Die Tyd Van Die Kombi's 1p1ko

Die tyd van die Kombi’s

’n Persoonlike blik op die Afrikaanse rock-rebellie

Koos Kombuis

Human & Rousseau

Baie dankie aan Kerneels Breytenbach, Alida Potgieter, Erns Grundling en die taalversorgers vir bystand, raadgee, deurlees en die talle taal- en kontinuïteitsfoute wat hulle raakgesien het.

Baie dankie aan alle rolspelers in die gebeure in hierdie boek wat om die een of ander rede nie in die teks self genoem is nie. Julle is te veel om elkeen persoonlik te bedank, maar ek wil graag die volgende mense uitsonder:

Francois Naudé, vir die mooi prentjies op my kitaar; Riaan van Barloworld Toyota in Stellenbosch; Michelle Shocked, vir die woorde van aanmoediging; Frans Swart, wat die beroemde duet tussen my en Jurie Els gereël het; Dave Marks en sy gesin in Durban, vir jul gasvryheid en hulp; Dawie, Thomas en Angelo, my getroue Nissan-handelaars; Albert du Plessis, producer van my mees onderskatte CD (Equilibrium); Sarah Theron, vir haar no-nonsense vriendskap deur die jare; Anne-Marie Mischke, my mentor in die rubriek-skryfkuns; Roof, want jy was eintlik die beste; Aan Carel, Misha, Theresho en al die ouens by Oppikoppi se span; Die FAITH Fund (Foetal Alcohol-Syndrome & Interrelated Treatment Help), vir die geleentheid om vir julle te help geld insamel vir julle inligtings- en opheffingsveldtogte; Jaap, Jaap se hond, Dapper Jannie, Tommy van die Paarl, Miriam van Colesberg, en Thys K en al sy familie met hul BoKaap-herinneringe; Nols de Bruyn, die dominee wat vir my en Kannetjie getrou het.

Indien ek na enigiemand se redelike mening onwaarhede verkondig het in hierdie boek, of as my geheue my in die steek gelaat het, of as ek onbewustelik skuldig was aan oordrywing, skryf asb. aan my by [email protected] sodat ek ’n regstelling kan aanbring in ’n herdruk van die boek.

Die gedigte van Breyten Breytenbach en André le Roux word met hul vriendelike vergunning gebruik.

vir Maryke

“’Cause in the end we had all become prisoners of war” – David Kramer

Proloog

Ek het dit sien kom. ’n Sekonde voor dit gebeur het. ’n Sekonde wat rek … en rek … en rek. Die kar het teen topsnelheid oor ’n rooi robot gekom, en reg op ons afgepyl. Op die laaste oomblik het die bestuurder probeer rem, dit was asof die kar getilt het. Impak was onvermydelik. Hy’t vinnig gery, baie vinniger as die spoedbeperking. In daardie oomblik van absolute helderheid, net voordat die kar ons Kombi getref het, was dit asof my hele lewe voor my verbyflits, en ek alles in ’n totaal nuwe perspektief sien. ’n Ondenkbaar nuwe perspektief. Wat as alle mense ewe onnosel is? Wat as ras, kultuur of geloof niks met enigiets te doen het nie? In daardie breukdeel van ’n sekonde, in daardie klein stukkie tyd, daardie infinitesimale klein oomblik wat skielik so lank soos ’n ewigheid gevoel het, het ek al my optimisme sien verdamp, my ganse jeugdige idealisme sien wegvloei soos wyn uit ’n geskeurde papsak, het ek besef dat ek nie ’n vryheidsvegter se gat is nie, dat ek nooit Ché Guevara sou wees nie, dat ek eintlik my hele volwasse lewe weggerook het, dat dit amper al was wat ek gedoen het, die gerol van dagga-ts, die aansteek van dagga-ts, die aan van dagga-ts, eindelose dagga-ts, elke dag, elke nag, my hele lewe lank. My hele lewe is gewy aan orale fiksasies! My ma se tiete. My eerste dummy. My eerste botteltjies formula-melk. Om nie te praat van alles wat ek gerook het nie! Pype, sigarette, Turkse bongs, tuisgemaakte bottelnekke … en dan het ek nog niks gesê van die alkohol nie … ek was nie ’n bierdrinker nie, ek het gehou van wyn, maar nie duur landgoedwyn nie, o nee! Ek het goedkoop wyn gedrink. Sommer reguit uit die bottel. Om die waarheid te sê, dit was die image wat my beroemd gemaak het, die foto van my, op stage, met ’n bottel goedkoop rooiwyn teen my lippe – ek het dit gesuip soos koeldrank. Tassies. Hulle het my op die ou end geborg, hulle het nie eintlik ’n keuse gehad nie, in die oë van die publiek was ek en Tassies reeds sinoniem. Ek het my lewe voor my sien verbyflits, en ek het besef dit was alles ’n mors van tyd, ’n totale verkragting, ’n gejaag na wind. Ek het besef dat as ek vanaand sou doodgaan, dit alles verby sou wees, daar sou niks oor wees nie, niks pyn of plesier nie, niks meer musiek nie, niks meer plannetjies maak vir al die goeters wat ek nog wou doen nie, ek sou nooit in die Alpe gaan ski nie, nooit in ’n sportmotor deur die strate van Parys ry met die wind deur my hare nie, ensovoorts. Hoe stupid kan ’n mens wees? Hoe ongelooflik onnosel? Ons

wou almal Amerikaners wees. Amal was so funky. Die ganse stryd teen imperialisme en apartheid is gevoer met die metafore van Hollywood en Big Business, die sigarette en die saksofone en die gepunte skoene en die shades en die attitude, daar was niks van Afrika daar nie, nóg by ons, nóg by die ouens van Sophiatown; dit was gangster-rap, dit was ou movie-soundtracks gespeel teen die drive-in screens van die verbeelding, Boys in The Hood, die hele lot van ons. Dis waaraan ek dink terwyl die kar op ons afjaag, in daardie sekonde voor impak. In daardie oomblik heroorweeg ek my lewe, beoordeel ek my keuses, en besef ek, wat ook al gebeur, of ons lewe en of ons sterwe, of ons vermink is of opstaan en van die wrak af wegstap, die revolusie is verby nog voor dit ooit begin het. Dat daar nooit enige revolusie was nie. Dit was alles net kak outfits, swak smaak en opgefokte longe. Was dit?

die sondes van die vaders

Rotte. Hulle is orals. Ek lê op my elmboog op die enkelbedmatrassie en kyk benoud na die vloer. Onder my beweeg ’n swart kombers. In die donker is dit moeilik om die diertjies self te sien. Dis net hierdie moerse swart kombers wat beweeg, beweeg, en klein piepgeluidjies maak. Ek kan nie opstaan nie, en ek het ’n pie. En die enigste toilet hier op die derde verdieping is af in die hoerhuis se gang. As ek van die bed sou probeer afklim, sal ek op ’n rot trap. Definitief. Daar is letterlik honderde van die goed. Al is hulle nie baie groot nie, is hulle baie. En baie, baie besig. Om die een of ander rede probeer hulle nie by die bed opklim nie. Dalk is die metaalpote van die bed te glad. Miskien het hulle nog net nooit daaraan gedink nie. Miskien, as ek baie stil lê, sal hulle nooit daaraan dink nie. Ek sluit my oë, lê terug op my kussing, en probeer vir myself sê: “Ek het nie ’n pie nie.” Langs my lê my girlfriend, Jillian, en slaap. Ek kan haar ritmiese asemhaling hoor. Ek hoop sy hou aan met slaap. Dis dalk beter vir haar as sy glad nie nou wakker word nie. Onder die bed hoor ek steeds die fyn gepiep. Iewers buite in die nag, die veraf loei van ’n polisiesirene. Daar is ook die gewone geluide van die straat. Twee mense wat iewers luidkeels argumenteer. Die eggo van ’n skoot. Die gemurmel van voertuie deur strate wat nie meer lank donker gaan bly nie. Binne-in die hoerhuis is dit egter stil. Wanneer die dag breek, sal nuwe geluide ons rus versteur: voetstappe in die gange, deure wat klap, glas wat breek, radio’s wat popmusiek uitblêr. Die klanktapisserie van ’n disfunksionele wêreld.

Dis Kaapstad, 1983. Ek is ’n skrywer van kortverhale vir Huisgenoot. Ek het al ’n digbundel of twee op my naam, en op die oomblik werk ek aan ’n roman wat weirder is as weird. Dis die Groot Afrikaanse Roman. Dit gaan ons letterkunde op sy kop draai. My uitgewers weet ek is ’n genie. Die slim mense wat vir die koerante werk, skryf rave reviews oor my werk. Nou, as ek dan so wonderlik is, hoekom huur ek ’n kamer in ’n hoerhuis? In Langstraat? Tussen rotte? Hoekom woon ek hier saam met my bruin meisie? Hoekom is die bruin meisie se van Botha? Is sy dalk verlangs familie van P.W. Botha? Dieselfde ou wat, as president van die land, ’n wet handhaaf wat sê dat ingevolge die Ontugwet seks oor die kleurskeidslyn ’n misdaad is? As ek ’n gepubliseerde skrywer is, hoekom is die mure van hierdie kamertjie oortrek met die name en adresse van intekenaars op ons ondergrondse protestydskrif? Teen wie rebelleer ek? Waarom is ek so vol haat? Waarom mors ek die beste jare van my lewe in hierdie plek van armoede en gevaar? Hoekom lewe ek nie gemaklik, soos ander whiteys van my ouderdom nie? Hoekom skryf ek nie liewer my gedigte in die suburbs nie? Hoekom eet ek nie liewer kaaskoek nie? Wat gaan met my aan? Gaan ek ooit rêrig lekker kan lewe? Wanneer begin die eerste hoofstuk?

Ek huur nie meer ’n kamer in daardie hoerhuis in Kaapstad nie. Dis die jaar 2008; presies ’n kwarteeu later. Ek woon net buite Londen, ’n halfuur se ry. Ek kan enige dag soontoe gaan as ek wil. Ek woon ook ’n kort entjie weg van Washington D.C., Amsterdam, Perth, Rome, Singapoer, en elke ander belangrike stad op aarde. Tegnies gesproke is ek omring deur armoedige squatterskampe, misdaaddeurtrekte lokasies, en tydelike skuilings waar slagoffers van geweld en natuurrampe elke dag toustaan vir kos. Maar dit kan my dalk langer vat per motor om soontoe te ry as wat dit my sal vat om Londen toe te ry. Londen is net

’n halfuur weg met die highway. Die ander plekke is moeilik om te bereik as gevolg van die verkeersknope en stukkende robots en hijacking hot-spots. Dis ingewikkeld om by daai plekke te kom. Maar, dank God! Die Kaapstadse Internasionale Lughawe is maklik om te bereik. Van my huis af kan ek amper direk op die N2 klim en binne ’n halfuur daar wees. Binne ’n halfuur kan ek vry wees van alles. Ja! Enige tyd wanneer ek lus is, kan ek in my kar klim en padgee uit hierdie hartverskeurende land. Ja! Enige oomblik kan ek dit alles agterlaat; die miserabelheid, die korrupsie, die moorde en die verkragtings en die kragonderbrekings en die koerantopskrifte wat hul slegte nuus van werkloosheid en politieke faksiegevegte uitbasuin. Ek kan op ’n vliegtuig na die vrye wêreld wees binne ’n halfuur, in besigheidsklas, met ’n glasie gratis lemoensap in die hand, my bene uitgestrek voor my uit, terwyl ek wonder watter restaurant, bistro of koffiewinkel ek eerste sal besoek wanneer ek daar land. Nou hoekom doen ek dit nie? Hoekom woon ek nog hier? Wat maak ek nog hier, in hierdie huis waarby hulle al ten minste drie keer ingebreek het, in hierdie straat waar ek oor my skouer moet kyk elke aand as ek my kar by die garage intrek, waar my deurklokkie sonder ophou gelui word deur bedelaars en ouens met stukkende klere op soek na werk, waar ek elke Donderdagoggend my dumpsters vol trash uitsit op die sypaadjie net om te sien hoe die patetiese zombies van die onderdorp grawe deur my rubbish, my ou manuskripte, my stink kos? Wie hou my hier? Wat hou my hier vas? Dis nie asof ek enige hoop het nie. Om eerlik te wees, ek is lankal op moedverloor se vlakte. Dinge is erg, en dit word dalk selfs erger.

En tog bly ek. Bankvas. Sonder om ’n voet te versit. Dis moeilik om te verduidelik. Ek weet. Dit klink corny, selfs al probeer ek dit verduidelik. Maar die bottom line is dit: ek is ’n Afrikaan. Afrikaan is ek, en Afrikaan is ek gebore. Ek’s nie ’n moerse goeie Afrikaan nie, en ek’s nie eers altyd seker of ek ’n donnerse Afrikaan sou wou wees as ek die keuse gehad het nie, maar dis nou eenmaal ’n feit soos ’n koei. Ek is deel van hierdie land. Ek het hier grootgeword. Dis die enigste plek waar ek voel of ek rêrig tuis is. Ten spyte van my aversie en apatie, is hierdie land tog myne. Ek hou ook van die klimaat. Ek hou van die vars vrugte. Ek hou van die berge en die grasvlaktes en die strande en die blou, blou lug van hierdie pragtige plek. Ek hou van Suid-Afrika. En, omdat ek ’n Afrikaan is, voel ek ook medeverantwoordelik vir die suksesse en die mislukkings van my land, Suid-Afrika. (Ek het julle gewaarsku, dit gaan corny klink.) As ’n Afrikaan, en as ’n Suid-Afrikaner, is dit vir my onmoontlik om my in te dink hoe dit sou voel om na ’n ander kontinent te gaan en vir altyd daar te bly. Om my tot in lengte van dae besig te hou met ander issues, gewoond te raak aan vreemde mense se manier van doen, ander lande se kak en hare, ander mense se gekneuter oor voorvelle en fokkol. O, ek is heel impressed met die gerief en die veiligheid van die Eerstewêreldse lande. Ek geniet dit om met my kinders daar in die parke te gaan stap sonder dat enigiemand my met ’n mes steek, of vermoor, of pla, sonder dat ek heeltyd voel asof ek omring is deur misdadigers. En hier is so baie misdadigers in Suid-Afrika! Hier is misdadigers uit op borgtog, misdadigers wat ontsnap het uit polisieselle, misdadigers wat skuldig bevind is aan ernstige misdade en gevonnis tot ligte gemeenskapsdiens, ensovoorts, ensovoorts. Maar nog steeds bly ek liewer hier. Ek bly hier, want as ek in ’n ander land

probeer bly, sal iets in my doodgaan. Ek sal óf self doodgaan van pure verveling óf op die ou end myself skiet of iets. Dit sal verskriklik wees om so te leef, sonder uitdagings, ontwortel en gewigloos en bleek soos Earl Grey-tee. Wat is so wonderlik aan Amerika? Jy word elke oggend wakker en lees net van orkane en oorstromings. Jy sit die TV aan, en dis net ’n geskinder oor moviesterre wat skei of rehab toe gaan. Ergste van alles, jy moet heeltyd op CNN hoor hoe kak is die Moslems. Dis mos wat hulle amptelik glo, dat Moslems kak is. Hulle dink alle Moslems is dieselfde; daar is in hulle oë nie grade of skakerings van kak in Islam nie. G’n wonder hulle is altyd op die randjie van oorlog nie. G’n wonder die Here straf hulle met bosbrande, elevator-musiek en McDonald’sburgers nie. En wat van Engeland? Nee wat. Wie wil nou heeldag in hysbakke en moltreine rondry en luister na onsigbare tannies wat moroonlike stront oor die luidsprekers kwytraak soos “Please stand clear of the door” en “Mind the gap”? Asof mens nie self kan sien daar’s ’n deur nie. En die “gaps” tussen die treine en die platforms is net ’n kwart sentimeter wyd, ’n balpuntpen kan nie eens daar deurval as hy probeer nie. Nieu-Seeland? Ag, asseblief. Dis heeltemal te groen. Al die plantegroei en groen gras en goed sal my mal maak. Die enigste intelligente geselskap daar is waarskynlik die skape. (En Jurie en Hestrie, as hulle nog daar is.) Wat van België? Wel, al waaroor die Vlaminge ooit opgewerk kan raak, is Franse politici. En hulle eet mayonnaise oor hulle tjips in plaas van tamatiesous. Wat meer hoef ek te sê? Erken dit maar: die meeste ander lande is boring. Die meeste ander lande maak nie sense nie. Amper alle ander lande is ’n bietjie vulgêr, as jy my vra. Verstaan my mooi: ek is nie ’n patriot nie. Ek is nie altruïsties of edel nie. Ek weet ek gaan vreeslik aan oor die blou berge en die grasvlaktes en die mooi lug en die volkslied en alles, maar in die praktyk doen ek so min goeie dade as wat ek kan. Ek deel nooit komberse uit aan die arme bliksems wat op straat slaap nie. As bergies my vra vir geld, jaag ek hulle gewoonlik weg. As ek my kar parkeer, stap ek koponderstebo weg voordat die car guards my oog vang. Bedelaars irriteer my. Ek is, om heeltemal eerlik te wees, in hierdie opsig nie baie anders as die meeste

ander wit Suid-Afrikaners wat nog nie geëmigreer het nie. Net soos bruin en swart Suid-Afrikaners is ek gatvol vir swak dienslewering. Ek hou nie van die stand van sake hier nie. Ek kla oor alles. Ek skryf briewe aan die koerante en ek kritiseer die regering by elke moontlike geleentheid. Ek is totaal en al gekant teen die status quo. Maar ek bly. Hier. Al verskil tussen my en die meeste ander wit Suid-Afrikaners is dat ek net so erg te kere gegaan het onder die vorige regering as onder hierdie een. Ek het hulle net so gehaat. Om die waarheid te sê, ek het my deeltjie gedoen om hulle tot ’n val te bring. Die Nasionale Party-regering was net so erg, of erger, as hierdie klomp wat nou aan bewind is, glo my. Dit het vir my reg gevoel om toe te protesteer. Ek weet nie hoekom so min ander whiteys dit destyds gedoen het nie. Maar nou ja.

Ek het so baie herinneringe. Die herinneringe bons rond in my kop en bots teen mekaar, hulle soek ’n uitkomkans, hulle wil ontsnap. As elke herinnering ’n drol was, het ek nou die ergste opelyf van my lewe. Herinnering nommer een. Dis 2003 of 2004. Droë, geel Gauteng-gras. Ek sit oorkant die tafel van my ma by die Jan Smuts-museum se opelugrestaurant buite Pretoria. My ma is vol plooie en haar hare is grys, maar haar oë vonkel vol humor. Ek is amper vyftig jaar oud. Oor ’n paar dae moet ek ’n solokonsert gaan speel op die hoof-stage by die Oppikoppi-rockfees. My twee klein kindertjies hardloop rond, om en om die Jan Smuts-museum, en dit weerklink van die oorlogskrete soos hulle speel. Ons eet lasagne en drink goedkoop droë witwyn wat bedien word per glas, nie per bottel nie. Ons het hiernatoe gery in ’n gehuurde Mercedes Vito diesel-Kombi. Omtrent vyftig tree na links staan Jan Smuts se antieke swart Cadillac (of Packard) (of whatever) geparkeer in die son. Dit is ’n museumstuk. Ek is ook ’n museumstuk. Ek wens ek was so aantreklik soos Ozzy Osbourne. Gelukkig is ek – anders as die meeste celebrities – nie op drugs nie, en gelukkig is my vrou – soos die vroue van die meeste celebrities – nog nie halfpad so oud soos ek nie. Die meetsnoere het vir my in redelik oukei plekke geval. Oor ’n klein rukkie gaan ons almal deur die perfekbewaarde Jan Smutsfamiliewoning stap en alles besigtig: die oudmodiese badkamer, die kieries en die uniforms, die gepoleerde houtvloere, die outydse broodroosters en die vergeelde vredesverdrae in glaskaste. Jan Smuts was eerste minister van Suid-Afrika net voordat die Natte per ongeluk die verkiesing gewen het in 1948. Hy het die verkiesing verloor omdat hy óf te stadig óf te haastig (niemand is seker watter een van die twee nie) was om politieke mag te gee aan die swart mense. Hy het ook filosofiese boeke geskryf oor ’n teorie met die naam holisme en was betrokke by die stigting van die Verenigde Volke! ’n Uitsonderlike man. ’n Oorlogsveteraan. ’n Volksheld. Net jammer hy’t nooit leer kitaar speel nie. My ma vertel my hoe erg sy my pa mis. Ek is altyd verbaas as sy sulke goed sê. Daar was ’n tyd in die geskiedenis toe dit hoogmode was vir vroue om hulle volwasse lewens neer te lê ter wille van hulle mans. Niemand onthou vandag meer hoe absoluut die heerskappy van die vaders was nie. Die feit dat hierdie mans dikwels ruggraatloos, geestelik bankrot en emosioneel ontoereikend was,

het hoegenaamd nie die vroue verhoed om hul eie lewens neer te lê nie. Hulle was dapper genoeg om die grootste, mees bisarre offer te bring: die buiging van hul eie wil, in totale oorgawe en stille onderdanigheid, voor die outoriteit van ’n ander mens. Ek moes wag vir my pa om dood te gaan voordat ek ’n normale verhouding kon begin met my ma. Ons moes almal baie lank wag vir onafhanklikheid.

Onafhanklikheid. Ja, wat ’n mondvol. As jy so na my kyk waar ek hier in my studeerkamer sit en peins, sou jy sê ek het alles bereik in die lewe wat ek nodig het; dat ek tevrede en gelukkig is. Ek het ’n huisie by die see. Van die boonste verdieping kan ek amper die see sien. Partykeer ruik ek dit. Dis net ’n paar kilometer weg. Ek het ’n ronde, vrolike vrou, ek het so te sê twee kinders, ’n huishulp, ’n opreggeteelde hond, ’n SPCA-kat en ’n troetelrot. Die rot is wit, die huishulp nie. Die hond is koffiekleurig. Ek het vanoggend met die hond gaan stap net nadat die huishulp vir my kom vertel het haar susterskind is gister doodgeskiet tydens ’n transitoroof in Johannesburg. Dis waar, ek is suksesvol, en ja, ek is gelukkig, maar ek is nie altyd tevrede nie. Daar is tye wanneer ek oorval word deur ’n allesomvattende gevoel van weersin. Veral laat in die nag, as ek in my kantoor sit, omring deur die lewelose stilte van suburbia. Ek hoor nie meer die rewolwerskote van Langstraat nie, dis waar. Maar nou is dit die stilte – die afgryslike, genadelose stilte – wat my teen die mure uitdryf. Die stilte wat soms vir weke, maande kan duur en dan ewe skielik, een nag, geboorte kan skenk aan chaos. Aan roof. Of moord. Ongenooide indringers wat waansin saai waar orde en vrede moet heers. Ek lees deesdae weer Breyten Breytenbach. Ek het hom weer ontdek. Ek lees sy nuwe werk, sy onlangse publikasies, want ek deel sy ontnugtering met hierdie land, dit wat ons geword het. Jare gelede was dit sy jeugdige prosa en poësie wat die drang na protes in my wakker gemaak het. Sy woorde – sy wilde, subversiewe gedigte – was vir my die wekroep na ’n lewe van opstand teen apartheid. Toe ek ’n kind was, is Breytenbach se werk nie op skool behandel nie; daar is oor hom gefluister in die gange, sy boeke is onder die skoolbanke aangestuur, ons moes dit in die geheim lees wanneer niemand kyk nie. Sy gedigte was sondig, opwindend, heerlik anargisties. Alles wat hy geskryf het, was ’n stille kreet in die donker, ’n kreet wat gerebelleer het teen “die bedreiging van die siekes”; teen die ganse saai lewe, die blanke eenvormigheid van my kinderjare.

Nou lees ek die werk van die volwasse Breytenbach. Ek lees sy nuutste digbundel, Die windvanger. Die windvanger gaan oor vele onderwerpe, maar onder andere is dit ’n stem van protes teen die ganse saai – ja, saai! want te veel van dieselfde ding, al is daardie ding raserig en chaoties, raak saai – … die ganse saai, swart eenvormigheid wat die slagspreuk van die nuwe Suid-Afrika geword het. Ja, hier sit ek in my studeerkamer in die boonste verdieping van my huis in Suburbia, ek sit hier tot laat in die nag, en ek weet ek is veronderstel om te werk aan my volgende rustige gemoedelik-lokale roman, maar eintlik lees ek net Breytenbach se grafskrif vir ons land, en ek drink KWV brandewyn (ek drink baie daarvan, maar ek drink deesdae die 5-jaar-oud, want ek kan nie meer die 10-jaar bekostig nie). Ek sit hier, en partykeer huil ek, en partykeer bid ek, en partykeer steek ek wierook aan, en partykeer kyk ek laatnagpornografie op die TV, en partykeer oorweeg ek dit om ’n geweer te koop en my eie breins uit te blaas. Maar ek sal seker nie regtig nie. Dis te morsig. En tog. Wat sê Breyten nou weer in sy gedig “Belydenis”?

ek het hoog en laag probeer preek teen armoede en onreg maar op die ou einde was ook dit slegs selfbevlekkende romantisisme en niemand wou aanvaar ek is ’n Afrikaan nie …

O, amper vergeet ek: die man wat gister doodgeskiet is in die transitorooftog was die pa van twee gestremde kinders.

In my amptelike outobiografie (Seks & Drugs & Boeremusiek) het ek baie gefokus op die tekortkominge van my familie. Dit was een van die hooftemas van die boek: die feit dat my familie sulke horrible mense was. In hierdie outobiografie gaan ek niks daarvan sê nie. Ek gaan nie konsentreer op die feit dat my pa ’n kleindorpiekroek was wat my ma se swaarverdiende pensioenfonds geblaas het op alles van piramideskemas, wonderkruiemiddels, matskoonmaakmiddels tot seewier-ekstrak nie. Ek gaan niks sê van die weduwee van die oorlede adjunk-minister wat byna my ouers se huwelik opgefok het nie. Ek gaan nie weer moan oor my jaar in die rehabilitasiesentrum vir dwelmslawe waar hulle my toegesluit het nie, maar aangesien ek nou al weet dat niemand my anyway ooit glo nie, bêre ek daardie inligting vir wanneer ek eendag voor die groot regterstoel van God staan en Hy my vra of daar enige versagtende omstandighede was vir my skandalige lewe. Ek het my familie genoeg uitgeskel. Soms moet ’n mens vreemde kulture eenvoudig aanvaar, al verstaan jy nie al hul tradisies nie. In elk geval was alles in my kinderjare nie net sleg nie. As ek die moeite sou doen, sou ek enkele mooi herinneringe ook kon opdiep. Ek sou byvoorbeeld kon skryf hoe die son geglinster het in die plasse water op ons rooi stoep toe ek klein was. Van die aande toe ons domino’s gespeel het by ’n gaslamp in ons gehuurde rondaweltjie op Hartenbos. Ek sou kon vertel van die keer toe my broer vir my ’n hand vol pampoenpitte gegee het om te plant in die sand agter een van ons huurhuise in die agterplaas, en my absolute gevoel van verwondering toe die pampoenplantjie ’n paar dae later opkom. En van die klein plastiek-cowboy-enRooi-Indiaan-mannetjies wat my pa vir my gekoop het in die Paarl toe ek ’n kleuter was. Ensovoorts. Terloops, ek het ure lank oorlog-oorlog gespeel met daardie plastiekmannetjies, min wetende dat dit ’n inleiding was tot die rassespanning wat toe al gedreig het om ons land te oorspoel. En oorspoel het dit toe al, daardie jaar in die Paarl, toe die bruines uit die lokasie een nag die dorp se hoofstraat binnestorm en chaos saai, skaars ’n honderd meter van ons sonnige en vriendelike huis in Olyvenstraat. Dit was daardie jaar toe ek my eerste vollengte romans geproduseer het op my

pa se ou Underwood-tikmasjien. Ek kon die tikmasjien slegs bykom deur verskeie kussings bo-op mekaar te stapel op ’n stoel en dan op my knieë voor die tikmasjien te gaan sit. Voor die jaar verby was, het ek soveel manuskripte geproduseer dat die vloer van my slaapkamer besaai was met papiere van hoek tot kant, so erg dat Kytie nie meer by die deur kon inkom om dit skoon te maak nie. Eendag het my ma by die kamer ingekom en gesê: “Daar gaan nog eendag ’n muis hier uitbroei.” Haar woorde was skaars koud, of ’n klein veldmuisie hardloop onder my bed uit en reg deur die papiere, uit by die deur. Van toe af het ek ’n heilige ontsag vir my ma gekry. Eintlik het die herinneringe vroeër begin. Ek is dalk die enigste mens wat ek ken wat my geboorte onthou. Maar hieroor wil ek nie praat nie, dit was te traumaties. Die eerste ding wat ek onthou, kort na my geboorte, my heel oudste kindertjiekindste-herinneringe, is van waar ek, nog ’n pap babatjie wat nie kan loop of praat nie, op my ma se skoot sit voor in ons Kombi. Ek wou altyd op haar skoot sit voor in die Kombi, want as ek op die sitplek langs haar gesit het, kon ek nie deur die voorruit sien nie, ek was te klein. Al wat ek van daar af kon sien, was windscreen-wipers en blou lug. Maar as ek op haar skoot gesit het, kon ek sien waarheen ry ons. Nie net dit nie; haar stem het anders geklink as ek my wangetjies en oortjies teen haar bors gedruk het. Dit het so weergalm deur my kop. Ek kon nog nie Afrikaans verstaan nie; ek was net bewus van die getjoer van die Kombi se enjin en die nasale musiek van my ma se stem elke nou en dan. Dit was lekker om so aan die slaap te raak. Ek dink dit was ’n blou Kombi, daardie eerste kar. Of dalk was dit geel. Dalk sê ek net dit was blou omdat ek nou, jare later, sukkel om daardie eerste Kombi te onderskei van die Kombi waarin ek en Dagga-Dirk Uys later rondgetoer het. Die eerste Kombi, of hy nou blou of geel was, was egter anders as Dirk se Kombi’s. Daardie Kombi was nie besaai met daggapitte, vuil onderbroeke, stink sokkies, leë hamburgerpapiere, sigaretstompies en bierblikkies nie. Die enigste plek waar ek ooit in my jeug die reuk van dagga herken het, was in Kytie se bediendekamer die middae nadat haar boyfriend vir haar kom kuier het.

Ek het nie toe al geweet hoe ruik dagga nie, maar ek sou dit later jare herken. Net soos ek nie geweet het, as kind, dat die reuk van my ouma se eindelose koppies tee in die sonkamer van hulle huis in Die Laan eintlik whiskey was nie. Maar van al hierdie mense was Kytie die naaste aan my. Sy was selfs nader aan my as my ma, want Kytie het my aangetrek soggens en my gevoer en my leer loop en met my gesels smiddags op die agtertrappies van ons huis. Dit was vir my moeilik om te verstaan hoekom Kytie altyd agter moes sit in die Kombi. Kytie het ook nie vakansies al die pad saam met ons tot op Hartenbos gery nie; ons het haar afgelaai by Riversdal, waar haar ma-hulle in die hostels op die rand van die dorp gebly het. Die hostels was ’n wonderlike, raserige plek, vol kindertjies wat rondhardloop en ou mense wat krom-krom loop en bure wat kwetter en praat en lag en gesels. Ek het altyd gewonder hoekom ons nie daar stop om te kuier met die bruin kindertjies nie. My pa wou altyd so gou moontlik wegkom, seker om voor donker op Hartenbos te wees. Dit was vir Kytie dat ek later die volgende woorde sou neerpen:

Kytie, Kytie, Kytie, Jytie verniet vir twintig jaar By ons gebly … Kytie, Kytie, Kytie, Jy wassie nette mytie Maar ’n ma vir my!

Kytie is dood tydens die geboorte van haar eerste voorkind op die vooraand van haar voorgenome huwelik met haar daggarokende kêrel. Sy, die beste ma wat ek ooit gehad het, sy wat my kinderjare help draaglik maak het, sou nooit ’n huis en kinders van haar eie hê nie.

Kytie is dood net toe ek begin oefen het aan my eerste drie kitaarakkoorde. My kop was so vol musiek en drome van roem en rock ’n roll dat ek – al moet ek dit self erken – haar dood nie tóé as ’n persoonlike verlies aangevoel het nie. Eers later sou ek besef dat die fisiese sterfte van Kytie saamgeval het, simbolies of toevallig, met die geestelike en morele ondergang van ons hele gesin. Tot op daardie stadium was daar soms oomblikke van sonskyn en vriendelikheid. Sulke dinge sou van toe af vorentoe eenvoudig nooit weer geduld word nie. Nie eens per abuis nie.

Vandag het daar twee skokkende dinge gebeur. Nie een van hierdie goed was op sigself baie belangrik nie, maar hulle was geweldig betekenisvol as ek hulle sou plaas in die konteks van my lewe – ons almal se lewens – hier, vandag. Dit is die jaar 2008. Gisteroggend het ek begin skryf aan die eerste hoofstuk van hierdie boek. Ek het geskryf en geskryf tot ek by die plek gekom het ’n oomblik gelede: “… Nie eens per abuis nie”. Die eerste skokkende ding wat vanoggend gebeur het, was toe ek die koerant koop. Op die voorblad was ’n foto van die Kaapse middestad. Die foto is laas nag geneem. Die enigste sigbare liggies was die noodligte van die hawe. Die res van die toneel was swart. Donker. Niks ligte wat brand nie. Zilch. Volgens die koerant is die hele stad nege-uur gisteraand deur ’n massiewe kragonderbreking lamgelê. Dis nou elfuur die volgende oggend, en my Internetdiensverskaffer – wat in Kaapstad gebaseer is – is steeds van lyn af. Die nuus op die TV-nuuskanaal is sedert gisteroggend nie opgedateer nie. Al het ons huis op die oomblik elektriese krag, voel ek nietemin asof ek afgesny is van die buitewêreld. Die tweede skok – dit was nie so ’n groot skok soos die eerste een nie, maar dit was nogtans ’n skok – was toe ek verder deur die koerant blaai en sien dat my ou pel en voormalige bestuurder, Dirk Uys – voorheen bekend as Dagga-Dirk Uys – ’n artikel geskryf het. Dirk skryf of praat gewoonlik slegs so een maal elke drie jaar in die media, en al waaroor hy dan skryf of praat, is dinge wat meer as twintig jaar gelede gebeur het waaroor hy nou nog kwaad is. In sy nuutste artikel het hy oudergewoonte woedend te velde getrek teen die Afrikaanse pers en media van die 1980’s. Dirk is ’n briljante skrywer. Hy is snaakser en eindeloos meer subtiel as Max du Preez. Hy het ook ’n baie groter baard as Max du Preez. Alles in die artikel was waar. Ek kon alles wat Dirk sê, beaam. Daar is net twee probleme met die artikel: eerstens, dit is ’n kwarteeu te laat gepubliseer. Tweedens, daar word nêrens in die artikel melding gemaak van die feit dat Jacob

Zuma onlangs gedreig het om die vrye pers in die Nuwe Suid-Afrika te muilband nie. Ek wonder of Dirk al gehoor het van laas nag se kragonderbreking. Ek wonder of hy besef laas nag se kragonderbreking is simbolies (en ook simptomaties) van iets skrikwekkends wat vandag besig is om met die hele land te gebeur. Ek wonder of hy besef dit is nog nie die einde van die revolusie nie. Ons het wel gedink dis die einde, daai aand toe die kar ons tref, daai aand toe ons Kombi ’n halwe straatblok ver gerol het. Daardie aand was dit asof ons revolusie besig was om te kantel – ek het dit aangevoel die oomblik toe die Kombi omkantel en begin gly – ons was besig om te kantel en te val, om spoed te verloor. Dinge sou nooit weer dieselfde wees nie. Of sou dit? Anyway, dis tyd dat ek die rêrige storie begin skryf. Waar sal ek begin? Sal ek my lyf Thabo Mbeki hou en begin met iets uit Dickens? Sou iets wat soos Dickens klink die nodige gravitas verleen aan hierdie chaotiese klomp gebeure?

vanaf 1969 tot nou

Dit was die slegste van tye, dit was die beste van tye, dit was ’n baie ontstellende tyd, dit was erger as die hemel en beter as die hel, dit was ’n vuurwarm tyd, dit was ’n onstuimige tyd, dit was ’n tyd van vreeslike flaters en aaklige idealisme, dit was ’n tyd van verskriklike babalaas en ongelooflike dekadensie, dit was ’n tyd van dood en lewe, saamwerk en uiteenspat, woede en vreugde, dit was ’n tyd van papbroeke en helde en dwergies en beswymelde tienermeisies en korrupte platemaatskappye, en bedwelmde apatie en morsige orgasmes, en amper al hierdie goed het gebeur agter in onpadwaardige Kombi’s in die middel van die highway, teen ’n gemiddelde snelheid van ongeveer honderd-en-veertig kilometer per uur. In die begin – voor die koms van die Kombi’s – het ek net woorde gehad. ’n Hele klomp woorde, en ’n paar wysies, maar nie vreeslik baie wysies nie, want my kitaar was gewoonlik uit tune uit, en ek het net drie of vier akkoorde geken. En g’n wonder my kitaar was so uit tune uit nie! Ek het dit in standerd sewe gekoop by my pel Nabba, vir presies vier rand. Vier RAND, vir ’n hele kitaar! Ja, ’n skamele sestien biljoen Zimbabwe-dollars volgens gister se koerse! Maar nou ja, dit was die jaar 1969, ek was skaars vyftien jaar oud, en vier rand het baie geklink; dit was meer as wat ek in ’n week verdien het met blare hark en papiere optel in die tuin. In 1969 was daar nog nie amptelik iets soos ’n algemene Afrikaneropstand teen nasionalisme nie. Vir die meeste van ons was dit ’n tyd van volslae onskuld. Maar dalk was die onskuld nie volslae onskuldig nie, want party van ons het toe al begin agterkom iets is verkeerd. In 1969 het nog net ’n handjievol Afrikaanse skrywers en digters die regime bevraagteken. Die meeste van hierdie skrywers en digters was in Parys. (Nie Parys, Vrystaat, nie, maar Parys, Frankryk.) Die vlammetjies van protes wat

aangesteek is daar ver deur hierdie ontevrede ballinge sou egter geleidelik lei na ’n groter vuur van revolusie. So: wanneer het wit protes werklik begin? Vir my was dit meer as vyf-en-twintig jaar gelede, vanaf my eie private ballingskap, my feitlik onverklaarbare keuse, toe ek vanuit die sagte arms van die literêre establishment gedonner het tot in daardie klein armoedige kamertjie in die hoerhuis in Langstraat saam met Jillian Botha. En tog, al was ek toe nog nie van al die dinge bewus nie – ek was nooit ’n Sestiger nie, en ek was nooit betrokke by Musiek en Liriek nie – wek die jaar 1969 ’n spesiale eggo op. Hoewel ek self nog nie in 1969 so aktief in die kultuur was nie, het ek toe al baie dinge sien gebeur, en daarom is 1969 ’n belangrike jaar vir my ook, ’n seminale jaar. Eerstens was 1969 die jaar van die Woodstock-fees in Amerika. Die meeste Suid-Afrikaners het nie hiervan geweet nie. Vir die gemiddelde Suid-Afrikaanse musiekliefhebber was die belangrikste mylpaal van 1969 nie Woodstock nie, maar die feit dat ’n liedjie met die naam “Lily the Pink” op ons Top Twintig was. Daar was egter wel ’n klompie van ons wat ons ore op die grond gehad het, wat geweet het van Woodstock en wat dit beteken. Die Woodstock-fees sou op die ou end vir die tieners van die wêreld beteken wat die Franse Revolusie vir die werkersklasse van die wêreld beteken het. Dit was ’n wekroep na selfbewusssyn, die begin van ’n patroon van jeugdige aggressie, dit was iets nuuts om na te strewe, iets om na te boots, dit was iets groots en heiligs en ontsaglik edel; dit was die opening-salvo van die oorlog teen middelmatige middelklaswaardes wat vandag nog voortduur. Dit was die taal wat ons wou praat. Die Afrikaanse skrywers en digters in Parys, die ontevrede uitgewekenes, het op hul beurt gesorg dat 1969 die seminale begin was van groot literêre gebeure in Afrikaans. Dit was midde-in die betekenisvolle periode in die skrywer André P. Brink se loopbaan tussen die publikasie van sy laaste soetsappige boek – Miskien nooit – en die skryf van die eerste van ’n reeks sterk, invloedryke antiapartheidromans soos Kennis van die aand. Mens kan maar net gis oor wat presies hierdie kopskuif in Brink veroorsaak het, en waar sy gedagtes in die jaar 1969 rondgedwaal het.

