘snapsmaointe’ atá i gceist. Tá sé fachta ceanúil ar gach ‘macrud’. Ach is istigh idir dhá véarsa, ná fuil iontu le ceart ach caint shimplí, a éiríonn air, le chúig cinn de chomhfhocail chasta. Is dealraitheach an véarsa so le toirneach deireadh stoirme sara dtagann an sánas:

Don chomhthuiscint, don chomh-sheanchuimhne, Do chomhiompar comhdhaoine, Don chomh-mhacrud.²⁴

Sin é an mórléiriú atá againn ar fhuaimdhreach comhfhoclach an Ríordánaigh, atá chomh so-aitheanta le pictiúirí osréalacha Dali nó sruth na cuimhne a chuir Joyce ar a bhonnaibh.

Nótaí

1Seán Ó Ríordáin, Brosna (Baile Átha Cliath, Sáirseál agus Dill, 1964) 16. 2Ibid. 3Ibid., 28. An té a bhainfeadh Oifig na Mótar-Chánach i Halla an Chontae i gCorcaigh amach inniu, chífeadh sé, is é ag cur an phoirse de, mar a bheadh scrín bheannaithe fé ghloine, grianghraf den Ríordánach inti agus an dán so ‘Tost’ féna bhun thíos. Mura bhfuil an buanú dea-mhéineach so ar an Ríordánach istigh ná amuigh, samhlaím nárbh fhearr leis an bhfile féin áit go mbeadh sé. 4Ibid., 41. 5Ibid., 39, ‘Daoine’. 6J. C. Mac Erlean (eag.) Duanaire Dháibhidh Uí Bhruadair III (London, Irish Texts Society, 1917), 84, líne 9. 7Seán Ó Ríordáin, Línte Liombó (Baile Átha Cliath, Sáirseál agus Dill, 1971) 14. 8B’fhearr liom imeacht ón dtéacs clóbhuailte ‘a bhfeicfirse’, agus ‘a chífirse’ nó ‘a fheicfirse’ a rá. Is mó ceist atá le réiteach mar gheall ar an eagarthóireacht a deineadh ar dhánta an Ríordánaigh ó chéad dréachta an fhile go dtí na

leaganacha foilsithe, ach ní hé seo an áit chuige. 9Brosna, 20–21. 10Ceal sosa nó caesúir idir dheireadh na dara líne deireanaí agus tosach na líne deireanaí, i.e. ‘rian a gcos’ agus an maolú dá réir sin a deintear ar an rím idir iad agus rian fé ndeara an sruth mín atá le rithim na ceathrún so. 11B’fhearr gan an chamóg a chur i ndiaidh anáil anso, mar téann éirim an tsmaoinimh ar aghaidh go leanúnach go dtí an chéad líne eile agus an frása ainmfhoclach/forainmneach an mé mar ainmní ag an mbriathar éiríonn. Ba dhóigh leis an léitheoir ar an gcéad léamh dó anso go mbeadh an file beag beann ar chóras riartha na bhfoirmeacha briathartha táite agus scartha, mar bhíodar ina chanúint Mhuimhneach féin, nó gur dhein sé dánaíocht ar an gcóras san. Ina choinne sin, caithfear a rá go bhfuil bunús le comhréir an fhrása éiríonn … an mé nua sin sa ghnáthchaint agus gur mó de léiriú ar chruthaitheacht dhána, neamheaglach an fhile é ná a mhalairt. 12Brosna, 11–12. 13Dob eol do Sheán, dar ndóigh, na bunfhocail ríogh-, -bhard- agus -án a bheith mar bhunús staire lena shloinne Ó Ríordáin. Déarfainn, áfach, gur chuaigh an eilimint shéimeantach – fág is gurb eilimint neamhshanasaíoch í – -dán- atá sa litriú nuaaimseartha, i bhfeidhm go neamhchomhfhiosach air, ar rith na foirme nua so ‘riordánóinn’ leis agus a bhfuil de bhrí leis, i.e. ‘chun go mbuailfinn mo chló pearsanta féin i bhfoirm dháin ar an bhfarasbarr neamhscríte’. Ar an eilimint dán a rith leis go comhfhiosach, áfach, níorbh aon iontaoibh é, dar liom, ná go scríobhfadh sé ríordhánóinn. Tá mar a bheadh an ghnáthcomhréir sínte ábhar aige leis sa dán ‘Oileán Agus Oileán Eile’ – ‘A Bharra, chím i lúib na ngéag / gur troideadh comhrac aonair / idir thusa Dé is tusa an tsaoil / anseo id gheanclainn naofa’. Eireaball Spideoige (Baile Átha Cliath, Sáirséal agus Dill, 1952), 82. 14Liom féin an cló iodálach anso agus thíos chun léirithe. 15Brosna, 31, ‘Colm’. 16Línte Liombó, 20. 17Ibid.

18Ibid., 10–13. 19Féach, áfach, an suíomh idirlín www.focal.ie s.v. ‘feminization’ agus ‘femaling’ mar a dtugtar dúinn ‘baineannú’. Ní sholáthraíonn www.focal.ie aon fhocal Gaeilge ar ‘masculinization’ ná ‘maling’. 20Brosna, 37. 21Ritheann sé liom nár mhiste comhfhocail an Ríordánaigh agus na foirmeacha nuachumtha gur thráchtas orthu a thagairt don líne úd ‘to new-found methods and to compounds strange’. Féach Shakespeare, The Sonnets, uimh. 76. 22Féach go háirithe an dán ‘Adhlacadh Mo Mháthar’ (Eireaball Spideoige, 56– 8). B’fhéidir go bhfreagraíonn na comhfhocail nuachumtha sa chéad chuid den dán so don suaitheadh beart aigne atá air: screadstracadh, nóinbhrat, focaldeoch, balbh-bháine, sreangtheitheadh nó go dtagann an spideog agus go bhfaigheann sé fuascailt ón mbroid agus go maolaíonn ar na comhfhocail nuachumtha, neamhchoitianta. 23Eireaball Spideoige, 100–102. 24Ibid. 102.