Dit was ook in 1969 dat Breyten Breytenbach vir die eerste keer ware literêre volwassenheid sou bereik as digter met sy bundel Kouevuur; ’n baanbrekerswerk, ’n mylpaal vir Afrikaanse poësie. Gepraat van poësie, daar was natuurlik ook Antjie Krog. Hierdie skooldogterdigteres sou in 1970 haar opspraakwekkende, eksplisiete debuutbundel, Dogter van Jefta, publiseer. Sonder twyfel was 1969 – toe sy sewentien was – die jaar waarin sy haar eie seksuele ontwaking ervaar het. Soos die toeval dit wou hê, was 1969 die jaar waarin David Kramer gematrikuleer het by Worcester se Hoër Seunskool. Hy sou uiteindelik sy eie Kombi-revolusie begin, en, jare na Voëlvry, brûe bou op die platteland om wit en bruin musikante nader aan mekaar te bring. (Ek kan nie help om te wonder wat sou gebeur het as hy destyds, in 1969, vir Antjie ontmoet het nie.) Op die keper beskou was 1969 ’n jaar van klein ontkiemings, versteekte moontlikhede, potensiaal. Hoewel ek self nog nie aktief was nie, het ek dit aangevoel daar waar ek in my slaapkamertjie in Cluverweg, Stellenbosch, my vierrand-kitaar sit en speel het – die stadige ontwaking van ’n nuwe wêreldkultuur, die heerlike belofte van ’n lewe anderkant apartheid en Calvinisme. Min mense het dit besef. Ons protes het nog lank nie die hoofopskrifte gehaal nie. Maar ek sal 1969 altyd onthou as Die Jaar van die Kitaar.

Dit was ook Die Jaar van my Eerste Bekering. Of die jaar wat aanleiding begin gee het tot my Eerste Bekering in 1971. Durf ek dit sê? Durf ek weer daarvan praat? Miskien liewer nie. Punt is, ons almal, ons hele geslag, is gebreinspoel met die Bybel sedert kindsbeen. Dit was onmoontlik vir ons om apaties te staan teenoor God. Hy was deel van jou lewe, of jy dit nou wil hê of nie. Ateïsme was buite die kwessie. Jy kon God haat, ja, maar jy kon Hom nie wegwens nie. Hieroor is ek nie kwaad nie. As gevolg van hierdie opvoeding voel ek asof ek God van kleins af ken. As ek kwaad oor iets mag wees, is dit dat die honeymoon so kort was, dat hierdie mense my mettertyd onder ’n al groter wanindruk betreffende God gebring het. Want, anders as die God waarvan hulle my later in katkisasie sou leer, het die God wat ek as kleuter ontmoet het in die bladsye van my Kinderbybel regtig bestaan. Ek was in kontak met Hom elke aand as ek in my pajamas op my knietjies gekniel het. Partykeer het Hy vir my goed gesê. Hy’t nie gepraat in woorde nie, maar in prentjies. Hy’t my gewaarsku teen ’n monster, ’n baie sterk monster wat, in die jare wat kom, my volk sou kom vernietig. Wanneer ek Hom gevra het wie of wat die vyand was, was Hy egter vaag. Ek het geweet daar is ’n vyand, maar ek het nie geweet wie of wat die vyand is nie. Ek het toe nog nie besef die grootste vyand van die volk was dalk nie iemand buite die volk nie. Eers later sou ek begin verstaan: die vyand was Ons Self.

Ek is gebore in 1954, ses jaar na die Nasionaliste aan bewind gekom het, en ’n paar jaar voor hulle die groepsgebiedewet sou implementeer wat op die ou end dosyne ou woonbuurte soos Distrik Ses sou vernietig. Toe ek in die laerskool was op Stellenbosch, het daar nog bruin families aan die onderpunt van Dorpstraat gewoon. Presies op die spot waar Dagga-Dirk Uys later die kantoorspasie vir die Trippy Grape-platemaatskappy sou huur. Toe die Nasionaliste die lem van apartheid inlê, het hulle begin om alles te vernietig wat aan ons en die bruinmense, ons gemeenskaplike oorspronklike Afrikaanse volk, behoort het: die vrolike kultuurerfenis van die Klopse, die ou volkspele, al die klanke en geure van die ou Kaap. En moenie my vra hoe nie, maar ek het geweet. Toe al. Ek het die lem aan eie bas gevoel. Ek het as kind begin nagmerries kry van naderende gevaartes, groot geel masjiene met wit omies aan die stuur, wit omies met oorpakke en kwaai gesigte, mense wat alles sou verorber en vernietig waarin ek wou glo. Ek onthou dat die angs by tye so erg geword het dat ek agter in die tuin op ons klein grasperkie met die lang gras gaan staan en opkyk het na die son direk bo my in die lug, en so lank moontlik my oë probeer oophou het, terwyl ek soos ’n besetene in die rondte getol het tot die son swart geword het in my agterkop, en ek neergeval het, dronk, verblind, en hygend van uitputting en waansin. Dit was waar die wegholtrein van anargie sy eerste tjoektjoekies begin gee het. Toe al. Dit was die begin van die Alternatiewe Beweging. Dit was die eerste teken van die naderende stormwolke wat later die hele landskap sou verdonker.

In 1969 was ons lewens so georden, daar was nie eens ’n semenvlekkie uit posisie nie. Selfs ons geheime sondetjies was vooruitbestem deur die Allerhoogste. Ons was in aparte skole, nie net die wit en swart kinders nie, maar ook die dogters en die seuns. Dit was op ons dorp so. Die meisies was in Hoërskool Bloemhof. Ons was in Paul Roos Gimnasium. Ons het soggens skool toe gegaan, smiddags krieket of rugby gespeel, saans ons huiswerk gedoen, en oor naweke het ons ons moed bymekaargeskraap en vir meisies gaan kuier by hul ouerhuise, waar ons stilletjies verlief geraak het terwyl ons koeldranke drink uit lang glase. Ons het die beste van alle wêrelde gehad. Ons aardse woonplek was suburbia, ons hemelse bestemming was die Nuwe Jerusalem. Niks sou ons van ons erfenis weerhou nie, want dit was vooruitbestem deur Calvinisme, geborg deur Sanlam, en beskerm, met God se hulp, deur die ysterhand van die Polisie en die Weermag. En wanneer die twyfel ons wou bekruip, was daar altyd die private troos van hand in eie boesem steek.

Nou, hier is die interessante ding van Suid-Afrikaanse musiekrebellies. Ek weet van drie ander naas Voëlvry in die eighties. Daar was Sophiatown in die 1950’s. Daar was Musiek en Liriek in die seventies. En daar was die De la Reybesigheid in 2007–2008. Drie van hierdie revolusies was blank/Afrikaans, en een was swart. Al vier hierdie revolusies word deesdae in ’n sekere politieke of rebelse konteks gesien. Die feit is dat slegs die De la Rey-fenomeen uitsluitlik polities was. Die ander revolusies is met meer gemengde motiewe gepleeg; hoewel politiek deel van die bagasie was, is dit gelei deur jongmense wat ’n jol gesoek het, ’n groter jol as die jol wat beskikbaar was in die milieu waarin hulle hulself bevind het. Anders as die antikapitalistiese rebelle in Iran, wou ons gekleurde sokkies dra. Die Sophiatown-ouens was gatvol vir tribal chants; hulle was die eerste geslag kultureel ontwortelde swartes wat in die omgewing van die grootstad ’n stedelike idioom gevind het. Die jol het eers overt polities geword toe die Nasionaliste met hulle begin sukkel het. Die Musiek-en-Liriek-ouens was gatvol vir Gé Korsten en Min Shaw. Eenvoudig soos dit. Hulle wou terugkeer na die warmte en eerlikheid en oorspronklikheid van die Briels, maar in ’n meer gesofistikeerde idioom. En ons van Voëlvry was op ons beurt gatvol, nie net vir Gé en Min nie, maar ook sommer vir die Musiek-en-Liriekouens, vir die beperkte keuse popmusiek wat ons kon hoor op Pop Shop, vir die feit dat al die goeie rockmusiek net in Amerikaanse Engels was, vir die feit dat ons vervreemd gevoel het van ons ouers en die kerk en die hele Nasionale Party-package-toer wat al op reis deur die Calvinistiese woestyn was sedert 1948. By implikasie – en in die heel laaste instansie – was ons natuurlik ook teen apartheid, nie omdat ons politiek baie goed verstaan het nie (ons idees hieroor was bra naïef), maar omdat ons outomaties teen alles was waarvoor die ouer geslag gestaan het. Politiek was dus nie alles nie. Een van die plakkate wat omhoog gehou is deur studente tydens die Stellenboschbetogings op die laaste been van die toer, het gelui:

PRAAT MET ONS

Ons was nie bloot almal slegs in opstand teen die ouer generasie nie. Daar was sommige van ons wat ook wou uitreik na hulle. Dis waarskynlik hoekom ek eers die Kruik-opsie probeer het voor die meer anargistiese rock ’n roll-opsie (sien die hoofstuk “sonsverduistering en geheueverlies” oor Piekniek by Dingaan). Van rock ’n roll gepraat, dis die ander ding wat deur geskiedskrywers misgekyk of ondergeaksentueer word. Dis verbasend hoeveel van hierdie musiekprotesbewegings – nie net in Suid-Afrika nie, maar wêreldwyd – geïnspireer is nie alleen deur die Woodstock-fees van 1969 nie, maar deur Amerikaanse musiekgenres oor die algemeen. Ons, sowel as die De la Rey-ouens, het stilisties geleen by rock ’n roll. Musiek en Liriek se rolmodelle was uit die Amerikaanse folk-bewegings van Bob Dylan, Cat Stevens en Joan Baez (wat op hul beurt roots gehad het in die vakbondbewegings, die Guthries, die pre-Woodstockrebelle). En Sophiatown se sharp darkies met hulle blink skoene het teruggegryp na die era van die Big Bands, Motown, soul, die swart ghetto’s van die nuwe wêreld. Hulle was suiwer Chicago. Hulle was nie oorspronklike Afrikane nie, hulle was recycled Amerikaners. Daar is soveel paradokse hier dat ek dadelik gaan ophou worry daaroor. Punt is, dit was alles deel van ’n groeiende globale bewussyn, aanvanklik aangehits deur gekleurde sokkies en kitare, nou soos ’n veldbrand aan die versprei deur die Internet en informele kommunikasiemetodes. Ek skat as daar in Iran iets kon wees soos demokrate teen demokrasie, is daar iets soos antiglobalisasieglobaliseerders. Soos baie ander sogenaamde “liberal” wit Suid-Afrikaners vra ek myself dikwels af: wéét die gemiddelde ANC-politikus enigsins van hierdie algemene twintigste- en een-en-twintigste-eeu tendens? So baie van hul uitsprake verraai ’n totale onkunde van selfs die basiese jargon van die nuwe bewussyn dat ek wonder waar en hoe hulle die bus gemis het. Of is dit ons wat hulle bus gemis het?

Onlangs het ek hierdie stukkie papier met gekrabbelde skryfwerk daarop ontdek tussen my notas. Ek dink dit was oorspronklik bedoel as deel van ’n Engelse wetenskapfiksiemanuskrip, en miskien gebruik ek dit nog vir so iets, maar ek haal dit graag hier aan, want daar is geen twyfel waar ek aan die idee gekom het nie:

They were the clay people, the grey people, the people who reared us. They could not see where they were walking, and they could not hear anything, neither could they speak, because the sockets of their eyes and the openings of their ears and their mouths were stuffed with clay. Their entire bodies were covered in thin layers of clay. The clay was grey. Because they could not see or hear or speak, they had developed complicated codes and mechanisms for communicating with one another. They had built tiny cellphones and they used electronic beeps and flashing lights. Their lives were ruled by graphs and symbols and percentages. Being unable to communicate any thought directly, they had to translate it into digits and formulas, which they transmitted through the airwaves and via their own genetically altered synapses. Even their pleasure was technical. The expressions on their faces did not change when they were experiencing exhilaration or pain. To us, their children, they were inscrutable. It was impossible to understand them, unless one gave up, and agreed to the operation. The operation was painless, and the results almost immediate. I cannot tell you how many friends I lost this way. These young people would enter the grey hospitals manned by grey men, they would enter as happy, normal, carefree children, and they would emerge the next day, all sombre and serious, their eyes glazed over by the first tiny growths of clay, their faces void of emotion. Then they would be sent away on courses to learn how to use their new little cellphones and other instruments. Those of us who remained, who refused to undergo the operation, became electric guitar players, and disappeared into the sewers and side streets of the big cities to form noisy rock bands.

But no matter how loudly we played, they never heard us. For they were the clay people, the grey people, and we were no longer their children. We were the rejects of their perfect society.

In retrospek: my familie was miskien oukei, maar die mense wat my familie ontwerp en gesponsor het, was niks lekker nie.

Vanoggend, pas nadat ek my kinders by die skool gaan aflaai het, vang ’n koerantopskrif my oog. Dis die een koerantopskrif wat ek al jare lank vrees, sedert die tyd van die Bothas:

OPSTAND IN WEERMAG

Later sou ek agter die kap van die byl kom. Die Suid-Afrikaanse Weermag (wie se soldate maande laas behoorlik betaal is, waarskynlik omdat die kabinetsministers hulle hele army-budget geblaas het op onwelriekende wapentransaksies) dreig om die opening van die Parlement môre in Kaapstad te ontwrig. “Die polisie moet maar doen wat hulle kan,” sê die woordvoerder van die Weermag (vreemd genoeg, sy van is glo Boer). “Ons sal daar wees, met ons Themde en ons baniere.” Die toneel van hierdie klein oorlog – wat dalk op die ou end net ’n geredekawel gaan wees – is ongeveer dertig kilometer van my huis af. Soos die kraai vlieg, nie veel verder as die lughawe nie, net ’n entjie verder as my volgende glas Guinness in Londen, my volgende Duvel in Brussel. Ons sal waarskynlik môre se skermutseling oorleef. Maar hoe hard ek ook al my TV aansit, hoe melodieus ek ook al speel op my kitaar, ek sal nie vir altyd daarin kan slaag om die geraas van gewere en anargie te laat vervaag in die agtergrond nie. Enige dag kan die chaos voor my deur kom staan. En wanneer dit gebeur, sal dit nie help om te verduidelik dat ek twee dekades gelede deel was van die Afrikaanse rock ’n rollrevolusie teen vaal sokkies, Calvinisme en apartheid nie.

My grootwordproses, my hele lewe as jong Afrikanertjie, was van die begin af oordonder deur paradokse. Sedert ek ’n tjokkertjie was – actually, vandat ek op driejarige ouderdom my pa se outydse Underwood-tikmasjien ontdek het – het ek geweet dat ek eendag ’n skrywer gaan wees. Maar dwarsdeur my jeug moes ek by my pa hoor dat skrywers nie baie geld maak nie. Ek het hom geglo. Hoe anders? Ek het nie enige skrywers persoonlik geken sodat ek hulle kon vra hoeveel geld hulle maak nie. Om die waarheid te sê, ek het geen ryk mense geken nie (ons het net ’n tweedehandse Kombi gehad en in huurhuise gebly, en het dus nie in die regte kringe beweeg nie). Al die ryk mense was in tydskrifte en rolprente. Soos Cliff Richard. Ek het geweet Cliff Richard is ’n popsanger. Laat ek dit maar ronduit erken: toe ek ses jaar oud was, was Cliff Richard my hero. Hy sou gelukkig nie die enigste hero bly nie. Cliff Richard was die eerste van ’n reeks rolmodelle. Nie al hierdie rolmodelle sou so onskuldig wees soos Cliff Richard nie. Nadat ek Cliff Richard ontdek het, het ek vir ’n ruk lank ’n ongesonde fassinasie ontwikkel met die sanger Des Lindberg, ’n plaaslike musikant wat Suid-Afrikaanse gehore laat giggel het met sy stout liedjies (merk julle ’n patroon?). Dalk was dit sy strooihoed wat my hart gesteel het. Hoe dit ook al sy, sedert die ouderdom van ses jaar oud ken ek ’n klomp popliedjies uit my kop uit. Ek kon “Bachelor Boy” en “Summer Holiday” amper regdeur sing; ek het selfs die movie gaan kyk. Ek het al die reklame vir soetkoek opgeëet. Ek het gedink die lewe is veronderstel om een ewigdurende lang somervakansie te wees, met seuns en meisies wat dans en flankeer en rondrol op hooimiedens. Ek het geglo in die droom van helderrooi dubbeldekkerbusse en mense met snaakse hoede. Dit was die grootste rede waarom ek later, selfs nadat ek sukses behaal het as ’n skrywer, tydelik my tikmasjien vir ’n kitaar sou verruil en self ’n musikant geword het. Maar dit word erger. Laat my toe om julle terug te neem na ’n aand in die vroeë tagtigs. Ek is ’n jong skrywer, en ek is broke. Die royalties op my boeke is nie genoeg om van te lewe nie. Ek squat in my editor se woonstel – dis moontlik dat sy op my verlief is, maar ek weet nie. Haar woonstel is in die middel van Hillbrow. (Daar het toe nog wit mense in Hillbrow gebly.) Ek loop in die strate rond en eet ietsie in een van

die baie goedkoop straatkafeetjies. Terwyl ek eet, kom sit twee meisies by my tafel. Die kafee is vol; daar is nie plek by die ander tafels nie. Ons begin gesels. Soos die ongeluk (of geluk) dit wil hê, het hulle die sleutels van Des Lindberg se huis by hulle. Ja, dié Des Lindberg. Des en sy vrou, Dawn, is iewers op toer, en die twee meisies het die job gekry om na die huis te kyk in hul afwesigheid. Die huis is iewers in in die noordelike voorstede, ’n area van Johannesburg waar ek nog nooit was nie omdat daar geen treine in daardie rigting loop nie. Anyway, mens GAAN nie net soontoe nie. Niemand het my nog ooit voorheen soontoe uitgenooi het nie. Behalwe nou. Ek het nie wiele nie, maar hulle het. Nee sê, is buite die kwessie. Ek besef dadelik dat ’n Hoër Hand hier aan die werk is. So gebeur dit dat ek skaars ’n uur later aan die swem is in Des Lindberg se swembad saam met twee poedelnaakte meisies. Ek is ook poedelnakend. Laat my toe om hierdie verstommende feit te herhaal. Ek. Swem. Poedelnakend. In die swembad. Van iemand wat my rolmodel was. Sedert ek nege jaar oud was. En dit bly nie net by swem nie! Op die ou end los ek die girls net daar in die swembad en begin rondloop in Des se leë huis. Hy het die ongelooflikste goed. Daar is ’n reusagtige skildery van Dawn in die voorportaal. By ’n gesonke venster met ’n ongelooflike uitsig op die horison van Johannesburg vind ek … ’n klavier. Ek ontdek hoekies en geheime plekkies en stelle trappe en slaapkamers en ek kan aan alles sien dat hierdie mense stinkryk moet wees. Hulle leef in die ongelooflikste weelde! Dit laat my besef ek is dalk after all in die verkeerde job. Op die ou end het ek niks onbehoorliks aangevang in daardie huis nie. Ek het niks gesteel nie, ek het nie in enige van die beddens uitge (met of sonder een van die naakte meisies) nie, ek het die hele aand lank absoluut niks oneerbiedigs aangevang in die ganse Des-en-Dawn-agtige heiligdom nie. Maar ek het dit nooit vergeet nie. Oukei, oukei, ek weet dat ek nog altyd beweer het daar was ander redes hoekom ek op die ou end die switch gemaak het van skryf na musiek. Ja, ja, ja, politiek het tog ook ’n rol gespeel. Maar die rede vir my besluit was deels finansieel. Dit, en natuurlik die feit dat ek die regering verpes het en hulle wou slegsê, en ek het

nie geweet van ’n beter medium vir uitkak as rock ’n roll nie. Ek het Rodriguez se beroemde slagspreuk geglo:

The system’s gonna fall soon To an angry young tune

Ek het ook ’n artikel geglo wat ek eenmaal gelees het in ’n ou copy van die New Musical Express. Die artikel se titel was “Rock – Energy for Revolution”. Ai toggie, ek het so baie dinge geglo. Ek het geglo in al die stront van rock ’n roll wat mens kan famous maak, rock ’n roll as die stem van die ontgogelde jeug, rock ’n roll as ’n moontlike manier om te protesteer teen apartheid. En hier’s die amazing ding: juis omdat ek so sterk geglo het, omdat ek so ernstig was oor al hierdie kak, omdat ek voluit daarvoor begin lewe het met my hele hart, het dit vir my waar geword. Ek het dit reggekry. En so sou ek op die ou end iets aan die gang sit wat al die koerante se aandag sou trek. O, hulle het dit allerhande name genoem. “’n Revolusionêre beweging”. “’n Kulturele ontploffing”. “’n Ondergrondse renaissance”. Whatever. Dit het actually gebeur.

Ons woon in ’n land op die mespunt van moontlikhede. Ons staan aan die punt van óf bomenslike sukses óf bloederige mislukking. Indien dinge nie heeltemal uitfok nie, en ons kry ons act together, sal ek darem ook weet ek het ’n aandeel gehad in daardie sukses, vals note en al.

kitare en tikmasjiene

In die vroeë tagtigs het ’n ongekende rusteloosheid uitgebreek onder die wit jeug van Kaapstad. Daar was skielik oral subversiewe kulturele aktiwiteite. Natuurlik was rock-bands en nagklubs niks nuuts in Suid-Afrika nie, maar daar was ’n nuwe dringendheid aanwesig: ’n subtiele soort sosiale bewussyn, ’n betrokkenheid. Om die waarheid te sê, die nuwe rebellie was nie net beperk tot die Kaap en omstreke nie, dit was orals oor die land (tot in Springs, ver noord, en, as mens David Kramer kan glo – en ek glo hom, want hy’t nog nooit vir my gejok nie – selfs op die platteland, op dorpe soos Worcester). In die vroeë tagtigs was daar heelwat punk-groepe in Kaapstad, meesal nabootsings van bands en style wat terselfdertyd aan die gang was in Brittanje. Tog het party van die orkeste reeds ’n eie unieke klank begin ontwikkel. Een so ’n orkes was The Usual – hulle was tot die ander dag nog bymekaar! – en Bright Blue, toe nog ’n paar entoesiatiese tienderjariges met oop gesigte. Daar was ’n waansinnige konsep getiteld Benny B. Funk and the Sons of Gaddafi’s Barmitzvah Band – hierdie ouens sou waarskynlik wêreldberoemd kon raak bloot op grond van hulle naam as hulle nie so ’n verskriklike geraas gemaak het nie; feitlik die hele orkes het bestaan uit verskillende blaasinstrumente wat nooit heeltemal in tune met mekaar was nie. Onthou enigiemand nog die nagklub Indaba? Dit was ’n moerse groot plek, reg in die middel van Kaapstad. Hier sou ek Tighthead Fourie and the Loose Forwards (Roger Lucey se eerste, semisuksesvolle kommersiële orkes) sien speel. Ek dink ook ek het Corporal Punishment hier gehoor, en hulle het my weggeblaas (die hoofsanger sou later die een of ander instrument – ek kan nie onthou wat nie – bespeel in Die Kakkerlakke, my eerste band). Indaba het bestaan uit ten minste drie of vier mezzanine-vlakke, die een bo-op die ander, en heel bo was daar ’n oop balkon waar die beste paarties altyd gebeur het, en waar dit gewoonlik baie maklik was om ’n trekkie van iemand se t te kry, want almal was baie vriendelik. Die hele scene was soos ’n versie uit ’n vroeë protesliedjie van Bob Dylan. Enige versie, enige protesliedjie. Die idealisme het dik geloop. Dekadensie en moraliteit het mekaar se hande geneem. Ons kon die

reënboognasie sien kom in die weerkaatsing van oliekolle op die teer. Alles was ’n feetjieland, die hele wêreld was ons oester. Ja, dit was Kaapstad in die tagtigs. Daar was ook allerhande ondergrondse bewegings in die genre van amateurteater. Klein plekkies waar groot dinge gebeur het. Ek was nie self rêrig clued-up met die dramagoed nie, maar ons het almal in dieselfde kringe beweeg, en ek het party van die goed bygewoon, mense leer ken. Die bekendste van hierdie venues was natuurlik die ou Ruimteteater (vra PieterDirk Uys gerus uit hieroor!). Weggesteek daar naby, in Peperstraat, was ’n plekkie met die naam The Glass Theatre, waar die jong Afrikaanse dramaturg Chris Pretorius besig was om die genre skouspelagtig nekom te draai. Nie alleen het hy die een groteske toneelstuk na die ander op die planke gebring nie; hy het ook saamgewerk met ouens soos Johan van Wyk, die avant-garde digter. Wanneer hy nie in die Kaap was nie, het Johan op sy ouers se plot buite Boksburg gebly, waar hy ontkleedanse gereël het by ’n eksklusiewe, klandestiene reggae-klub. Blykbaar het elke ou wat by die deur van die klub ingekom het, ’n gratis flessie vol skaapkak ontvang. Ek was self bevoorreg om ’n vertoning van Chris en Johan by te woon, in ’n klein dakkamertjie in Seepunt. Tydens die vertoning het Johan, nakend behalwe vir ’n blinddoek, op ’n stoel gesit terwyl Chris slagspreuke met lipstiffie op sy maag geskryf het. Chris het nie net weird plays opgevoer nie; hy het ook kunsuitstallings gehou en selfs sy lyf musiekpromotor begin hou. Hy was die brein agter die neo-punkgroep Zeesen Radio, ’n klomp ouens wat glad nie instrumente kon bespeel nie, maar geheel en al staatgemaak het op backtracks en verhoogtoertjies. In 1980 het Die Groot Ding nog nie gebeur nie. Maar dit was op pad, vinnig soos ’n wegholtrein, en meedoënloos soos vyftig Kombi’s sonder remme.

Ek het lank voor die tyd besef iets groots gaan gebeur. Hoe nader ons aan die tyd van die Kombi’s gekom het, hoe sterker was die voorgevoelens. Ek het die geraas van die lorries op die highway gehoor, en ek het geweet. Ek het die lorries gehoor elke aand terwyl ek uit op my matras op Dirk-hulle se sitkamervloer. Dirk en sy girlfriend het buite Bloemfontein gewoon, naby die Pitstop, en die N1 het op die bult bo hulle huis verbygekom. Snags sou ek daar lê en dan hoor ek die lorries naderkom. Die kopligte van die lorries sou oorspoel van die een kant van die kamer se mure tot aan die oorkant. Dit het heelnag aangehou, die gedreun van die trokke, en die herhalende ligte wat patrone maak in my slaap. Die geswiesj-swiesj van die groot vragmotors se wiele wat verbyry, was die musiek waarmee ek aan die slaap geraak het. Iets het my geroep, toe al, en vir my gesê: jy gaan soos daardie trokdrywers word. Jy gaan ’n bestaan maak op die highways van Suid-Afrika. Dit is jou Taak. Iewers in my onderbewussyn het ek besef dat musiek dit aan ons gaan doen. Dat Dirk alles sou reël. Ons sou die musiek maak, Dirk sou die Kombi’s kry. Op die een of ander manier sou Dirk altyd sorg dat die volgende Kombi gereed staan as die vorige een breek. Ons sou enigiets doen vir geld: fondsinsamelingskonserte hou, mechanics omkoop, of tweedehandse Kombi’s koop, al moes Dirk sy erfgeld daarvoor gebruik. Sonder Dirk en sy Kombi’s sou niks ooit gebeur het nie. Net mooi absoluut fokkol. Fokkol rock ’n roll-revolusie, fokkol protesbeweging, fokkol kulturele ontploffing, fokkol waaroor Afrikaanse rubriekskrywers sou kon liries raak in die volgende dekade of twee. Dirk was die ou met die wiele. Dirk was bereid om alles te gee vir die cause. En ek het nooit eers vir hom dankie gesê nie. Ek het dit sopas besef. Hier waar ek sit en skryf. Dalk is dit hoekom hy so die bliksem in is.

Van Valerie se balkon af het mens ’n pragtige uitsig op Tafelberg. Sy swot Afrikaanse letterkunde nagraads by Ikeys, maar as sy klaar is, gaan sy ’n lawyer wees. Om die een of ander rede het sy besluit dat ek haar boyfriend moet wees. Ek het nie eintlik ’n keuse gehad nie. Sy’t vir my ’n bewonderaarsbrief geskryf en ek het vir haar gaan kuier, en van daar af was dit afdraand. Sy het immers vooraf geweet dat ek nie haar sagte bruin oë, haar lenige lyf en haar lang hare sou kon weerstaan nie! Valerie is soos ’n goedgetrainde Spaniel; haar hare is skoon en sy is sensitief en maklik om te streel. Sy is slim ook; sy kan sonnette verstaan. Ek woon saam met haar in haar flat naby die kampus in Rondebosch. My lewe is perfek. Ek het ontsnap uit die rehabilitasie-eenheid. Ek woon ook nie meer onwettig in die hoerhuis saam met ’n bruin meisie nie. Ek het geen idee hoekom ek, ten spyte van dit alles, nog steeds my eie lewe haat nie. Ek is tog ’n belowende jong skrywer. My beste Huisgenoot-stories is geboekstaaf, twee keer al. My gedigte is gepubliseer in ’n bundel saam met drie ander opkomende digters. Die bundel het goeie resensies gekry. Tans werk ek aan ’n eksperimentele roman wat handel oor my eie lewe. Die roman – as dit ooit gepubliseer word – sal ten minste vyf eerstepersoonvertellers hê, en elkeen sal ’n ander faset van my eie persoonlikheid verteenwoordig (dus is dit die eerste groepsoutobiografie in die wêreldletterkunde). Dit sal ’n onvoorspelbare storielyn hê wat sal wegspring met my eie selfmoord (fiktief, natuurlik), om uiteindelik vas te brand in ’n swetterjoel seksuele eskapades (nie fiktief nie). Polities sal dit ietwat linksgesind wees. Dit lyk of Valerie bekommerd is oor die roman. Toe ek die verhouding met haar begin het, was sy dol oor die idee om uit te gaan met ’n jong skrywer, maar ek vermoed sy sou dalk heimlik ’n meer konvensionele jong skrywer verkies het. Iemand soos J.M. Coetzee. Wat sy gekry het, is ’n kruis tussen Hunter S. Thompson, Kerouac, Nabokov en Rimbaud. Vandag gaan dalk ’n keerpunt in ons verhouding wees, en nie noodwendig ten goede nie. Valerie kuier vir die dag by haar ma in Parow. Ek was stad toe vir die

oggend, wou ’n paar goed gaan koop, maar het eindelik vasgedraai op Groentemarkplein waar ek ’n langspeelplaat gekoop het. Die plaat se naam is Wie is Bernoldus Niemand?. Dis die debuutalbum van ’n sanger met die naam Bernoldus Niemand en dis uitgegee deur ’n maatskappy wat hulself Shifty Records noem. Almal wat ek ken, praat oor hierdie nuwe sanger. Hy is vreemd en misterieus. Blykbaar wys hy nooit sy gesig nie. Hy verskyn op alle foto’s met ’n moerse cowboy-hoed op sy kop wat halfpad oor sy gesig getrek is; al wat mens kan sien, is sy mond wat grynslag. Hy is glo baie privaat, so erg dat hy nie eens opgedaag het by sy eie record launch nie. Ek het nou al oor en oor geluister na Bernoldus Niemand se plaat en ek is diep beïndruk daardeur. Hy sing in ’n platvloerse styl, ’n vreemde mengsel van Afrikaans en Engels.

Daar’s iets van Jeremy Taylor daar, maar hy is baie meer rebels, meer direk. Hy is beledigend en anargisties. Maar al is sy liedjies se woorde so wild, is die musiek self nogal verstommend ingewikkeld. Dis classy tunes! Hy gebruik akkoorde wat ek glad nie ken nie, maar, soos Lennon en McCartney, sit hy hulle bymekaar op bedrieglik eenvoudige maniere, en skep so popdeuntjies met ’n gevaarlike edge. Deuntjies wat byt en torring, kitaarsolo’s wat mens nie wil los nie. ’n Ongelooflike album; naakte, in-your-face protes soos geen ander SuidAfrikaanse sanger of liedjieskrywer nog ooit kon regkry nie. Wie is Bernoldus Niemand? is moerig en rou. Dit doen vir Suid-Afrikaanse musiek wat Woody Guthrie vir Amerika gedoen het. En nog meer. Hoe langer ek na die plaat luister, hoe meer kry ek ’n gevoel vir hierdie ou. Dis asof ek hom al jare ken. Die album het een liedjie wat uitstaan as die solus-sewekeuse: “Hou my Vas, Korporaal”. Dis ’n prettige antiweermag-protesliedjie, en dit slaan my asem weg. Skaars het ek van die skok herstel, of ek word meegesleur deur die snedige ironie en hipnotiserende kitaarspel op “Reggae Vibes is Cool”. Ek raak dadelik verlief op die snit “Welcome to my Car” en verloor heeltemal kop as ek luister na “Snor City”.

Nadat ek die hele plaat drie keer deurgeluister het, kan ek myself nie meer in toom hou nie. Ek hardloop na Valerie se slaapkamer en kom terug met haar goedkoop nylonsnaarkitaar. Voor ek my kom kry, sit ek kruisbeen voor ’n draagbare kassetopnemer met haar kitaar. Ek sing al die Afrikaanse liedjies wat ek in die geheim gekomponeer het. Toe ek klaar is, sit ek die kasset in’n koevert. Ek weet wat volgende gaan gebeur. Ek gaan dit pos aan Shifty Records (Bernoldus se platemaatskappy). En dan gaan die kak en hare amptelik begin.

Dit was nie net alles musiek, kuns en drama nie. Dinge het ook begin roer op die literêre front. Ek moet erken dat ek op hierdie front dinge ’n bietjie aangehelp het. In 1977, terwyl ek in Saal Ses in Weskoppies-hospitaal in Pretoria-Wes was – midde-in ’n klomp dwelmslawe, neurotiese huisvroue en andersins psigoties afwykende persone – het ek my eerste kortverhaal gepubliseer. Die verhaal se naam was “Die Man met die Lang Ding”. “Die Man met die Lang Ding” – ’n kort, absurde en ietwat surrealistiese vertelling van ’n homoseksuele man wat nie sy seksuele voorkeure kan verwerk nie – het ’n sensasie in die kleine veroorsaak. Dit is gepubliseer in ’n ondergrondse literêre tydskrif met die naam Donga. Donga is gepubliseer deur ’n groep feministe onder leiding van Welma Odendaal en Rosa Keet. André le Roux, kortverhaalskrywer en tans groot gees by Sarie, het op dieselfde bladsy as ek gedebuteer met ’n gedig. Ek het spesifiek opgelet na André le Roux se gedig omdat ek destyds onder die naam André le Roux du Toit geskryf het. Ek was geweldig beïndruk met André se gedig. Dit het die gevoel van vervreemding wat intrinsiek deel was van ons generasie perfek oorgedra:

ek het jou lief met ’n hand vol hare in my hand en stap en sit in my kamer die ganse goddelike dag alles wat ek weet is weg ek weet niks …

Later sou ek, uit respek vir sy kunstenaarsintegriteit, vir André kontak en aanbied om my eie naam te verkort na “André Letoit” sodat hy kan aanhou skryf as “André le Roux” sonder dat daar verder verwarring geskep word. Hy het die kompromie blymoediglik aanvaar, en alles het goed gegaan totdat ek eendag, jare later, besef het dat “Letoit” ’n anagram vir “toilet” is. Toe sou ek begin

rondkyk en, na my Tweede Bekering, by die naam “Koos Kombuis” uitkom. Toe die regering die uitgawe van Donga waarin my en André le Roux se bydraes verskyn het, verbied – nie alleen van die rakke afhaal nie, maar verklaar dat dit ’n misdaad was om ’n eksemplaar van die tydskrif te besit – het die redakteurs onmiddellik besluit om te hergroepeer en ’n ander tydskrif te stig. Hoewel ek Welma Odendaal nie persoonlik geken het nie, het ek ’n heldeverering vir hierdie legendariese vrou van Afrikaanse literatuur gehad. Sy was gedurig in die moeilikheid, maar sy wou nie gaan lê nie. (In daardie opsig was sy heeltemal anders as die meisies in my lewe.) Hierdie dapper groepie vroue het ook ander geïnspireer om dieselfde taktiek te volg. Binne ’n paar maande was klein, nieamptelike Afrikaanse “literêre” tydskriffies orals besig om kop uit te steek. In Johannesburg het twee studente van die Universiteit van die Witwatersrand, Dan Roodt en ene Karen Konsentrasiekamp, ’n bisarre en vulgêre blad met die naam Taaldoos op die been gebring. Die briljante jong digter Theunis Engelbrecht het gevolg en, onder die skuilnaam Koekie Ziervogel, die tydskrif De Nieuwe Poes uitgebring (dieselfde Theunis Engelbrecht sou later, soos ek, tydelik letterkunde verruil vir musiek, en die band Randy Rambo en die Rough Riders begin – ook bekend as Die Naaimasjiene – wat in die Voëlvry-tyd sterstatus sou behaal ten spyte van die feit dat hulle baie selde lewendig opgetree het). Nog ’n tydskrif – die ietwat meer duursame publikasie Stet (dit was een van die min nuwe tydskrifte wat nie dadelik verbied is nie) – is gestig onder redaksie van Gerrit Olivier. Waarskynlik die mees invloedryke nuwe tydskrif van die hele lot was egter die netjies gedrukte, byna snobistiese blad Graffier, die skepping van die Stellenbosse skrywer Etienne van Heerden. Etienne, ’n ou skoolvriend van my, was ook voorsitter van die nogal prestigeryke literêre forum genaamd Die Kaapse Groep, en hy het my nie alleen oorreed om deel te neem aan hul besprekings nie, maar my toegelaat om, vir ten minste een uitgawe, my eie eerste satiriese tydskriffie, Graffiti, uit te gee as deel van Graffier.

My vriend Etienne verdien dalk ’n bladsy spesifiek ter ere van hom. Dit was Etienne wat, meer as enige ander vriend, my greep op die werklikheid geword het toe my persoonlike postadolessente soektog na ’n persoonlike mite

of allesoorkoepelende waarheid begin handuit ruk het. Vir ’n paar jaar lank sou ek na “’n god” gaan soek in verskillende kerke; ek het dienste bygewoon by oplewingsgroepies en handeklapsektes, sinagoges, en selfs by die spiritualiste. Toe al hierdie soektogte na ’n god misluk, het ek boeke begin lees oor levitasie en astrale projeksie. Ek het my vriende meegedeel dat my naam van nou af Abraham sou wees – deels na aanleiding van Abraham uit die Ou Testament, en deels in nabootsing van een van my gunstelingskrywers, Abraham de Vries. As selfaangestelde “profeet” van ’n “nuwe geloof” het ek vir my vriende tientalle “openbarings van ’n god” gepos, asook foto’s van myself. In sommige van die foto’s het ek ’n Afro-haarstyl gehad, in ander lang bakkebaarde. Soms het ek ’n donkerbril gedra waarvan die een glas weg was, om lig en duisternis te simboliseer. Ek het ’n dualistiese bestaan gelei, en hierdie bisarre beelde was die beste manier waaraan ek kon dink om dit uit te beeld. Gemengde metafore was aan die orde van die dag. In hierdie tye van geestelike verwarring, te midde van hierdie fantastiese private reis tussen lugkastele van waansin, was dit telkemale Etienne wat my teruggebring het aarde toe; nie deur my te oordeel nie, maar deur my te herinner daaraan dat ek in die eerste plek nie die profeet van ’n nuwe geloof is nie, maar ’n skrywer … “Skryf alles neer,” sou hy in elke brief of telefoonoproep sê. “Werk aan jou gedigte. Skaaf aan jou kuns. Want jy kan nog ontpop in een van die grootste ghoeroes van Afrikaans wat ons land nog ooit gesien het.” As ek meer vir hom geluister het, sou dit dalk gebeur het, en sou ek gouer ’n gerespekteerde skrywer geword het pleks van so lank vas te haak by die sing van rymelaryagtige liedjies.

Dis ’n stowwerige dag in die Transvaal. Vanoggend het ek in my pel Fanie se kar geklim en hy’t my ’n lift gegee tot by Shifty Records. Fanie is my beste pel. Hy is selfs ’n groter pel as Etienne. Ek het hom ontmoet in ’n hysbak in Pretoria jare gelede – dit was nie ’n toevallige ontmoeting nie, maar ’n afspraak waaraan ons lank beplan het – en sedertdien het ons ure en ure in mekaar se geselskap deurgebring. Terwyl Fanie my ’n lift gee na Shifty Records, weet ek nie dat hy in die vroeë een-en-twintigste eeu aandag sal trek in die Afrikaanse literatuur met sy debuutroman nie. Ek weet nie dat Fanie se debuutroman se naam Kontrei sal wees nie – ’n naam wat ek vir hom sal uitdink – en dat hy sal skryf onder die skuilnaam Kleinboer nie. Terwyl ons tussen die droë geel gras van die landskap buite Johannesburg ry, weet ek nie dat Fanie – oftewel, Kleinboer – eendag beroemd sal wees vir (a) die feit dat hy nooit enigiets anders sal dra tydens koerantonderhoude as sy swart Jack Daniels-T-hemp nie (b) hy tydens sy eerste regstreekse onderhoud op ’n TV-program sal bieg dat hy in sy lewe by ongeveer vierhonderd swart vroue geslaap het, waarvan die meeste HIV-positief was (en dit alles voor die ontdekking van werkbare retrovirale middels); en (c) dat hy later in ’n privaat gesprek met my sou erken dat die getal (vierhonderd) wat hy op TV genoem het ’n konserwatiewe skatting was, en dat agthonderd waarskynlik nader aan die waarheid sou wees. Shifty Records se hoofkwartier is in ’n plaashuis in die middel van nêrens. Buite in die jaart sien ek ’n hondehok van hout met ’n bordjie daarop wat sê:

dog will be aroused only by the distinct possibility of food

Binne-in die plaashuis skud ons hand met Lloyd Ross. Hy is ’n langerige, maer ou met hartseer oë. Hy laat ons sit op stoele op sy plaashuisstoep terwyl hy self eenkant teen die muur leun. Hy gee die indruk van ’n skugtere weerloosheid, maar wanneer hy besigheid praat, kom hy onmiddellik tot by die punt. “I will record your songs and release it on cassette,” sê hy met ’n hartseer stem (asof dit die slegste nuus is wat hy ooit aan iemand oorgedra het). “You will probably not make a lot of money. You might become a minor cult figure,

though.” (Ek weet dit nog nie, maar hierdie is ’n historiese oomblik. Nie omdat dit die begin van my musiekloopbaan is nie, maar omdat dit die eerste en laaste keer is dat die baas van ’n platemaatskappy ooit vir my die waarheid sou vertel.)

My kickstart in die musiekindustrie het gekom omtrent op dieselfde oomblik as my eerste groot deurbraak in die letterkunde. Hierdie suksesverhale is moontlik gemaak omdat ek raakgesien is deur ’n platemaatskappy – Shifty – en ’n uitgewersmaatskappy – Perskor. Hoewel Shifty ’n baie klein maatskappy was, en Perskor ’n baie grote, was beide hierdie instansies – hoe sal ek dit stel? – om die verkeerde redes bekend in hul onderskeie industrieë. Shifty was, soos hulle naam aangedui het, nie baie stabiel nie. En Perskor was – om dit nou reguit te sê – bekend vir sy inconsistent track record. Hoewel Perskor by tye briljante boeke gepubliseer het, was hulle ook berug daarvoor dat hulle swak of middelmatige boeke uitgee waaraan niemand anders wou raak nie, hul publikasies was dikwels vol set- en taalfoute, hulle het swak kwaliteit papier gebruik en hul voorblaaie was verbeeldingloos. Daar was ’n legio redes om Perskor te vermy. Drie faktore het egter in hul guns getel. Eerstens was hulle, soos ek reeds gesê het, ’n groot maatskappy. Die meeste Afrikaanse koerante in die Transvaal het aan hulle behoort. Tweedens het hulle die meeste populêre boekeklubs beheer, die snert en ligte vermaak vir wie ek soms weggooistories gestuur het in ruil vir maklike kontant. En derdens het ek verlief geraak op die mense wat in hul klein Kaapse agentskap gewerk het. Laat ek verduidelik. Daar het, benewens die sekretaresse in die ingangsportaal, slegs twee mense voltyds in hul Kaapse kantoor gewerk: ’n meisie met die naam Dineke (wat later sou help sing op my eerste Shifty-album) en ’n ou gryskopHollander met die naam Gerry de Melker. As ek sê “ek was verlief” bedoel ek nie ek was romanties betrokke by enigeen van hierdie twee mense nie. Gerry was byna vir my ’n vaderfiguur, en Dineke was net ’n pel. Maar ek was verlief op die konsep van Perskor se Kaapse kantoor. Hulle was geleë hoog op in ’n baie ou gebou in die middestad van Kaapstad; om daar uit te kom, moes ’n mens ’n hele paar verdiepings opry in ’n raserige ou hysbak. Die eerste ding wat jy gehoor het wanneer jy op die boonste verdieping

uitstap, was die gekoer van die duiwe. Om by hul kantore in te stap was soos ’n toneel uit The Hunger. Die kamers was donker, met hoë plafonne, en tussen die boekrakke en lessenaars was groot oop spasies. Agter vuil vensterruite was die duiwe besig. Hulle was voortdurend besig om al koerend op te styg en te land. Daar was iets intens ouwêrelds en literêr aan die hele situasie; terwyl ek en Dineke by haar lessenaar gesit het, besig met die samestelling van my eksperimenele roman Somer II (die roman wat ek in Valerie se woonstel geskryf het), of terwyl ek en Gerry oor publikasiedatums sit en gesels het in die kantoor langsaan, sou die duiwe heeltyd fladder en skrop en raas buite op die vensterbanke. Ek was dol daaroor om tyd daar deur te bring. Dit was as-of net ek van hulle geweet het. Terwyl sommige skrywers Perskor soos die plaag vermy het en nooit eens oorweeg het om in te loer by hul Kaapse kantoor nie, was dit asof hierdie wonderlike plek my geheim was. Hierdie onontdekte hoekie van Afrikaanse letterkunde was die een plek waar ek werklik tuis gevoel het. Daar was altyd koffie aan die prut. Daar was byna altyd iemand om my dadelik te sien, sonder ’n afspraak. Selfs die enkele kere dat hulle my nie onmiddellik te woord kon staan nie, kon ek wag by een van die groot hoë vensters en die duiwe dophou waar hulle veg vir ’n sitplekkie op die nou lysie so hoog bo die strate van die stad, en daar kon ek staan, en ek kon droom … Ja, ek kon drome droom van al die boeke wat ek nog wou skryf, en publiseer, en hoe beroemd ek sou word … Gerry het met ’n kierie geloop, en hy was moers eksentriek, maar ek kan aan geen ander uitgewery dink wat bereid sou wees om ’n kans te vat met ’n boek soos Somer II nie. Tot vandag glo ek dat as Gerry nie destyds geïnteresseerd was in daai manuskrip nie, ek nie vandag ’n loopbaan as ernstige skrywer sou gehad het nie. (Het ek so ’n loopbaan? Die punt is debatteerbaar.) En, soos die gode dit wou hê, was Dineke net omtrent die enigste editor in die

ganse Afrikaanse uitgewerswese wat kans gesien het om so ’n boek aan te pak. Vir ’n wyle dus was die Kaapse kantore van Perskor my geestelike tuiste, my heiligdom, die plek waar ek die advies en leiding ontvang het waarna ek my lewe lank al gesmag het, die plek waar my literêre loopbaan solank begin vorm aanneem het (terwyl ek gewag het vir Shifty Records om met my ooreen te kom op ’n datum om my album op te neem). Dit was amper te goed om waar te wees. Tot vandag toe, wanneer ek terugdink aan daardie wonderlike maande toe ons gewerk het aan Somer II, is dit asof ek in my agterkop die gekoer en die gefladder van die duiwe kan hoor.

die poësie van anargie

Ek moet seker nie te veel kla oor die huidige omstandighede in Suid-Afrika nie, want die plek waar ek deesdae sit en werk, is eintlik baie lekker. Die huis waarin ek woon, is al deur sekere siniese buitestanders beskryf as ’n “fake dubbelverdieping Toskaanse hacienda”. (Is daar iets soos ’n “fake Toskaanse styl” in Suid-Afrika? Is alle Toskaanse huise hier nie “fake” nie? Besef hulle nie dat my huis nie ’n egte “fake Toskaanse” huis is nie, maar bedoel is as ’n satire op alle “fake Toskaanse” huise? Mens kan dus, met groter akkuraatheid, my huis beskryf as ’n “nabootsing van ’n fake Toskaanse huis”.) Hier in die boonste verdieping van my nagebootste fake Toskaanse huis sit ek dus in my studeerkamer met ’n uitsig op die berg, die blou lug en al die dakke van suburbia om my. Teen my mure is drie oorspronklike skilderye en ’n hologram wat ek in Amsterdam gekoop het. Hier is ten minste vyf kitare. Hier is ’n groot lessenaar en ’n stoel wat in die rondte kan draai. Hier is twee addisionele stoele van hout en leer, al twee antiques. Hier is aandenkings van reise in die suidelike subkontinent van Afrika en oor die res van die wêreld. Ek is ook die trotse eienaar van ’n reusagtige versameling – dit strek van die vloer tot by die dak – wetenskapfiksie-paperbacks uit die Goue Eeu van daardie genre (middel tot laat twintigste eeu), insluitende boeke deur meesters soos Philip K. Dick, Isaac Asimov en vele ander. In die onderste verdieping het my vrou haar eie kantoor, waar sy die hele dag sit en kontrakte opstel, telefoonoproepe maak en dinge reël wat betrekking het op my loopbaan. Ek vind dit verstommend dat ek by ’n plek in my lewe gekom het waar my loopbaan die voltydse istratiewe input van ’n ander mens vereis. En nie sommer enige mens nie. My vrou het ’n graad in die regte. Sy is vet, vriendelik en ’n pragtige mens, maar sy vat nie kak van kabouters nie. Ek vind dit byna ongelooflik dat ek so ’n vrou het, en dat ons twee kinders het, en dat ek in hierdie huis bly, op hierdie dorp, tussen al hierdie skoonheid, die wynplase, die gholflandgoed net langsaan, die natuurreservaat, die berge en die reuke en die kleure van die Boland net ’n katspoeg weg.

Ek vind dit verstommend dat my seun (7) ’n skaakkampioen in sy skool is, en dat my dogter (5) elke week vir perdrylesse gaan. Hoe het ek tot hier gevorder? Wat het ek reg gedoen?

Valerie het my nie dadelik gelos toe sy hoor dat ek ’n nuwe loopbaan in die gesig staar as liedjieskrywer en sanger nie. Sy het wel vir my ’n subtiele ultimatum gestel: “As jy ooit hierdie album by Shifty Records uitbring, is dit verby met ons.” Ek het hard gedink oor hierdie woorde. Wat presies het sy bedoel? Hoekom was sy nie bly oor my deurbraak in die musiekindustrie nie? Wat was die eintlike probleem: Shifty Records, of my liedjies? Sy het op daardie stadium al ’n paar van die goed gehoor, en sy’t dit gehaat. Maar ek kon nie help om te wonder nie: hoe sou sy gevoel het as ek ’n recordingkontrak by een van die groot name gehad het? EMI of Gallo, byvoorbeeld? Ek het eers niks gesê nie en my besluit aanhoudend uitgestel. Dit was vir my ’n onmoontlike keuse om te maak. Tydens hierdie kort wapenstilstand het ek gepoog om haar ’n bietjie musikaal op te voed. Valerie was ’n boekerige soort meisie; sy was mal oor ernstige literatuur lees, die akademiese tipe. Sy het geen benul gehad van popmusiek nie. Ek het hierdie nuwe wêreld vir haar probeer oopmaak. Sy het gemaak of sy belangstel, maar ek kon agterkom haar hart was nie daarin nie. Die crunch het gekom die dag toe ek vir haar ’n Janis Joplin-plaat speel. Ek was seker dit sou haar oortuig. After all, Janis Joplin was ’n vrou, en Valerie was ’n vrou. Janis se lirieke was intelligent, en Valerie was intelligent. As ek haar net kon oorreed om van Janis te hou, so het ek geredeneer, sou ek haar op die ou end so ver kry om ook te hou van groepe soos AC/DC. En dan – bingo! – sou alles eensklaps in plek val. Ek sou alles hê in die lewe wat ek begeer: ’n stabiele bestaan, ’n loopbaan in die letterkunde en musiek, en ’n pragtige girlfriend wat my belangstellings deel. Helaas! Na slegs ’n halwe versie van “Lord, won’t You Buy me a Mercedes Benz?” het Valerie gegil: “Sit dit af! Ek kan nie daardie vrou se geskree langer verduur nie!” Dit was asof ’n mes deur my hart gaan. Nie net ’n mes nie, maar ook die woorde van ’n bekende liedjie deur Albert Hammond waaruit ek nie mag aanhaal nie weens kopieregwette, maar hier’s ’n clue: dit handel oor ’n klein stukkie grond in suburbia vs. ’n elektriese orkes. Get it?

Hoeveel dinge sou ek moes opgee om my drome te verwesenlik? Hoeveel drome moes ek laat vaar net om te oorleef? Ons het opgebreek op Valentynsdag 1984 (of was dit 1985?). Sy het die wêreld van die regte betree. Ek het aanbeweeg na groter dinge. Sy het Ally McBeal geword. Of iemand baie soos Ally McBeal. Ek het Kinky Friedman geword. Of iemand baie soos hy.

Daar was onlangs ’n herdruk van my eerste roman, Somer II. Ek dink die rede hoekom die uitgewers daardie boek weer wou uitgee, is omdat mense na al die jare nog wonder oor die boek. Soos Orgie van André P. Brink, is dit een van die lelike eendjies van die Afrikaanse literatuur. Studente doen nog steeds tesisse en werksopdragte daaroor. Groot was my verbasing toe ’n student onlangs vir my ’n e-pos stuur om te vra waar die titel van die boek vandaan kom, en of dit enigiets te doen het met Somer van C.M. van den Heever. Natuurlik nie! Mens kan jou kwalik twee meer teenoorgestelde boeke voorstel as Somer en Somer II. Toe onthou ek: vandag se kinders weet nie meer dat daar ’n jaar of wat voor die verskyning van Somer II ’n Afrikaanse rolprent van Somer uitgereik is nie (met Anneline Kriel in die hoofrol). Hulle besef nie dat ek wou spot met die rolprent nie, so asof ek Somer II vir die draaiboekskrywers wou aanbied as ’n sequel vir hulle vervelige, soetsappige movie. Vandag se studente vang nie daai soort humor nie. Dis nie vir hulle snaaks, oneindig snaaks, dat James Joyce ’n duisend bladsye kon skryf oor ’n dag in die lewe van ’n vaal middelklasmannetjie en dan, wanneer sy meesterstuk van alledaagse minimalisme eindelik voltooi is, besluit om dit Ulysses te noem nie. Die speelse paradoks daarvan is nie vir hulle voor die hand liggend nie. Mens moet hulle alles met ’n teelepel voer. Sarkasme, ironie, al die goed wat destyds vanselfsprekend was. Ek was mal oor die nuwe omslag. In plaas van die bont, psigedeliese prentjie wat op die eerste uitgawe gepryk het, is daar nou ’n donker foto van ’n antieke tikmasjien. Die soberder foto waarmee die boek nou op die rakke is, is vir my ’n beter uitbeelding van die tye waarin ek die boek geskryf het. As mens vertel van wat alles toe aangegaan het, en jy probeer die gebeure van sê maar ’n jaar kondenseer in die spasie van drie bladsye, klink dit asof alles teen ’n geweldige pas afgespeel het. Dit klink asof my hele lewe in daardie era een vet paartie was, soos ’n absurde kunsfliek wat geprojekteer word teen ’n fastforward-spoed. Interessante karakters beweeg in en uit die prentjie teen ’n duiselingwekkende snelheid. Ek is absoluut seker dat, indien iemand ooit ’n regte movie maak van hierdie tyd, hulle dit baie funky sal laat lyk. Wanneer mens egter so baie dinge moet opsom in een hoofstuk, vergeet jy van

die spasies tussenin die gebeure. Jy vergeet van die dae toe daar absoluut niks gebeur het. Die tye tusssen partytjies. Die hangovers. Die verveling. Die eksistensiële angs. Die louter nihilisme.

Terwyl ek gewag het … en gewag het … en gewag het vir Shifty Records om te besluit op ’n datum van opname, het ek ’n vervalle dubbelverdiepinghuis in Muizenberg gehuur. Dit was ’n moerse groot plek met kamers die size van vliegtuig-hangars, verroeste vensterrame, regte houtvloere en ’n groot kaggel. Dit was eintlik ’n kasteel, nie ’n huis nie. Ek was van plan om permanent my intrek in hierdie pragtige plek te neem. Die huis was oorkant die see, en sy ruite was altyd toegemis. Ek sou afgesonderd van die wêreld hier kon leef, draf op die strand in die somer en in die winter net uitstaar by die vensters terwyl ek agter my tikmasjien sit (in daardie tyd was persoonlike computers nog nie algemeen nie). Ek wou soos Chris de Burgh wees. Die huis was geleë op ’n straat wat vroeër, in Muizenberg se glorieryke verlede, in die spreektaal glo bekend was as “Millionaires’ Lane”. Daar was nou slegs een regte miljoenêr oor: die ou tannie in die huis langsaan. Sy was skatryk en mens het haar nooit gesien nie. Al het ek haar nie geken nie, het ek vir die eerste keer in my lewe gevoel ek is in die regte geselskap. Die oggende was heerlik sonnig. Dit was die dageraad van my lewe. Vanuit die voorste vensters kon ek die see aan die oorkant van die straat sien. Die oseaan het tot op die einders gestrek. Dit was inderdaad ’n miljoenêrswoning! En dit was myne vir ’n appel en ’n ei. Die feit dat Muizenberg lank verby sy fleur was, het my geensins gepla nie. Goed en wel, koning George het nie meer hier kom vakansie hou nie. En ja, die verf was aan die afdop op die eens helderkleurige aantrekhokkies onder by die sand. Dit was juis hierdie aura van disintegrasie en verval wat my aangetrek het na hierdie vergete strandoord van weleer. Die ou geboue met planke voor die vensters, die rommelbestrooide stegies, die enkele kroegies en roomyswinkeltjies waar die enigste kliënte die enkele malletjies, werklose rondlopers en gesinne van Mitchells Plain was. Vir my was Muizenberg selfs meer inspirerend as Saal Ses. As Weskoppies One Flew Over the Cuckoo’s Nest was, was hierdie plek Death in Venice. Hier sou ek ’n skrywer wees; nie net ’n skrywer nie, maar ’n opkomende musikant, ’n Renaissance-man, ’n veelgeroemde kunstenaar, een van die bekende gesigte van die Kaap, en al my ou vriende van die gestig sou jaloers

wees op my (dis nou indien hulle ooit van my sou lees in die koerante). Ongelukkig was daar een probleempie. Soos altyd. Geld. Al het my boeke goeie resensies gekry, was hulle nog nie eintlik topverkopers nie. Tot op datum het daar dadels gekom van my veelbesproke musiekloopbaan, want Shifty Records was ongelooflik stadig. Ek was enige oomblik gereed om alles netso te los en op te reis Joburg toe om te gaan record, maar hulle was blykbaar nog nie gereed vir my nie. Helaas! My lewe was vol van die tipiese dilemmas van ’n jong genie. Die feit dat ek ’n jong genie was, het ongelukkig nie veel getel by my landlord of die plaaslike winkeleienaars nie. Al waarin hulle belanggestel het, was harde kontant. Al was die huurgeld nie te veel nie, kon ek dit net eenvoudig nie bekostig nie. En my landlord was ongenaakbaar. Hy was ’n kort, geboë ou Joodse mannetjie wat regdeur Muizenberg slegs bekend was as Mr Solomon. Ietwat teësinnig het ek een of twee van my vriende uitgenooi om by my te kom bly, met die hoop dat ons, tussen ons, genoeg geld sou kon bymekaarskraap vir die huur. Daar was ongelukkig twee faktore waarmee ek nie rekening gehou het nie. Eerstens was al my vriende werkloos en meesal selfs nog meer broke as ek. Tweedens het Mr Solomon, om misterieuse redes, besluit om die huurgeld effens te verhoog elke keer wanneer ’n nuwe intrekker opdaag. Kwansuis omdat meer huisbewoners meer warm water en elektrisiteit sou gebruik. Wat Mr Solomon natuurlik nooit besef het nie, was dat die meeste van ons amper nooit gebad het nie, en dat die elektrisiteit anyway lankal afgesny was omdat ons nie ons rekeninge betaal het nie. (Ons het saans kos gekook in die kaggel met vuurmaakhout wat ons gekry het deur die meubels en die meeste van die deure op te kap.)

Aangesien meer en meer mense heeltyd in die huis ingetrek het, en nie een van hulle ooit enige huur betaal het nie, het daar baie gou ’n soort Tortilla Flatsituasie ontstaan, wat eenvoudig beteken het dat ons huis al hoe voller geraak het, en Mr Solomon al meer ontsteld. Dinge het so onuithoudbaar geword dat ons op die ou end besluit het om hulp deur amptelike kanale te kry. Een van ons het gehoor van ’n organisasie met die naam Rent Control wat daarin gespesialiseer het om huurders te help wat voel dat hulle te veel geld gecharge word deur onredelike landlords. So gou doenlik het ons ’n afvaardiging na hierdie wonderlike organisasie gestuur. Hierdie “wonderlike organisasie” was eintlik ’n klomp dierbare (dog ietwat naïewe) ou tannies. Hulle kantore was iewers in die middel van Kaapstad. Hulle het met groot belangstelling na ons storie geluister. Ons het ’n baie donker prentjie van Mr Solomon vir hulle geskilder. Hy was erger as Shakespeare se Shylock! Hy was rêrig naar! Ons was maar net ’n klompie arm studente, en al wat ons gevra het, was ’n dak oor ons kop teen ’n redelike prys. Sou die dierbare ou tannies so gaaf wees om die nodige stappe te neem om die situasie te beredder? Hulle het dit so waar as wragtig gedoen. Hulle het op hul beurt ’n afvaardiging na ons huis gestuur. Die afvaardiging het bestaan uit twee dierbare ou tannies (nie dieselfde ou tannies wat ons te woord gestaan het nie, maar twee ongelooflik goeie replikas), en hulle het al die pad Muizenberg toe gereis om self te kom kyk wat aangaan. Ook teenwoordig by hierdie groot geleentheid was Mr Solomon self (wat natuurlik maande laas binne-in die huis was, so hy’t niks geweet van al die meubels en deure wat ons vir vuurmaakhout gebruik het nie). In sy verbeelding het die plek natuurlik nog gelyk presies soos dit gelyk het toe hy dit die eerste keer aan my verhuur het: oud en afgeleef, maar ten volle gemeubileerd en heel leefbaar. Ons het besef dat hy dalk verbaas sou wees. Daar moes iets wees om sy aandag af te lei van die toestand van die huis. Ons het een van die inwoners laat opdress in ’n swart pak. Hy sou voorgee om ons “regsverteenwoordiger” te wees. Die Here weet, ek sal daai dag nooit vergeet so lank as ek leef nie. Die twee dierbare ou tannies was diep geskok oor die toestand van die huis.

Hulle het Mr Solomon trompop daarmee gekonfronteer. “How can you expect people to stay in such a dump and pay you any rent at all? Look, there are no window frames, no doors, no furniture! Look at the state of the paintwork! You must revamp this entire place, inside and outside.” “But that would cost me thousands of rands,” het Mr Solomon geprewel. Dit het gelyk asof hy in fisieke pyn verkeer. Ons “regsverteenwoordiger” het kwaai gefrons en goedkeurend geknik elke keer as die ou tannies iets sê. Om ’n lang storie kort te maak, die uiteinde van die saak was dat Mr Solomon ’n amptelike bevel verkry het wat gestipuleer het dat hy geen huurgeld van ons mag vereffen terwyl ons in die huis bly nie. Hy mag ons ook nie uitskop nie; ons kon so lank bly as wat ons wil, en bowendien moes hy onderneem om tot in lengte van dae ons elektrisiteitsrekening te betaal sodat ons nie ’n oomblik langer sonder krag of warm water hoef te sit nie. Dit was die eerste (en enigste) keer in my lewe dat ek iets soos ’n hofsaak gewen het. Ons was nou wettige plakkers in die huis, en die landlord is uit sy eie eiendom gegooi. Daar was wel een ongelukkige nadraai. Die nuus van ons groot oorwinning oor die landlord het soos ’n veldbrand versprei deur die Kaapse onderwêreld. Alte gou het ’n gerug die rondte gedoen dat daar ’n gratis huis beskikbaar was in Muizenberg, en mense het opgedaag van heinde en verre. Binne ’n maand was ons huis tjok-en-blok vol vreemdelinge. Ek sou in my lewe nooit weer so ’n ongelooflike diversiteit van down-en-out mense onder een dak sien nie. Onder andere was daar ’n afgetrede recce uit die army, ’n ten volle gekwalifiseerde verpleegster, ’n paar mislukte skilders, ’n mal ou tannie wat soms kaalgat in die straat gaan stap het, ’n hond, ’n kranksinnige pensioenaris, ’n ou wat die hele dag lank vlieë probeer raakslaan het met ’n dun rottankie (terwyl hy bloedstollende oorlogskrete uiter), tientalle acidkoppe, ’n paar nagraadse studente wat gedop het, ten minste drie geskeide vroue, ’n kleptomaniese tienermeisie wat slegs groen goed gesteel het (ja, elke voorwerp wat vaagweg groen gelyk het, het spoorloos verdwyn: groen kussings, groen T-hemde, rockalbums met groen covers, ensovoorts), iemand wat tiedye-lappe gemaak het (dit het handig te pas gekom, want ons het geen gordyne gehad nie), skisofrene wat stemme gehoor het, en ’n ontnugterde rekenmeester.

Na die “hofsaak” het ons Mr Solomon net een keer gesien. Dit was toe hy en sy vrou in sy Mercedes opgedaag het en ons met ’n hand vol note probeer oorreed het om die huis te verlaat. Ons reaksie op hierdie skandelike poging tot omkopery was om hom aan sy kraag te gryp en te dreig om hom bo-oor die eerste verdieping se balkon te gooi. Na sy vertrek het iemand in lewensgroot swart letters die volgende boodskap op die buitenste muur van die huis gespraypaint:

FUCK SOLOMON GAS THE JEWS

Die stomme man het nooit weer probeer om by sy eie huis in te kom nie. En steeds was dit nie die perfekte einde vir die storie nie. Winter het aangebreek, met sy koue, mistige weer. Ons vuurmaakhout was nou heeltemal op, en ons wou nie graag die voordeur verbrand nie. Die enigste kos wat oor was in die kombuiskaste was ’n bietjie blaarslaai en ’n blik goue stroop wat ’n vegetariër daar vergeet het. Ergste van alles, ons wyn was op. Juis in hierdie tyd is Somer II by Perskor gepubliseer en die uitgewers was gretig om ’n deftige launch te hou met hooggeplaastes uit die literêre wêreld en landgoedwyn. Dis toe dat ek die idee kry om ons huis voor te stel vir die glansgeleentheid. “Dis ’n reusagtige dubbelverdieping,” het ek vir Gerry in ons Kaapse tak van Perskor verduidelik. “Daar is baie plek, en dis baie karaktervol. Sure, ek het een of twee weird vriende, maar dit sal die geleentheid soveel meer lewensgetrou maak, want party van hulle is egte karakters in die boek.” Die uitgewers het geval vir my voorstel. ’n Datum is vasgestel. Laat die middag is die wyn afgelewer. Op ons voorstoep. Goeie landgoedwyn. Baie daarvan. Ons het daarin geslaag om die ergste riff-raff in toom te hou totdat my uitgewers, hulle kollegas, medeskrywers, akademici en ander eregaste op die toneel was. Skielik was daar borde kos. ’n Heildronk is ingestel. Terwyl die wyn al hoe meer vryelik begin vloei het, het al meer van die huis se inwoners (ons was op daardie

stadium sowat veertig) teruggekeer van hul onderskeie daaglikse buitemuurse aktiwiteite. Die partytjie het groter geword. Nog gaste het uit die niet gearriveer. Kort voor lank was ons sitkamer propvol swartgeklede punks, bikers, Rastas en dwelmhandelaars. Die uitgewers en eregaste het holderstebolder op die vlug geslaan. Teen nege-uur was die landgoedwyn op, maar toe produseer een ou ’n bottel tequila, ’n ander ou haal bietjie zol uit, en op die ou end het die partytjie aangegaan tot die volgende week toe. (Op ’n stadium tydens daardie chaotiese eerste nag het ek op die strand beland saam met die meisie wat groen goed steel.) ’n Sonderlinge boek-launch, om die minste te sê. Soos die noodlot dit wou hê, het die allamintige afterpaartie finaal ons kommunale samesyn vernietig. Niks sou ooit weer dieselfde wees nie. Te veel ongenooide gaste het eenvoudig geweier om huis toe te gaan. Die daaropvolgende chaos was selfs vir my te veel. Ek het my tas gepak, my tikmasjien opgetel en gefokkof met die trein. Toe ek ’n jaar later weer ’n draai maak by die huis om te kyk hoe dinge daar gaan, was al my vriende weg. In hulle plek was ’n groepie swart Rastafariërs wat ’n ongelooflik professionele tuisnywerheid vir juweliersware en krale bestuur het. En hulle het geen idee gehad wie Mr Solomon is nie.

Toe ons jonk was, was “anargie” ’n mooi woord. Nou vrees ek dit. Omdat ek ’n Afrikaan is, en in Afrika woon, is ek nou terdeë bewus van die voortdurende moontlikheid van anargie. Ons leef alreeds in ’n land wat deels anargisties is: regters word gevang vir dronkbestuur, verkragters word vrygelaat op parool, korrupsie is aan die orde van die dag, hospitale stort in duie, en in die stede is daar angs en chaos op elke straathoek. Die wêreld wat aan my en my geslag geboorte geskenk het, was waarskynlik netso anargisties, maar dit was ’n ander soort anargie. Die chaos is weggesteek, onder die mat ingevee, beperk tot die grens en die townships, en die pers het die meeste verswyg. Ons het grootgeword in ’n rigiede, ordelike sisteem van loon en straf. Selfs die liefde van God is deur die kerk aan ons opgedis in die absurde wiskunde van die kategismus, waar

(i) sonde en (ii) vergifnis puntsgewys aangestip is soos feite wat jy moes opswot vir jou leerlinglisensie. Die anargie wat ek en my vriende bedryf het in ons kommune in Muizenberg, die anargie van my chaotiese verhouding met my uitgewers, die anargie van my liefdesgeskiedenis – in kort: die totale anargie van my alledaagse lewe van daardie tyd – was anders as die witboordjie-anargie van die dominees en die Broederbonders, en dit was ook anders as die leef-en-laat-leef-luilekkerlandanargie van die nuwe era. Die meeste van ons het gesmag na waardes wat werk, maar ons het geen benul gehad waar om dit te kry of hoe om dit toe te pas nie.

Presies waarom ek by Perskor weg is na die publikasie van Somer II, weet ek nie nou meer nie. Ek onthou net dat Dineke opgevolg is deur ’n ander, ewe slim en oulike editor. Behalwe vir een nag van ongelooflike ie in haar woonstel in Oranjezicht iewers – toe die nuwe editor my genooi het vir ete en my toe met kliniese presisie verlei het – was daar, sover ek onthou, geen komplikasies met enigiemand in die kantoor met die duiwe nie. Somer II was op die ou end ’n redelike sukses. Om die waarheid te sê, dit het opslae gemaak onder resensente en sou vir ’n lang ruk ’n kultusboek bly onder Afrikaanse studente, maar dit het my – helaas! – nie ryk gemaak nie. Die verhaal van my skrywersloopbaan hervat ietwat later. Dineke het nie opgehou om ’n editor te wees na sy weg is by Perskor se Kaapse kantoor nie. Sy het by HAUM-Literêr gaan werk. HAUM-Literêr was ’n nuwe afdeling van HAUM, en HAUM was geaffilieer met die Hervormde Kerk. Die jukstaposisie van metafore in hierdie situasie makes for juicy reading, selfs nog meer juicy as my nag met die nuwe editor van Perskor se Kaapse kantoor. Daar is destyds ’n skinderstorie deur ’n sekere prominente literator versprei dat HAUM-Literêr jong skrywers soontoe lok met seks. Dit was deels omdat daar ’n paar baie aantreklike dames by HAUM gewerk het, en ook moontlik omdat hy gesien het dat ek Dineke soontoe gevolg het. Dit was egter geensins waar dat HAUM my met seksuele pasellas gelok het nie. Die naaste wat ek en Dineke aan seks gekom het, was toe ek een of twee aande in haar nuwe woonstel in Pretoria op die rusbank moes oorslaap – ek had geen ander heenkome nie – en ek een oggend my vuil onderbroek uitgespoel het en opgehang het in haar vensterraam, waar ek dit vergeet het en die hele straat dit kon sien. Tussen my en Dineke was

daar nooit ’n vlammetjie van vleeslike opwinding nie. Die vuurwerke wat daar was – en daar was baie! – was suiwer intellektueel. Ek het haar bewonder vir haar insig, haar moderne siening van letterkunde, en eindelik – toe ek haar later sou vra om saam met my te kom sing op my Shifty-album – ook vir haar stem en musikaliteit. Dit is egter moontlik dat daar ander vuurtjies was wat die rokie van hierdie betrokke skinderstorie aangehits het. In hierdie tyd het Dineke ’n vurige affair met die jong digter Daniel Hugo aangeknoop. Daniel was op daardie oomblik tussen vroue. Soos die duiwel dit wou hê, het ek op presies dieselfde oomblik ’n hoogs wellustige en totaal onvanpaste flirtasie begin met een van Dineke se medewerkers – kom ons noem haar maar mej. X – by HAUM. Niemand het my uitgelok nie; ek het eenvoudig die meisie gejaag en gejaag totdat sy nie meer kon “nee” sê nie. Ongelukkig het al hierdie eskapades – beide my en Dineke se affairs – in vierde rat begin beweeg op die presiese oomblik dat ons almal saam met letterkundiges en joernaliste en kollegas in ’n Kombi op pad was na ’n Skrywersgildevergadering in Windhoek. Natuurlik is Windhoek meer as ’n dagreis ver, en daar moes minstens twee keer oorgeslaap word langs die pad. Woorde kan nie beskryf hoe moeilik dit was vir die vier van ons om ons vleeslike dinge te bedryf sonder dat die res van die geselskap lont ruik nie. Dit het die prominente literator mal gemaak. Hy was doodseker iets is aan die gang tussen my en mej. X, maar hy kon ons nooit op die job betrap nie, selfs nie eers toe hy onverwags by hotelkamers ingestorm het en ons in die gange probeer afluister het nie. Daardie rit per Kombi was propvol intrige en “musical beds” was aan die orde van die dag. Sake is selfs nog meer gekompliseer toe ek by die Keetmanshoop-hotel probeer uitglip sonder om te betaal, en ek op heter daad betrap word. My verhouding met HAUM-Literêr was besig om te ontaard in’n bisarre sepie, en dit nog voor my eerste boek by hulle voltooi was.