SEÁN Ó RÍORDÁIN: BAILE BHUIRNE AGUS AN FHEIRM I GCIARRAÍ

Seán Ua Súilleabháin

Ag Muileann Bhaile Bhuirne, i mbaile an tSléibhe Riabhaigh, a saolaíodh Seán Ó Ríordáin, an tríú lá de Nollaig 1916. Mac ab ea é do Sheán Ó Ríordáin, gréasaí, agus do Mhaighréad Ní Luineacháin. Anoir ó Chúil Ealta, ceantar Béarla idir Áth an Chóiste agus Maigh Chromtha ab ea a mháthair. Mar le muintir athar Sheáin, na Ríordánaigh Bhreaca, nó na Breacairí, ó pharóiste Chill Gharbháin i gContae Chiarraí a thánadar go Baile Bhuirne. Luann Seán Ó Coileáin amhrán a chum Táilliúir Chrodhail (Diarmaid Ó Crodhlaoi, athair ‘Ghael na nGael’), amhrán ar chibeal bruíne, más fíor, a thit amach i dtigh mhuintir Ríordáin:

Lá ’gus me ’taisteal liom féinig I mbarra Chúil Aodha ’gus me ’rith Cá gcasfí fé dheire lem chéird me Ach isteach go tigh Réardon Bhric.

Thóg an file féin é sin síos ó Sheán Ó Conaill, file eile, a chum an dán ‘Muileann na hAbhann’, agus mac do Liam Ó Conaill, comharsa eile, agus uncail do mhnaoi a bhí ina hollamh le Sean-Ghaelainn sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha

Cliath. Deirtear ann gur doirteadh min ar fuaid an tí agus gur scrabhaigh an cat bean an tí.¹ Tá amhrán eile – agus amhrán coitianta sa cheantar is ea é – ina luaitear Tadhg Breac: é siúd a chum Peaid Buí Ó Luínse, ‘Trucail Pheige Bhreátha’. Ba í Peig Bhreá Ní Chéileachair, bean chéile Thaidhg Bhric, sin-seanmháthair Sheáin Uí Ríordáin, file. Tá cuntas maith ar cad a thug ar Pheaid Bhuí triall ar thobar na naoi mbéithe an uair sin ag Diarmuid Ó Duinnín, Muirneach a bhí chun cónaí i nDrom na hUille, Sráid an Mhuilinn. Ghlaoigh Seán Ó Cróinín chuige i ndeireadh Eanair 1941 agus fuair an tuairisc seo uaidh:

Maidhc Dhómhnaill Ghruamdha Ó hÉaluighthe aniar ón Ínse Móir, fear aerach ab eadh é. Bhí sé a tarrac cloch-aoil ó Chill Gharbháin chun é chuir ar a chuid tailimh. Bhí tig an fheirmeóra so ar taobh bóthair, i dtaobh thiar do Bharra ’n Chuma [Cúm na nÉag]. Tadhg Breac Ó Ríordáin ab ainm do. Bhí an trucaill amuigh ar taobh a bhóthair, agus bhíodar a teacht ó Chill Gharbháin leis a gcloich-aoil. Tharraig Maidhc roth a thrucaill féin ar a gcarra agus do bhain sé píosa dhe. Do bhí an sean-duine [Tadhg Breac] ar buile, agus dubhairt sé go gcaithfeadh Maidhc carra nuadh a chuir sa trucaill do. Cúpla lá na dhiadh san ghaibh Maidhc siar, a dul go Cill Gharbháin a d’iarraidh cloch-aoil arís, agus do cheangail sé trucaill Thaidhg dá thrucaill féin, chun é bhreith go Cill Gharbháin chun é shocrúghadh nú é dheisiúghadh; agus bhí Tadhg Breac a dul i naonfheacht leis chun go bhfeiceadh sé an trucaill socair. Ní leogfadh Maidhc isteach ’na thrucaill féin é: chaith sé suidhe isteach ’na thrucaill féin thiar agus Maidhc ag comáint a chapaill!²

B’ait an radharc an dá thrucail i ndiaidh a chéile ar an mbóthar, agus níorbh é dearúd Pheaid Bhuí gan tagairt dó: dhein sé ‘traein ag gabháil an bóthar’ díobh, agus cheap sé ócáid chun go mbeadh a leithéid d’ionadh le feiscint: ní scéal ach scéalta cleamhnais a bhí acu, má b’fhíor (ach níorbh fhíor):

Trucail Pheige Bhreátha³

Ar maidin dom go deigh-mhoch ag éirí as mo leabaidh dom, B’é Maidhc an t-engine driver is Tadhg istigh sa tseanchairt; Bhí fíon is puins dá roinnt ann ag déanamh an mhargaidh, Is an óigbhean úd ní bhfaigheadh sé go ndíolfadh aisti an t-airgead. Is trucail Pheige Bhreátha, tar láithreach agus ceartaigh í.

Agus d’éirigh Tadhg suas láithreach, bhí ceann an charra cnagaithe, B’é Maidhc do thit i bhfanntais le scamhr’⁴ is le hanaithe Sé duairt an cailín óg so go dtoghfadh sí thar fhearaibh é Is go ndéanfadh buachaill córach de is go bpósfadh sí go tapaidh é. Is trucail Pheige Bhreátha, nach álainn mar a chnagann sí.