As ek vandag terugdink aan die totale wanorde van my seksuele geskiedenis, wil my hart breek. Ek het dit nooit so beplan nie. Ek wou graag ’n eenvrou-man wees. Die chaos wat my orals agtervolg het, was veroorsaak deur die eksistensiële lugleegte van my opvoeding. ’n Puriteinse opvoeding is nie dieselfde as skoling in ware morele waardes nie. Alles was oneindig ingewikkeld. My soektog na liefde was soos ’n veld vol versteekte landmyne. Jillian Botha – die eerste bruin meisie met wie ek ’n open-like verhouding begin het, tot groot ontsteltenis van die owerhede (dit het selfs die koerante gehaal!) – was die eerste girlfriend met wie ek ’n normale gesprek kon voer. Sy’t nie geite gehad nie. Maar dit alleen was ongelukkig nie ’n sterk genoeg basis vir liefde nie, want ek het geen idee gehad wat liefde eintlik is nie. Ek het haar uit die staanspoor probeer waarsku teen myself. “Ek kan verstaan dat mens kan lief wees vir ’n hond of ’n kat, maar ek verstaan nie liefde tussen ’n man en vrou nie.” Dit was egter nie genoeg om te verhoed dat ek haar op die ou end ontsettend seer sou maak nie. Ek kon dit glad nie verhelp nie. Ek was in daardie stadium nie emosioneel volwasse genoeg om ’n normale verhouding te hanteer nie. Ek het gevoel soos ’n lyf sonder hande. Ander het gevolg. Eindelik sou my soektog na ware liefde lees soos ’n besoekersboek (met kommentaar!) in ’n baie besige gastehuis[1]:

NAAM

ADRES

KOMMENTAA

Marilie

Stellenbosch

Jy was in st. 5, e

Die tweeling

Stellenbosch

Ek het julle geno

Diekie

Stellenbosch

Toe jy langs my

Karen (nie Etienne se vrou nie)

Stellenbosch

Vaatjie beweer jy

Karen (Retief)

Stellenbosch

Nadat jy my so s

Karen (Etienne se vrou)

Stellenbosch

Ons het ’n paar k

Bibi

Stellenbosch, later Kaapstad Ek sal nooit die d

Mariëtte

Bellville

Jy het Voortrekk

Benita

Germiston

Dit was toe nie d

Anne-Marie

Boksburg

Jy was bereid om

Mev. M.

Weskoppies-hospitaal

Jy was my eerste

Phia

Pretoria

Die séance was i

Die dominee se dogter

Rustenburg

Jy het my maagd

Lena

Soweto

Woorde was oor

Elaine Durbach

Columnist for Cape Times

So long, and than

Yvonne

Londen

Die gebreekte ha

Elmarie

Nieuwoudtville

Die plaaslewe w

Nushin

Iran

Dit was net ’n fa

Die majoor van die Salvation Army se dogter Kaapstad

Ek weet nou Jesu

Morlette

Kaapstad

In ’n parallelle h

Louise

Bellville

Jou ma dink seke

Die Rastameisie

Observatory

Jy het tydelik die

Lisa (met die klavier)

Oranjestraat

Jy het vir my die

Lisa (met die kerse)

Kalkbaai

Kortste verhoudi

Lisa (die Satanis)

Oos-Londen

Jy het Amsterdam

Fida

Kalkbaai

Jy’t verdwyn soo

Therese

Stellenbosch

So normaal soos

Laurian

Grahamstown

A friendship I w

Heidi

Pretoria

Alles het net om

Tanja

Sandbaai

Ek skuld jou sek

Randi

Noorweë

Dis die klein din

Gizela

Duitsland

Ich bin ein assho

Fabiola

België

Dieselfde as bog

Lottie

Amsterdam

Pieknieks in die

Marlene

Orals

Die grote wat we

Kannetjie

Windhoek

Spreuke 31:29.

Op die ou end was al die skermutselinge vir ’n goeie doel. En selfs dié wat op absoluut niks uitgeloop het nie, het soms interessante poësie opgelewer. My volgende roman het by HAUM-Literêr verskyn. Dit was deels te danke aan die eindelose geduld en vergewensgesindheid van HAUM-Literêr se base, Hettie Scholtz en Marietjie Coetzee. Suidpunt-jazz was meer gestruktureerd as Somer II, dog steeds duidelik die werk van ’n egosentriese jong skrywer. Ek was nooit heeltemal tevrede daarmee nie. Ek het al hoe meer besef die tyd is ryp om die literêre wêreld vir eers vaarwel toe te roep. So groot was my breuk met die Afrikaanse letterkunde toe dit eindelik gebeur dat dit selfs sou lei tot ’n naamsverandering – dit was tóé dat ek myself die eerste keer Koos Kombuis genoem het – en selfs ’n radikale image-verandering – op die omslag van my tweede album by Shifty Records, Niemandsland, sou ek verskyn met ’n kop vol dreadlocks. Maar ek loop die storie vooruit.

ons en die spoke

Vroeg môreoggend moet ek studio toe ry om die laaste vocal track op te neem van die CD wat ons twee maande gelede, in Desember 2007, gerecord het. Dis hoekom hierdie boek nie goed vorder nie. Daar is aanhoudend onderbrekings. Maar dit is alles stof tot nadenke. En, op ’n vreemde manier, sinchroniseer die gebeure van die hede met die gebeure van die verlede. Die CD wat ons in Desember opgeneem het, se naam is Bloedrivier. Dit is my eerste protesalbum sedert Shifty Records Ver van die ou Kalahari uitgebring het. Anders as Ver van die ou Kalahari sal hierdie album nie op kasset vrygestel word nie. Natuurlik nie! Ons leef nou in die era van CD’s. Anders as daardie eerste opname, het hierdie album ook meer medewerkers. Dit is nie net ek op kitaar en stem met een female vocalist by nie. Dis om die waarheid te sê ’n reusagtige produksie. ’n Groot klomp baie bekende name in die Suid-Afrikaanse musiekindustrie het ’n bydrae kom lewer! Robin Auld was daar met sy skewe glimlag, Gert Vlok Nel het sy rasperstem gebring, Melissa van der Spuy het kom keyboard speel en sing, Rocco de Villiers het teen doktersbevele van Gauteng af ingevlieg, Anton Goosen het aangedring om verniet te kom meedoen, Stef Bos het nie slegs gesing en trekklavier gespeel nie, maar die hele affêre geborg, Kevin Gibson het kom tromme slaan, Nicole Holm het haar lyf kom rondgooi agter die mikrofoon, en dan was daar die ekstras, elkeen belangrik uit eie reg, soos Pietman Geldenhuys, Lente Louw, Hilandi du Toit, Michael Horne, Brenda Burnit, Vernon Swart, Gerald Clarke, Rick Stander, Natalie Chapman, Francois Blom en Adriaan Brand. Griewe is laat vaar, betaling was selde ’n issue; die oomblik toe die gerug uitgaan dat ek my eerste CD in jare wil opneem, het die ouens begin inbel en gevra of hulle deel kan wees van die proses. Vir twee weke in Desember was Sunset Studios ’n miernes van bedrywigheid. Dit was net die een musikant na die ander wat in en uit is. Kitare is ingeplug, keyboards is heen en weer gedra, dit was ’n geroesemoes van trombone en trompettte, bekfluitjies, en tot ’n vleuelklavier. Daar was meisies met trekklaviere. En selfs twee sleutellede van Kerkorrel se ou rock-band – Jannie van Tonder en Willem Möller – het kom handjie bysit, net om seker te maak ons

kry daardie ou, outentieke rebelse klank van die eertydse Gereformeerde Blues Band. Môreoggend gaan daar egter nie ’n skare mense in die studio wees nie. Net ek, Jürgen von Wechmar by die desk, en my producer, Schalk Joubert. Die CD is klaar gemeng. Al wat hulle van my nodig het, is vier reëls wat ek moet voordra – nie sing nie – vir die inleiding van een van die liedjies. Ons het vergeet om dit op te neem in Desember. Die reëls wat ek môre moet voordra, is:

Waar is Mandela as die skaduwees daal? Waar is Mandela, en wie gaan betaal? Waar is die reënboog, waar is die glorie? Is die Nuwe Suid-Afrika net nog ’n storie?

Ek sien uit daarna om môre met my kar studio toe te ry. Ek sien uit na die roete deur die rustige Kaapse wingerde, teen die pas uit bergop in Franschhoek se rigting, en links in by die grondpad wat afdraai na Jurgens-hulle se plaas. Ek sien uit daarna om my kar te parkeer langs die trekkerskuur. Ek sien uit daarna om tussen die perde deur te stap tot by die voordeur van Sunset Studios, waar die reuk van varsgetrekte koffie my soos altyd sal begroet. Dit sal wees soos om terug te keer na my gunsteling-misdaadtoneel. Dit sal wees soos ’n tuiskoms.

Dit is die oggend van die groot dag. Vandag record ons my album by Shifty Records. Vandag gaan ons studio toe om my stem en kitaar op te neem op eighttrack. Korreksie. Ons sal nie meer as een track nodig hê nie. Ek gaan alles gelyktydig doen, voor die mikrofoon, en ’n tweede track, indien ons dit hoegenaamd gaan nodig kry, sal ons hou vir die female vocalist wat later moet kom harmonise op die koortjies van drie of vier van die liedjies. Korreksie nommer twee. Ek het nie ’n kitaar nie. Wel, ek het my eie kitaar, maar hy is klaarblyklik nie goed genoeg vir die studio nie. Lloyd het ook nie ’n geskikte kitaar nie, soos hy pas vanoggend eers agtergekom het. Die enigste ou wat ons ken met ’n regtige goeie akoestiese kitaar is Roger Lucey. Roger Lucey woon wel deesdae in Joburg (hy is blykbaar nie meer deel van Tighthead Fourie and the Loose Forwards nie), maar hy is met vakansie. Dus moet ons, op pad na Shifty se studio, ’n plan maak om by Roger Lucey se plek in te kom. Ons moet actually ’n venster oopforseer en inbreek om sy kitaar in die hande te kry. So word die eerste misdaad gepleeg ter bevordering van my musiekloopbaan (baie meer misdade sal later volg). Lloyd Ross is die alleenbesitter van Shifty Records. Hy is ook die enigste producer. Hy doen alles. Daar was egter tye toe dinge nog slegter gegaan het, verseker hy my terwyl hy die mikrofoon opstel en die studio in gereedheid kry. Daar was ’n tyd toe hulle sake so beroerd was dat hulle al hul opnames in ’n karavaan gedoen het. Dis waar die naam Shifty vandaan kom, verduidelik hy. Hulle het ’n mobiele studio in die karavaan gehad en hulle moes dit rondkarwei om opnames te doen by al die live konserte en goed. Deesdae is hulle modern. Wanneer hy klaar opgestel is, beveel Lloyd my om my liedjies te sing – in enige volgorde – terwyl hy gaan shopping doen. Ek maak my boek met lirieke oop, en sit en sing vir omtrent ’n uur en ’n half. Toe my liedjies net omtrent op is, kom Lloyd terug. “That’s about it,” sê hy. “Did you to make sniffing noises in between the songs? I’d like to retain the same kind of feeling you had on the demo you sent me.” “Feeling? Sniffing?” Ek verstaan hom nie lekker nie.

“Yes! Don’t you , you had a cold!” herinner hy my. “Oh,” sê ek. Ek stel voor: “I’ll do a bit of sniffing now, then you can put it in afterwards.” “Great,” sê hy. Nou is dit my beurt om ’n break te vat terwyl Dineke plaasneem voor die mikrofoon. Haar stem is hartverskeurend mooi. Die enkele reëltjies wat sy sing, komplementeer my liedjies fantasties. Hier’s die miljoen-dollar-vraag: Hoekom het Dineke dit nooit gemaak as ’n sangeres uit eie reg nie? Sy was goed genoeg. Mens kan netsowel vra: Hoekom het James Phillips en die Cherry Faced Lurchers nooit famous geraak in Engeland of Amerika nie? Hulle was ook goed genoeg. Just one of those things, I guess. My eerste album is uitgereik op kasset (Shifty Records het nie genoeg geld gehad vir ’n plaat nie, en CD’s het nog nie bestaan nie.) Dit het nie ’n groot splash gemaak in die musiekmark nie. Dit het nie die Top 20 gehaal nie. Dit is nie verbied nie (hoewel sommige van die liedjies beskou is as ongeskik vir die radio). Nie een van die liedjies is gecover deur Richard Clayderman nie. Dit het nie eens die regering in duie laat stort nie.

Ek sit kruisbeen op die vloer van die studentekafeteria van die Universiteit van die Witwatersrand. Ek is hier om my held te ontmoet. Dit voel soos ’n ewigheid gelede toe ek daardie tweedehandse plaat van Bernoldus Niemand teen die bargain-prys van slegs tien rand gekoop het op die Groentemarkplein in Kaapstad. Nou is ons al twee gesign by dieselfde platemaatskappy (“sign” is nie heeltemal die regte woord nie; alle besigheid tussen my en Lloyd geskied in ’n atmosfeer van wedersydse vertroue, baie hoop en ’n kwota waansin). Musikaal gesproke is my kasset nie so goed soos Bernoldus s’n nie, hoewel ek heimlik dink party van my lirieke laat syne in die stof byt. Bernoldus se regte naam is natuurlik nie Bernoldus nie. Hy heet eintlik James Phillips, en hy is ’n nagraadse student by Wits. Hy studeer musiek, so hy kan waarskynlik note lees en die neënde simfonie fluit; twee ongelooflike prestasies, synde dat sy enigste claim to fame sover is dat hy die vader van Afrikaanse rock ’n roll is. En dis nie al nie. Bernoldus is natuurlik nie eers Afrikaans nie. As James Phillips is hy nou al geruime tyd die liedjieskrywer en sanger vir ’n band wat, ten spyte van hulle onvergeetlike naam, feitlik onbekend is buite Johannesburg: The Cherry Faced Lurchers. Maar in hierdie stad is James en sy Cherry Faced Lurchers die konings van die underground. Hulle tree nou al jare lank gereeld op in ’n donker kroegie met die naam Jameson’s in die middestad van Joburg (die kroeg is nie actually vernoem na James nie – al het ek aanvanklik so gedink – maar na iemand uit ons geskiedenis: Sir Leander Starr Jameson, wat eenmaal vergeefs probeer het om ’n hele Boererepubliek binne te val met slegs ’n paar honderd gewapende Engelse). Die musiek van die Cherry Faced Lurchers is baie beter as die goed wat James op sy Bernoldus-album gesit het, maar hulle is hul tyd so ongelooflik ver vooruit dat niemand hulle regtig verstaan nie. In die predemokratiese Suid-Afrika is James se massiewe talent net so vermors en ongewaardeer soos wat Jimi Hendrix en sy kitaar in die Middeleeue sou gewees het. Wanneer James uiteindelik opdaag – twintig minute laat vir ons afspraak – is die eerste ding wat ek raaksien, sy voete. Hy dra geen skoene nie, en daar is ’n reuseverband om elkeen van sy groottone.

Hy kom sit langs my. Ek vra hom oor sy tone, maar dit lyk of hy my nie hoor nie. Vir ’n lang ruk sê hy niks, brom en grom net elke nou en dan onderlangs. Ek kyk na hom van die kant af. Sonder sy cowboy-hoed lyk sy profiel met die lang hare presies soos Beethoven (of hoe ek my verbeel Beethoven gelyk het). Sy gesig is aristokraties. Tog lyk sy oë oud en moeg. En die mond: die mond is vertrek in ’n permanente grynslag, net soos op die omslag van sy plaat. Op die ou end spandeer ek byna ’n uur in sy geselskap, maar in hierdie uur uiter hy slegs drie of vier volsinne. Die meeste van die tyd loer hy links en regs, asof hy bedreig voel. Op ’n stadium tydens hierdie skyngesprek word ons onderbreek deur ’n jong meisie, blykbaar ’n bewonderaar, maar hy raak dadelik weer van haar ontslae. Wanneer hy eindelik begin praat, is dit glad nie oor musiek nie. Hy vra my of ek al ooit by die Jameson’s Pub was. “No, not yet”, sê ek. “Don’t ever go there.” “Why not?” “Ghosts in every corner,” brom hy onderlangs.

Ek het dit toe nie geweet nie, maar ek sou James slegs een keer in sy lewe sien oopmaak, méns word, tydelik van sy agterdog ontslae raak, sy grynslag laat vaar. Dit was tydens ’n vertoning, Niemand in die Kombuis, wat ek en hy jare later by die Grahamstad-fees sou aanbied. Grahamstad was James se alma mater. Dis waar hy geswot het voor hy Wits toe is vir sy nagraadse kursus. Die idee vir die konsert Niemand in die Kombuis was syne. Dit was, anders as die meeste van die projekte wat ons saam sou aanpak in die jare na ons eerste ontmoeting, nie ’n rock-show nie, maar kabaret; die soort spontane interaksie waarvoor ek en Johannes Kerkorrel sou bekend word in die Black Sun-shows, voor die Voëlvry-toer. Vir beide James en my het die dorp Grahamstad slegs goeie konnotasies gehad. Dit was ver verwyderd van die angs en aggressie van Johannesburg, die politiek van protes, en die “spoke” van die Jameson’s Pub. Ek dink Grahamstad het hom

herinner aan sy jeug, toe hy, vir ’n kort rukkie, ’n gelukkige wedergebore Christen was. Vir my het Grahamstad ander, ewe positiewe, gevoelens opgewek. Dit was die een dorp in Suid-Afrika waarheen ek telkens sou vlug wanneer die sosiale rol as kultusfiguurleier van ’n klein groepie (ja, selfs toe het ek al die druk gevoel, hoewel my naam nog maar selde in die koerante was) vir my te veel word. In Grahamstad kon ek, as gelyke, met die studente kuier en vriende maak. Die Engelse studente het nie so ’n ophef van my gemaak soos die Afrikaanse studente van Stellenbosch nie. Ek het soms tot maande op ’n slag in Grahamstad gaan wegkruip, in studentekamertjies gebly, goeie kwaliteit dagga gerook – die Transkei met sy plantasies was immers net om die draai – en my besig gehou met prentjies teken, wetenskapfiksie-stories skryf, allerhande tipes kreatiwiteit wat niks met my loopbaan as aweregse Boer te doen gehad het nie. Maar in die middel-tagtigs was aweregs nog cool. Om ’n kort storie nog korter te maak: ek het gesorg dat ek so gou moontlik in Jameson’s Pub in Commissionerstraat ’n draai gaan maak. Dit was ’n goeie move. My blootstelling aan Jameson’s was noodsaaklik vir my ontwikkeling as jong rock-ster; dit was seminaal. Maar James was reg. Daar was spoke in elke hoek. Natuurlik nie regte spoke nie. Maar die gevoel was daar. Die mure van die kroeg was vol geraamde ou swart-en-wit foto’s van mense wat in Johannesburg geleef het in ongeveer 1890. Die plek het geruik na kolonialisme. Selfs die wynkleurige ou seat-covers het ’n neëntiende-eeuse aura verleen. Ek sou later hoor dat Jameson’s die oudste bestaande kroeg in die hele provinsie was, miskien selfs in die hele Suid-Afrika. Ek het gewonder of party van die krapmerke en ou kotskolle teen die mure dalk daar gelos is deur Barney Barnato of Cecil John Rhodes self. In vrolike jukstaposisie met al hierdie ouwêreldse simbole, al die wynvlekke en kots en sweet van vergange se dae, was die kliënteel van die tagtigs. Die moderne Jameson’s was aan die voorpunt van veranderinge in Suid-Afrika. Dit was avant-garde. Jameson’s was soos ’n geheime plek waarvan almal geweet het. Dit wil sê, almal wat deel was van die Goudstad se onderskeie subkulture. Dit was op daardie

stadium die enigste plek wat volkome veelrassig was, waar wit en swart mense aanhoudend saam gekuier het. Ek sou later uitvind hoe Jameson’s dit reggekry het om amptelik die streng apartheidreëls te klop. Volgens die joernalis Shaun de Waal was hulle tegnies in besit van ’n rare Kruger-dranklisensie, een van die min wat nog deur Paul Kruger self uitgereik is, en anders as die voorwaardes wat gestel is deur die drankwette van Suid-Afrka in dié tyd, het die Krugerdranklisensie geen stipulasie oor ras of kleur gehad nie. En die bands wat daar gespeel het! Die stage acts was gewaagd. Die musiek was anti-establishment. Soos Kaapstad in die tagtigs, was Johannesburg skielik ’n nes van ondergrondse aktiwiteit. Daar was skielik so baie om te sien en te ervaar! En Shifty was feitlik orals betrokke, agter die skerms, om die nuwe kultuur aan te blaas. Shaun beskryf dit so (op www.freshmusic.co.za):

Jameson’s was a dim and dirty enclave; descending those stairs felt like a descent into the underworld. One in which everyone deranged their senses and new spirits were born. The U-shaped bar and the bigger room beyond, with the cramped stage at the far end, became the epicentre of a whole new South African youth culture. That culture may not have been enormous (though it felt like it was the only show in town at the time), but its ripple-effect was huge. Soon a panoply of the country’s best bands were playing there too – The Softies, The Dynamics, Peto, The Helicopters, The Genuines, The Kêrels, to name a few.

Nie al die nuwe bands het live gespeel nie – die Kalahari Surfers was ’n technoeksperiment wat studio-opnames uitgebring het (hulle het glo wel ’n toer agter die Ystergordyn gedoen), en Lloyd se eie groep, Happy Ships, het so te sê nooit gespeel nie. Onder die bands wat wel perform het, was groepe met snaakse name soos The Kêrels, Khaki Monitor, die Aeroplanes, die veelrassige groep Winston’s Jive Mixup en die bruin Kaapse groep The Genuines. My gunstelinge was die Keniaanse sanger-kitaarspeler Simba Morri wat later sou terugkeer na Kenia omdat dit te ingewikkeld geword het om in Suid-Afrika ’n bestaan te maak, en die digter-profeetcum-aktivis Mzwakhe Mbuli wat twee keer tronk toe is – die eerste keer weens politieke aktiwiteite, en die tweede keer omdat hy (na

bewering) ’n bankrooftog uitgevoer het nadat hy (volgens hom) vergeefs gewag het vir Shifty Records om hom sy royalties te betaal. Daar was ’n jong digter, Ian Fraser, wat gereeld die mikrofoon gegryp het tussen sets en dan, uit sy kop uit, hierdie ongelooflike lang stukke vrye vers voorgedra het. Ian se gedigte was vol onvergeetlike one-liners wat ongelukkig alles verlore gegaan het omdat die meeste van ons te dronk of te gerook was om betyds ’n pen en papier te gryp om dit neer te skryf. En dan was daar, natuurlik, die Cherry Faced Lurchers. Die Lurchers was meer as ’n rock band. Hulle was ’n simfonieorkes in die kleine (Wat anders? Hulle vocalist kon note lees!). Hulle samespel was eenvoudig verbysterend – hulle het mekaar so goed geken dat dit onmoontlik was om te sê wanneer hulle iets speel wat hulle saam geoefen het en wanneer hulle net jêm. Elke riff was reg geantisipeer, die timing van elke drum-roll was perfek, maar ten spyte van hul bykans volmaakte hantering van hul instrumente het hulle geweet hoe om rof en onbeskof te klink waar nodig. En rof en onbeskof was hulle wel die meeste van die tyd. Die ouens was duidelik al ’n paar jaar saam. In my lewe sou ek (met die moontlike uitsondering van die Springbok Nude Girls) nooit weer ’n band sien wat mekaar so goed kan lees op stage nie. Hoewel hulle verreweg die gewildste live band in Jameson’s was, moes mens na hul recordings luister om te besef juis hoe kompleks James se komposisies regtig was. Die Cherry Faced Lurchers was die konings van Jameson’s Pub, die onbestrede helde van die Joburg wit underground van die middel-tagtigs. Die verskyning van my eerste album het my lewe op allerhande maniere verander. Vir die eerste keer in my lewe het ek op ’n gereelde basis live shows begin doen. Die blote feit dat ek ’n platemaatskappy agter my gehad het (al was hulle naam Shifty, en al het daar geen getekende kontrak tussen ons bestaan nie) het gemaak dat klubs en venues tot ’n groter mate bereid was om my ’n kans te gee. Ek is selfs betaal vir my dienste. Ek het natuurlik nie ’n fortuin gemaak nie (soms het ek nie eens harde kontant ontvang nie, ek moes tevrede wees met ’n bord kos of ’n pizza), maar hel, mense het opgedaag om na my te luister, en so nou en dan het iemand selfs ietsie oor my geskryf in ’n koerant.

Saam met die effense verbetering in my lewensomstandighede het ek ook onvermydelik die eerste verwarring van my eerste smakies roem ervaar, en mixed messages het deurgekom vanuit die Establishment. Eendag het die hoof van Tafelberg-Uitgewers – vir wie ek toe geskryf het – my ontbied na sy kantoor. Hy het my gevra om my Shifty-kasset saam te bring. Hy was ’n lid van die Broederbond, daardie hoogs geheime organisasie van topAfrikaners wat hulself gesien het as die dinktenk van die nasionalistiese regime. Sy versoek het my onkant betrap. Ek was seker dat ek in groot moeilikheid by die Baas was. Reeds vir ’n geruime tyd het ek die gevoel gehad dat sekere aspekte van my gedrag my uitgewers uitgefreak het. Ek het byvoorbeeld die liederlike gewoonte gehad om elke nou en dan, gerook en ongeskeer, by hulle kantore in te bars om kleingeld of klein voorskotte te bedel. Daar was ook die keer toe ek opgedaag het vir ’n afspraak met my editor en ’n hele bed saamgebring het. Ek was toevallig juis besig om van die een woonplek na ’n ander te verhuis, en dit was buite die kwessie om die bed buite op die sypaadjie te los, waar iemand dit definitief sou steel (dit was ’n helse gesukkel om die bed in die hysbak in te kry; een van my groupies moes agter dra terwyl ek voor gedra het). Nie net dit nie; halfpad deur my verhouding met hierdie uitgewers het ek van genre verander. Om nie te praat van my toenemende politieke uitgesprokenheid nie. Hoekom wou die hoofindoena van die maatskappy my nou skielik onder vier oë spreek? Ek was oortuig dat ’n helse afranseling op my gewag het, moontlik selfs arrestasie. Maar ek het gegaan. En ek het vir hom die kasset gespeel op ’n draagbare kassetspeler. Hy het niks gesê terwyl die kasset gespeel het nie, net met sy oë toe gesit. Die situasie was besonder ongemaklik. Vir die hele uur dat hy na my temerige, snuifende stemmetjie met begeleiding van Roger Lucey se gesteelde kitaar geluister het, het sy telefoon nie een keer gelui nie. Behalwe vir die musiek was sy kantoor so stil soos die graf. Ek het gesit en vroetel in my stoel en het nie geweet wat om te doen nie. Ek het die boeke in sy honderde boekrakke bestudeer. Al waarvan ek bewus was (behalwe my eie kasset wat speel), was die

geruis van sy grys broekspante elke keer as hy sy bene gekruis het. Toe dit klaar was, het hy na my gekyk met iets tussen verwondering en afsku. En hy het slegs een woord uitgespoeg: “Skitterend.” Ek het my kasset geneem en by sy kantoor uitgestap, meer oorbluf as ooit tevore.

Tot vandag nog is daar ’n weggesteekte Grahamstad-persoon in my – die soort skrywer of musikant wat ek sou gewees het as ek nooit by die ons-en-hulleoorlog betrokke geraak het nie. Ek assosieer nie net Grahamstad met hierdie weggesteekte deel van myself nie, maar ook ander gunsteling-wegkruipplekkies soos die dorpe Swakopmund in Namibië en Nature’s Valley; plekke waar ek kan stil word, sonder die sosiale druk van fans, groupies en die pers. Destyds terwyl ek in Pretoria, Johannesburg of Kaapstad was, het ek kwaai liedjies geskryf, satires teen die regering, bytende rock en angsvolle ballades. In Grahamstad het ek liedjies geskryf oor walvisse. Oor die wind wat oor die berg kom. Ek sou hele aande omsit in mense se tuin en net staar na die maan. Dit was byvoorbeeld op een so ’n volmaanaand dat ek die song “Wrapped Around the Moon” geskryf het, ’n song oor my verhouding met my pa. Grahamstad was ’n feetjieagtige plek vol ou huisies, nou straatjies, en op elke hoek en draai ’n kroegie of ’n restaurantjie vol partytjies en geselskap. In terme van die algemene realiteit van Suid-Afrika was dit wel ’n subversiewe plek, maar nie polities subversief op dieselfde manier as Johannesburg nie. Dit was die subversie van Terry Pratchett eerder as die subversie van Jim Morrison. In Grahamstad, die ou droomverlore dorp met sy katedrale en kafeetjies en sinkdakke en houtvloere en winterkaggels, kon ek waarlik myself wees: suiwer digter, suiwer avonturier van die gees, suiwer ek. Dit was hierdie suiwerheid wat James aangevoel het. Hy het vroeg opgedaag vir die rehearsals saam met my, en my al sy gunstelingplekkies gaan wys. In daardie kort tydjie sou ek hom leer ken soos geen ander tyd nie; sonder sy masker van valse bravado of traak-my-nie-agtigheid. Dit was waar ek, by wyse van kontras, besef het dat die James Phillips wat al sy sogenaamde ware vriende geken het, die James van die Cherry Faced Lurchers, die James van Jameson’s Pub, die James van Yeoville se strate, nie die regte James was nie, maar iemand anders: ’n volslae vreemdeling. En toe hy eers die persona Bernoldus Niemand sou skep, kompleet met grynslag en cowboy-hoed laag oor die oë getrek, sou die vermomming totaal word, sou hy voltyds sku en onbereikbaar word, ’n patologiese slaapwandelaar, ’n skadumens, ’n spook tussen spoke.

Ek weet nie hoekom ek deesdae so baie dink aan daai eerste naweke in Dirk se girlfriend se huis in Bloemfontein nie. Ons het op matrasse op die sitkamervloer geslaap. Johannes Kerkorrel het op die matras langs myne geslaap. Hy was witty, intelligent en hoogs beskaafd. Ek onthou dat ek gevlei gevoel het dat iemand van sy kaliber gekies het om by ons beweging aan te sluit. After all, hy het ’n suksesvolle loopbaan as joernalis voor hom gehad voor hy besluit het om alles te los vir musiek! Soos Dirk, wat sy studies in sy finale jaar opgeskop het om ons bestuurder te word, was Kerkorrel bereid om alles op te gee om sy drome te volg. Ek het dalk nie altyd so baie van Dirk gehou soos van Kerkorrel nie, maar daar was tye wanneer ek so lief vir hulle albei gevoel het dat ek geweet ek is bereid om vir hulle te sterf as dit nodig sou wees. Hulle het waarskynlik netso oor mekaar, en oor my, gevoel. Ja, só diep het die idealisme geloop. So geweldig sterk was ons commitment tot die jeugopstand wat ons beplan het.

depressie, waansin en massahisterie

Terwyl ek vanoggend studio toe gery het, het ek iets gesien wat my aan die hart gegryp het. Ek het op die pragtige pad tussen Somerset-Wes en Stellenbosch gery, met die vensters wyd oop, verbyster deur die skoonheid van alles en omring deur al die geure van die laatsomer, toe ek ’n kind langs die pad sien sit. Dit was ’n klein dogtertjie, en sy het geglimlag. Maar iets omtrent haar glimlag het nie heeltmal reg gelyk nie. Soos ek reg verby haar gery het, het ek haar gesig van naby gesien. Haar gelaatstrekke was verwronge. Al die tipiese kenmerke van fetale alkoholsindroom was daar. Die genetiese afwyking wat voorkom by kinders van ma’s wat te veel drink tydens swangerskap. Die kind het langs die pad gesit, en agter het die wingerde van die Boland eindeloos gestrek; heuwel op heuwel van heldergroen; die mooiste toneel denkbaar. Ek het die musiek afgeskakel waarna ek besig was om te luister – Willim Welsyn en die Sunrise Toffies – en aanhou bestuur in ’n geskokte toestand, met my hart wat wou-wou gaan staan; ’n totale aanval van stilstuipe. Die jukstaposisie van alles was eenvoudig te erg. Ek het nagedink oor al die paradokse wat my al my lewe lank agtervolg. Ek het gewonder oor hoe de hel ek in die eerste plek ’n sogenaamde rock-ster geword het, terwyl ek so ooglopend min musiektalent het. En hoe dit gekom het dat ek myself in ’n job bevind wat van my vereis om so ’n groot deel van my tyd op reis te wees – heeltyd op die highway, in Kombi’s of ander karre – ek wat as kind in ses motorongelukke was, ek met die vrees vir spoed! Tot vandag toe haat ek dit om vinnig te ry, ek haat vlieg, ek ly aan die mees ongelooflike hoogtevrees, en tog moet ek feitlik elke maand iewers heen vlieg om te perform op die een of ander verhoog iewers!

In daardie tye van afwagting van die laat-tagtigs, voordat die eerste Kombi’s ons lewens binnegery het, het ons elke dag heeltyd na rock ’n roll geluister op die hifi wat in die hoek van Dirk se girlfriend se sitkamer gestaan het. Ons gunstelingband was The Waterboys. Ons gunsteling-song van The Waterboys was “That was the River, this is the Sea”. Ons het daai song oor en oor gespeel. Ons het geweet wat die betekenis van die song was: die eerste paar kabaretvertonings wat ons saam in die Sterrewag-teater in Bloemfontein gedoen het – dit was hoekom ons daar was, Dirk het dit gereël, hy het ons genooi – was fokkol in vergelyking met wat volgende sou gebeur. Die meeste van ons voorgevoelens was goed. Maar daar was oomblikke van twyfel. Daar was byvoorbeeld die nag toe Kerkorrel aan my erken, tydens ’n private gesprek: “Ek ly aan depressie.” Ek het nie geantwoord nie. Ek het geen idee gehad waarvan hy praat nie. Malheid? Dit het ek geken. Hartseer? Dit was normaal. Ek was, as gevolg van dure ondervinding, in my eie lewe reeds vertroud met ’n hele spektrum ekstreme emosies: woede, frustrasie en haat tot by disoriëntasie en waansin, ja, selfs waansin in van sy ergste vorms … Maar depressie? Wat de hel is dit? Wat het dit beteken? Dit het so klinies geklink. Soos om te kla oor ’n ligte verkouetjie terwyl almal om jou ly aan longkanker. Ek het gewonder wat om te sê toe hy my dit meedeel. Ek kon aan niks dink nie. Al die crazygeid wat ek ooit ervaar het, was veroorsaak deur goed wat actually met my gebeur het. Ek kon, selfs toe al, die oorsake identifiseer. My disfunksionele familie. Die situasie in Suid-Afrika. Alles waarteen ons gerebelleer het. Daar was goeie redes hoekom ons so gevoel het. Om die waarheid te sê, dit was nodig om so te voel; ons woede en waansin was die kreatiewe voedingsaar van ons musiek. Vergeleke met daardie waansin, het depressie geklink na iets vaags, iets sonder fokus; irrelevant en vervelig. Dit was vir my ondenkbaar dat ’n jong rock-ster soos Johannes Kerkorrel ’n probleem kon hê wat mens moontlik sou assosieer met middeljarige mense by die huis.

Ek het hom nooit geantwoord nie. Die gesprek het in die lug bly hang. Eers baie later sou ek besef dat ek op daardie oomblik ’n kans gemis het om ons vriendskap een vlak verder te neem. Maar op die ouderdom van iets-en-twintig was ek dalk nie heeltemal ryp genoeg vir daardie soort emosionele intimiteit nie. Tog bly daardie oomblik by my spook. En dit sal dalk vir altyd by my spook. Want dit was die eerste keer in my lewe – en ongelukkig nie die laaste keer nie – dat ek my vriend Ralph Rabie gefaal het. Dalk moet ek verduidelik hoe Dirk en Ralph in my lewe gekom het. Dit het alles begin gebeur kort na die vrystelling van Ver van die ou Kalahari by Shifty Records. 1987, om presies te wees. In Bloemfontein het ’n finalejaarstudent my album in die hande gekry, een keer daarna geluister, en Shifty Records gebel om aan te kondig dat hy sy studie gaan opskop en Johannesburg toe gaan kom om my manager te word. Lloyd het my gebel om my van die ou se planne te vertel. Ek het my skouers opgehaal en dadelik weer daarvan vergeet. Op daardie stadium het ek nie ’n clue gehad watter groot rol in die beweging hierdie oudKovsie binnekort sou speel nie. En in die Johannesburgse kantore van die Sondagkoerant Rapport het ’n jong verslaggewer die kasset gehoor, en vir sy baas gesê dat hy ’n onderhoud met my wil doen vir die tydskrifafdeling. Dit sou nie net ’n kort beriggie wees nie, maar ’n hele bladsy met foto’s. ’n Persoonlike profiel. Die Bloemfonteinse student se naam was Dirk Uys. Hy sou later bekend word as Dagga-Dirk Uys. Die jong verslaggewer was Ralph Rabie; later bekend as Johannes Kerkorrel. Ek het hom al een keer tevore ontmoet, by die Skrywersgildeberaad van 1981 op Gordonsbaai, toe hy nog ’n student aan Potchefstroom se universiteit was. Teen hierdie tyd was hy self ’n protessanger, en het al hier en daar begin optree, saam met ’n meisie met die naam Lieze Stassen, in verskeie underground-plekkies in

die Kaap. Dit sou ek uitvind, heeltmal per toeval, die aand voor die groot onderhoud, toe ek en my girlfriend op besoek was by bruin vriende in Woodstock wat toevallig besig was om te luister na ’n bootleg-kasset van een van Ralph se kabaretvertonings. Ek het na die bootleg geluister en onmiddellik geweet: Hierdie ou gaan nog ver kom. Hierdie ou is die volgende groot ster van Afrikaans. Natuurlik was ek toe al ’n bietjie jaloers op hom. Maar dit het my nie gekeer om hom die volgende dag, toe ons bymekaarkom vir die onderhoud, te vra om ’n show saam met my te doen nie. Hy het die aanbod aanvaar.