Is Aindí, gheobhairse Joan uaim is cóir mhaith chun leapan léi: An chuilt is fearr sa tseomra is gach orlach di siúd breacaithe; Seinnse suas an ceol dúinn, beidh cothalán mór feasta againn, Tá an traein ag gabháil an bóthar chun ár ndóthain bídh a tharrac chughainn. Is trucail Pheige Bhreátha, nach álainn mar a chnagann sí.

Agus Jerry, gheobhairse Meaig uaim is lánchuid den airgead

Gheobhair agus an chráin is beidh a hál ar an margadh; Cuirse suas tigh tábhairne, scadáin bhreátha i mbaraillibh Is glaofaidh chughat lucht cártaí, is faighigí ná habraim. Is trucail Pheige Bhreátha, tar láithreach agus ceartaigh í.

Sé Maidhc sin Dhónaill Ghruama a thug an bua thar fhearaibh leis; Is ait an spré do fuair sé le bean uasal: seanchairt; Toghadh dinnéar mór dóibh thuas ar bharr an bhaile, Is sé ‘Kingston’ a chaithfidh gluaiseacht is a leabhair aige ar a bhaclainn. Is trucail Pheige Bhreátha, tar láithreach agus ceartaigh í. 7rl.

Ní luann éinne go díreach cad é an baile ina raibh Tadhg Breac, ach tá a fhios againn ós na tuairiscí gur ar an mbóthar siar go Cill Gharbháin a bhí an tigh acu, beagán laistiar de Bharr an Choma. Rud eile, luaitear ‘Kingston’ a bheith ‘thuas i mbarr an bhaile’ agus tá a fhios againn gur i gCúil Chnó Coill a bhí scoil fóidín ag Kingston.⁵ Tá a fhios againn na hainmneacha Tadhg, Seán, agus Conchúr a bheith ar na Ríordánaigh Bhreaca le sinsearacht. Luaitear ‘Timothy Reardon’ a bheith i gCúil Chnó Coill i Luacháil Griffith’s i mbliain a 1853 agus blúire deas tailimh a bheith ar cíos aige. I ndaonáireamh 1901 bhí sclábhaí ann gurbh ainm dó ‘Cornelius Riordan’, cheithre bliana déag ar fhichid, a bhí pósta ag Margaret, a bhí dhá bhliain is daichead, ach ná raibh aon mhuirín orthu. Ní raibh léamh ná scríobh ag éinne den bheirt acu. Is beag é m’amhras ná gurb é an Timothy so Tadhg Breac. Bhí timpeall deich n-acra agus trí fichid aige, go raibh tigh agus clós ag gabháil leo; agus ina theannta san 470 acra (de thalamh sléibhe, glacaim leis) i bpáirt le beirt eile. B’fhéidir, ar an dtalamh a bhí aige, go mbíodh oiread plé aige le caoirigh agus le loilíocha. Ní féidir a bheith deimhnitheach ar fad go raibh gaol ag Tadhg feirmeoir le Conchúr sclábhaí, ach tá an dealramh air gur

chailleadar a ngreim ar an dtalamh le linn Chogadh an Tailimh, agus gurbh in é a fhág seanathair Sheáin gan bó ná caora ach é i dtúrtaobh le haon chollach amháin, agus gan aon fhonn mór oibre air.

Bhí lámh ag mo sheanathair ann, Cé nár chleacht sé riamh filíocht, Ach bhí duanaire bó bainne aige Sa bhfeirm i gCiarraí.

Pé acu bhí feirm agus duanaire bó bainne ag a sheanathair i gCiarraí tamall nó ná raibh, is beag é m’amhras ná go raibh a leithéid ag a shin-seanathair, Tadhg Breac. Nuair a foilsíodh Eireaball Spideoige i mbliain a 1952 deineadh roinnt léirmheasanna air ag lochtú Ghaelainn Sheáin – thug an nóta beathaisnéise le fios gur fhág sé an Ghaeltacht ina leanbh, agus gur fear Galltachta gurbh ea é:

Is lag leithliseach leis a chuid Gaeilge féin i gcomórtas le teanga mhuintir Dhún Chaoin, abair, ach creideann sé má dhéanann duine sa Ghalltacht machnamh ina chuid Gaeilge féin go dtiocfaidh sé i dtír i dteangain ná beidh i bhfad ó Ghaeilge na Gaeltachta.

Ghlac daoine éagsúla leis an gcuireadh seo chun cáimeas a fháil ar a chuid Gaelainne, ach bhíothas amú i bhformhór na gceartúchán a deineadh air. Ba iad muintir a athar agus comharsa a bhí acu i sraith tithe an Mhuilinn gur tharraig Seán orthu d’fhonn é féin a chosaint. D’haigh sé a mháthair a bheith gan puinn Gaelainne, ní nach ionadh. Níor mhar sin dá athair, gan amhras, ná dá uncail Con Breac, a bhí ar Gort na Tiobratan a ghlaodh chuchu ag scoraíocht; agus bhíodh deirfiúr athar dó, Han, agus a máthair, seanmháthair Sheáin file, ina