In Ralph se eie memoirs, wat soms stuksgewys hier en daar surface, sê hy dat dit hy was wat my gevra het om saam met hom te sing, en nie andersom nie. Dit was egter nie so nie. Ek het hom gevra. Dit was ’n besluit waaroor ek ’n paar uur gepeins het. Ek het selfs vir Coenie Slabber, een van my mentors (en ’n rubriekskrywer by Rapport), gebel en gevra wat hy dink van die idee. “Ralph sal nie saam met jou sing nie,” was Coenie se reaksie. “Hy is te privaat.” Die geskiedenis sou Coenie verkeerd bewys. Ek sal nooit die dag vergeet toe ek Ralph weer ontmoet het nie. Dit was ’n pragtige, sonnige dag in Seepunt, feitlik windloos. Ons het mekaar gekry by ’n tafeltjie in die sonlig buite die Pavilion-restaurant op die seefront. Ek het soontoe gereis per bus vanuit die middestad van Kaapstad om ons afspraak na te kom. Op daardie stadium was ek in ’n vakuum (selfs ’n erger vakuum as gewoonlik). Die Shifty-kasset was al geruime tyd te koop en ek het al ’n paar konserte gedoen, maar toe het dinge weer begin stagneer. Ek het ’n verhouding met ’n jong Stellenbosse meisie, Marlene, begin, en ons het, met haar ma se toestemming, in ’n woonstelletjie in die Kaapse middestad ingetrek. (Wat het die tannie besiel om haar dogter aan ’n skobbejak soos ek toe te vertrou?)

Dit was my eerste poging om doelbewus voltyds saam met ’n meisie te woon. Daar was probleme. Ek was insecure. Sy was netjieser as ek. Ons was saam in dieselfde spasie vir maande lank sonder enige privaatheid, sonder geld om uit te gaan en ordentlik te eet, met min vriende in die omgewing. Dit was ’n bachelorwoonstel, basies net een vertrek (met ’n kombuis en badkamer en suite). Die woonstel was in Oranjestraat, dieselfde straat waar ek later sou vriende raak met Lisa wat klavier speel, maar laer af in die straat. Die blok se naam was Skyline en ons was in nommer 401. Ek sou later uitvind dat die skrywer Abraham de Vries, op wie ek destyds ’n nuwe godsdiens wou baseer, ook tydens sy jeug in presies dieselfde woonstel – Skyline 401 – gebly het. (Dit was waarskynlik in Abraham se tyd nog nie so ’n vervalle plek nie.) Dit was ook in hierdie selfde woonstel dat my pel Fanie (later bekend as Kleinboer) eenmaal in ons afwesigheid ’n rukkie gebly het, toe hy ’n onderonsie met ’n bruin dame gehad het wat interessante literêre kruisverwysings sou oplewer. Ek vertel later meer daarvan. Ewenwel, op die stadium toe ek Ralph ontmoet het, op daardie glorieryke, perfekte sonskyndag in Seepunt, soos ek reeds gesê het, was ek in ’n reusagtige vakuum. Nie net ’n eksistensiële vakuum nie – dié was maar altyd daar – maar in ’n vakuum betreffende my loopbaan, my liefdeslewe, en my selfrespek. My kasset by Shifty Records het gekom en gegaan, maar, teen alle verwagtinge in, was ek nog nie ’n household name in Suid-Afrika nie. EMI of Gallo het my nog geen aanbod gemaak nie. Ek was nog nie geboek vir ’n nasionale toer met ’n groot bus met my naam op, tientalle groupies, en ’n permanente bestuurspan en span sekuriteitswagte om my te beskerm teen die skares handtekeningjagters nie. Huisgenoot het nog nie deur my trash gesoek na persoonlike geheime nie. Selfs die prominente literator het belangstelling in my liefdeslewe verloor. Tot hier toe, en wat nou? Dit was die algemene gevoel. Tot ek Ralph ontmoet het. Die verskil tussen ons was ooglopend. Hy was netjies, hoflik en vriendelik. Ek was vuil, ongeskeer en onder die weer. Maar daar was elektrisiteit in die lug toe ek sy hand skud. Ralph was ’n valerige kêreltjie en het glad nie gelyk soos ’n potensiële popster nie. Tog het ek geweet ek is in die teenwoordigheid van iemand wat nog diep spore in die musiek sal

trap. En ten spyte van my jaloesie op hom, het ek dadelik van hom gehou. Soveel so dat ek meer wou hê as net saam met hom sing. Daar was iets innemends aan hom. Ek wou hom vertrou as sielsgenoot. Ek wou vriende met hom word. Dit alles, en nog baie meer, sou kort daarna begin gebeur. Binne die volgende jaar sou hierdie skamerige, hoflike joernalis op die Afrikaanse musiektoneel ontplof as die rocker Johannes Kerkorrel. Die stage was reg, die tafels was gedek, die ekstras was klaar in posisie. Dit was asof die heelal met ingehoue asem gewag het op die ongelooflike reeks gebeure wat die landskap van Afrikaanse kultuur vir altyd sou verander.

’n Paar nagte gelede het ek ’n droom gehad. Dit was nie ’n helder droom nie, maar die emosies in die droom was werklik. Ek het gedroom dat dit weer die middel-tagtigs was, en dat ek nog steeds vriende was met al daai ouens wat saam met my in al daai donker, rokerige kamertjies gesit het meer as twintig jaar gelede. Ek het gedroom dat die meeste van hulle nog lewe, en dat hulle bly was om my weer te sien. Dit was ’n wonderlike droom, maar dit was net ’n droom. Dis ’n droom wat nie meer vandag waar is nie, maar dit was beslis waar lank gelede. Lank gelede, toe ons almal nog jonk was en voluit gelewe het, toe ons vriendskapsbande ongelooflik sterk was, het ons ’n rede gehad om saam op te staan vir wat reg was. Ons was almal kwaad, ons was almal broke, ons was almal die produkte van disfunksionele gesinne, en ons het gevoel ons is uitverkore vir ’n spesifieke taak: die taak om woedende liedjies te skryf teen die regering. Ons was nie net kwaad nie, ons was ook verlief; ons was verlief, onkeerbaar verlief op onsself. Op ons cause, en op die wonderlike, bandelose gevoel van kameraderie wat ons onder mekaar ervaar het. Ons het kans gesien vir die hele wêreld. Ons was almal vertroud met die soort situasies wat ons geslyp het tot die soort mense wat ons toe reeds was: vertroud met eensaamheid, gewoond aan bitterheid. Vir lang tye in ons lewens was die meeste van ons geheel en al geïsoleerd en sonder vriende. Ons bitterheid was die bitterheid van tienderjariges (en wie weet meer van daardie soort bitterheid, daardie soort woede, as juis tienderjariges?), ons was kwaad oor die tipe opvoeding wat aan ons opgedwing is deur ons ouers en meerderes. Julle moet verstaan hoe dit gevoel het om ’n jong, blanke Suid-Afrikaner te wees in daardie tye. Dis al hoe mens ooit die ware aggressie en die diepte van ons haatgevoelens sal verstaan. Stel julle dit voor: daardie kamer in my eenslaapkamerwoonstel in Hillbrow. Ek as jongman, my bestuurder, en al ons vriende en groupies en aanhangsels en los en vaste girlfriends; ons leef almal saam onder een dak. Die kombuis is permament gesluit; nie net gesluit nie, maar versper en toegespyker met ’n groot NO ENTRY-teken op die deur. (Wat anders kon ons doen?) Die kombuis was ’n skrikwekkende gemors van berge vuil skottelgoed, vrot oorskiet, maande se leë takeaway-containers en bakkies met halfgeëte kos wat ons gebedel het by die swart mense in die gebou langsaan! Stel jou dit voor (jy mag, want hierdie betrokke insident het werklik gebeur net soos ek dit gaan vertel!): ek word geinterview deur ’n nuuskierige jong

verslaggewer van Weekly Mail. Sy het iewers gehoor van my en Kerkorrel se stampvol shows in die Black Sun-teater, en nou kuier sy by my in my woonstel. Sy was eintlik van plan om my te tipeer as ’n jong intellektueel, vol versigtige woede, ’n anti-establishmentdenker, ’n ingedagte rebel wat lanklaas gebad het, iemand met ’n computer of ’n tikmasjien, omring deur rakke vol boeke deur Marx en Biko. Wat sy gekry het, was ’n sitkamer vol rubbish, drug-gedoentetjies en stink slaapsakke. In die middel van die kamer is ’n sirkel van omtrent sewe mense. Sy kry vuil kyke van ’n vrou met ’n Moslemhoedjie op wat sit en dagga skoonmaak op ’n eksemplaar van verlede week se Weekly Mail. Ek nooi haar uit om die kring te , en bied haar ’n trek aan van ’n bottelnek, wat sy van die hand wys. Wanneer sy eindelik tot verhaal kom, begin sy my bestook met allerhande vrae. “Who are your major influences?” “What are your political aims?” “To what do you ascribe the fact that all your concerts are sold out, with hardly standing room left?” “Are you left or right of the government?” Ek is te gerook om te reageer op die meeste van die vrae. ’n Groot swart ou wat langs my sit, doen amper al die praatwerk. Hy beantwoord elke vraag met ’n stortvloed beskuldigings en deurmekaar filosofering. Ek het geen idee wie die groot swart ou is nie. Wanneer die interview die volgende week in die Weekly Mail verskyn – indien ooit – sou ek vergeet om een te gaan koop. In hierdie tye het my pel Fanie (Kleinboer) my begin rondneem na ander multiracial jols in Joburg. En ek het gedink Jameson’s is die enigste! Fanie het, soos julle teen hierdie tyd al agtergekom het, ’n swakheid vir swart meisies gehad. Selfs toe hy in die Kaap gekuier het, waar die persentasie beskikbare swart meisies destyds effens laer was, het hy nie op hom laat wag nie. Sy lewensuitkyk is weerspieël deur ’n kwasi-rassistiese liedjie wat ek destyds tong-in-die-kies geskryf het. Die liedjie se naam is “Ag Here, gee my tog ’n meid”. Ek het dit geskryf op ’n stadium toe my woonstel (Skyline 401) vreeslik deurmekaar was, en ek gesmag het na ’n huishulp maar nie een kon bekostig nie. Soos die ongeluk (of geluk) dit wou hê, het Fanie op ’n stadium vir ’n paar dae alleen in my woonstel gebly. Hy het nie geweet van die bestaan van die liedjie nie. Een middag het hy afgedwaal na die laundromat in die grondverdieping van die gebou en een van die bruin meisies wat daar werk,

omgepraat om hom na my woonstel te vergesel. Hy het haar gerieflik gemaak met drank, maar dit was nie vir haar genoeg nie. Sy wou music ook hê. Daar was geen hi-fi in die woonstel nie, slegs ’n draagbare kassetopnemer met een kasset in. Dit was die kasset waarop ek my nuutste liedjies geoefen het. Toe die meisie die AAN-knoppie druk, begin my nuutste komposisie speel: “Ag Here, gee my tog ’n meid”. Dit het finaal die ys gebreek, en Fanie en sy gesellin het ’n heerlike agtermiddag saam deurgebring. Maar die Kaap was nooit Fanie se geestelike tuiste nie. Hy was een vir die donker agterstraatjies van Johannesburg. Die geruïneerde ou Art Decowoonstelle van Hillbrow, waar toenemend swart mense ingetrek het, soos ons, tot vyf of ses mense per kamer. Die middestad met sy krioelende naglewe. Die boonste skouer van Joubertpark, waar daar feitlik geen witmense oor was nie. Die gate en hole van Endstraat en Nieu-Doornfontein. Hier het Fanie elke hoek en draai en stegie geken. Hier was hy bekend en bemind. Hier het hy sy lopies geloop en sy vlag in die wind gewaai op soek na nagtelike hawens om in te skuil. Die plekke wat Fanie my gaan wys het, was nie streng gesproke multiracial nie – hulle was byna oorwegend swart, met hier en daar ’n verdwaalde wit gesig – maar hulle was nie in Soweto of een van die swart townships nie, hulle was slapbang in die middel van Johannesburg. Skielik het hierdie plekke oral opgeskiet. Kroeë, dansplekke, nagklubs. Met name soos Moon City, Midnite Star en Club Africa het hulle tong uitgesteek vir die konsep van gesegregeerde woonbuurte. Menig was die aande wat ek en Fanie omgesit het in een van hierdie plekke. Fanie het gedans en meegedoen aan die pret, die opchat-proses, die anargie van seksuele meelewing, terwyl ek stilgesit het by die kroegtoonbank, bier in die hand, en alles gadegeslaan het. Die nuwe swart klubs van Joeys het almal min of meer dieselfde gelyk: flitsende stroboskopiese ligte, aaklige diskomusiek, en geweldige kitsch muurskilderye. Maar die vibe was goed. Ek het hier gesit, aand na aand, en, terwyl Fanie sy klein lyfie verbete rondgooi op die dansvloer, het ek geweet: die mure van Jerigo het klaar begin val. Apartheid was inderdaad besig om te wankel.

Dit was die regte tyd om die regering uit te daag.

Die Black Sun. Wat ’n poëtiese naam vir ’n kabaret-venue! Tot vandag toe ontlok daardie naam al die gemengde emosies van daardie tyd: al die hoop en al die horries. Ralph het ’n woonstel gehad in Hillbrow – daar het toe nog heelwat wit mense in daardie ghetto-stad gebly, hoewel die meeste van hulle óf pensioentrekkers óf dwelmslawe óf Hell’s Angels was (óf, soos in Ralph se geval, sukkelende musikante). Ons eerste konserte saam was in daai donker klein kroegteatertjie naby Abelweg. Die Black Sun is bestuur deur ’n vet Griek met die naam George. Ek het my eie woonstel gehad net oorkant die straat van die Black Sun. Die woonstel was in ’n vervalle blok met die naam Marlene Mansions. Dit was nogal toevallig, want my enigste steady girlfriend van daardie tyd was nog steeds Marlene, die girl wat saam met my in die Kaap ook gebly het. Ek sê “steady” nie omdat sy my enigste girlfriend was nie, maar omdat sy al een was wat steady was; die ander was almal minder vas op hulle voete. As ek reg onthou, het daar op een stadium ten minste ’n dosyn mense gewoon of gekuier op ’n semipermanente basis. Onder ons was ’n hele paar Rastas, twee deeltydse prostitute, ’n paar jong musikante, en P.W. Botha se sewentienjarige kleindogter, Ingeborg. Hoewel Ingeborg bes moontlik die enigste meisie was wat selfs meer “steady” was as Marlene, was sy, relatief gesproke, nie my girlfriend nie. Sy het wel so nou en dan saans by my kom inkruip, maar ek was versigtig om nie op haar verlief te raak nie. Ek het ook nooit probeer om haar te oorreed om drugs of dagga saam met ons te gebruik nie. Om die waarheid te sê, ek was doodbang sy kom iets oor. Ingeborg was ’n fantasties aantreklike meisie, vermoedelik selfs ’n maagd, en ek wou nie hê sy moes haar onskuld op ’n klomp skermonkels soos ons weggooi nie. Ek is tot vandag toe verstom, net soos ek destyds was, oor hoekom sy besluit het om vir so lank by ons te kuier. Ek was oortuig sy sou ’n baie lekkerder tyd kon hê iewers op ’n ghrênd wynplaas in die Kaap, waar sy gehoort het. Dagga-Dirk Uys het soms ingeval en ’n rukkie vertoef. Hy het vir ons gewerk by die Black Sun; hy’t die ingangskaartjies verkoop die aande toe ek en Ralph gesing het. Was dit nie vir Dirk nie, sou ons dalk nooit enige geld gemaak het

nie. En was dit nie vir Ralph se baie konneksies in die mediawêreld nie, sou die koerante dalk nooit op die storie gekom het nie. Maar hulle het wel op die storie gekom. En toe hulle dit doen, toe word dit ’n baie groter storie as wat enigiemand verwag het. In daardie stadium was ek al redelik bekend en gerespekteerd, veral in literêre kringe, maar binnekort sou ek in die pers ontplof as ’n totaal kontroversiële figuur. Om nie van Ralph te praat nie; hulle sou selfs nog meer oor hom aangaan as oor my.

Daardie eerste shows by die Black Sun in 1988 – hoe kan ek dit beskryf? Dit het alles heel onskuldig begin. Eers was dit net ek op my bar-stoel op die regterkant van die verhoog en Ralph by die klavier, met sy rug na die gehoor. Aanvanklik het hy my net begelei. Hy was net die pianis. Op die heel eerste Tshirt van ons beweging wat Dirk laat druk het, sal julle sien – dis nou dié van julle wat gelukkig genoeg is om nog so ’n T-shirt te hê (ek het nie meer nie) – hoe ons onsself toe gesien het: ek en my kitaar, groot en rof en breed in die voorgrond met my stoppelbaard, met so ’n klein maer outjie ver in die agtergrond by ’n klavier. Sy naam was nie op die hemp nie, en jy kon net die agterkant van sy kop sien. Maar natuurlik wou ek ook hê dat Ralph sy eie liedjies moes sing. Ek wou weer die stuff hoor wat op daai kasset was! Gelukkig was hy ook self lus om ’n meer aktiewe rol te speel, en dit was nie moeilik om hom te oorreed nie. Toe Ralph eers begin sing, was dit asof die show stadig begin ontplof het en al hoe groter geword het, totdat ons heeltemal omhul was van ’n kreatiewe branding. Daar was ’n soort chemiese reaksie in die manier hoe ons mekaar op stage kon lees. Ons het songs saam begin skryf, heeltemal nuwe songs, songs wat ons van scratch af saam opgemaak het. Dit was na die tyd baie moeilik om te onthou wie’t wat geskryf. Toe Ralph se eerste album uitkom, sou ek oplet dat hy vergeet het om my krediet te gee vir die tweede versie van “Sit dit af”. Aan die ander kant was ek vir lank onder die wanindruk dat ek verantwoordelik vir die tune van “BMW” was; meantime is Ralph geïnspireer tot die hele komposisie nadat hy my een aand ’n sekere repeterende twee note op die E-snaar van my kitaar hoor pick het. Ontploffing, inderdaad. Dit was nie net die show wat ontplof het nie, maar ook

die bywoningsgetalle. En die hele vibe van alles. Baie gou was die Boere-BluesKonsert – want dit was hoe ons aan die begin bekend gestaan het – die warmste nuwe avant-garde happening in die stad. Die dag toe Beeld ’n hele spread aan ons wy in die middel van die koerant – met foto’s en al – was ons gemaak. Van oraloor het hulle gekom, die honger menigtes, om te luister, om te kom gadeslaan, om kultuur te ervaar in ’n taal wat veronderstel was om gestroop te wees van alle kultuur. Gedisoriënteerde Afrikaners. Siniese studente. Nuuskierige joernaliste. Straatfilosowe, junkies, dwase maagde, Rastafariërs en selfs enkele konserwatiewe mense van suburbia het aand na aand na ons vertoning gestroom. Dis was ’n kwessie van ’n paar weke voor ons konsert getransformeer het vanaf ’n eksentrieke klein Afrikaanse “private party” tot die grootste kulturele fenomeen van die jaar. Mense het nie net gekom en gekyk na die show en teruggegaan huis toe nie; hulle het gebly om te gesels, hulle het klein groepies gevorm buite op die grasperk, hulle het rondgemaal en met handgebare en opgewonde stemme geargumenteer, besprekings gehou, te kere gegaan. Een nag het ’n mal junkie met die naam Ryk Hattingh op die stage geklim en al gillend voor my bar-stoel ineengestort terwyl hy my voete vashou en huil soos ’n baba. ’n Ander aand het ’n swart man geklee in ’n netjiese pak klere na my toe gekom na die vertoning en met ontsag in sy stem gesê: “Tonight you made me feel like a South African.” Dit was ’n donker en beknopte teatertjie. Ek het my kitaar gestrum met my boekie vol handgeskrewe lirieke voor my en ’n bottel wyn langs my. Ons het gewoonlik een of twee kerse op die verhoog gehad. Binne ’n japtrap het ons ons kwinkslae en one-liners vervolmaak; hoewel nie een enkele show dieselfde was as die vorige een nie, het dit soms geklink asof ons werk vanaf ’n professionele comedy-script. Ons kon mekaar se gedagtes lees. Terwyl een nog besig was om iets te sê, was die ander een al by met ’n gepaste repartee of inleiding tot die volgende liedjie. Die show het nog ’n ekstra bietjie oemf gekry toe ons een aand ge word deur ’n tromspeler. Dirk sou later sê dat hy ons beïnvloed het om kabaret te verruil vir rock ’n roll, en in retrospek was dit waar; maar die eerste stap in daardie rigting

het heeltemal toevallig gebeur. Ek was een middag alleen in ons kommunale woonstel – vir ’n verandering! – toe iemand aan die voordeur klop. Toe ek oopmaak, staan daar ’n jong outjie met die gesig van ’n engel; die onskuld self. Hy het homself voorgestel as Hanepoot van Tonder en verduidelik dat hy ’n veelsydige musikant is. Hy het ook gesê dat hy nog altyd gedroom het om eendag deel te wees van ’n show soos ons s’n. Ek sou later uitvind sy regte naam is Jannie, en ek sou toe besef dat hy waarskynlik die naam Hanepoot uitgedink het om in te pas by die algemene weirdgeid van ons funky soort Afrikaans, maar toe’t dit nie meer saakgemaak nie. The name stuck. Hanepoot van Tonder het hom by ons Black Sun-vertonings aangesluit as tromspeler. Later sou hy tromboon speel in Johannes Kerkorrel se Gereformeerde Blues Band. Hanepoot se teenwoordigheid het ’n nuwe gevoel van dringendheid verleen aan die konsert. Ons het begin wonder oor groter venues, ’n nuwe formaat, ’n moontlike klemverskuiwing, ’n groeiproses vanaf die chaotiese klein straatkabaretjie na … wat? Dit was die oomblik waarvoor Dirk gewag het. Hy het ’n visie gehad vir ons; hy het drome en vergesigte gehad wat ons idees totaal vooruit was. Intussen het ek eindelik daarin geslaag, na maande se probeer, om Lloyd te oorreed om vir Ralph ook ’n recording deal aan te bied. Lloyd was minder beïndruk met Ralph se kasset as ek, maar toe hy eers ons live show bygewoon het, het hy besef dat Ralph tog sterkwaliteit het. Van die drie van ons het slegs Dirk van die begin af verstaan dat ons die rock ’n roll-roete moes volg. Hy het soos ’n maniak begin werk, mense gebel, venues gekontak, ander bands geboek, verskillende groepe mense met mekaar in kontak gebring vir dieselfde cause, en voor ons ons kom kry, was ons bespreek vir ’n show in die Pool Club – ’n helse groot saal van ’n plek in Johannesburg se middestad, enkele blokke weg van Jameson’s. Die show sou heet “Die Eerste Alternatiewe Afrikaanse Rock-Konsert”. Tot my verbasing was daar ander bands met dieselfde agenda as ons s’n. Benewens die bruin ghoema-groep The Genuines, was daar die veelrassige band Landsvlag-Aksie, en vele meer; nuwe name en gesigte van wie ek nog nooit gehoor het nie. My en Ralph se ensemble (dit was teen hierdie tyd ’n outfit met vier lede, en

Ralph het intussen vir homself ’n elektriese keyboard aangeskaf) het bekend gestaan as Die Gereformeerde Blues Band. In werklikheid was dit nou Ralph se orkes eerder as myne. Ek het ietwat soos ’n los wiel aan die wa begin voel, en slegs nou en dan ’n paar akkoorde saamgespeel op my kitaar. My gebrek aan musikale kennis het teen my getel, asook die feit dat ek vir ’n week lank Kaap toe verdwyn het tydens die rehearsals. Dit was asof ek uitgeskuif is na die kant toe terwyl Johannes Kerkorrel centre-stage toe beweeg het. Dit het my aanvanklik nogal afgepis, maar ek het baie gou besef dat ek myself beter sou kon uitleef as solokunstenaar. So sou ek altyd in my element wees: alleen op die verhoog, met my bottel rooi wyn, my unplugged, untuned kitaar en my jokes. So sou ek op die ou end saam met almal deur die land toer; nie net saam met Kerkorrel en sy band nie, maar vir die volgende twintig jaar. Soms sou ek wel ’n paar musikante saamskraap en tydelik ’n rock-outfit op die been bring, maar eenmanskabaret sou my niche bly. Dit is wat ek tot vandag toe doen. Dit is wat ek die afgelope twintig jaar al doen, al is daar tye wanneer ek heimlik dink ek is lank verby my sell-by date. Maar laat ons nie van die punt afdwaal nie. Die Pool Club-konsert was ’n wegholsukses, en die pers het ons “Alternatiewe Afrikaners” gedoop – dit was nie ’n etiket waarmee ons kon identifiseer nie; dit was veels te ingewikkeld. “Hoe kan mense sê ons is Alternatiewe Afrikaners as ons eintlik die enigste normale Afrikaners is?” het ek ’n joernalis van De Kat gevra. Sy’t my aangekyk asof ek mal is. “Jy sê jy’s meer normaal as P.W. Botha?” vra sy toe. Dit was my beurt om te wonder of sy dalk mal was. Dit was tog voor die hand liggend. Anyway, na die triomf van die Pool Club was ons gereed vir die volgende stap. En weer eens was dit Dirk wat reg was met ’n plan. Ons moes op ’n nasionale toer gaan. Ons het lank genoeg rondgesplash in die stroompie; ons was reg vir die diepsee. Wel, amper reg. Eers was daar ander besigheid om af te handel. Ons moes eers ’n paar Boeddhas doodmaak, ’n paar girlfriends uitpluis, ’n paar beloftes breek, ’n paar vriende verraai.

Vir omtrent ’n jaar was die drie van ons – ek, Dirk en Ralph – feitlik onskeidbaar. Ons het die meeste van ons tyd saam deurgebring. Ons het elke nag dronk geword op dieselfde bokse goedkoop wit wyn in dieselfde woonstelle – myne of Ralph s’n – en mekaar bestook met one-liners. En alles neergeskryf. En toe getoonset. Party songs het ons gekomponeer en gerehearse terwyl ons saans met ons kitare na die show toe gestap het terwyl die son sak oor Hillbrow se strate. Daar was orals idees. Toe ons eers die proses aan die gang gesit het, en besef het hoe eenvoudig alles is, was ons onkeerbaar.

sonsverduistering en geheueverlies

Vanoggend het ek ’n bietjie tyd afgevat van my skryfwerk om Jamestown buite Stellenbosch toe te ry vir kaggelhout. Dis al weer die begin van die winter; ek skryf al amper ses maande aan hierdie boek. Wys jou net hoe stadig die ouderdom my gemaak het. Maar ek moes net ’n bietjie uit die huis kom, want vandag is een van daardie pragtige sonskyndae wat mens soms in die winter kry. Ek het my gesinsmotor by die huis gelos en deurgery met my geborgde Toyota Quantum-bus, die een met my naam op die kant, net langs die logo van Beyerskloof Pinotage. Ek was te vroeg vir my afspraak met die houtverskaffer, toe ry ek eers na die huis van my producer, Schalk Joubert, vir ’n koffie. Schalk maak die beste Kenna-koffie suid van die ewenaar, en daar is tye in my lewe wanneer ek weet: ek kort nóú een van Schalk se koppies koffie. Schalk is ’n komponis en musikant uit eie reg; hy het onlangs sy eie World Music-CD uitgebring, Kayamandi, wat reeds internasionale lof ingepalm het. Hy woon in ’n eenvoudige plaashuisie langs ’n groot dam nie ver van my borge op die Beyerskloof-landgoed nie. Daar was ’n meisie by hom toe ek daar aankom; een van Schalk se vele beeldskone, interessante vriendinne wat hy in elke wêreldstad ken. Die drie van ons het ingeskuif om sy kombuistafeltjie, van waar ons ’n uitsig gehad het op die plaasdam. Ek het gehoop dat die koffie net so lekker sou smaak soos altyd. Ek het nou al geruime tyd ’n teorie oor die geheim van die spesifieke geur van Schalk se koffie: dis dalk omdat hy nooit sy plunger behoorlik was nie. Voordat hy ’n nuwe pot maak, word die ding gewoonlik net effens uitgespoel of met die vingers uitgevryf. Dan meng die nuwe geure van die vars koffie met al die ouwêreldse aromas wat al so lank in Schalk se vriendelike kombuis rondhang. Die hoop het nie beskaam nie. Skaars vyf minute later het Schalk ons met sy gebruiklike manjifieke bekers stomende moerkoffie bedien. Suiwer gehalte! Die skerp verligting van die geur van die boeretroos het deur my hele lyf getrek soos ’n snuif kokaïen.

Na die eerste sluk was my kop oopgeskiet. Alle sorge het verdwyn. My siel was vry. Soos altyd wanneer ek vir die eerste keer in ’n lang tyd Schalk se koffie proe, was dit asof die heelal vir ’n oomblik kantel, onderstebo draai, weer regom swaai, sy vere regskud, en in ’n effens ander posisie gaan lê as oomblikke tevore. Alles was nog daar: die tafel tussen ons, die vuil koppies en borde in die wasbak, die plaasdam in die verte, maar dit was asof alles ’n subjektiewe verskuiwing ondergaan het. My perspektief was van ’n ander plek. Dit was ’n nuwe ek wat hier gesit het en tjol gepraat het met my beste pel. “Wanneer laas het jy vir Dirk gesien?” vra ek vir Schalk, want ons kom almal uit die Stellenbosch-crowd. Schalk het baskitaar vir die Warmblankes gespeel destyds toe Dirk ons drummer was. Die gedeelde geskiedenis het tussen ons gelê soos ’n misbank vol vae beelde … vaag, omdat beide ek en Dirk, en tot ’n groot mate Schalk, die meeste van daai vervloë tye in ’n daggawaas geoperate het. Die herinneringe was daar, maar niks was skerp omlyn nie. Nie soos hierdie verstommende helderskerp oggend vol sonskyn nie. Schalk se gesig vertrek effens. “Daar is sekere goed wat mens nie kan discuss op jou nugter maag nie,” sê hy, en ek snap onmiddellik wat hy bedoel. Hy het ook die verskuiwing aangevoel. Ons het op die stadium van ons lewens gekom waar ons vir die eerste keer gereed was om die verlede te laat gaan, en op die meer interessante hede te konsentreer. Hoewel, laat ek nou eerlik wees, sekere oomblikke sal keer op keer terugkeer soos ou vergeelde foto’s in iemand se album, of die beelde teen ’n wit muur van halfvergete familievakansies uit ’n antieke skyfieprojektor … Op pad terug van Schalk-hulle af was dit nog steeds asof die heelal anders lyk. Dit was nie net Schalk se koppie koffie wat my realiteit verander het nie; die koffie was slegs die katalisator tot ’n dieper verandering, ’n verandering wat al geruime tyd wag om met my te gebeur. Steeds in ’n ietwat droomverlore luim het ek ingedraai na Jamestown en gery na die huis van die man wat veronderstel was om my te voorsien van vuurmaakhout vir die res van die winter. Hy was nie tuis nie, maar sy tienderjarige dogter het my gewys waar lê die hoop hout. Ek het my Kombi by sy driveway ingereverse, uitgeklim, my kattebak oopgemaak en begin laai.

Vir omtrent ’n halfuur lank het ek hout gelaai in die buitengewoon helder wintersonnetjie. Dit was lekker werk, al het ek hier en daar ’n skraap- of bloeiplekkie aan my kneukels en handpalms gekry. Ek het die reuk van die vars hout geniet, en die omgewing, en die rustige verbystap van die mense in die straat. Ek was heerlik uitasem en aan die sweet voor die baas van die huis, ’n vriendelike kêrel genaamd Neville, daar aankom. Neville het my hand geskud, my geld gevat en die transaksie was klaar. Ek het my Kombi terugbestuur na die “blanke” woonbuurt. Op pad terug het ek gewonder hoe my lewe sou uitgedraai het as ek gebore is en grootgeword het in die soort gemeenskap waarvan Neville en sy gesin deel is. Ek het gewonder of daar enige periodes van waansin, enige verblindende causes, enige wegholtreine, enige sonsverduisterings, in my lewe sou gewees het. Jamestown is een van daardie mooi ou Kaapse buurte, onaangeraak deur die aaklige hervestigingskemas van die wit Nasionaliste, en skynbaar relatief vry van die tikplaag wat soveel ander swart en bruin townships in die Kaap teister. Die halfuur wat ek in Jamestown spandeer het, was soos ’n reis per tydmasjien terug na my eie Afrikaanse wortels. Hoe meer ek terugdelf in my eie vroeë jeug, hoe meer kan ek nog sulke Jamestownagtige tonele onthou, mooi prentjieherinneringe uit daardie rustige eerste jare van my kleuterlewe. Gelukkiger tye. Die tye voor my pa begin piramideskemas verkoop het en voor my ma menopouse binnegegaan het. Ja, kan ek dit glo? Daar was ’n tyd toe my pa actually met my gespeel het. Toe my ma se hare nog lank en blink was, en sy nog geglimlag het wanneer sy dit sit en kam by die venster. Ek het onthou dat daar ’n tyd van ware onskuld was, selfs nog meer onskuldig as die tyd voor Kytie se dood. Ons was arm, maar ons was gelukkig. Ons het in ’n klein huurhuis iewers naby die Bo-Kaap gebly, ’n huis met ’n deurmekaar tuin en kinders wat buite sokker speel in die straat. Daardie eerste jare van my lewe was soos die stilte voor die storm; ’n kort vakansie in die afwesigheid van waansin.

My laaste kans om af te klim van die holderstebolder rock ’n roll-ossewa, my laaste kans om die wegholtrein te verpas wat Dirk besig was om vir ons te bespreek, het sowat ’n jaar voor die Voëlvry-toer gekom en gegaan. Dit was toe

ek vir oulaas probeer het om kant te kies teen anargie en iets “reg” te doen. Eintlik het dit al begin nog voor ek daai interview vir Tydskrif-Rapport gaan doen het. Ek het vaagweg geweet ek wil iets dóén, ek wou protes aanteken teen die “mag” van politici en mense soos onderwysers en predikante in ons samelewing; al die gevolge van die misbruik van daardie mag. Ek wou ander jongmense wakker ruk. Maar ek het toe nog nie vir Dirk of Ralph ontmoet nie. My eerste album, Ver van die ou Kalahari, is toe al vrygestel, maar daarna is ek terug Stellenbosch toe. Die live shows wat ek gedoen het, was meesal eenmanvertonings. Ek het toenemend besef ek kan nie my doelwitte op my eie bereik nie. Die solovertonings was nie baie winsgewend nie, en Shifty het omtrent nooit enige tantieme betaal nie. Ek het meer geld nodig gehad. Al het die Nasionale Party op daardie stadium feitlik reeds elke aspek van my lewe opgefok, wou ek steeds hoop dat daar iewers binne daardie reusagtige masjien van social engineering mense sou wees wat my kon help, wegkruipplekkies binne die organisasie wat nog onaangeraak was deur politieke korrupsie, dele van die lyk wat nog nie begin vrot het nie. So het dit gekom dat ek en my girlfriend, Marlene, saam ’n proposal uitgedink het en dit na Kruik toe geneem het. Kruik (die Kaapse Raad vir Uitvoerende Kunste) was die Kaapgebaseerde tentakel van die amorfe groep staatsbeheerde teatermaatskappye, waaronder ook getel het Truk (Pretoria), Sukovs (Bloemfontein), Naruk (Durban) en Swaruk (Windhoek). Ons was toe nog arm. Daar was nie sprake van gesinsmotors of van ’n Toyota Quantum-Kombi met my naam op die deur nie. Ons moes stap al die pad vanaf ons lêplek in Skyline 401 tot by die groot imponerende gebou van Kruik. Ons het gestap met die proposal in die hand. Dit was ’n staptog van goed ’n halfuur, verby die blommeverkopers van Adderleystraat, die blink koffiewinkeltjies van die Goue Akker, en die moderne standbeeld – ’n realistiese afbeelding van reusagtige Weense worsies skynbaar besig met groepskopulering – op die Kremlinagtige plein voor die Burgersentrum. Ons proposal was die basiese script vir ’n toneelstuk – meer as ’n toneelstuk: ’n musical – en in die script was al my beste nuwe poësie, ’n paar kontemporêre songs, ingeweef met ’n aweregse eksperimentele storielyn neergepen in die onpretensieuse praat-Afrikaans van jongmense.

Die ou by Kruik wat ons te woord gestaan het – iemand met die naam Johan Esterhuizen, ’n aangename man met ’n oop, eerlike gesig – het nie dadelik ons proposal aanvaar nie, maar hy het my handgeskrewe notas gevat en belowe om daarna te kyk. Op die oog af het hy heel entoesiasties daaroor gelyk. Alles was so eenvoudig destyds. Die opsies was duidelik. Kruik sou die stuk aanvaar, in welke geval ek die sisteem sou omverwerp en op die koop toe ryk sou word. Of Kruik sou die stuk reject, in welke geval ons eenvoudig sou voortgaan met ons sukkelbestaan in Skyline 401.

Toe ek by my driveway indraai, uitklim, die hekkie na die kombuis oopsluit en die hout wat ek by Neville gekoop het begin aflaai, was dit al amper middagetetyd. Die son was nou hoog in die lug. Ek het daaraan gedink om eers ’n koppie koffie te maak, maar ek wou nie die smaak van Schalk se wonderlike koffie bederf met die smaak van kitskoffie uit my eie kombuis nie. Dus het ek in stilte gewerk, hout gedra en onder die braaiarea in netjiese rye bo-op mekaar gestapel. Ek het gewonder hoekom mens nooit heeltemal tevrede is met wat jy het nie. Want, hoewel ek nou ligjare verwyder was van my situasie saam met Marlene in daardie crummy woonstelletjie, probeer ek nog steeds soms ontsnap. Toe wou ek ontsnap deur ’n script te verkoop aan Kruik; vandag probeer ek Engelse manuskripte afsmeer aan oorsese agente. Dis dieselfde storie: word my werk aanvaar, is my beloning ’n verhoging in lewenstandaard. Sou my script suksesvol wees, sou ons uit Skyline kon trek na ’n ordentlike blyplek elders in Kaapstad. Aanvaar ’n oorsese uitgewer my werk, word ek verlos van die sleur van my Afrikaanse ikoonskap, want met ’n bestseller op die winkelrakke van die boekwinkels van die wêreld is ek nie meer net Koos Kombuis nie; ek is J.K. Rowling. En dan hoef ek nie meer kak songs soos “Die sommige ou tannieblues” te sing voor besope gehore in donker kroeë nie. Ek kan mense soos Oprah ontmoet. Ek kan ruimtereise boek soos Mark Shuttleworth. Maar, soos nou, het die wonderwerk nie oornag gekom nie. En toe dit op die ou end realiseer, het dit onverwagte nuwe komplikasies geskep, komplikasies waaraan ek nooit gedink het terwyl ek nog net sit en dagdroom het oor ’n beter toekoms nie.