gcónaí i mbéal an dorais acu. Ba í Bríd Ní Fhionnagáin, ó Dhoire na Sagart, máthair a athar, agus bhí sí ar an-bheagán Béarla, a dúirt sé, rud a fhág gurbh í an Ghaelainn a labhradh sí féin agus an aintín. Chreidfinn go maith é seo. Bhain sí leis an nglúin chéanna gur bhain mo shin-seanathair, Píotar an Ghleanna, léi. 1832 a saolaíodh eisean. Fuaireas tuairisc ó Phádraig Ó Loingsigh ar an Sliabh Riabhach ar Bhéarla Phíotair an Ghleanna, agus ní go rómhaith a chruthaigh sé. Bhí ‘No Rent Manifesto’ ar siúl – is dócha gur in ochtóidí na naoú haoise déag a thit so amach – do ghlaoigh pílear chuige ag lorg an chíosa ná raibh le fáil, agus ba é deireadh a tháinig air gur buaileadh an pílear agus gur leagadh, agus gur seirbheáladh, Píotar an Ghleanna. Níor oir aon fhear teangan dá leithéid, a dúirt sé, agus fiafraíodh de cad ina thaobh gur bhuail sé an t-oifigeach dlí agus é i mbun a dhualgais. Bhí breacthuairim roim ré aige den cheist a chuirfí chuige: ‘He was a long time tuilleamhing it,’ an freagra a thug sé uaidh – ba chirte dhóibh a bheith buíoch de as a fhoighní a chaith sé leis mar phílear. Níorbh aon ionadh togha na sean-Ghaelainne a bheith le haireachtaint i dtigh go mbeadh bean den ghlúin sin ann. Ar an dtaobh eile dhíobh, i dtigh na pinniúrach, bhí bean go nglaodh an file féin, agus muintir an Mhuilinn b’fhéidir, ‘Neil Mhatty’ uirthi, toisc í a bheith pósta ag Mathúin, nó Matty, Ó Tuama, agus a sliocht go láidir fós sa cheantar. De mhuintir Bhuachalla ab ea í féin, agus nuair a chuireas a tuairisc ní ‘Neil Mhatty’ a bhí ag daoine eile uirthi ach ‘Neil Jer Ruaidh’. Iníon ab ea í don fhile Diarmaid, nó Jer Ruadh, Ó Buachalla a bhí thiar ar na Foithirí i gCúil Aodha.⁷ Dhein Seán Eoghain an Bhab Ó Súilleabháin, Doire an Chuilinn, amach gur ina chliamhain isteach a tháinig athair Jer Ruaidh go dtí na Foithirí: gur phós sé bean de mhuintir Loingsigh, agus gur ó Chill Mhichíl a tháinig sé ann.⁸ I dtigh Jer Ruaidh a bhí Gael na nGael nuair a dhein sé an chéad rann dár cheap sé. Freagra ab ea í ar ranna a dhein Jer Ruadh agus a athair féin, Diarmaid (Táilliúir Chrodhail). Ba é Jer, chomh maith, a thosnaigh an t-amhrán a airítear go hanmhinic sa cheantar ‘An Pónaí Beag Buí’, d’fhonn an chuid eile a bhaint a Táilliúir Chrodhail: lánú óg a bhí ullamh chun a chéile a phósadh, má b’fhíor (agus níorbh fhíor), agus ná raibh á gcoimeád óna chéile ach ná scarfadh athair an óigfhir leis an bpónaí beag buí:

Tá buachaill ar m’eolas ’s is brón liom a shlí, Do seoladh sa bhfómhar é inár dtreo chun Michíl;

Do gealladh Peig Óg dó le pósadh mar mhnaoi, Dá bhfaigheadh sé dhá bhó agus an pónaí beag buí.

Nuair imigh an fómhar bhí cead pósta ag an mnaoi, Agus teachtaire seoladh chun Sean-Pheaidí Féach an dtabharfadh don óigfhear aon chóir mhaith chun tís: ‘Cúbach’ is ‘smólach’ is an pónaí beag buí.¹

Chum an táilliúir amhrán mór fada chun an scéil a chríochnú. Tá scéal le Neil i mBailiúchán na Scol, a tógadh síos uaithi i mbliain a 1938, ‘An Bhaintreach Bhocht’¹¹; agus sa mbliain 1941 thóg Liam de Noraidh síos uaithi dán cráifeach dar chéad líne ‘Céad moladh le Muire mar a dheineas an Aoine’ agus ‘Ortha an Ghreama’ agus scéalta beaga a bhain leis an dá bhlúire.¹² Deir Liam gur ocht mbliana agus trí fichid a bhí sí an uair sin, rud a fhágann gur timpeall na bliana 1873 a saolaíodh í. I mí Aibreáin na bliana 1954 nó 1955 a cailleadh í agus í bliain nó dhó fairis na ceithre fichid. Ba mhór an obair ag Muirnigh gan tuilleadh dá cuid scéalta a bheith bailithe uaithi. Go dtí scoil an Chumair ar an Sliabh Riabhach a cuireadh Seán Ó Ríordáin, a dheartháir Tadhg agus a dheirfiúr Bríd. Mí an Mhárta 1921 a saolaíodh mo mháthair féin thiar in aice theora na contae, ar Doirín Álainn, agus ba shia d’aistear uirthi sin teacht aniar ná ar na Ríordánaigh triall anoir. Bhí deirfiúr ag mo mháthair, Máire, a bhí in aon rang le Seán. Luaitear i sárbheathaisnéis Sheáin Uí Choileáin¹² an máistir scoile a bhí acu ann, Tadhg Ó Duinnín; luaitear é a bheith ina fhile de chuid na Dámhscoile, agus dúil sa bhraon a bheith aige. Rud ná luaitear mar gheall air is ea a fheabhas a bhí an Ghaelainn aige, agus a dhílseacht a bhí muintir Dhuinnín di. Dúirt m’áintín Máire liom gur thug sé tamall ag múineadh i gContae an Chláir, agus nuair ab fhada leis uaidh an tsean-Ghaelainn, chrom sé ar na bóithre a shiúl istoíche, ag dul siar ar sheanchainteanna a airíodh sé ina óige, ach go raibh eagla air anois go

sleamhnóidís uaidh agus é i bhfad ó aon chomhluadar le Gaelainn. Rud eile is ea a cheolmhaire a bhí sé: bhí dúil a chroí aige sna seanamhráin, agus thugadh sé na daltaí a bhí ina n-amhránaithe maithe go dtí feiseanna mar a mbíodh comórtaisí amhránaíochta, rince, agus scéalaíochta. Níorbh aon ionadh na seanrithimí á slogadh ag Seán Ó Ríordáin ná ag éinne a chaith roinnt de bhlianta sa scoil sin. Ba é Tadhg a sheinneadh an t-orgán sa tséipéal le linn aifrinn, cé nárbh annamh leis ‘Follow me up to Carlow’ nó a leithéid a sheinnt, nuair ab oiriúnaí amhrán diaga éigin, b’fhéidir, dá mbeadh braon óil déanta roim ré aige. Rud eile mar gheall ar Thadhg, ní raibh aon mheas aige ar a ghuth féin chun amhráin a rá: bhí orgáinín sa scoil, ná raibh ag obair, agus is minic a deireadh sé dá bhféadfaí é a shocrú ná haireodh na daltaí aon cheol as a bhéal amach go brách arís. Is minic gurbh í obair baile a thugadh Tadhg dos na daltaí scéal béaloidis a fhoghlaim ag deireadh na seachtaine agus é a insint ar scoil Dé Luain. Is é is dóichí gur shrois roinnt de scéalta Neil Jer Ruaidh scoil an tSléibhe Riabhaigh ar an gcuma san. Cailleadh Tadhg Lá Nollag 1934 in aos a sheacht déag ar fhichid, ach bhí an Ríordánach aistrithe soir go hInis Cara uime an am san, agus an Mheánteistiméireacht déanta aige cheana féin sa Mhainistir Thuaidh. An lá a cuireadh Tadhg ní raibh éinne ar fáil a sheinnfeadh an t-orgán. Is amhlaidh a fuair Tadhg taom croí agus é ag ithe dinnéar na Nollag. Chuir Seán ina dhialann gur thit sé de thrucail nuair a bhí braon fairis an gceart ólta aige, ach bhí sé tagaithe chuige féin go maith tar éis na heachtra san uime aimsir na Nollag; is amhlaidh a oir dá mhuintir é a chaitheamh anonn ar an ólachán, mar bhíodh náire ar dhaoine an tráth san a háil go raibh aon lagachar croí ag baint leo. Dhá bhliain nó trí ó shin tháinig dlúthdhiosca breá ó mhac dearthár do Thadhg, Mícheál Ua Duinnín, a thug formhór a shaoil ag múineadh scoile in Uíbh Ráthach. Tá scata des na seanamhráin a fhoghlaim mo mháthair agus a airigh an Ríordánach ar scoil ó Thadhg air sin, ní nach ionadh.¹³ Deireadh mo mháthair gur i mBéarla a chum Seán an chéad dán sa scoil sin, agus b’fhéidir go ndéarfaí nach aon gheallúint fhónta a bhí fé:

Limerick’s on the Shannon, Cork is on the Lee,

Dublin’s on the Liffey, And the master’s on a spree.

Luann Seán Ó Coileáin arís nár thrácht an Ríordánach aon uair ar an tarna múinteoir a bhí sa scoil: b’in í Eibhlín Ní Chríodáin. Ba chuimhin lem mháthair Tadhg a bheith in easnamh, raic an diabhail ar siúl ag na scoláirí a bhíodh féna chúram, agus gur tháinig Iníon Uí Chríodáin go doras ag tabhairt aghaidh bhéil orthu féach an gciúnóidís tamall. Nuair a iompaigh sí chun imeacht dúirt áilteoir scoláire orthu líne as amhrán George Curtin ‘An Gandal’: ‘Ciorrú air! ní gá an scanradh’, gur sceartadar ar fad ar gháirí agus gur éirigh Iníon Uí Chríodáin astu. De shliocht na bhfilí ab ea Eibhlín Ní Chríodáin, leis, áfach, cé nach mór a chuaigh sí i bhfeidhm ar an Ríordánach, agus gur dócha ‘nár chleacht sí riamh filíocht’. Col ceathar dá seanathair ab ea Peadar Sheáin Ó Crothúir, file agus scoláire ón Lic i bparóiste Thuath na Dromann.¹⁴ Ba é Tomás Ó Conchúir Ghort Uí Rathaille a seanathair; iníon dó san gurbh ainm di Bess ab í a máthair. Sclábhaí a bhí ag obair acu ab ea an Críodánach, Seán Ó Críodáin, is dóigh liom, ós na Millíní nó ón Ínse Móir: thit sé i ngrá le Bess, d’imigh go Meirice agus nuair a bhí a dhóthain aige chun í a phósadh d’fhill agus do phós. Seisear clainne a bhí acu, agus bhí Eibhlín ar dhuine acu. Níor phós Eibhlín riamh.¹⁵ Ar aon tslí, fiú amháin agus é geall leis ag titim ar meisce bhí smacht ag Tadhg ar a raibh sa scoil de dhaltaí, agus b’in bua ná raibh ag Iníon Uí Chríodáin bhocht. Deireadh mo mháthair agus í ag dul i gcríonnacht nár chuimhin léi puinn dár fhoghlaim sí riamh ach an méid a mhúin Tadhg di, agus is léir gur ar Thadhg, leis, a chuimhníodh an Ríordánach nuair a bhí na blianta ag teannadh leis. Ní foláir, leis, nó chuaigh na hamhráin a mhúineadh Tadhg i bhfeidhm go mór air. Is dóigh liom go bhfuil san le tabhairt fé ndeara go háirithe sa bhailiúchán Eireaball Spideoige. Aon tsampla amháin a thabharfad, an rann cáiliúil ar an gCorcorach:

Tráthnóna na teangan in Éirinn, Is an oíche ag bogthitim mar scéal,

D’éist sé le creagar i véarsa Is do chuala croí cine soiléir.¹

I bhfios nó i ngan fhios is ionann san mar le rithim agus an seanamhrán ‘Táim in arrears’. Ba é cuimhne a chomhscoláirí i scoil an tSléibhe Riabhaigh ar Sheán gur togha scoláire gurbh ea é. Deireadh mo mháthair go mbíodh sé in easnamh tamallacha fada le breoiteacht ach nuair a thagadh sé thar n-ais ná bíodh aon mhoill air a bheith chomh maith leis an gcuid ab fhearr acu arís. Nuair a aistrigh Seán agus a mhuintir go hInis Cara, chuaigh sé ar scoil go dtí an Mhainistir Thuaidh, agus ní raibh aon tamhasc ar na torthaí a fuair sé sa Mheánteist ná san Ardteist. Ní lú ná bhí aon mholadh mór ag na múinteoirí air, ach go bhféadfadh sé a bheith go maith nuair ba mhaith leis é.¹⁷ Nuair a tháinig eagrán Sheáin Uí Thuama de Caoineadh Airt Uí Laoghaire amach, chuir san a laethanta scoile i gcuimhne do Sheán Ó Ríordáin, mar ar léadar seaneagrán Sháin Uí Chuív i scoil an tSléibhe Riabhaigh; chum sé ‘Athmhúscailt na hÓige’ i gcuimhniú míosa air.

A Eibhlín Dubh Ní Chonaill, Do léas do chaoineadh ar maidin; Nuair a léas an dán san cheana Do bhíos ar scoil im leanbh. Cé shéid an óige tharam, Níor chríon do cheol im anam; Tá m’óige slán i dtaisce I ngach briathar binn dár chanais,

Is nuair léas do chaoineadh ar maidin Do bhíos arís im leanbh.¹⁸

Bunscoil ab ea Scoil an tSléibhe Riabhaigh, ach b’fhada uathu ré an tsaoroideachais, agus bhí daltaí inti a bhí suas le sé bliana déag d’aois. In éagmais na Caoineadh do léadar Laoi Oisín ar Thír na n-Óg, Séadna agus Guaire an Athar Peadar, agus má chonaic Seán saol mar scéal fiannaíochta bhí scéal breá acu as an leabhar Madra na nOcht gCos léite nó cloiste acu ar scoil, sé sin ‘Lorcán Mhach Luirc’ a tógadh síos ó Shiobhán na Tuinne Ní Iarlaithe, máthair Chrothúir Í Dheasúna, duine de Cheithre Máistrí Bhaile Bhuirne.¹ Tá an méid sin ar eolas agam mar bhíodh mo mháthair ag gabháil timpeall an tí agus blúirí des na saothair seo á n-aithris aici: ‘Lá dh’ár éirigh Fionn Mac Cúmhaill 7 Fianna Éireann amach ag fiadhach 7 ag fine-chosgairt dóibh féin, is é an áit go dtugadar a n-aghaidh ná ar an Dá Chích, 7 níor stadadar go ndeaghadar go mullach cheann do sna Cícheanna’ – ‘Lorcán Mhach Luirc’; ‘Aidhé mhuise, greadadh chúgat! a ghréasaí bhig bhuidhe na mealbhóige, de shíol taoíbhíní ruadh agus meanuithí ramhar agus bréan-bhróg, murab ort atá an t-éirighe i náirde, ag teacht anso chun capaill a cheannach agus gan phingin ad’ phóca!’ – Séadna; ‘Mian a tháinig dom, a rígh-ollamh’ – Guaire. Nuair a cuirtear cláracha ollscoile an lae inniu i gcomparáid leis seo bíonn daoine achrannacha ag caint ar chúrsaí acadúla a bheith ag dul chun símplíochta, nó dumbing down, ach ní gá a cheapadh go bhfuil aon fhírinne sa méid sin! Bhí deirfiúr mháthar dom bliain roime Sheán i scoil an tSléibhe Riabhaigh. Peig ab ainm di, agus Johnny Phíotair a tugtaí ar a hathair, mo sheanathairse ar Doirín Álainn. Bhíodh cead ag scoláirí scoile an uair sin a bheith as láthair deich lá sa mbliain má bhídís ag teastáil sa bhaile chun oibre. Bhí sí in easnamh lá, agus d’fhiafraigh an Máistir di cá raibh sí. ‘Bhíos ag aoireacht na mbó,’ a dúirt sí. Do dhein sé rann di:

Iníon Johnny Phíotair ag aoireacht na mbó, Ó theorainn an Doire go tigh Dhiarmaid Eoin;

Dá gcastaí uirthi buachaill is go mbainfeadh di póg Cad é sin don té sin ná baineann san leo?

Mar a déarfadh Patsy an Táilliúra, Gael na nGael, ‘da’ Dia, do fhreagair sí é’. Baitsiléir ab ea Tadhg Ó Duinnín, agus an uair seo bhí a shúil ar bhean áirithe:

Tá cailín ar an mbaile gurb ainm di ––– : Tá a gruaig mar an aiteann, tá a croiceann mar chnó; Dá mbeadh ise is an Máistir ceangailte go deo, Cad é sin don té sin ná baineann san leo?