Kruik het my nie dadelik laat weet wat hulle besluit het nie. Intussen het ander dinge begin gebeur. Ek het Ralph ontmoet. As gevolg van ons ontmoeting het ek besluit om weer die pad noorde toe te vat. Ek het Marlene saamgevat, en soos synchronicity dit wou hê, vir ons die woonstel in Marlene Mansions gehuur. Aanvanklik was dit net ek en sy wat daar gebly het, met Dirk wat soms ’n nag of twee oorgeslaap het – die toeloop van ongure karakters het nog nie begin nie. Kort daarna het ons vertonings by die Black Sun afgeskop. In die Kaap het Kruik natuurlik kennis geneem van ons suksesse by die Black Sun en die Pool Club, en, iewers in ’n donker kamer in die staatsbeheerde instansie, is ’n onheilspellende besluit geneem deur gesiglose mense. Net toe ons ons nasionale toer wil begin beplan, het die boodskap deurgekom. My idee vir ’n toneelstuk is aanvaar. Dit was net mooi die regte ding op die verkeerde tyd. Die toneelstuk, so het Kruik verduidelik, sou ’n workshopproduksie wees onder regie van die briljante jong director Gerrit Schoonhoven, en die première sou by die Grahamstadse fees wees. Hulle het my nodig gehad in die Kaap om deel te wees van die kreatiewe proses. Tussen die Kruik-opsie en die Dirk-opsie was daar duidelik ’n konflik van prioriteite. Ek was nie bereid om die droom van ’n suksesvolle toneelstuk op te gee ter wille van ’n toer gereël deur Dirk nie. Daar was moerse prestige betrokke by die Kruik-onderneming. Dit was ’n geweldige deurbraak vir my loopbaan. En dit sou – hopelik – presies dieselfde politieke boodskap uitdra as wat ons met ons rock ’n roll-toer beoog het. Aan die ander kant het Dirk se idee van ’n rocktoer vir my meer real geklink. Ons sou volkome kreatiewe vryheid hê. Die Broederbonders sou nie oor ons skouers kyk nie. Maar – en dit was, soos altyd, die crunch – vat ek die Kruikopsie, sou daar groot geld betrokke wees, die beste toerusting sou tot ons beskikking gestel word, die modernste klankstelsels en die samewerking van professionele sangers en akteurs. Sou die toneelstuk ’n sukses wees, sou dit op toer kon gaan deur die land tot in lengte van dae. Anders as met ’n rock ’n roll-toer, sou ons nie al die ingewikkelde reëlings self hoef te tref nie; dit sou nie nodig wees vir Shifty Records om ’n klomp geld in te stoot nie, geld wat hulle in die eerste plek nie eens gehad het nie. Ons sou verseker wees van mediadekking, resensies, gratis

promosie, the works. Ek het besluit op ’n kompromie. In retrospek, ’n dom move. Dalk die stupidste move wat ek ooit in my lewe gemaak het. Maar ek moes dit maak. En so naïef en idealisties was ek omtrent my keuse dat ek dit, ten spyte van die stupidgeid daarvan, so byna-byna laat werk het.

Met die hout klaar afgelaai en in rye gepak in die rak onder die kombuisbraai, skakel ek my eie ketel aan. Die smaak van Schalk se superkoppie Kenna-koffie is eindelik besig om te vervaag. Dit is tyd vir gewone Jacobs, uit die groen fles (ek drink al jare lank nie meer Nescafé en Ricoffy nie). Ek gaan sit by die tafel, skakel die kombuis-TV aan op Sky News – Hillary Clinton is besig om ’n punt te debatteer iewers in Amerika – en terwyl ek my koffie omroer, dwaal my gedagtes weer terug na daardie moeilike tye en moeilike besluite, soveel jare gelede. En ek besef vir die eerste keer dat, hoe dom my kompromie ook al in retrospek lyk, dit werklik my enigste opsie was. En dat ek vandag dieselfde keuses sou maak as ek weer in ’n soortgelyke situasie sou beland.

Met al die oorredingsvermoë tot my beskikking het ek eindelik daarin geslaag om Kruik sover te kry om Kerkorrel die hoofrol in die stuk aan te bied. Dit was nie eintlik Kruik se beleid om buitestanders te gebruik nie – Kerkorrel was nie ’n werknemer van Kruik nie – maar hy het immers drama geswot op universiteit. En daar was sy kabaretagtergrond. Dit het aanvanklik gelyk asof die waagstuk gaan werk. Having once crossed that line, was die donker magte in beheer van Kruik bereid om selfs nog verder te gaan, en het hulle nog iemand van buite nadergewink: die sanger Nataniël. Nataniël het wel al tevore op vryskutbasis vir die streeksrade gewerk. Hy sou die musiek verwerk. Dit was van die begin af duidelik dat Kerkorrel verreweg die mees charismatiese en talentvolle lid van die span was. Binne die eerste twee weke kon selfs die mees skeptiese buitestander besef dat hy die sterattraksie van die stuk sou word. Nie alleen het hy baie materiaal bygedra nie; hy het, saam met Schoonhoven, ’n aktiewe rol gespeel om my halfvoltooide script te omskep tot ’n volwaardige produksie. Intussen het Dirk in Joburg gesit en stilstuipe kry. Waar was ons? Wanneer sou die toer dan begin? Wat de hel gaan aan daar in die Kaap? Op daardie stadium was ek actually heel oukei daarmee om die rock-toeridee te shelve. Kerkorrel was egter tussen twee vure. Aan die een kant het hy sy eie band gehad in Joburg, hulle het reeds saam gerehearse en ’n paar live shows gedoen, en hy’t verlief geraak op die rock-genre; dit was vir hom ’n opwindende nuwe ervaring. Aan die ander kant was hy oukei met die gedagte om die ster te wees in ’n stage-musical, maar hy het hard probeer om die ouens by Kruik te oorreed om (a) die toneelstuk te verander van slegs ’n klomp folky songs losweg verbind deur ’n storielyn tot ’n totale rock-operaproduksie, en (b) vir Dirk te betrek met die bemarking van die show; met ander woorde, dit moes iets meer as ’n gewone Kruik-produksie word: daar moes T-shirts geprint word, dit moes in die alternatiewe media geadverteer word, dit moes nuus wees in die underground. Kerkorrel wou street cred gee aan die onderneming. Vir Kerkorrel self en ook vir my het sy planne heeltemal aanvaarbaar geklink. Dit was alles logiese konklusies van die reeks kompromieë wat reeds deur alle partye aanvaar is. Maar Kruik het effens anders gevoel oor sulke sake.

Die eerste ding wat skeefgeloop het, was relatief klein. Ek het siek geword. Net ’n simpel ou griep, maar dit het veroorsaak dat ek omtrent die hele workshopproses misgeloop het. Op die ou end sou my totale bydrae tot die voltooide script slegs ongeveer helfte van die geskrewe teks wees. Ek was wel steeds verantwoordelik vir die meeste van die lirieke en ook vir die titel van die show: Piekniek by Dingaan. Dit het my nie gepla dat ek soveel van die werk gedelegeer het nie – dit was van die staanspoor af vir my ’n nice idee dat ’n klomp jongmense saam daaraan werk, aangesien die play juis ’n gevoel van opstand onder Afrikaanse jeug verwoord het – maar die feit dat ek nie daar was nie, het veroorsaak dat ek afgesny geraak het van al die ander dramas. In my afwesigheid het die office politics in en om die play gemorf vanaf ’n reeks ligte irritasies tot iets absoluut verskriklik. Aaklige komplotte is gesmee in die duistere doolhof van Kruik. Deur die grapevine het ek gehoor dat alles goed gaan met die rehearsals, en dat die play ontwikkel het tot ’n fantastiese produksie, maar ek kon ook agterkom iets groots is verkeerd. Dit was ’n geval van bo blink en onder stink. Daar was allerhande gerugte en stukkies skindernuus wat my bereik het, en dit het my ontstel en kwaad gemaak. Daar was ernstige aantygings dat Kerkorrel die hele play wou hijack. Blykbaar het Dirk intussen opgedaag by Kruik se kantore en geëis om deel te word van die promosie- en bemarkingsproses, maar hy is weggejaag. Tot vandag toe wonder ek hoekom Dirk nooit by my kom inloer het tydens daardie woedende blitsbesoek aan die Kaap nie; hy sou dalk vir my kon verduidelik het presies wat aan die gang was. Omdat ek uit die loep was, het ek begin om al die lelike stories oor Kerkorrel te glo. Veral aangesien die meeste van hierdie stories begin het met: “Weet jy wat Kerkorrel gesê het van jou?” Ek het nooit daaraan gedink dat party van Kruik se akteurs dalk jaloers kon wees op Kerkorrel nie. Nóg het die gedagte by my opgekom dat die Broeders dalk besig was met ’n veldtog van disinformasie, dat hulle onmin gefabriseer het met die spesifieke doel om die ganse Afrikaanse protesbeweging op die rotse te laat beland. Ek besef nou, hier waar ek sit met my halwe koppie Jacobs-kitskoffie wat stadig koud word, dat daardie moment – die einde van die Piekniek by Dingaanworkshop-proses in Kruik se rehearsal-lokale – die enkele mees gevaarlike

oomblik nie net in my loopbaan nie, maar van die ganse Afrikaanse rock ’n rollbeweging was. Dit was daardie magiese oomblik net voor die ontknoping van die Griekse tragedie. Dit was die oomblik toe dit bitter moeilik was om te onderskei tusssen sukses en mislukking. Dit was die oomblik toe dit feitlik onmoontlik was om enige keuse te maak sonder dat mens in die proses jou integriteit op een of ander manier prysgee, iemand verraai, ’n mate van jou onskuld verloor. In kort: dit was my eerste kennismaking met die paradoks van morele relatiwiteit. Soos vandag, was die toekoms gebalanseer op ’n mespunt, en die kleinste beweginkie in enige rigting sou die balans versteur en die uitkoms bepaal. Ek sluk my laaste koffie, staan op, skakel die TV af en stap uit. Buite op die grasperk kyk ek op. Die son is in die middel van die hemelruim. Deur skrefiesoë kyk ek op. My kop duisel. Ek begin tol, tol, tol, en kantel. Wanneer ek eindelik tot verhaal kom, is alles swart om my.

’n piekniek in die donker

Ek het Kerkorrel min gesien in hierdie tye. My ligte griep wou my nie los nie, en daarbenewens was hy baie besig. Omdat hy in die hoofrol was, moes hy meer reëls repeteer as al die ander. Hy het wel daarin geslaag om een keer weg te kom by Kruik en my te besoek in my flat in Oranjestraat, en tydens daardie besoek het hy vir my probeer verduidelik hoe om lid te word van SAMRO (die SuidAfrikaanse Musiekregte-organisasie). “Dit is jou aftreepakket,” het hy vir my gesê. Ek het gehou van die idee van aftree, maar die goed wat hy vir my probeer verduidelik het, was veels te tegnies om te verstaan. Ek het ook nie weer kans gekry om met hom te praat voor ons Grahamstad toe sou gaan nie. Teen die openingsaand van Piekniek by Dingaan was die meeste skade al gedoen.

Vir ’n klein rukkie, reg teen die einde van die Piekniek by Dingaan-rehearsals, het dit gelyk asof daar ’n soort skynvrede heers in die twee kampe. Kruik en Kerkorrel het vir eers die wapens neergelê. Die play was besig om vorm aan te neem; almal het besef dit gaan ’n moerse produksie wees, en daar was by die mense wat betrokke was ’n gevoel van trots en opgewondenheid. Ons het geweet ons het ’n wenner. Ek het dit self besef toe ek die finale dress rehearsal bywoon. Was die vreeslike politiekery wat die begin van die workshop-proses gekenmerk het dalk net kreatiewe groeipyne? Op hierdie punt het die verhoogbestuurder, ’n wonderlike meisie met die naam Merle (sy was een van die ligpunte van my Kruik-ervaring, want sy was effektief en vriendelik en het geweet hoe om te paartie!), my oorreed om die laaste stuiptrekkings van my grieperigheid af te skud en saam met die produksie Grahamstad toe te gaan. Ek was lank genoeg alleen in my woonstel, het sy besluit.

Tydens hierdie laaste dae het ek saam met die cast begin paartie hou en die ouens leer ken. Teen die tyd dat ons die trip Grahamstad toe (in ’n Kombi) aangepak het, het ek al agtergekom dat ek eintlik baie van die akteurs hou. Ek het in hierdie kort tydjie vriendskappe begin smee met ’n diverse groep geweldig talentvolle en interessante mense. Ek het ook vir die eerste keer die binnekant van Kruik se kwartiere leer ken. Dit was nogal ’n depressing, donker gebou waarin mens maklik kon verdwaal. Verreweg die mees depressing plek in die hele gebou was die kafeteria. Tot vandag toe hou ek vol dat Kruik se kafeteria die gross-ste kamer, met die lelikste gordyne, en die lelikste stoele, en die lelikste dekor was wat ek nog ooit in my lewe gesien het of ooit sal sien. Dit was ’n bisarre ervaring om teen die backdrop van hierdie afgryslike kitsch milieu sulke legendes soos byvoorbeeld Marthinus Basson persoonlik te ontmoet en te leer ken. Marthinus was awesome. Daar word algemeen aanvaar dat hy vir Afrikaanse teater gedoen het wat Polanski vir Amerikaanse films gedoen het. Dan was daar Nataniël. Ek het hom geken reeds voor Piekniek by Dingaan, maar nie baie goed nie. Hy was die Boy George van Suid-Afrikaanse musiek. ’n Baie skaam persoon, maar eksentriek verby. Hy is gewoonlik beskut teen die werklikheid agter ’n masker van stage-makeup en flambojante mannerisms. Tot vandag toe kan mens hom backstage raakloop by groot shows, waar hy, gewoonlik met ’n glas martini in die hand, in sy husky stem goeters mompel soos: “Ek hoop die fans los my uit vanaand na die vertoning, want ek kan dit mos nie vat as vreemde mense aan my vat nie.” ’n Paar jaar gelede het hy ons kleuterseuntjie, Simon, by my probeer koop! “Ek wil hom koop, asook enige ander kinders wat julle dalk sal maak in die toekoms. Julle maak pragtige kinders. Ek sal julle kontant aanbied. Harde kontant. Plus voorskotte.” Die enigste lid van die cast wat ek nie kon verdra nie, was ’n meisie met die naam Elma van Wyk. Ek het geen rede gehad om nie van haar te hou nie; sy’t eenvoudig net die shit uit my geïrriteer. Anyway, toe ons in Grahamstad aankom, het ons almal ’n feeling gehad die play sou baie goed doen. Maar niemand het besef hoe goed nie. Die eerste aand was skaars verby of die eerste rave review het verskyn. Fanie Olivier het geskryf: “Verkoop jou ouma, doen enigiets, maar kry net ’n kaartjie vir hierdie stuk.” Ander resensies was ewe gushing.

Voor ek my kom kry, het ek elke liewe vertoning bygewoon. En hel, was daai ouens briljant op stage. Elke vertoning was stampvol bespreek. Ek het eenkeer buite gesit en wag vir die deure om oop te maak, toe ’n jong outjie na my toe stap en sê: “Ek kan sien jy hou moerse baie van hierdie play, want ek sien jou elke aand hier.” Dit was voor die derde of vierde vertoning. Ek was te gerook om te antwoord en het net my kop geknik. Toe ons naderstaan aan die deure, waar die toue begin vorm het, vat ek aan sy arm en sê: “Moenie worry nie. Jy hoef nie ’n kaartjie te koop nie. Jy kan verniet ingaan saam met my.” En toe lei ek hom by die teater in tot by die beste sitplekke heel voor. Hy het my op en af gekyk, en alles ingeneem: my geskeurde jeans, my armoedige windbreaker, my duidelike toestand van beneweldheid – en my gevra, met skok in sy stem: “Hoe’t jy dit reggekry om comps te score?” Ek het my skouers opgehaal, weggekyk, en net gesê: “Ek het dit geskryf.” “Kak, man!” het hy gelag. “Jy’t hierdie play geskryf?” Ek dink nie hy’t my ooit geglo nie; hy glo my waarskynlik nou nog nie. Teen die einde van die fees het Piekniek by Dingaan die prestigious Pick of the Fringe-toekenning gekry. Dit het my laat voel soos Bertolt Brecht. Wow.

Op die ou end moes die kak die fên strike. En dit het toe gebeur. Reg na ons moerse sukses in Grahamstad. Ons was pas terug van die fees, of Kruik probeer hul eie produksie saboteer. Op daardie stadium was die veteraansniksanger Gé Korsten hoof van Kruik. Ek sou nooit uitvind tot watter mate hy medeverantwoordelik was vir die bisarre sage wat hom na Grahamstad afgespeel het nie, maar ek kon hom nooit vergewe nie; nie eers na sy dood, jare later, nie. After all, hy en sy organisasie het my loopbaan probeer kelder. Om die waarheid te sê, hulle het alles in hul vermoë gedoen om my te onthef van my nuutgevonde rol as Bertolt Brecht.

As hulle nie Piekniek by Dingaan wou gehad het nie, wat wóú hulle dan hê? Hoor my fokken lied? Die een oomblik was al die tonge los oor hierdie wonderlike nuwe produksie. Die volgende oomblik het alles in duie gestort. Die hoofbestuur van Kruik, wat vir die eerste keer besef het presies hóé polities subversief die stuk was, het aangekondig dat die play nie op toer sou gaan nie. Die play sou ’n paar aande kry in die Baxter en dan is alles verby. Die Kruik-amptenaar ( Johan Esterhuizen) wat aanvanklik die idee aanvaar het en my en Marlene te woord gestaan het daardie eerste dag, is summier afgedank.

Dit was vir ten minste ’n week elke dag voorbladnuus in Die Burger. Ek is gevra om nie weer my voet in Kruik se kantore te sit nie. Ek sou dus nooit weer (big deal) kon gaan gratis eet of koffie drink in daardie aaklige kafeteria met die kotskleurige gordyne nie. Maar niemand kon my keer om nog steeds Kruik-toneelstukke by te woon in die Nico Malan nie. Ek kon mos kaartjies koop en in die ry gaan staan soos enige ander mens. So het dit gebeur dat ek toevallig een aand, enkele dae na die swanesang van Piekniek by Dingaan, gaan kyk het na ’n vertaalde werk van die dramaturg Molière. Hierdie play van Molière was Kruik se antwoord op die “mislukking” van Piekniek by Dingaan. Dit was nie ’n baie goeie antwoord nie. Die vertoning was steriel, die akteurs lusteloos. In die program het ek egter die volgende brokkie inligting gelees: Molière was blykbaar die stout seun van sy tyd, en die betrokke teaterstuk is aanvanklik skerp gekritiseer deur die owerhede en die kerkleiers van Parys. Met ander woorde, volgens Kruik was rebellie en opstand oukei as dit lank gelede gebeur het, solank dit net nie kontemporêr was nie. Groot was my verbasing toe ek tydens die pouse in die foyer rondstaan, waar al die ringkoppe van Kruik hard probeer het om oogkontak met my te vermy, toe iemand my op my skouer tik. Dit was ’n joernalis. “Can I ask your opinion about the Piekniek by Dingaan demonstrations?” vra sy my.

“Demonstrations?” Ek het nie mooi verstaan nie. Toe eers sien ek, agter haar, die raserige skare UCT-studente met baniere buite die glasdeure. Hulle het opgedaag uit solidariteit met ons play. Hulle het ’n toffie in Kruik se neus kom druk. Kruik was omsingel. Deur die pers, deur die openbare mening, deur jeugprotes. Ek het besef dat niks nou meer die rock-revolusie sou kon keer nie. En besides, ek was after all tog Bertolt Brecht ook!

Daar is iets waaroor ek deesdae wonder. Wat sou gebeur het as ek nie Kruik se arm probeer draai het deur hulle te dwing om Ralph in my play te gebruik nie? Wat sou gebeur het as ek bereid was om met Kruik te kompromitteer, en my vriende toegelaat het om die Voëlvry-toer aan te pak sonder my? Dit sou die voor die hand liggende oplossing wees. Die logiese ding om te doen. Hoekom dink ek nou eers daaraan? Hoekom het daardie gedagte nooit by my opgekom tydens daardie mal tye nie? Literêre kenners beweer – ek is nie seker hoe waar dit is nie – dat die romanskrywer Milan Kundera al sy stories baseer op dinge wat in sy eie lewe sou gebeur het as hy ander keuses gemaak het op sekere kritieke momente van sy lewe. Hoe sou my lewe uitdraai as ek byvoorbeeld môre sou besluit om lughawe toe te ry en die land te verlaat? Vir altyd? Sou ek my eie dood deur byvoorbeeld ’n hijacking vryspring? Of sou ek hierdie misdaaddeurdrenkte land ontsnap, net om my vas te loop teen die volgende tsunami in Thailand of die volgende verskriklike Amerikaanse orkaan? Elke keuse is ’n paadjie wat lei na ’n parallelle heelal. Ek dink ek weet wat sou gebeur het as ek die Kruik-opsie gevat het. Die Kruikplay sou nog steeds goed gedoen het, maar dit sou effens afgewater gewees het. Daarna sou die play en die Voëlvry-toer gelyktydig deur die land getoer het. Sou so iets gewerk het?

Ons sou nie ’n verenigde front gevorm het nie. Dit sou net nog ’n musiek-enliriek-affêre gewees het. My plek as soloopeningskunstenaar op die toer sou waarskynlik geneem gewees het deur iemand soos Pieter van der Lugt. Ek sou kon aftree op my Kruik-geld, en soms Kerskaartjies gestuur het aan Dirk en Ralph. Die Huisgenoot-Skouspel sou vir my radikale teater gewees het. Ek sou geesdriftig deelgeneem het aan al die skindernuus backstage. Ek sou Mense van my asem gekoop het en gedink het dis skerp. My rubrieke in Rapport sou gehandel het oor tuinmaak, stoute troeteldiere en verkeersknope. Ek sou getroud gewees het met Rachelle Greeff. Alles sou so nice gewees het. So logies. So bedaard. My ma-hulle sou ons Desembermaande saamgenooi het na hul strandhuis. Ek sou op die ouderdom van sestig-something die Hertzogprys gewen het vir my boek Sleep vir jou ’n coolbox nader. En ek sou kort daarna my breins uitgeblaas het soos Gé Korsten. Bittersoet.

Na afloop van Piekniek by Dingaan is ek terug Joburg toe, waar ek met Kerkorrel herenig is. Saam het ons ons beskikbaar gestel vir Dagga-Dirk Uys se toerplanne. Die dissipline in ons klein ragtime-weermag is weer herstel. Ons was gereed om die groot oorlog teen die groot army te gaan maak. Ons was klaar met die riviertjies en stroomversnellings en gereed vir die oop see. Dit was veronderstel om die gelukkige einde te wees. Maar die blote feit dat ek nou eers sowat halfpad is met hierdie boek, behoort die leser te waarsku dat daar nog kak en hare op pad is.

Kak en hare, inderdaad. En ’n heerlike kreatiewe chaos. Ons het reeds besluit om ons toer vanaf ons nuwe hoofkwartiere in Yeoville te lanseer. Almal wat enigsins betrokke was by die toer het teen daardie tyd in Yeoville gewoon. Teen die laaste paar jare van die 1980’s het Hillbrow te gevaarlik begin word na my smaak – daar was talle inbrake by ons en ’n hele paar fights. Toe gooi ek almal uit, en kies een van my pelle – Tjaart – om ’n nuwe flat met

my te deel in ’n ander suburb, slegs ’n paar blokke daarvandaan. Yeoville in die eighties, soos party van julle dalk sal onthou (vaagweg), was in daardie jare een van die hipste, mees trendy plekke op aarde. Mens kan sê dit was die HaightAshbury van predemokratiese Suid-Afrika. Die meeste van die hipgeid en die trendygeid van Yeoville was gekonsentreer in een straat: Rockeystraat. Rockeystraat het deur die middel van Yeoville geloop, en het geheel en al bestaan uit tweedehandse winkeltjies, laatnagkroegies en mure vol pseudointellektuele graffiti. Soos die geluk dit wou hê – dit lyk my hierdie soort ding het aanhoudend met my gebeur in daardie fase van my lewe – het ek weereens daarin geslaag om ’n woonstel te kry reg in die middel van al die aksie. Dit was op die eerste verdieping van ’n semivervalle gebou in Rockeystraat, en feitlik direk oorkant ’n plek wat binnekort meer berug sou word as die hele res van Yeoville saam: The Harbour Café. Wag ’n bietjie. The Harbour Café? Hoe kan mens ’n kroeg hê met ’n naam soos The Harbour Café in die middel van Joburg (hoor ek iemand vra)? Dis dan ten minste ’n duisend kilometer van die see af! Presies. Dit was wat dit so nice gemaak het. Die hele idee van ’n plek genaamd The Harbour Café in die middel van Joburg het ons kollektiewe waansin perfek opgesom. The Harbour Café was die breinkind van ’n voormalige lid van die groep Zeesen Radio – ek vermoed hy was die enigste lid van die groep wat ’n musiekinstrument kon bespeel, maar dalk was dit net ’n nasty rumour – by name Guillome (ek is nie seker van die korrekte spelling nie; vergewe my as jy hierdie lees, Guillome, en moenie my weer jaag met jou rewolwer nie!) In retrospek is ek nie seker of dit werklik ’n goeie of ’n slegte ding was om oorkant die straat van The Harbour Café te woon nie. Om Nietzsche aan te haal, dit was waarskynlik iets verhewe bo goed en kwaad. Dit was beslis ’n unieke ervaring. Op ’n stil aand was The Harbour Café soos een van daai halfmal paartie-scenes in die skilderye van Breughel. Op ’n besige aand was dit meer soos iets uit Hieronymus Bosch. En dan was daar natuurlik die katastrofiese aande; die aande wanneer ons getref is deur enigiets van drug overdoses en selfmoord tot kroeggevegte en klopjagte. Dan het alle vergelykings met Breughel en Bosch verval en was dit meer soos die nagmerrie-muurskilderye wat Goya in sy leë huis geskilder het tydens die laaste maande van sy lewe. Ek het nou nog die twaalfsteke-litteken op my kop om my te herinner aan ’n sekere nag toe ek getref is deur ’n vlieënde houtkroegstoel wat gegooi is oor ’n afstand

van ongeveer ses meter. Die kroegstoel is geslinger – met die beste intensies – deur my woonstelmaat, Tjaart, maar hy het nie vir my gemik nie; hy’t gemik vir ’n lid van die AWB (die Afrikaner-Weerstandsbeweging). Die AWB-lid was op daardie oomblik besig om my te probeer aftrek van ’n ander AWB-lid wat besig was om ’n vriend van my te verwurg. Ek het nou wel daai aand die ou gered van verwurging, maar dit het nie veel gehelp nie, want hy is anyway kort daarna dood in ’n motorongeluk net buite die Krugerwildtuin. Hoe dit ook al sy; ek het nou vir altyd die litteken om my te herinner aan die nag toe ek in ’n oomblik van bravade, aangevuur deur dronkenskap, iemand se lewe gered het. Al was dit net vir ’n rukkie.

Ek het sopas onthou wat gebeur het net nadat ek deur die vlieënde kroegstoel getref is. Die kroegstoel wat geslinger is op ’n afstand van ’n paar meter. Die swaar, swart houtkroegstoel. Die een wat my kop byna gekraak het. Nogal heel simbolies, daardie besering. Ek onthou vaagweg hoe ek teruggehardloop het uit die voorkant van die kroeg na die binneplein terwyl bloed oor my gesig gestroom het. Ek onthou vaagweg dat iemand my gehelp het om oor die agterste heining te klim. Ons wou wegkom van die scene van die fight voor die cops kom. Hoewel dit glad nie ons fight was nie (dis begin deur vreemde ouens wat gegatecrash het op ons turf), het ons vermoed die Suid-Afrikaanse polisie sou dinge anders sien. Want die aanvallers was rightwingers. Hulle het ons probeer doodmaak. Ons het hulle terug probeer doodmaak. Hulle was blank. Ons was reënboogmense. Hulle was jonk, atleties, en Afrikaanssprekend. Ons was bedwelmd, voos en veelrassig. The Harbour Café was nog altyd veelrassig. Dit was bes moontlik die rede vir die aanval. Ek onthou die gesig van die ou wat my weggeneem het in sy kar, maar nie sy naam nie. Ek onthou dat hy my eers hospitaal toe wou neem om steke in die wond te laat sit, maar toe sy mind gechange het en my gevat het na die huis van ’n vriend van hom wat ’n dokter was. Die dokter was reeds in sy pajamas reg om te gaan slaap, maar toe hy my sien, het hy alles gelos. “You need stitches,” het die jong Yeoville-dokter gesê. “But first you need two other things.” Hy het my na sy studeerkamer geneem, my op ’n stoel laat sit en die wond skoongemaak en ontsmet. Toe beveel hy my om baie stil te sit en te probeer om

op te hou met bewe terwyl hy vir my ’n spliff rol van sy eie persoonlike daggastash. “This is my prescription for shock,” het hy gesê. “Smoke this. Take your time. Then we’ll take you to the hospital.”

Ek is nie seker wat hierdie herinneringe getrigger het nie. Dalk is dit omdat ek en my vrou laas nag vir die eerste keer in jare in ’n Stellenbosse kroeg gaan drink het. Die geleentheid was die launch van die eerste video gebaseer op ’n song van my Bloedrivier-album. Gisteraand se launch-paartie is gehou in ’n kroeg met die naam Bohemia. Bohemia is dieselfde plek wat vroeër in 2008 internasionale roem verwerf het toe die polisie een aand uit die bloute, sonder ooglopende rede of provokasie, ’n besonder brutale klopjag daar uitgevoer het. Die polisie was buitengewoon aggressief teenoor die studente in die kroeg. Mense is rondgeskud en geslaan, meisies is betas deur mans in uniform, en die algehele effek was meer dié van ’n bendeoorlog as ’n beplande polisiemaneuver. Hoewel die polisie na die tyd ontken dat hulle onbehoorlik opgetree het, was hulle onbewus van die feit dat die hele klopjag outomaties verfilm is deur CCTV-kameras in die kroeg. Binne enkele ure na die aanval het die footage van die gebeure deur die Internet versprei soos ’n veldbrand. Die internasionale media het vinnig kennis geneem, en die aand daarna is dit uitgesaai deur TVnuuskanale regoor die wêreld. Hoewel hierdie insident nie die eerste of enigste voorval van polisiebrutaliteit in die Nuwe Suid-Afrika was nie, was dit die eerste wat soveel aandag getrek het. Dit was asof die bekendmaking van die videomateriaal mense bewus gemaak het van ’n kultuur van anargie wat besig was om pos te vat onder sekere sektore van die polisie.

Die eerste ding wat Voëlvry, die toer, sou anders maak as Piekniek by Dingaan, die toneelstuk, was die visuele impak. Die kleure. Die verstommende mengsel van die dekor. Die bonte mengelmoes was nie slegs beperk tot die verhoog nie. Dit is ook weerspieël in die posters, die T-hemde en merchandise wat te koop aangebied is, die mediafoto’s wat vooraf geneem is. Nie alleen het die musikante weird aangetrek nie; hulle het almal vir hulself weird stage-name uitgedink. Soos reeds verduidelik, was Bernoldus Niemand nie rêrig Bernoldus Niemand nie. Piet Pers se regte naam was Gary. Hanepoot was eintlik Jannie. Karla Krimpelien was Tonia. Omtrent die enigste ouens wat onder hul eie name gaan toer het, was Willem Möller en ekself. Op daardie stadium was ek nog nie Koos Kombuis nie; ek sou eers ná die toer swig voor die versoeking om myself te herdoop. Met die aanvang van die toer was ek nog bekend as André Letoit. Ons het onsself nie as glam-rockers gesien nie, en glamrock sou waarskynlik nie die regte term wees om ons show te beskryf nie. Eintlik was daar nie ’n versamelnaamterm om die totale impak van die show te beskryf nie: van die reusagtige backdrop van ’n geskilderde ossewa tot die plastiekkrewe wat van die plafon af gehang het, die helderkleurige hemde en dasse wat ons gedra het. Nee, dit was nie streng gesproke glam-rock nie, maar dit was beslis glamorous en ons het definitief gerock. Natuurlik was daar nie ’n vreeslike planmatigheid nie; niks was gechoreografeer nie. Ons het maar net weird aangetrek omdat ons lus was. Piet Pers, Kerkorrel se baskitaarspeler, sou later bekend word vir die feit dat hy gewoonlik perform het in ’n kortbroek en kaal voete. Piet was verreweg die weirdste musikant van ons almal. Hy’t nie dagga gerook nie, maar hy’t whiskey skoon uit die bottel gedrink – fokkol ys, fokkol water, fokkol bykomstighede. Eintlik kan ek genoeg stories van Piet vertel om ’n hele boek vol te maak, maar ek is nie seker of so ’n boek sal verkoop nie. Behalwe vir Bernoldus se liedjies was ons musiek meesal doodgewone rock ’n roll. Waarskynlik sou dit vandag outyds klink. Nietemin was rock ’n roll die beste moontlike medium vir wat ons wou aanvang. Daar was iets omtrent die medium – basiese rock – wat beelde opgeroep het van jeugrebellie. Dis oukei om kabaret en sulke goed te doen as jy iets wil satiriseer, maar rock ’n roll fok nie

rond met nuanses en met ’n gegiggel oor subtiliteite nie. Rock ’n roll skop jou eenvoudig in die ballas. Die kabaret-songs wat ek en Kerkorrel geskryf het toe ons hulle eers gestrip het tot hulle essensie en weer opgedress het in skreeuende kitaarsolo’s en ’n bombastiese tromritme, was meer effektiewe boodskappe van protes as ooit tevore. Met ons kabaretkonserte het ons bloot die regering gekielie en geterg; met ons rock ’n roll-toer sou ons in hulle gesigte braak. En ons sou dekadent wees, openlik dekadent, in-yourface, befoeterd en sommer net kwaad. Ons boodskap was eenvoudig. Ons was nie ’n klomp lentil-koppe nie, ons was daggarokers, ons het gevloek, en ons het gesuip (nie uit wynglase nie maar straight uit die bottel). Behalwe vir Piet (wat ’n whiskey-puris was) en Willem Möller (Kerkorrel se leadkitaarspeler wat besig was om te recover van ’n oormaat dagga vroeër in sy lewe), was ons almal stoned op stage. Die meeste van ons was nog in ons dwelmwittebrood; ons het nog nie die punt bereik waar dit ons begin sloop het nie. Ons toer is aangevuur deur alkohol, dagga en die onverdunde woede van die jeug. So iets sou anders wees as enigiets wat nog ooit voorheen in Suid-Afrika gesien is.

die tyd van die kombi’s

Dit het ’n paar maande geneem om voor te berei vir die toer. Eers moes ons ’n borg kry. Die enigste mense wat hoegenaamd vaagweg geïnteresseerd was om vir ons finansiële bystand te verleen, was Die Vrye Weekblad – ’n klein antiregeringsgesinde koerantjie onder die redaksie van die bebaarde en erg individualistiese joernalis Max du Preez. Toe’t ons venues nodig, transport, personeel, ’n toerplan. ’n Naam vir die toer. Plakkate. Ter voorbereiding van die toer het Shifty Records inderhaas ’n kompilasie-album vrygestel van al die ouens wat die nuwe soort Afrikaanse musiek gemaak het. Die titel van die album is uitgedink deur die jong Kaapse skrywer Pieter van der Lugt – hy het een liedjie bygedra tot die plaat: ’n oulike popwysie met slim woorde, “Voëlvry”, en dit het toe die naam van die album geword. Hoewel hy seer sekerlik een van die mees talentvolle breine agter die beweging sou kon word, het Pieter nog een of twee briljante, dog dun, hoogsliterêre boekies gepubliseer en kort daarna – onverklaarbaar – heeltemal van die toneel verdwyn. Die res van die album het materiaal van wisselende gehalte bevat. Hulle het een track gekies van my album Ver van die ou Kalahari; ’n vervelige en ietwat pretensieuse ballade met die naam “Boer in Beton”. “Boer in Beton” was weliswaar nie my favourite song nie, maar die lirieke van die koortjie het ons situasie van daardie tyd nogal goed opgesom:

Ek’s ’n boer in beton Soos Oom Paul op ou Kerkplein

Niemand weet van my pyn Want dit is goed vermom Ek’s ’n boer in beton …

Een of ander tyd in hierdie chaotiese maande van voorbereiding het Johannes Kerkorrel en sy Gereformeerde Blues Band hul eie album uitgebring. G’n mens weet waar hulle die titel – Eet Kreef – vandaan gekry het nie. Dit was ’n versameling rou rock- en rhythm-en-blues-songs, met een of twee hartverskeurend pragtige ballades tussenin. ’n Seminale werk. ’n Kragtoer. Iemand sou dit later in ’n retrospektiewe resensie vergelyk met die Velvet Underground se vroeë stuff. Dis ’n goeie vergelyking. Eet Kreef was die ideale teenvoeter vir die teatrale image wat Ralph opgebou het as voorsanger van Piekniek by Dingaan; op die man af, kru, byna naïef idealisties, en, belangrikste van alles, die deuntjies was eenvoudig genoeg om te sing in die stort. ’n Onvergeetlike album, een wat hoort tussen die klassieke oomblikke van Afrikaanse musiek, right up there met Koos Doep, die Briels en David Kramer. Eindelik was ons gereed. Die bands was klaar gerehearse, die T-shirts was geprint, die venues was opgeline, die albums was te koop, en niks kon ons nou meer keer nie. Vergete was die geflopte piekniek wat die Broederbond vir ons probeer reël het. Vergete was die aaklige gordyne en plastiekstoeltjies van Kruik se kafeteria. Vergete was – vir eers – die in-fights, die bakleiery, die suspisies en die office politics. Dit was nie meer donker om ons nie, maar lig, want ons het presies geweet wat ons te doen staan. Soos die Voortrekkers van ouds was ons op pad binneland toe. Maar vanaf die teenoorgestelde rigting. En gewapen met kitare pleks van voorlaaiers. “Ons is die mense teen wie julle ouers julle gewaarsku het.”