D’fhág Seán a chairde agus a ghaolta agus an saghas san ar fad ina dhiaidh nuair a thug sé a aghaidh soir. Níorbh aon ionadh go mothódh sé uaidh iad, agus go mba lag leis an scolaíocht a gheobhadh sé sa chathair i gcomparáid leis an dtaithí a bhí aige. Go hInis Cara, go ceantar m’athar, a chuaigh Seán, agus chuir aithne ar mhuintir an bhaill sin. Chuaigh mo mháthair go Sasana le linn, mar a dúirt Donncha Shéamais Ó Drisceóil ó Chléire, le linn an Chogaidh Mhóir bhig so, is é sin an Tarna Cogadh Domhanda. Amach sna caogaidí nuair ba mhithid léi socrú síos fuair deirfiúr di post di mar bhanaltra áitiúil i gceantar na Blarnan. Gan aon mhoill cuireadh go tigh Sheáin í chun instealladh streptomycin a thabhairt dó. Dúirt sí gur i mbarra na scamóg a bhí an eitinn air, gur gnáthaí í a bheith i mbun na scamóg, agus gur fusa go mór í a ghlanadh dá mbun, ach dá mba i mbun na scamóg a bheadh sí air ná mairfeadh sé le ré an streptomycin a fheiscint. Théadh mo mháthair isteach sa tigh chuige, agus thugadh sí tamall mór ag caint leis. Is cuimhin liom í ag rá liom go ndúirt sí an t-amhrán ‘Réidhchnoc Mná Duibhe’ dhó, is dócha gur chuimhníodar ar líne a bhí ann, agus go ndúirt sé go raibh sé go hálainn agus go raibh cuid de dearúdta aige. Deireadh sí gurb é cleas

a tharraigíodh sé chuige nuair a bhíodh braon óil déanta aige agus na haintíní ag faire air, breith ar an nuachtán agus gan puinn cainte a dhéanamh ach leogaint air go raibh an-shuim aige ina raibh á léamh aige sa chás ná féadfaidís a dhéanamh amach an raibh puinn ólta aige. Tráth gur ghlaoigh mo mháthair chuige bhí an aintín Máire, í siúd a bhíodh ar éadromacht tamallacha, bhí sí ag tabhairt aghaidh bhéil air, á rá go raibh sé ar meisce an oíche roim ré. Nuair a bhí mo mháthair ag imeacht dúirt Seán, ‘Tá sí an-dhona inniu.’ Bhain an rógairacht san racht gáirí as mo mháthair, ar ndóin, rud a chuir tuilleadh oilc ar Mháire bhocht, agus gan amhras b’in é a bhí uaidh. Mar a dúrt, théadh sí isteach sa tigh nuair a tháinig sí ar dtúis, ach tar éis tamaill is ina aonar a bhíodh sé – Máire i dtigh na ngealt agus Gobnait breoite i gCarraig an Droichid i dteannta deirféar léi. Ní scaoiltí mo mháthair isteach sa tigh a thuilleadh: labhradh sé sa halla léi, laistigh de dhoras, agus gheibheadh pé cóir leighis a oireadh. Dhein mo mháthair amach go raibh an taobh istigh den tigh imithe in ainm an diabhail mar nárbh aon sás Seán, ná formhór na bhfear lena linn, chun é a ghlanadh ná a chóiriú, agus go mbeadh náire air daoine a leogaint isteach. Ní buíoch ar fad a bhí muintir Bhaile Bhuirne de Sheán amach san aimsir nuair a théadh sé siar tharstu agus a aghaidh ar Dhún Chaoin aige. Ba dheacair an baile inar saolaíodh é féin a shárú le saibhreas agus le cruinneas Gaelainne. Bhíodh iomaíocht idir muintir an tSléibhe Riabhaigh agus Dhoire na Sagart taobh leis, agus muintir Chúil Aodha mar le feabhas a gcuid Gaelainne. Bhí an scéalaí Diarmaid ’ac Coitir agus Pádraig Ó Loingsigh, Seán Mór Ó Donnchú agus a dheartháir Séamas Pheatsaí ann, chun cuid acu a lua. Níor mhór dóibh a bheith go maith chun an fhóid a sheasamh i gcoinnibh Amhlaoibh Í Luínse, Dhónaill Bháin Uí Chéileachair, Dhónaill Uí Mhulláin, agus a lán eile a bhí laisteas den tSullán. Dá fheabhas iad, agus ar ndóin, is ag fáil bháis ina nduine agus ina nduine a bhíodar, is siar a thug Seán a aghaidh. Mhínigh sé féin cad a bheir dó san a dhéanamh: gur pobal bearnaithe Gaelainne gurbh ea Baile Bhuirne agus gur pobal slán Gaelainne a oir dó an uair sin. Níorbh aon ionadh le cuid eile againn cainteoirí maithe Gaelainne, dálta Phádraig Uí Loingsigh ar an Sliabh Riabhach, a bhaint amach agus a bheith ag bailiú chughainn de réir mar a bhídís ag labhairt. Ach, ar ndóin, ní filí sinn. Ní hiad na nithe céanna go mbímid ina ngátar. Is é is dóichí liom gurbh é an chúis gur theastaigh pobal neamhbearnaithe slán Gaelainne ó Sheán an uair sin ná gur mhothaigh sé gur duine bearnaithe gurbh ea é féin, idir dhrochshláinte, aistriú óna áit dúchais, agus, is dócha, aigne

leice an fhile a bheith aige de thoradh dúchais agus taithí. Dúirt daoine i gCorca Dhuibhne liom gur dhein sé an-thairbhe do Sheán aithne a chuir ar phobal Dhún Chaoin; gur casadh daoine air a bhí lán chomh hainnis leis féin, agus ná raibh aon trua acu dhóibh féin. Lasmuigh dhe sin, ba shlánú ar a anam cráite aithne a chur ar ghnáthdhaoine, agus chuir sé lán a chroí d’áthas air a bheith ag éisteacht leis an gcuma go gcasaidís an teanga Ghaelainne. Toisc an teanga a bheith ábhairín difriúil leis an nGaelainn a bhí airithe aige ina óige, b’fhéidir gur mó a bhain sí geit as, agus gur móide a mheas uirthi í a bheith ábalta air sin a dhéanamh. Thuig a chairde i nDún Chaoin an t-ómós a bhí aige dá dteangain, agus ní deirim ná gur dhein san tairbhe do mhuintir Dhún Chaoin. Má chonaic sé ‘saol mar scéal Fiannaíochta fadó fadó ar maidin’ is go Dún Chaoin a chuaigh sé ag lorg Thír na nÓg agus é in aos fir. Tá an gliadar a chuireadh an áit air le feiscint sa dán ‘Fill Arís’² :

Is chífir thiar ag bun na spéire ag ráthaíocht ann An Uimhir Dhé, is an Modh Foshuiteach, Is an tuiseal gairmeach ar bhéalaibh daoine.