Dit is hoe Johannes Kerkorrel homself voorstel aan ’n saal vol skoolkinders in Bethlehem in die Vrystaat. Die meeste van die kinders het reëls gebreek om hier te kom. Sommige – so sou hulle ons self vertel – het ontsnap deur badkamervensters. Ander het lifts gebum, gesmeek, bevele geïgnoreer van onderwysers, ouers en die plaaslike skoolhoofde. Dit is die een konsert hierdie wat hulle nie kon regkry om te verbied nie, al het die Broeders ook hóé hard probeer. Toe hulle nie hond haaraf kon maak met die venue nie, het hulle waarskuwings uitbasuin aan die jongmense van die dorp: moenie die Voëlvry-konsert bywoon nie. Dit is sleg vir jou. Moenie daarheen gaan nie. Op ’n aand soos vanaand vergeet ek dat ek ooit kwaad was vir Johannes Kerkorrel. Hy is soos ’n jong god; hy toring uit bo almal in die saal, hy is verhewe bo hulle kleinlike gepeuter, hy is onaantasbaar. Moenie met ons rondfok nie. Dit is wat sy body language sê. Moenie met ons rondfok nie; ons weet wat ons doen. Eindelik is hy besig om sy destiny uit te leef, die destiny waarop hy sy lewe lank al wag. Die destiny wat die direkteure van Kruik so hard probeer het om ’n stokkie voor te steek. Hy is besig om Suid-Afrika te oorrompel met ’n shit-hot Afrikaanse rock-band, om hier te koes en daar te duck, maar orals pop hy uit met sy boodskap van protes, van ontevredenheid, van opstand teen die status quo. Oral waar hy gaan, verlos hy mense van die demone van Calvinistiese skuldgevoelens en Nasionalistiese rassisme, hy maak hulle oop vir die wonderlikste nuwe emosies, hy weet presies hoe om sy web van landwye muitery te spin, hy verkondig die waarheid hard en duidelik, hy verkondig die evangelie waarna die jeug smagtend op soek was tot nou toe. Sy lirieke is vars en eenvoudig, sy klank is basies en luid sonder dat dit die woorde onhoorbaar maak. Hy sing van swart mense wat suffer in die tronke oor hulle politiek. Hy sing van sonsondergange oor Afrika, oor die president wat ’n gek van homself maak op TV, oor soldate wat redeloos sterf op die grense, oor die verwoesting wat moet kom.

En in elke reël ontbloot hy sy siel. As hy sing Dis ’n donker, donker land … kan jy die donker voel, jy kan dit ruik. Wanneer hy ’n hallelujalied soos “Wat ’n vriend het ons in Jesus” opstuur met nuwe woorde, wil jy saam met hom lag, hard en sardonies en alwetend:

Wat ’n vriend het ons in P.W. Vlok en Heunis en Malan …

Nadat jy ’n Kerkorrel-show gesien het, wil jy opstaan en getel word. Jy voel die gety van hoop naderstu, jy kan jouself verbeel as deel van die nuwe Suid-Afrika wat besig is om gebore te word, onafwendbaar. Jy is lus om vir die heersende magte te sê: Ons het julle ware gesigte gesien. Ons glo julle stories nie meer nie. Ons is moeg vir julle leuens. Ons het deur julle fasade gekyk, want Kerkorrel het die spieël voor ons gesigte gehou sodat ons julle kan herken vir wie julle regtig is. As jy eers Johannes Kerkorrel ervaar het, kan jy nooit weer dieselfde mens wees nie. Jy is wakker gemaak, jy is cutting edge, jou opinies maak saak, jy is vry. Jy het jou ware potensiaal herken. Jy verstaan die wonderwerk: dit is moontlik om Afrikaans te wees, en terselfdertyd vry te wees in Afrika.

Ons het in ons Kombi’s geklim in 1989 en party van ons sou eers uit die Kombi’s klim in omtrent 1997. Dit sou so lank neem vir die momentum van die toer om ons te laat gaan. In die oë van Shifty Records, en in die oë van die media, het die toer geëindig nadat ons elke belangrike dorp in Suid-Afrika ten minste een keer besoek het. Maar dit was nog nie die einde van die geraas nie. Die chaos het deel van ons lewens geword; ons kon dit nie afskud nie. ’n Nukleus van ons het voortgegaan. Toe die eerste (amptelike) been van die toer eindig, het ons in ander Kombi’s geklim, en ander songs gaan speel in ander venues. Dikwels is ons terug na dieselfde venues. Ons het oor en oor met dieselfde highways gery, ons het ons boodskap ge-update, ons het nuwe dissipels gewerf, ons was desperaat om die land te bevrug met ons idees. Tussenin toere, in daardie stil periodes wanneer ons onsself probeer wysmaak het dit is alles verby, wou die geraas in ons koppe net nie ophou nie. Niks kon dit laat ophou nie. Ons het geen keuse gehad as om terug te klim in die Kombi’s en nog een keer daardie bekende highways aan te durf nie. Ons het ons siele verkoop aan rock ’n roll, en ons het geen idee gehad hoe om dit terug te kry nie. Nie dat ek, streng gesproke, deel van die rock ’n roll-ding was nie. Nie aanvanklik nie; ek het ’n veel moeiliker job gehad. ’n Vreesaanjaende job. ’n Job totaal onvanpas vir ’n skaam, jong drug addict met outistiese tendense. Ek was die show-opener. Ja, kan jy dit glo, dit was my job. Ek moes eerste begin sing op elke show van die eerste been van die toer (behalwe die een by RAU-kampus, waar ek verbied is om my voet te sit). Ek was die lone ranger, die solokitaarspeler wat eerste op die stage moes stap ná Dirk se klein verwelkomingstoesprakie. Ek moes die eerste note speel. Ek moes die goeie vibes laat inskop wat almal deur die aand sou dra. Ek moes potensiële aggressie ontlont, ek moes die mense aan ons kant kry, hulle intrek, hulle aandag hou. Dit was ’n job waarin ek nie baie goed was nie, maar ek het geleidelik daarin ingegroei tot ek byna gemaklik daarmee geraak het. Later het ek goed geraak daarmee, amper briljant. En op die ou end kon ek nie daarmee ophou nie. Selfs toe ek uiteindelik my eie rock-band gekry het, sou die verhoog my enigste ware tuiste word, al plek waar ek myself vryelik kon uitdruk; die oog van die storm. Indien so iets moontlik was, was die enigste ou op die toer met ’n kakker job as myne waarskynlik Dirk self. Hy moes die logistics uitwerk. Hy moes uitgaan en gaan hamburgers koop terwyl die ander ouens hul kitare sit en tune het. Hy moes onder die Kombi’s inkruip wanneer die goed breek. Ergste van alles, hy moes elke aand op die stage stap voor my solo-item, en hy moes die gehoor welkom

heet met ’n kort boodskappie. So het hy die gesig van elke konsert geword. Waar Kerkorrel se gesig opgeblaas is orals in die media, was dit Dirk se bakkies wat konsertgangers die eerste gesien het. Hy was baie goed hiermee. Hy het dikwels kakiekleurige klere gedra – die gunsteling-skakering van die AfrikanerWeerstandbeweging – en hy’t soos ’n Boer gelyk, behalwe vir die lang, deurmekaar hare. Soms het hy ’n breërandhoed gedra. Sy image het ’n gemengde boodskap uitgestuur. Die inisiële impak van sy byna paramilitêre outfits is versag deur sy sjarmante stem en sy opregte, seunsagtige glimlag. Mense het Dirk op stage gesien en gedink: “Miskien is hierdie ouens nie regtig so sleg nie …” Wanneer Dirk klaar was, het ek opgestap, alleen en weerloos met slegs my kitaar en my bottel wyn. Ek sou ’n klein bietjie meer wasted lyk as Dirk, maar ten minste sou ek die mense aan die lag kry; my lirieke, hoewel ietwat aan die baldadige kant, was hier en daar blerrie snaaks. Teen die tyd dat Bernoldus en sy band die stage sou tref met hul ingewikkelde tunes, hul naakte woede en hul venynige motiewe, was die meeste mense in die gehoor reeds besig om uit ons hande te eet. En natuurlik, wanneer Kerkorrel eindelik opgedaag het met sy outydse Jerry Lee Lewis-rock ’n roll-sjarme, was die vet behoorlik in die vuur. Die psigedeliese rock ’n roll-ossewa was dan in overdrive, al sy silinders verwoed aan die pomp, die gehoor opgesweep tot die totale oorgawe van massahisterie. En dan, eindelik, die encore na elke show, die grande finale, wanneer ons almal saam op stage verskyn, Dirk ook. Dan het ons (die beste vir laaste gehou) uit volle bors losgetrek met die mees subversiewe song van die hele aand:

Almal Almal moet gerook raak Hoog soos ’n spook raak Die gemors hier skoonmaak Almal moet gerook raak!

Hierdie laaste song sou ons anthem word. Dit was, mind you, nie ’n song wat ek sou wou doen as die toer vandag weer sou afskop nie, maar snaaks genoeg, dit het destyds baie goed gewerk … vir ’n ruk lank, altans. Dit was ’n ope uitnodiging aan die jeug om alle bande te breek, om drugs te doen, om bereid te wees tot enige alternatiewe leefstyl, newwermaaind hoe gevaarlik of onverantwoordelik. Want, kom ons wees nou eerlik, enige alternatief was destyds beter as die versmorende Calvinistiese opvoeding wat op hulle afgedwing is deur hul ouers.

Bernoldus Niemand het sy cowboy-hoed omtrent die hele tyd deur die toer gedra. As ek nou terugdink aan die toer, kan ek nie onthou of ek hom ooit sonder sy hoed gesien het nie. Vir so lank as wat die toer aangehou het, was hy die man met die vermomming. Hy het sy James Phillips-persona tydelik opgegee in hierdie tyd. Hy het natuurlik geglo dat sy James Phillips-persona sy regte self was. Ek glo dit was net nog ’n persona. As persona was James Phillips dalk ’n stappie nader aan sy regte self as Bernoldus Niemand, maar dit was nog steeds net ’n persona. Dit is die prentjie van Bernoldus Niemand; dit is hoe ons hom vir ewig sal onthou: cowboy-hoed, gryns, Black Label in die een hand. Mompelend. Altyd besig om te moan oor iets. “Our hamburgers are late. Where’s Dirk?” “What the fuck are we doing here?” “This is a waste of time …” Tog was hy committed tot die idee van die toer, net so committed soos enigiemand anders. Hy’t nie gedink dit sal vir hom persoonlik enigiets beteken nie, maar hy’t geweet dit is iets wat eenvoudig gedoen móés word. James was street-wise. Daar was tye dat sy ervaring van, onder andere die polisie, ons baie goed te pas gekom het.

’n Road-block. Iewers in die Vrystaat. Dis te laat om om te draai. Ons is die

enigste kar op hierdie pad; hierdie pad wat, volgens ons bestuurder, ’n short cut moes wees na vanaand se konsert. Die ander Kombi’s het die langer pad gevat. Die Kombi waarin ons reis, ruik na marijuana. Dis ons tweede of derde dag van non-stop travel en speel; ons lyk soos shit. Hanepoot van Tonder dra ’n “End Conscription”-T-hemp en sy oë is bloedbelope. Die meisie wat die plate en stickers en goed verkoop, is aangetrek soos ’n prostituut. Die binnekant van die Kombi is in chaos. Binne die volgende twintig of dertig sekondes gaan die polisie ons stop, hulle gaan by die bestuurder se venster inkyk, hulle gaan sien wat alles binne-in die Kombi aangaan, en hulle gaan twee en twee bymekaarsit. Dan gaan hulle ons arresteer. Dit sal die einde van die toer beteken. Op hierdie vroeë stadium van die toer kan ons nie ’n skandaal soos hierdie bekostig nie; dit sal ammunisie gee aan al die mense wat ons kritiseer in die pers. Dit sal die slegste denkbare publisiteit wees. James neem beheer oor van die situasie. Hy tel sy kitaar op en, terwyl hy saggies ’n kinderwiegeliedjie strum, gee hy ’n reeks bevele. In ’n rustige fluisterstem. “Open all the windows wide. Drive slowly, let the smell disperse. “Relax. If they ask who we are, tell them the truth. “We are a traveling ensemble. “We play music in concert halls.” Hy trek sy hoed dieper oor sy oë, steek sy grynslag weg. “Only one of us talks to the cops. The rest look out the windows, pretend to be bored. Don’t look down, don’t look at them, then they won’t follow our eyes. Stare out the windows.” Ons arriveer by die road-block met James wat steeds sy wiegeliedjies tokkel. Almal lyk moerse verveeld. Niemand kyk direk na die polisie nie; geen rooi oë is sigbaar nie. Slegs die bestuurder praat. In gebroke Afrikaans. Die polisieman glimlag. Ek kan sien hoe die klein wieletjies in sy kop rrr gaan. Studente, dink hy. Moeg, pas terug van die Transkei waar hulle sendingwerk gedoen het. Hulle het “Kumbaya” gesing vir die kaffers, sulke goed. Hy haal sy skouers apologeties op en waai ons deur.

’n Paar kilometer verder besef ons ons is verdwaal. Ons raadpleeg die padkaarte. Om by vanaand se venue uit te kom, moet ons omdraai en weer deur dieselfde road-block ry in die ander rigting. Óf dit óf ons kan die lang pad vat; ’n ompad van ’n hele paar uur. “Take the detour,” sê James. “Sure,” sê ons.

Daar’s verskeie wanpersepsies oor die Voëlvry-toer. Die ergste wanpersepsie is dat dit net een helse paartie was, en dat almal van ons girlfriends in elke dorp gehad het. Ja, ons het paarties gehou, en ja, daar was girls. Maar terselfdertyd was dit die mees vervreemdende, frustrerende ondervinding van my lewe. Dit was niks anders as oorlog nie. Aan die begin sou daar ’n paar oomblikke van rustigheid wees. Ons het aanvanklik nie voltyds getoer nie; ons het naweke gejol en dan teruggekeer na ons basis. Dit was moontlik met die Pretoria-show, en natuurlik die show by RAU. Ek dink die Bethlehem-show was ook ’n naweekaangeleentheid, maar hier begin my geheue my in die steek laat. Anyway, ek is geban van die RAU-konsert deur die universiteitsowerhede – die ongelukkige gevolg van ’n obsene opmerking oor RAU se ouditorium wat ek kort tevore in die pers gemaak het – en het ’n hele aand spandeer deur rustig video-games te speel in Yeoville. Die feit dat hulle my as die gevaarlikste aspek van die toer beskou het, ten spyte van die feit dat ek die enigste solo-performer was (ek was nie eens ’n rocker nie!) het my glad nie gepla nie. Ek was nie vir hulle kwaad nie. Ek het dit nie bevraagteken nie. Ek het geweet dis goeie publisiteit vir my career; dit het die publiek se siening van my as ’n hardegat bliksem versterk. Op daardie stadium was dit in elk geval waar; ek was nogal hardegat, en ek was ’n bliksem. Die konsert in Pretoria was egter ’n perd van ’n ander kleur. Dit was anargie. Dit was ’n voorsmakie van dinge wat sou volg. Ons het al voorheen konserte in Pretoria gedoen, en ’n hele paar van hierdie konserte was nogal raserige en dekadente affêres, maar niks het ons voorberei vir die totale wanorde, die volume van jeugdige entoesiasme wat ons begroet het toe ons op die verhoog verskyn nie. Die toer was nou mainstream. Ons was Groot Nuus. Ons was skielik meer as net ’n paar grapjasse wat inval uit Joburg om te probeer Afrikaanse liedjies sing; ons was die Amptelike Opposisie. Ons het reeds die harte gewen van die eerste golf bewonderaars, en toe bring hulle hul maatjies saam, en die maatjies bring nog maatjies saam, en skielik was dit nie ’n paar hardcore fans nie, dit was ’n skare. My grootste probleem was dat ek na my deel van die show ’n date gehad het met

een van my gunsteling- unsteady girlfriends, maar ek het nie geweet hoe om by haar uit te kom nie. Ons is backstage ingesmokkel onder heavy security; daar was geen manier om weer buitentoe te gaan nie. In samewerking met haar en sekere mense in sleutelposisies het ek egter ’n plan beraam. Direk na my solovertoning sou ek my kitaar neersit, dan backstage toe nael so vinnig moontlik, en van daar af volspoed afnael in ’n verlate gang wat my sou lei tot by die klein kamertjie vanwaar ons ons T-shirts en memorabilia verkoop het. Ek sou bo-oor die toonbank met die kas spring tot binne-in die foyer, my weg baan deur die mense wat daar rondstaan voor hulle agterkom wie ek was, en hardloop tot in die straat, waar my unsteady meisie sou wag agter die stuurwiel van haar kar, met haar enjin reeds aan die gang. Dit het gewerk, hoofsaaklik omdat, teen die tyd dat ek oor die toonbank gespring het, die mense in die foyer reeds besig was om nader te staan vir die volgende act (Bernoldus Niemand en Die Swart Gevaar). Maar ek moes nog steeds duck en dive tussen hulle deur, en toe ek eindelik by die getaway-kar kom, het mense reeds my naam begin gil, en ons moes wegjaag met skreeuende bande. Die res van die aand was baie anders; ek en die meisie het die hele aand net rustig gesit en gesels onder ’n boom by haar favourite piekniekspot langs die dam. Dit sou een van my heel laaste wegbreekaande wees; daardie paar uur sonder stres of geraas.

Vir die res van die toer het ek vergeefs probeer wegvlug van mense af. Ná die Pretoria-konsert was dit egter byna onmoontlik om vir myself ’n bubble van vrede te maak, ’n private gedagtekokon weg van die waansin wat ons omsingel het: die flitsende kameras, die politieke druk, die groupies, die fans, die koerantdebatte, die issues, altyd die fokken issues wat ons met elke tree agtervolg het, wat ons confuse het sodat ons touch verloor het met die oorspronklike eenvoud van ons visie. In Potchefstroom het ek dit nog reggekry om vir ’n kort rukkie weg te sluip voor die konsert om vir ’n vreedsame wandeling te gaan deur die dorp terwyl die son sak. Gelukkig het niemand my herken nie. Tydens hierdie wandeling het ek tot my verbasing besef dat Potchefstroom ’n mooi dorp was. Dit was asof die ou huise en geboue in ’n goue aura gehul was as gevolg van die lig van die

ondergaande son. Ek het gevoel ek kyk na die einde van die koloniale era. Ek het gewonder hoe lank dit sou neem voor hierdie kerke en majestueuse geboue soos museumstukke sou word, ruïnes om ons te herinner aan die era van AfrikanerNasionalisme. Ek kon nie verstaan waarom dit my hartseer laat voel het nie. Terwyl ek deur Potchefstroom gewandel het daardie aand voor ons konsert, was ek bewus van ’n diepgaande, dog onverstaanbare gevoel van nostalgie en verlies. Potchefstroom sou die laaste konsert op die toer wees waar ek myself sou toelaat om na die show weggevoer te word deur groupies. Ek het wakker geword in ’n meisiekoshuis die volgende oggend, met geen idee wie die meisie was wat langs my gelê het nie. Teen die tyd dat ons in Bethlehem opgedaag het, het ek ’n byna patologiese weersin opgebou teen los seks. Ingeborg was by die Bethlehem-konsert – of iemand wat presies soos Ingeborg gelyk het. Ek het haar uit die hoek van my oog gesien en aan die manier waarop sy vir my geglimlag het en haar lyf beweeg het, kon ek sien dat sy gereed was om my toe te laat om ons intense vriendskap te lig na die volgende vlak. Hier was ’n meisie wat ek in alle opsigte gerespekteer het, bes moontlik die pragtigste mens wat ek nog ooit in my lewe ontmoet het. Onder enige ander omstandighede sou ek die kans aangegryp het om met haar seks te hê. Maar dinge het verander. Ek was nie meer ’n “gewone” mens nie; ek was ’n celebrity. Ek het geen idee gehad agter wie sy aan was nie; ek, of die karikatuur van my wat die media op daardie stadium besig was om te fabriseer? Hoekom het sy nooit haar liggaam so beweeg toe ek nog net ek was nie, toe ons nog saamgebly het in daai kokkerot-flat in Hillbrow nie? Sonder om te verstaan hoekom ek dit doen, sonder om myself of my eie motiewe mooi te begryp, het ek wegbeweeg van haar, met ’n ompad gehardloop tot by die motel-bungalow agter die venue waar ek ingeboek was vir die nag en myself aan die slaap gehuil. Die volgende oggend het ek wakker geword om te sien hoe, buite my venster, geel herfsblare rondwaai in die wind. Daar was geen groupies by my nie. Ek kon geen musiek hoor nie. Niks mense nie. Net die stadige, leë, eensame stilte van die komende winter.

Die twee konserte op die eerste been van die toer waarna ek regtig uitgesien het, was die Kaapstad- en Stellenboschshows. In Kaapstad het Dirk dit reggekry om die massiewe Three Arts-teater te huur en dit was jou wragtig vol bespreek vir die aand. Daar was egter probleme met die Stellenbosch-konsert. Die show was veronderstel om plaas te vind op die kampus, maar die universiteitsowerhede het onverwags vasgeskop teen die idee. Anders as by RAU, is nie net ek verbied om op te tree nie, maar ons almal. Ons was verplig om ander reëlings te tref. Op die ou end het ons die show gehou by die Drie Gewels-hotel ’n paar kilometer uit die dorp. Dalk was dit tog maar ’n goeie ding, want selfs die reusagtige ouditorium by die hotel was vol bespreek, met slegs staanplek oor. En natuurlik het die verslaggewing in die media oor die Stellenbosse rektor se kritiek op ons vir ons waardevolle publisiteit besorg. Mike de Vries het ons nie alleen verbied van sy kampus af nie; hy het ons ook sleggesê, en dit het belangstelling in ons konsert tot op histeriese vlakke gedryf. Die Stellenbosch-kampus was ’n oorlogsone, met protest marches, plakkate, betogings en sit-ins. Wilde aantygings het heen en weer gevlieg. Vurige debatte is vier-en-twintig uur per dag gevoer. Natuurlik is dit presies wat ons wou gehad het. Ons wou mos shit stir. En nou is die shit gestir. Die kak was behoorlik besig om die fên te strike, en dit was selfs meer kak as voorheen op die toer. Dit was letterlik tonne kak. Dit was fantasties. Dit was meer as waarvoor ons gehoop het in ons wildste drome. Dit het egter my eie drome in duie laat stort. Sedert die begin van die toer het ek uitgesien na die konserte wat ons in die vriendelike suidelike venues by die see sou hou. Maar met al hierdie drama was my idee van ’n idilliese vakansietjie na die maan.

Van al my ou uithangplekke was Kaapstad my gunsteling. Dis daar waar ek gebore is een bewolkte oggend in 1954, met my oë styf toegeklem en ’n vreeslike frons op my gesig. Volgens die dokter het my oë ’n week lank toegebly. Ek voel oor Kaapstad soos Neil Young voel oor ’n sekere dorpie in Noord-Ontario in sy liedjie “Helpless”.

Dieselfde sentimente geld vir Stellenbosch, die dorpie net om die draai van Kaapstad, waar ek die grootste deel van my jeug deurgebring het. Stellenbosch was die plek waar ek my eerste seksuele indiskresies gepleeg het, nogal op kleuterskool, wat gelei het tot die verbrokkeling van my kleuterskooljuffrou se huwelik (wel, die een insident het net voor die ander gebeur, so ek neem aan daar moes ’n verband gewees het). Stellenbosch is waar ek puberteit bereik het, omtrent sewe jaar later, en my eerste onvaste verhoudings met meisies gehad het (dit was nie net die verhoudings wat onvas was nie, maar ek ook). Stellenbosch was waar ek my eerste ontmoeting met Jesus gehad het, net om jare later te wonder of Hy dit enigsins nog onthou. Stellenbosch was waar ek Breyten Breytenbach begin lees het, my eie poësie begin skryf het, na George Harrison begin luister het, en beplan het om my familie koelbloedig te vermoor (ek het toe nooit by die moord uitgekom nie, maar het gekompenseer daarvoor deur hulle stadig te martel vir jare lank, al hulle geld te leen, en toe, nadat ek my erfgeld van die hand gewys het sodat ek my skuld kan afbetaal, eindelik hul reputasie te vernietig deur vreeslike onthullings oor hulle te publiseer in my outobiografiese geskrifte). Al wat ek wou doen as die toer eers die Wes-Kaap bereik, was om uit die stink Kombi te klim, ’n bietjie rond te loop in die strate soos daardie aand op Potchefstroom, ’n paar rustige koppies koffie alleen te sit en uitdrink in my gunstelingrestaurante, vriende te besoek, en oor die algemeen net ’n rukkie te chill. Saam met Johannes Kerkorrel, Bernoldus Niemand en die res het ek feitlik oornag sterstatus bereik, en die stres hieraan verbonde was alreeds besig om feitlik ondraaglik te word. Ek was oortuig dat ek, veilig in die arms van ou Kaapstad, ’n tydjie van anonimiteit sou kon geniet tussen mense wat ek kon vertrou. Ek het ook uitgesien na die konsert op Stellenbosch – nie soseer die konsert self nie – ek was nogal benoud om alleen op die verhoog te verskyn voor al daai dronk, opgewerkte studentemassas – maar ek het gereken dat, as ek eers van die stage afgeklim en begin meng het met die gehoor, dit presies soos al die ander studente-paarties sou wees wat ek al deur die jare bygewoon het.

Helaas! Niks wou uitwerk soos ek dit beplan het nie. Toe ek in Kaapstad uit die Kombi klim, is ek reguit na my favourite coffeeshop in Die Goue Akker. Maar skaars het ek my eerste koffie bestel, of ek word omsingel deur fans wat my herken het van al die koerantberigte wat hulle oor ons gelees het. Voor ek my kom kry, was daar nie minder nie as ses vreemde mense wat hulself tuismaak en plaasneem reg binne-in my private spasie, en almal praat gelyk oor Voëlvry. Hulle vra my vrae oor Voëlvry, hulle wens my geluk dat ek deel is van Voëlvry, hulle verduidelik vir my wat hulle dink die dieper betekenis van Voëlvry is, ensovoorts, ensovoorts. Ek het so vinnig moontlik vir my koffie betaal, myself uit die voete gemaak en in ’n ander coffeeshop gaan sit, waar presies dieselfde ding gebeur het. Vir twee dae lank het ek desperaat deur die strate van Kaapstad gewandel op soek na hierdie een enkele ding wat my aanhoudend ontduik het: ’n rustige koppie koffie en ’n tydjie alleen met my eie gedagtes. Dit is my nie gegun nie. Waar ek ook al gegaan het, het mense my herken. Selfs my ou vriende het anders teenoor my opgetree. Meisies wat voorheen my seksuele ouvertures verwerp het, het hulself skielik op my probeer werp. Dit was ’n moerse turn-off. Dit het my alles net eensamer laat voel. Dit was asof nie een van hierdie mense geweet het wie ek regtig was diep binne-in my nie. Ek was nie meer ’n mens nie; ek was ’n produk, ’n simbool van jeugkultuur. Sure, dit was alles baie nice, maar wat van my? Al waarna ek gesmag het, was ’n bietjie tyd vir ongesteurd sit om my gedagtes neer te skryf in die notaboekie wat ek altyd by my gedra het. Twee dae later het ek maar weer in die Kombi geklim, meer uitgeput en gatvol vir die toer as ooit tevore.

Die Stellenbosch-show self was die ergste. Om mee te begin, die Drie Gewelshotel, wat veronderstel was om ’n ou bekende plek vir my te wees – drie jaar tevore het ek daar in ’n bungalow gebly, met my eie grasperkie en selfs my eie donkie vir ’n troeteldier – was skielik onherkenbaar. Die hele area was oortrek met geparkeerde karre, skares mense en die mees onaardse geraas. Terwyl ek backstage gesit het – nadat ek ’n pad deur malende mensemassas moes veg om daar te kom – was ek oortuig dat, as ek eers op die stage was, ek getref sou word deur ’n blikkie bier of ’n wynbottel. Sulke voorwerpe is al in die

verlede na my geslinger, en ek kon nog altyd betyds koes, maar die spasie binnein die Drie Gewels-hotel was so reusagtig groot en donker, so onbeheerbaar uitgesprei in alle rigtings dat ek gevoel het asof ek geheel en al oorgelaat was aan die genade van die gehoor. Vrees het sy betekenis verloor in daardie paar minute terwyl ek gewag het vir die finale curtain call. Die angs was nie net iets wat in my keel vasgesteek het nie; ek was angs. Ek was vrees. Ek was die dood. En tog, toe die oomblik aanbreek, het ek op die stage gestap en alles was soos voorheen. Die mag van gewoonte het oorgeneem. Soos voorheen het ek eenvoudig die geraas van die gehoor in my afgeskakel. Dit was iets wat ek leer doen het. Tot vandag toe is daar so ’n skakelaar in my kop. Toe begin ek sing. Dalk het Kerkorrel tog ’n mate van ongemak by my bespeur, want hy het my kort daarna ge op die verhoog vir ’n duet. Eers toe ek sien hy is daar langs my, het ek gewaag om my oë oop te maak en na die mense te kyk. Op die ou end was my solovertoning ietwat van ’n triomf. En, ek moet erken, dit was heerlik om die draak te kon steek met die rektor van Stellenbosch. Nog nooit voorheen het ek so ’n gevoel van mag ervaar nie. Die gevoel van oorwinning het egter nie lank geduur nie, want die oomblik toe ek van die stage afklim, is ek deur die Veiligheidspolisie gegryp wat my aangehou en vir ure ondervra het. Ek is gepeper met vrae waarvan ek nie die antwoord geken het nie, soos “Is jy ’n Kommunis?”, “Wat dink jy van Nusas?”, “Wat dink jy van swart mense?” Hoewel niemand my gemartel het en tronk toe gevat het of enigiets erg soos dit nie, het ek op die ou end die hele donnerse paartie gemis waarna ek so uitgesien het, en al my unsteady girlfriends was al huis toe. Ek het cheated gevoel en was meer moerig en polities opstandig as ooit tevore. So het die toer voortgerol deur die land terwyl ons almal geleidelik meer uitgefreak geraak het, terwyl die moegheid ons bekruip het, en al hoe meer klein binnegeveggies uitgebreek het onder ons dapper, klein weermaggie van kitaarslaners en musiekrebelle.

’n proses van disintegrasie

Teen die tyd dat ons Port Elizabeth bereik het, was Dirk en Kerkorrel se vriendskap tot niet, maar die res van ons was te gerook om dit agter te kom. Ek sou eers later daarvan te hore kom. Wat die oorsaak van die fight was, kan niemand onthou nie. Actually het ek en Kerkorrel in Port Elizabeth effens nader aan mekaar beweeg. Een middag, op ’n sonnige hotelstoep waar ons gestop het vir drankies, het ek probeer om hom in my vertroue te neem omtrent my gevoelens van vervreemding, spesifiek met betrekking tot meisies. Dit was ’n byna parallelle situasie aan die een, meer as ’n jaar tevore, toe hy my vertroulik probeer vertel het van sy depressie. Dit was ’n pragtige dag. Dit was ’n rare windstil dag in die Friendly City. Die see het soos ’n spieël gestrek tot by die horison. Ons het albei drankies voor ons gehad. Kerkorrel het my neuroses eenkant toe gewaai met ’n handgebaar. “Ons is nou albei rock-sterre,” het hy grootmoedig gesê. “Ons kan dit netsowel geniet.” Ek het na hom gekyk. Daar was twyfel in my hart. Meteens het ek besef dat ek hom nog nooit voorheen werklik gelukkig gesien het nie. Maar op daardie oomblik was hy rêrig gelukkig. Hy was tevrede met die lewe, tuis in sy eie vel, en gemaklik met die psigiese ruimte van sy eie sterstatus. Hy het eindelik reggekry waarna hy nog sy lewe lank gestreef het: om homself te versoen met sy persona en sy roem te gebruik vir die dinge wat hy nodig gehad het, sonder om enige persoonlike waardes te kompromitteer. Dis toe dat ek besef het hoeveel meer volwasse hy geword het as die res van ons op die toer; nie net in die oë van die media nie, maar in homself. Die meningsverskilletjies met Dirk sou hom nie onderkry nie; hy het uitgestyg bo al daardie dinge.

Geen wonder dat toe die toer verby was, Kerkorrel die eerste een was wat ’n deal gestrike het met ’n groot plate-label, en ook die eerste om internasionaal (in die Benelux-lande) vir homself naam te maak. Toe ek daardie dag in 1989 na sy selfversekerde glimlag kyk, het ek ons ontmoeting onthou, net ’n paar jaar tevore, op net so ’n sonnige dag by die see, toe hy nog ’n nerdish jong verslaggewer van die noorde was wat my kom interview het oor my eerste kasset by Shifty Records. Maar nou was ek nie meer die cutting edge jong musikant nie, en hy was nie langer die nuuskierige jongeling nie. Daardie tyd was hy nog verleë oor my; toe ek hom die kans aanbied om saam met my te sing, het hy dit dankbaar aangegryp. Die rolle was nou omgeruil. Ek het ’n tikkie jaloesie gevoel. Maar die gevoel van eensaamheid was erger. Dit sou die beste oomblik in ons vriendskap wees, en ook die laaste. Sedert daardie gesprek op die stoep van die hotel sou ons weë geleidelik skei, tot ons eindelik weer by mekaar sou uitkom, eers sewe jaar later op ’n trein na Oudtshoorn.

Die show in Port Elizabeth was ’n comedy of errors. Slegs ’n uitsonderlike stukkie onverklaarbare geluk het ons gered van algehele ondergang. Die saal wat Dirk bespreek het, was in ’n reusagtige ou gebou, vol frilletjies en gewels. Alles was uit ’n vorige eeu. Daar was vreemde klein hoekies en donker skuilings, gange wat skynbaar nêrens heen lei nie, en ’n ontsaglike groot ouditorium. Terwyl die sound crew besig was om op te stel, het die res van ons weggedryf en deur die gebou begin dwaal. ’n Paar van ons het ondertoe gestap met ’n stel trappe agter die verhoog tot in die onderste dieptes van die gebou. Eintlik was ons net op soek na ’n plek om gou ’n dampie te maak om krag op te bou vir die aand se verrigtinge. Dit was my idee om die backstage-toilette te gebruik. “Kyk,” het ek vir my vriende gesê, en boontoe gewys, “sien julle daardie krake? Dis vir vars lug. Dit beteken die daggareuk sal nie hier bly vir altyd nie. Teen die tyd dat die polisie hier onder kom, is die reuke al gerecycle deur die res van die gebou.” Almal het saamgestem. Niemand het gebodder om te vra waarheen die luggate

lei nie. So het ons een van die cubicles oopgemaak en almal het saamgedrom in die kamertjie. Iemand het ’n t aangesteek en in die rondte gestuur. Na my tweede of derde inaseming het ek ongemaklik begin voel. Ek het ’n verskoning gemompel en stadig boontoe geloop met die stel trappe, hoog soos ’n spook. Toe ek in die foyer kom, was ek in vir ’n skok. Dit was heelwat later as wat ek gedink het. Mense was al besig om in te stroom van buite af. Dit was die eerste keer in ’n hele ruk dat ek ons fans, die publiek, van naby gesien het. Wonder bo wonder het niemand my herken terwyl ek in die foyer tussen die massas mense deur geloop het nie. Hulle het geruik na parfuum en aftershave. Party tannies het pelsjasse gedra. Duidelik was daar ’n ongeskrewe reël in Port Elizabeth oor watse klere mens moet aantrek na ’n teater toe. Ek het ongemaklik gevoel om so naby aan hierdie freaks te wees, en het oogkontak met hulle vermy terwyl ek verby hulle geskuur het, my mond styf toegeklem sodat hulle nie per abuis die dagga op my asem moet ruik nie. Uiteindelik is ek deur die foyer tot voor die teater, op die paadjie wat na die straat lei. Hier het nog ’n ontnugtering op my gewag. Polisiemanne. Met honde wat snuif-snuif-snuif. Hulle was besig om haastig na die foyer toe te beweeg. Op dieselfde oomblik het ek iets anders raakgesien: luggate in die beton, reg by die ingang van die teater. Wolke rook was besig om deur die gate te bondel, en daar was die onmiskenbare reuk van dagga. Dit was dieselfde luggate wat ek flussies raakgesien het daar onder in die toilette. Hulle het uitgemond reg voor die foyer, waar al die mense moes verbystap om die show te kom kyk! Terwyl ek haastig verby die polisiemanne geloop het, het ek gehoor hoe sê een van hulle vir die ander: “Komaan, manne! Ek weet waar daardie reuk vandaan kom.” Hulle het in die foyer ingegaan, vlak verby my. Skielik was nie net hulle baie haastig nie, maar ek ook. Ek het reguit afgestap tot onder in die straat. Ek het geweet my vriende gaan gebust word; daar was geen manier om nou die toorn van die Suid-Afrikaanse Polisie te ontsnap nie. En dit was alles my skuld. Dit was my idee om daar onder te gaan rook. Nou was hulle vasgekeer soos rotte. In ’n toestand van skok het ek die strate van Port Elizabeth ingevaar en ’n hele ruk lank in sirkels geloop, vergeefs op soek na ’n telefoonhokkie om Lloyd te

bel. Ek wou vir hom sê die toer was oor, en dat ek die een was om te blameer. Op die ou end, omdat ek eenvoudig nêrens anders gehad het om heen te gaan nie, is ek terug na die misdaadtoneel. Tot my opperste verbasing was alles daar terug na normaal. Die show was op die punt om te begin; almal het net vir my gewag. “Het die cops nie julle ouens gebust nie?” het ek gevra. “O ja, hulle het geweet ons het dagga gerook; hulle kon dit ruik, maar ons het tyd gehad om die meeste daarvan by die toilet af te flush, en James het die res geëet,” het hulle gesê. “Hy moes heeltyd met sy mond toe staan. Die polisie het actually gedink dit was moerse snaaks.” Aanvanklik kon ek dit nie begryp nie. Onder enige ander omstandighede sou die blote reuk van dagga genoeg wees om die polisie heel berserk te maak. Maar na ’n rukkie het die besef tot my deurgedring dat ons ’n sekere lyn oorgesteek het in die publiek se persepsie van ons. Ons was nie meer ’n klomp onbekende skermonkels in ’n tweedehandse Kombi nie; ons was celebrities. Ons was skielik untouchable. Die polisie was nou versigtig vir ons. Ons was nou by daardie punt waar alles wat ons gedoen het, newwermaaind hoe alledaags of hoe onbenullig of hoe blerrie simpel ook al, vir die mense daar buite interessant en cute was. Op die ou end sou selfs ons mees geringe beweging nuuswaardig wees. Ons was rock-ikone. Ons was sterre. Ons was verdoem tot nimmereindigende betragting, maar ons is ook vrywaring gewaarborg. Ons was alleen in ’n heelal geskep deur onsself. Nooit weer sou ons kon wegkruip in gate iewers onder die stage nie; van nou af sou ons in huise woon gebou van eenrigtingglas. Die mense sou almal kon inkyk, maar ons sou hulle nie sien nie. Ons ganse lewens sou voortaan afspeel op ’n goedverligte verhoog, met slegs die gehoor in die donker, iewers daar buite, gereed om hande te klap vir alles wat ons doen. Of gereed om ons te kruisig. Of ons tot gode te verklaar. Of om aan te beweeg na die volgende show die oomblik wanneer hulle moeg raak vir ons.