Is é a mhothaím sa dán so gur léiriú é ar mhothú trátha áirithe. Ba mhinicí aige an t-amhras air féin, agus ar a chuid Gaelainne agus ar a chuid scríbhneoireachta ná an mhuinín agus an sásamh a mothaítear anso. Lá dá raibh sé féin agus m’áintín Máire le chéile i gCorcaigh chuir sí i gcuimhne dhó conas mar a fhuaimnídís focal áirithe i Múscraí, agus ba é a dúirt Seán go raibh sé iompaithe, cuid mhaith, ar Ghaelainn Dhún Chaoin. Ina ainneoin sin ní hé gur dhein sé dearúd dá dhúchas ar fad. Dúirt Eoghan Ó Loingsigh, cigire scoile ó Dhoirín Álainn, liom go raibh sé thiar ar an mBuailtín ar saoire, agus gur tháinig Seán chuige á fhiafraí dhe ar chuimhin leis an fhoirm ‘ní dheagha sé’ a bheith i Múscraí. Bhí togha na Gaelainne ag Eoghan, dheimhnigh dó go raibh san acu, agus d’fhill Seán ar pé plé teangan a bhí ar siúl acu agus a armlón aige.

Dá mhéid é a chion ar a mháthair agus ar mhuintir Dhún Chaoin, roghnaigh sé sa deireadh filleadh ar a dhúchas agus dul sa chré i Reilg Ghobnatan i dteannta na ndaoine a fhág san mar dhúchas aige: na Ríordánaigh Bhreaca, Tadhg Ó Duinnín, Neil Jer Ruaidh agus oiread d’fhilí Mhúscraí ón uair a tosnaíodh ar choirp na marbh a chur sa reilig chéanna ná fuil aon áireamh orthu.

Ní dual do neach a thig ná a threabh a thréigean.²¹

Nótaí

1Seán Ó Coileáin, Seán Ó Ríordáin: Beatha agus Saothar (Baile Átha Cliath, An Clóchomhar, 1982), 38. Tá litriú an amhráin leasaithe beagán agam d’fhonn rithim a thabhairt dó. 2CBÉ 737: 211 (28 Eanáir–3 Feabhra 1941); 75 bliain a bhí an seanchaí. Táim buíoch de cheann Roinn Bhéaloideas Éireann, An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath, as cead chun an t-ábhar seo a iniúchadh agus a fhoilsiú. 3Ó Eilís Ní Shúilleabháin, Cúil Aodha, a fuaireas na ranna so. Tá an t-amhrán ar dhlúthdhiosca le hEilís, leis, “Cois Abhann na Séad”: Amhráin ó Mhúscraí (CICD 132) 4.i. scanradh. 5Aindrias Ó Muimhneacháin (eag.), Seán Ó Cróinín a bhailigh, Seanchas an Táilliúra (Baile Átha Cliath agus Corcaigh, Mercier, 1978), 49. 6Seán Ó Ríordáin, Eireaball Spideoige (Baile Átha Cliath, Sáirseál agus Dill, 1952), 113. 7Táim buíoch go háirithe de Dhónal Mac Suibhne, Gort na Fuinsean, de chionn a chuid eolais a roinnt liom. 8Taifeadadh T 93, Cartlann Fuaime Roinn Bhéaloideas Éireann, An Coláiste

Ollscoile, Baile Átha Cliath. 9Donncha Ó Cróinín a chuir in eagar, Seán Ó Cróinín a thóg síos, Seanachas Phádraig Í Chrualaoi (Baile Átha Cliath, Comhairle Bhéaloideas Éireann, 1982), 164. 10CBÉ S329. 11CBÉ 1038:15–17. 12Ó Coileáin, op. cit., 30. 13An Duinníneach (Coiste Ghaeltachta Uíbh Ráthaigh, 2005). 14Féach Seán Ua Súilleabháin, ‘Tuireamh an Athar Diarmada Uí Uallacháin’, in Pádraigín Riggs, Breandán Ó Conchúir, Seán Ó Coileáin (eag.), Saoi na hÉigse: Aistí in Ómós do Sheán Ó Tuama (Baile Átha Cliath, An Clóchomhar, 2000), 209–17. 15Táim buíoch de Dhónal Mac Suibhne, Gort na Fuinsean, as an eolas so, leis, a thabhairt dom. 16Ó Ríordáin, op. cit., 52. 17Ó Cróinín, op. cit., 46–9. 18Seán Ó Ríordáin, Tar Éis mo Bháis (Baile Átha Cliath, Sáirséal agus Dill, 1978), 43. 19S. Laoide (eag.), ‘Sgríob Liath an Earraigh’ do chnuasaigh, Madra na n-Ocht gCos agus sgéalta eile: Imtheachta an Oireachtais, 1901, Leabhar a Trí, Cuid a Dó (Baile Átha Cliath, Connradh na Gaedhilge, 1907), 41–58. 20Seán Ó Ríordáin, Brosna (Baile Átha Cliath, Sáirséal agus Dill, 1964) 41. 21Ibid.