Ek het in daardie tyd die gewoonte gehad om jobs te reël vir my werklose vriende, gewoonlik met rampspoedige gevolge. Die rol in Piekniek by Dingaan het ek byvoorbeeld vir Kerkorrel gereël toe hy werkloos was nadat hy uit sy joernalispos uitgedwing is. Ongelukkig het ek versuim om hom te vra of hy werklik belangstel in die job wat ek vir hom wil reël. En vir my woonstelmaat, Tjaart, het ek ’n job gereël op die Voëlvry-toer. Hy moes help op- en afpak na shows, ’n general los hand wees, en ook help kaartjies verkoop by die deur. Tjaart was nie goed aangelê vir hierdie soort werkies nie. Hy was maar ’n lui bliksem. Hy het, enkele dae na die aanvang van die toer, sy voet seergemaak, wat hom gesideline het van die swaar oplaai- en aflaai-jobs. En terwyl hy by die deur gewerk het, met groot bedrae geld onder sy beheer, het hy so nou en dan ’n tien- of ’n twintigrand-noot in sy sak gesteek. Hy’t dit self vir my gesê. Hy’t gevoel Shifty Records betaal hom nie genoeg vir sy talente nie, en het so nou en dan vir homself ’n klein bonussie geëis. Iewers in die loop van die toer het ’n groot bedrag geld weggeraak. ’n Enorme som. Ons totale wins, om die waarheid te sê. Tot op daardie stadium is ek en die ander musikante klein bedraggies geld gegee as sakgeld om ons te hou tot tyd en wyl ons ná die toer die sogenaamde “wins” sou verdeel. Presies vyftig rand per konsert. Dit sou op die ou end al wees wat ons sou kry. ’n Toer wat alle rekords gebreek het, wat vol sale getrek het van Pretoria tot in die Kaap en Port Elizabeth en op die ou end tot in Namibië, sou geen wins oplewer nie. Alle vingers het na Tjaart gewys. Ek het Tjaart al lank geken – ons was vriende sedert jare tevore op Stellenbosch – en ek het geweet hy is nie die ou wat die Groot Geld gesteel het nie. Hy was die ou vir die klein protes, die dade van anargie wat tuishoort op die sypaadjie, die gebumde sigaret hier en die vry met ’n ander ou se girl daar. Hy was nie Al Capone nie. Eerstens was hy nie korrup genoeg om so ’n move te pull nie, en tweedens het hy eenvoudig nie so groot gedink nie. Hy was op die toer eerstens vir die jol, nie om ons te ondergrawe nie. Iewers – ek dink dit was net na Port Elizabeth – is Tjaart gefire. Hy het teruggekeer na ons gemeenskaplike woonstel in Rockeystraat, en van daar af het sy lewe die een afwaartse wending na die ander geneem. Dit was verskriklik om

te aanskou. Dis een van die moeilikste dinge om te erken in hierdie boek, maar ek was op die ou end medeverantwoordelik vir sy dood, sowat ’n jaar en ’n half na die toer. Natuurlik was dit nie alles my skuld nie. Ek was nie by die dag toe Tjaart die Rockeystraat-dagga-merchants gevolg het tot by hulle wegsteekplek en toe ’n deel van hulle voorraad dagga, reeds verpak in banksakkies en gereed om te verkoop, gesteel het en in sy woonstel gaan bêre het nie. Op daardie stadium het ek reeds getrek na die woontel langsaan omdat ek breathing space nodig gehad het. Die woonstel waarin Tjaart nou alleen agtergebly het, was dus nie meer in my naam nie. Maar ons het nog oor en weer gekuier. Toe daar eendag ’n klop aan Tjaart se deur is, het hy gedink dit is ek, en die deur oopgemaak met ’n goofy grin op sy gesig. En ’n smeulende, halfgerookte bottelnek in sy hand. Dit was die polisie, toevallig op soek na iemand anders wat voorheen by daardie adres gebly het. Tjaart is in hegtenis geneem op grond van die besit van ’n substansiële hoeveelheid verpakte dagga, en hy is skuldig bevind aan handeldryf in dagga, want dit was hoe dit gelyk het; daar kon geen ander verklaring wees nie. Hy is gevonnis en summier tronk toe gestuur. Daar was daardie tyd konsensus onder ons klomp sogenaamde “cool” drug addicts van Rockeystraat dat Tjaart “bad news” was. Almal was gatvol vir hom en natuurlik kwaad oor die vermiste geld, en niemand het vir hom in die tronk gaan kuier nie. Ook nie ek nie, al het ek die waarheid vermoed. Ek was toe al famous en wou nie gepla wees met sulke beuselagtighede nie. So, toe die kak die fên strike, het ek my beste pel gedrop soos ’n warm patat en aanbeweeg. Dis die soort goed wat drug addicts doen. Drug addicts maak nie uit van responsibility en emotional nie. Miskien wel in die begin, maar nie as die drug-honeymoon eers verby is nie. Dis die soort goed wat ek ook gedoen het. Al meer, en meer, en meer.

Ek weet ek digress nou van my relaas van die Voëlvry-toer, maar dalk is dit belangrik om ’n oomblikkie te verpoos by een van die grootste issues van die toer, ’n issue wat misgekyk is deur feitlik almal wat sedertdien intellektuele verhandelings en essays oor daardie tydperk in ons geskiedenis geskryf het. Die ding wat ek na die tyd probeer uitfigure het, was: wat was die werklike rede waarom almal vir Tjaart gehaat het? Hoekom het hy ons so geïrriteer? Hy was nou wel ’n bietjie van ’n nerd, met sy dik brilglase en sy kortgeskeerde hare, maar hy was een van die crowd. En hy was ’n moers intelligente ou wat baie goeie songs geskryf het, songs wat nou vergete is, want niemand het dit opgeteken nie. Daar was egter iets anders wat Tjaart gedoen het benewens die steel van klein bedraggies geld; iets anders waarvoor ons hom nie tóé kon vergewe nie. Hy was die heel eerste ou in die hele Yeoville – en dus in die hele sogenaamde Alternatiewe Afrikaanse Beweging – wat erken het dat drugs ’n probleem vir hom geword het. Dit was nie iets wat ons toe wou hoor nie. Dit was nie welkome nuus nie. Vir ons was die drugs-leefstyl cool, dit was alternatief, dit het bewys dat ons meer liberated was as al die stupid mense wat die regering ondersteun het en wat in eksklusief blanke suburbs gewoon het en geluister het na boring middelklassangers soos Bles Bridges. Hoe kon drugs ’n probleem wees? Dit was die oplossing vir al ons probleme. Dit het ons onderskei van die res. Dit het ons veilig beskut gehou in ons aparte oorlogsone, ons parallelle wêreld wat so anders was as die res van Suid-Afrika, ver weg van daardie aaklige land waar skynheiligheid en onverdraagsaamheid hoogty gevier het. Toe Tjaart dus eendag dinge begin sê soos “ek is verslaaf aan drugs, ek kan nie daarsonder leef nie, en hierdie leefstyl is besig om my te vernietig”, het ons hom weggestoot. Ons het die boodskapper doodgemaak. En nie een keer tydens daardie donker, angsvolle tye het ons besef dat ons deur Tjaart te verwerp, onsself skuldig maak aan dieselfde soort skynheiligheid en onverdraagsaamheid as dié van ons vyande nie.

Daar was baie kak en hare, ja. En drugs het baie daarvan veroorsaak. Dwelmverslaafdheid was iets waarmee ek self eers lank na die Voëlvry-toer begin deal het; die afgelope twaalf jaar van my lewe. Eers nadat ek alles gelos het, het ek besef hoe afhanklik ek daarvan was. In die begin was drugs ons comfort zone, en by tye het dit ons gehelp. Tydens die lang ure onder die invloed van drugs, in daardie tye toe ons soos slaapwandelaars deur die lewe beweeg het, kon mens nadink oor baie dinge, en soms selfs tot goeie insigte kom. Ek onthou dat ek eenmaal Dante se Divine Comedy gelees het onder die invloed van heroïen, en die beelde en gedagtes wat by my opgekom het tydens die lees daarvan was soos ’n diepgaande geestelike ervaring. Daar was ook tye toe drugs gelei het na situasies wat werklik snaaks was. Eenkeer het ek vir James in Yeoville gaan kuier terwyl ek trip op LSD. Ek het sy voordeur oopgemaak, maar kon nie verder vorder as die gang na sy kamer toe nie, want daar het ek eensklaps doodstil gaan staan voor ’n glaskas vol tropiese visse. Natuurlik was die visse nog altyd daar, maar dit was die eerste keer dat ek hulle raakgesien het! Ek kon hoor hoe James sit en klavier speel binne-in sy kamer, maar in plaas daarvan om aan sy deur te klop en te gaan kuier, soos ek beplan het, het ek op die vloer voor die vistenk gaan sit, met my wang teen die glas en my oë vasgenael op die visse. Terwyl ek die visse aandagtig dopgehou het van baie naby af, het ek tot ’n verstommende ontdekking gekom: hulle was nie bloot besig om doelloos om en om te swem nie; hulle was besig met ’n ingewikkelde reeks dansies op die wysie van die klavierklanke wat uit James se kamer gekom het. Hulle was bewus van die musiek! Ek het so gesit vir omtrent ’n uur, en toe James eindelik ophou speel, kon ek sien dat die visse bang word, en onseker begin rondswem, sonder enige patroon. James was verstom toe ek by sy kamer instorm sonder om te klop, my arms paniekbevange rondswaai, en gil: “The fish want you to carry on playing your piano! The fish want you to carry on playing your piano!”

Dwelmgebruikers woon in ’n ander wêreld as die res van ons. Hul wêreld is die soort wêreld wat slegs verstaan kan word deur kinders en waansinniges. Hulle is

hul eie kiesafdeling. Hulle het hul eie taal, tradisies en kultuur. Wanneer iemand hul kultuur verlaat, word daardie persoon nie noodwendig verwerp of gehaat deur hul vorige vriende nie. Inteendeel: sover dit die drug addicts aangaan, bestaan daardie persoon eenvoudig nie meer nie. Toe ek opgehou het om drugs te gebruik, toe ek opgehou het om die dinge te doen wat drug addicts doen, toe ek nie meer uitgehang het in die plekke waar hulle uithang nie, het ek my gewoontes en my lewensuitkyk en my manier van omgaan met die wêreld verander. Ek het, in effek, geëmigreer na ’n ander heelal. Hoewel ek nou in ’n huis woon wat slegs enkele kilometers weg is van party van my ou vriende, is dit vir hulle asof ek na ’n ander land toe getrek het, ver weg, vir altyd. Ek dink dit is hoekom Dirk se vrou – of, liewer sy exvrou, want hulle is intussen geskei – eenmaal aan ’n joernalis gesê het: “Ek mis Koos – ek mis hom regtig,” – dit, hoewel hulle skaars ’n halfuur se ry van ons huis af was, en enige tyd kon kom kuier.

Soos die Kombi’s voortgery het deur die dorre landskap van die SuiderAfrikaanse subkontinent, soos die koerantopskrifte om ons geskreeu het, soos die oorsese pers – selfs News-week – van ons te hore gekom het, soos elke konsertsaal propvol geloop het, so het ons almal in onsself teruggetrek. Dit was nie net ek wat vervreemd gevoel het van die ander en van die res van die wêreld nie. Ons het by die punt gekom waar die enigste plek waar ons waarlik vry en spontaan kon wees, die stage self was. Dit was die enigste plek waar die broeiende in-fights en onderonsies tydelik vergeet of geïgnoreer kon word. Die res was alles chaos. Ons het nie meer private lewens oorgehad nie. Ons het in ons onderskeie vals personas ingegroei soos James. Piet Pers het in ’n hond verander halfpad deur die toer, en opgehou om menstaal te praat. Dag na dag het hy links voor in die Kombi se asiersitplek gesit, sy bottel whiskey styf in die hand vasgeklem, uitgekyk na die landskap en af en toe geblaf. Toe ons in Grahamstad kom, het hy geweier om in die gastehuis te slaap wat Dirk vir ons geboek het, en die nag – ’n bitterlik koue nag in die middel van die winter – deurgebring saam met die mense se reusagtige kwaai hond vir wie almal bang was, opgekrul by hom in sy slaapmandjie. Die hond het van hom gehou en hom aanvaar asof hy ’n ander hond was. Die volgende dag het hy en die hond saam gaan swem in die dam buite die dorp. By after-paarties het Piet opgehou om te mingle en girls op te tel soos die ander ouens; in plaas daarvan het hy onder ’n tafel gaan sit en geknor as mense verbystap. Soms het hy hulle aan die enkels probeer byt. Die eksentrisiteite van die res van die ouens op die toer was minder sigbaar, maar ewe patologies. So baie dinge om ons was besig om in duie te stort. Toe die Windhoek-konsert op die tweede aand verskuif word vanaf die teatersaal na ’n dansklub in die swart woonbuurt omdat lede van die gehoor openlik dagga gerook het in die ouditorium die eerste aand, het ons almal motherless dronk geraak saam met die swart mense van Katutura, en ’n kar gecrash op pad terug. Niemand is beseer nie, maar ons moes die eienaar van die kar – ’n Windhoek local wat aangebied het om ons ’n lift te gee – van die back seat af sleep, waar hy dronk uitge gelê het. Die polisie het ons ’n lift huis toe gegee, en vreeslik gegiggel oor hoe obviously gesuip ons was. Dit was die eerste keer in my lewe dat ek swart polisiemanne in uniform gesien het. Die volgende dag kon die ou wie se kar dit was niks onthou nie. Toe ons vir hom sê: “Jou kar is gecrash, dit staan langs die pad in die swart township,” wou hy

ons nie glo nie. “Waar was ek toe julle ouens my kar gecrash het?” het hy met groot oë gevra. “Binne-in die kar,” het ons gesê. Hy wou hê ons moes vir hom die kar gaan haal, maar ons het die situasie net so gelos. Ons was celebrities; vir wat sal ons nou worry oor die een of ander doos se kar? Ek onthou dat toe ons terugvlieg uit Windhoek – ons was nie daar met die Kombi’s nie, dis hoekom ons karre moes leen om in rond te ry – ek my tydelike identiteitsdokument oopgevou het vir die swart vrou op die lughawe, en toe pop daar ’n klein, ronde daggapitjie uit die gevoude papiertjie, bons ’n paar oomblikke rond, en kom tot rus reg in die middel van die toonbank tussen ons. Ek het gemaak of ek dit nie sien nie. Sy het gemaak of sy dit nie sien nie. Ons was nou famous. En tog was ons op ’n weird manier onsigbaar. Selfs ons daggapitte was onsigbaar. Niemand kon aan ons raak nie. Ons het nie meer enige verwysingspunt gehad in die normale wêreld nie. Ons was lost in space. Dit was die begin van die periode waarna ek graag verwys as die wildernisjare. Ek sal julle in een van die volgende hoofstukke daarvan vertel.

Soos ek gesê het, daar is baie wanindrukke oor die toer. Een daarvan is die persepsie dat die Voëlvry-toer die NP-regering tot ’n val gebring het. Ek het self hierdie persepsie gepropageer, maar dis natuurlik nie waar nie. Die NP-regering was alreeds besig om in duie te stort. Die Voëlvrytoer was dalk net een van die laaste strooitjies wat die kameel se rug help breek het; die klein klippie tussen die oë van die reus. Van daardie oomblik af was dit afdraand vir die Bothas. Hulle kon swart mense nog vir ’n paar jaar boelie, vir die buitewêreld kon hulle nog ’n rukkie lieg, maar hulle sou nooit heeltemal herstel van die skokkende feit dat hul eie kinders teen hulle in opstand gekom het nie. Terwyl die toer aan die gang was, en vir maande daarna, het debatte gewoed in die Afrikaanse pers. Dit was die grootste nuus sedert Anton Goosen se mislukte haaroorplanting. Opinies is heen en weer geslinger. Ons is deur die Engelse pers ook gedek, maar daar was dit meesal groot foto’s en opskrifte, nie so baie pseudo-intellektualisme nie. Daar was geen twyfel daaromtrent nie, ons was cool. Ons was cooler as Naas Botha, en ten minste so cool soos Glenda Kemp. Ons is raakgesien deur die internasionale media, en verskeie oorsese publikasies en TV-programme het brokkies nuus oor ons uitgesaai. Dit was die eerste keer dat ek die internasionale hoofopskrifte gehaal het sedert ek ’n paar jaar tevore waves gemaak het in die Franse koerant Le Monde toe die redaktrise van ’n literêre magazine aangekla is onder die Wet op Godslastering nadat sy ’n gedig van my geplaas het. Tydens die toer is ons gepla deur die polisie. My pos is deurentyd onderskep. Ek is ten minste een keer ondervra. Volgens Dirk was daar ’n insident met traangas by die konsert op George, waar ’n Duitse TV-kanaal ons kom verfilm het. Ek het geen traangas agtergekom nie, maar dalk was ek te stoned om te besef wat aangaan. Volgens gerugte was van ons Kombi’s se bande stukkend gesny. Ek was nog nie die slagoffer van sulke polisie-inmenging in die Nuwe SuidAfrika nie, en ek hoop dit gebeur nooit nie. Tydens die toer is ’n interessante punt van kritiek geopper deur die feministiese jazz-folk-sangeres Jennifer Ferguson. Hoewel sy ’n vriendin van ons was, en ook deel van die anti-apartheid crowd, het sy ons in ’n koerantonderhoud van manlike chauvinisme beskuldig.

“The Voëlvry tour is all about big cock rock,” het sy beweer. Ek dink ek weet waar sy hierdie idee vandaan gekry het. Die enigste vroulike lid van ons spannetjie, die sangeres Karla Krimpelien (in werklikheid was sy die bekende sangeres Tonia Selley), wat backing vocals gedoen het vir die Gereformeerde Blues band, is blatant gebruik as die vroulike sekssimbool van die toer. Sy het met karige kleredrag op stage verskyn en uitlokkende bewegings gemaak. Wat Jennifer nie in gedagte gehou het nie, was die feit dat Tonia, met die uitsondering van die kitaarspeler Willem Möller – met wie sy later sou trou – waarskynlik die enigste lid van die hele toergroep was wat enigsins emosioneel volwasse was. Sy was self ’n sterk feminis, en tog het dit nie gelyk asof haar eie sexy image haar gepla het nie. Dit was ’n rol wat sy gespeel het met ’n groot mate van professionele detachment en ironiese selfspot. Ons was almal ontsettend bang vir haar, en nie een keer tydens die hele toer het enigeen van ons ’n move op haar durf pull nie. As ek vandag terugdink aan Tonia, kan ek nie help om haar people skills te ireer nie: die manier hoe sy dit reggekry het om in te blend as “een van die manne”, ten spyte van die feit dat sy wêrelde van ons verwyder was. Selfs ’n groter pluimpie kom haar destydse boyfriend toe, ’n chubby-faced Joodjie met ’n Engelse privaatskool-agtergrond en ’n double-barrel-van, wie se taak dit was om saam te ry en die toer te dokumenteer in samewerking met die fotograaf Steve Hilton-Barber. Hierdie saggeaarde, intellektuele mannetjie het actually die guts gehad om saam met sy sexy girlfriend te toer in die geselskap van ’n groep warmbloedige macho rock ’n roll-warriors soos ons! Haar stage act het hom skynbaar ook nie in die minste gepla nie. Tot vandag toe kan ek nie help om te wonder of die sorgvrye manier waarop hierdie couple die druk hanteer het die resultaat was van ’n ongelooflike innerlike fokus, of iets anders – bloot fantastiese toneelspel? – nie. Ek is wel in die besit van ’n rare foto, geneem deur Steve Hilton-Barber op ’n spontane oomblik, van Tonia en Willem Möller wat saam sit en jêm backstage – alleen, met Tonia se boyfriend nêrens in sig nie – en met oop laggende monde ’n private grappie deel. Dis een van die mooiste foto’s wat ek besit. Dis ook feitlik die enigste foto uit my versameling van sowat vierhonderd ou Voëlvry-foto’s, die meeste van hulle backstage geneem deur Steve Hilton-Barber, waarop niemand stoned, moeg, disillusioned of iesegrimmig voorkom nie.

Is dit waar hulle die eerste keer begin verlief raak het? wonder ek. Het hulle dalk daar al begin besef dat hulle soul mates gaan word? Eendag moet ek vir Willem die foto e-mail en hom vra. Die beste Hilton-Barber-foto van almal is ’n foto van my vrou. Van Kannetjie. Sy was toe nog op skool en was deel van die crowd in die Windhoek-teater die aand toe Steve sy kamera in die rigting van die gehoor gewys en blindelings die knoppie gedruk het. Sy sit in die tweede ry van voor af. Sy is vyftien jaar oud. Sy sit tussen twee van haar boyfriendjies. Sy is beautiful. As ek maar daai aand geweet het die liefde van my lewe sit enkele meter van my af terwyl ek, met my lyf vol pyne en toe-oë en uitgefreak en moeg, besig was om my solo-lovesongs vol vloekwoorde te sing tussen droëlipslukke kak rooiwyn deur … Ek sou alles gelos het, ek sou na haar gevlieg het, ek sou my kop in haar skouerholte ingedruk het, ek sou nie ’n enkele tree verder gegee het op die hartbreek-rock ’n roll-paadjie nie. Maar die tyd was nog nie reg nie. Die hartseer was nog nie verby nie. Die karma was nog nie afbetaal nie. Die Kombi’s moes nog ry… en ry… en ry. Vir jare en jare wat toe nog voorgelê het. Hoekom publish jy nie hierdie twee foto’s in hierdie boek nie? vra iemand my. (Ja, ek het actually die vraag gehoor.) En ek sê: fok julle. Dis private property. Ek moet darem iets vir myself hou, anders kry ek eendag gate in my dikderm of iets, soos daai wotchimikollit-dude met sy rooi helikopter.

Op die ou end was daar niks meer serious girlfriends nie, niks meer distractions nie, niemand anders as ek, my liedjies en my vriende nie. Ek kon glad nie praat met enigiemand buite ons groepie mense wat op toer was nie. En die mense met wie ek wel kon praat, was gedurig aan die stry met mekaar, en ek met hulle. Selfs toe ons nog net een Kombi oorgehad het, voor hy ook afgeskryf is, al rollende in die straat met ons en al ons sound equipment en groupies binne-in nadat ons geblindside is deur iemand wat deur ’n rooi lig gejaag het; selfs nadat ons alle hoop opgegee het op ’n normale lewe soos die mense daar buite, het ek teruggetrek, altyd teruggetrek in myself, in my dop van vrees; die kokon waar niemand my weer kon seermaak nie, waar niemand kon deurbreek om my verder af te breek … of my te red met haar liefde nie. Ek sou later hierdie gevoel probeer beskryf in my liedjie “Mercy Me” (op die album Bloedrivier):

I was born in blood and darkness On the bad side of the street My family were renegades Couldn’t hear the different beat There’s a door which is salvation And a ageway to hell But I’ve got no-one to rely on No-one to wish me well

Ek was onder beleg, vier-en-twintig uur per dag, want selfs in my drome het my fans my kom jaag, my eie gemaskerde self het vir my gegrynslag, die hel was altyd op wag om die draai, gereed om my finaal op te fok, of, erger as die hel, die werklikheid, die vreeslike aaklige werklikheid wat altyd gereed was om my in te sluk.

Ons sou aanhou toer vir nog ten minste sewe jaar. Die sewe vet jare was verby, die sewe maer jare het voorgelê. Die meeste ander ouens is huis toe, terug Yeoville toe, maar ek en Dirk kon nie ophou nie. Ons het ander Kombi’s gekoop, ander bands saamgestel, nuwe tromspelers en baskitaarspelers en ouens wat riffs en backing vocals kon doen en enjins regmaak en posters opplak. Ons is op en af en kruis en dwars deur die land oor en oor en oor, want dit was al wat ons op die ou end kon doen. Maar een oomblik staan uit, helder soos ’n vakansieskyfie, of ’n video-clip op YouTube. Die laaste aand van Voëlvry. Ons is op pad terug van iewers af – die lughawe? – ’n konsert? – en in die verte sien ons vir die eerste keer weer die liggies van ons stad, die toring van Hillbrow. En ons weet dis verby. Hierdie deel van die waansin, ten minste. Ons weet, daar voor wag Rockeystraat se Pitashops en The Harbour Café en ons eie beddens en die strate wat ons ken en die plekke waar ons van môre af, ten minste vir ’n rukkie, weer anoniem kan wees, kan rondsluip soos die hobo’s wat ons eintlik is … Dit is skielik stil in die Kombi. En dan hoor almal dit. ’n Lang, uitgerekte hondehuil. Dis Piet in die voorste asiersitplek, sy kop hemelwaarts gerig, wat tjank en tjank, en tjank, oë styf toe, leë bottel whiskey desperaat vasgeklou in albei hande. Dit was sy laaste tjank as hond. Die volgende dag, toe ek hom in Rockeystraat raakloop, was hy weer ’n mens.

op my knieë voor madiba

Só getraumatiseerd het ek gevoel nadat ek hierdie laaste klompie bladsye geskryf het dat ek, vir die tweede keer tydens my werk aan hierdie boek, eers alles moes staak. Tussen die vorige paragraaf en hierdie een is daar ’n gaping van ’n hele paar maande. Ek was eintlik van plan om hier ’n hele hoofstuk af te staan aan verdere mymeringe oor die betekenis van die toer self (hoewel ek reeds heelwat daaroor gemymer het in vorige hoofstukke), wat dit vir later geslagte beteken het en nog sal beteken, maar op die ou end wou niks van daai uitkom nie, en het ek besluit: genoeg is genoeg. Die boek is ongelukkig nog steeds nie verby nie. Daar was nog baie kak en hare sedertdien. Soos die kak en hare wat hierdie kak en hare voorafgegaan het. Tussen die kak en hare het daar ook nou en dan iets wonderliks gebeur. Nelson Mandela is vrygelaat op die elfde Februarie 1990. Hoewel Suid-Afrika nog nie demokraties was nie, het die winde van verandering onder president De Klerk al sterker begin waai. Ek was op my knieë voor die TV die dag toe Madiba uit die tronk gestap kom, hand aan hand met Winnie. Dit was ’n grootse oomblik. Ons het almal geweet dit gaan gebeur, maar ons het nie besef dit sal so gou na Voëlvry al gebeur nie. Ons was bang hulle los dit te laat, dat hy eendag in die tronk sou sterf van ouderdom, maar hy het nie, en tot vandag toe is hy, lewend of dood, ’n simbool van die beste wat ons in Suider-Afrika kan bereik. Tydens die maande voor Mandela se vrylating het ek my eerste rock-album opgeneem, en ’n paar shows gedoen met ’n rock-band. (Dit was een van die wonderlike dinge wat gebeur het. Al was die band se naam Die Kakkerlakke.) Ons het gerock. Ons het tot in die Kaap gaan speel (’n double bill in die Café Royal saam met Robin Hawkins en Willem van der Merwe se funky kabaretgroep, Artvark). James was in Die Kakkerlakke, en ook Carl

Raubenheimer, vroeër van Corporal Punishment. All over was ek in goeie geselskap. Nog ’n nice ding wat gebeur het, was dat die veteraanliedjieboer Anton Goosen, wat in die sewentigs feitlik manalleen verantwoordelik was vir die Musiek-enLiriek-beweging, hom ten gunste van ons rebellie uitgespreek het. Dit het nie net by praat gebly nie; hy het summier daad by die woord gevoeg en op eie houtjie ’n reusagtige Afrikaanse rock-fees buite Pretoria gereël. As gevolg van die toenemende mediadekking het al hoe meer nuwe jong Afrikaanse bands na vore gekom. My eie rock-album, Niemandsland, was een van die hoogtepunte van my career. Dit was die eerste keer dat ek behoorlik in ’n studio gaan sit en werk het aan ’n konsep saam met ander musikante. Dit was nog steeds nie dieselfde proses as wat ouens gewoonlik in ’n studio volg nie – die opnames was alles live; ons het as orkes saamgespeel. Maar onder leiding van James is daar heelwat voorstudie gedoen: hy het volledige blusiek en arrangements uitgewerk vir elke song, en dit vir die ouens geleer. Ek kan nie onthou wie al die ander musikante in die studio was nie. Ek onthou net dit was ’n ongelooflike ervaring. Ek weet Hanepoot was daar, en ek dink Kerkorrel het op party tracks kom keyboard speel. Niemandsland – so genoem uit erkentlikheid teenoor Bernoldus Niemand, destyds en ook vandag in my oë die vader van Afrikaanse rock – het nuwe songs bevat, gatskop-songs, songs waarop ek trots was, songs wat ek geskryf het net voor Voëlvry, dikwels tydens kort vakansies in die Kaap. Nie dat daar baie geld of tyd was om heen en weer te reis tussen die Kaap en Joburg in daai dae nie. Soms het ons sommer geryloop. Ek en Hannelie, die girl wat die T-shirts en stickers verkoop het op die Voëlvry-toer, het een keer af geryloop. ’n Ander keer was dit ek en Tjaart. Ek dink dit was die laaste nice ding wat ek en Tjaart saam gedoen het. Nie alles wat gebeur het in daardie tyd was ewe nice nie.

My LSD-trip by Houtstok was ook nie nice nie. Dit was aaklig. Dit was die eerste keer dat ek op LSD getrip het tydens ’n show. Daar was drie-en-

twintigduisend mense voor my. Ek en Valiant Swart het saam ’n byna onherkenbaar swak weergawe van “Ek haat ou tannies” gedoen. Ek was verskriklik uitgefreak. In die middel van die song het ek naarstiglik vir Valiant gefluister om sy Voëlvry-lapelwapentjie af te haal omdat ek bang was dit kan ’n teiken wees vir skerpskutters. Valiant Swart was een van ’n nuwe geslag rock-kunstenaars in Afrikaans wat na vore gekom het met die Houtstokera. Die ander groot naam wat met Houtstok ontpop het, was ’n band met die naam Joos Tonteldoos en die Dwarstrekkers. In die New York Times se berig oor die Houtstokkonsert is hulle genoem “Joos Tinderbox and the Squabblers”. Joos se regte naam was Paul Riekert, en hy sou later die brein wees agter die industriële trash-metal band Battery 9. Toe ek so vier jaar gelede weer met Valiant Swart ’n duet doen, maar onder totaal ander omstandighede, het ek vir die eerste keer weer werklik onthou hoe verskriklik erg Houtstok was. Die geleentheid vir ons duet so vier jaar gelede was die Huisgenoot-Skouspel, waar ek en hy sy liedjie “’n Jaar in die son” saam gesing het. Toe was nie een van ons op drugs nie. Agter ons het ’n volle simfonieorkes gesit. Daar was vlieënde TV-kameras naby die plafon rond. Die skare voor ons was bankvas Afrikaanse nukluêre gesinne met kortmouhemde en geparfumeerde bloeses so ver soos die oog kon sien. Hierdie keer was dit Valiant se beurt om vir my iets te fluister toe ons op die stage gaan staan. Al wat hy gesê het, was: “Dude, ons is in die Superbowl!” Op my album Niemandsland was daar ’n vriendskaplike liefdesballade, “Lisa se klavier” (geskryf vir ’n meisie in die Kaap met wie ek ’n hegte semiplatoniese vriendskap begin het). Daar was ’n song wat ek eenmaal op ’n kasset in Kerkorrel se flat vergeet het en wat hy gesmeek het ek moet opneem: “Onder in my whiskeyglas” (toffie vir die teorie dat Kerkorrel songs gesteel het van ander ouens se kassette). Daar was die epiese “Swart September”, ’n collage van verdraaide poësie uit Groot Verseboek, ’n lied wat reeds bekendheid verwerf het tydens my konserte saam met Ralph in die Black Sun. Daar was sterk rockliedjies soos “Kaalvoet oor die Drakensberge”, “Blond en blou” en “Liefdeskwela”. “Liefdeskwela”, ’n kwela-lied met ’n rock-inslag, was myns insiens die beste snit op die album, en dis steeds relevant, hoewel niemand dit vandag meer onthou nie:

’n Land met lig wat netjies pas Soos blokkies gekleurde glas In ’n etniese ou katedraal … ’n Land vol kleure van die reënboog

(Dit, byna ’n dekade voor Biskop Tutu die term “reënboognasie” sou coin!) Niemandsland was die eerste werk wat verskyn het onder my nuwe stage-naam, Koos Kombuis, tot groot ontsteltenis van Afrikaanse uitgewers van my boeke, wat my tot op daardie stadium probeer bemark het as André Letoit. Om die sout verder in hul wonde te vryf, sou ek nie lank daarna nie by ’n klein Kaapse uitgewerytjie ook ’n boek uitbring onder my nuwe naam, en nogal in Engels – die futuristiese feministiese parodie Paradise Redecorated. Dit het wondere gedoen vir my aansien onder nie-Afrikaanssprekendes, maar sou ongelukkig ’n wig indryf tussen my en James, wat vies was omdat ek die hoofkarakter in die boek toevallig James genoem het, sonder om erkenning te gee aan hom. James se irritasie met my was miskien wel ietwat bisar, maar dis ook ’n algemeen bekende feit dat ek nie baie goed was wanneer dit gekom het by erkenning gee aan ander se intellektuele property nie. My nuwe naam, Koos Kombuis, was byvoorbeeld ’n direkte klap in die gesig van Marcel van Heerden, wat pas die vorige jaar ’n briljante nuwe konseptuele rockgroep met die naam Koos op die been gebring het. Ek besef spyt kom te laat, Marcel, maar ek is nogtans fokken sorry dat ek so aanmatigend was. Fok. Gepraat van geleende buzz-words: daar was natuurlik gemengde gevoelens onder ons voorosse van die rebellie toe Anton Goosen skielik in die media aankondig dat hy ’n Afrikaanse rock-fees buite Pretoria gaan reël, en dat hy dit Houtstok gaan noem (die naam Houtstok, het ons gevoel, was ’n bra lamlendige

nabootsing van/woordspeling op die Amerikaanse Woodstock-fees.) Be that as it may, die fees was op die ou end goed gereël, dit het ’n moerse skare mense getrek, en dit was baie verteenwoordigend. Almal wat iemand was, was daar, van Piet Botha met sy band Jack Hammer tot Anton Goosen self met ’n splinternuwe rock-band (wat hom heeltemal anders laat klink het as in die Musiek-en-Liriek-era). Selfs Jennifer Ferguson het haar trots in haar bra gedruk en kom saamsing! Almal was verras, selfs ons, oor hoeveel nuwe talent daar ewe skielik oornag opgeskiet het op die sogenaamde Alternatiewe Afrikaanse akker. Van die nuweling Valiant Swart het ons in die binnekring reeds toe al geweet – hy was immers een van die outjies wat destyds saamgesquat het in my eerste flat in Marlene Mansions en hy het ook ’n kort verhouding met Marlene self gehad, iets waaroor ek en hy tot vandag toe verskillende stories vertel. Volgens Valiant was Marlene ten tyde van hul eerste ontmoeting my ex. Eintlik was sy nog my girlfriend, en het ek Marlene slegs aan hom voorgestel as my ex omdat sy my gevra het of sy ’n kort affair met hom mag hê. (Wie was ek om ’n nice girl soos Marlene toestemming te weier?) Nog ietsie oor die vriendskap tussen my en Valiant Swart: Ek het Valiant reeds jare tevore in De Akker op Stellenbosch ontmoet. Valiant is een van daardie rare ouens wat nooit lyk asof hulle ouer word nie. Vandag is hy oor die veertig, maar hy speel steeds die rol van ’n jong hartebreker op TV-sepies, want hy lyk twintig. Toe ek hom ontmoet het, was Valiant nog ’n jong studentjie op Stellenbosch. Hy het toe sowat twaalf jaar oud gelyk. Hy het my in die kroeg vasgegryp en my gedwing om daar en dan na ’n liedjie te luister wat hy sopas geskryf het, sommer netso, sonder kitaarbegeleiding. Die woorde van die liedjie was:

Anyway Alex Jay Het saam met my Op die aerie gery Anyway …

Dit het hoegenaamd nie sin gemaak nie. Ek was dadelik gek daaroor. Valiant was ook, in later jare, die skepper van die tydlose gesegde “a friend in weed is a friend indeed”, en sy drankie van keuse was Mellow-Woodbrandewyn. Cheap stuff, maar gesond. Fok. Ek kan die aaklige LSD-trip by Houtstok nie uit my gedagtes kry nie. Ek dink ek is besig om ’n flashback te kry. Van toe ek na die tyd teruggery het Yeoville toe saam met my fancy Engelse girlfriend Trudy. O hel, nee. Ja. Yes. Yessss! Bright lights, bright lights, a myriad of bright lights, coming straight at me, I am holding on to the door handle on the enger side of Trudy’s car, frantically trying to unfry my brain, but the LSD is whirling around inside my skull, my ts aching, my lips dry, it’s been one hell of a party, the party was called Houtstok, it was Anton Goosen’s idea, a couple of thousand (some say 23 000) young Afrikaans people all gathered together on this farm outside Pretoria, Chateau Something-or-Other the place was called, Chateau Something-or-Other because there was a castle on the farm, a real live castle with flags and stone walls and dark dingy little nooks and crannies and long, frightening corridors leading nowhere, they gave us two rooms in the castle, for my band and me (or was it someone else’s band?) Did I play solo or with backing? I can’t now, all I is how terrified I was of getting on stage, it was the first time I had done a gig high on acid, I came on just after the Briels (whose idea was it to invite the fuckin’ Briels?), that was just in time for I was backstage at the time trying to buy Ouma Briel’s T-shirt off her back, so I was thirsty and I took a sip from an empty Coke can filled with cigarette butts and ash that someone had left on one of the speakers, but let’s not talk about that, interesting thing was that Trudy was there, Trudy the millionaire’s daughter, a white girl if ever I saw one, straight as hell, she’s going to end up wanting to marry me as soon as I’m sober enough, I’d better not get sober soon, we have just made love in an empty room in the castle surrounded by knights in armour, or empty suits of armour standing around and not moving, not even winking their visors (am I imagining that?) because this is how it worked, the management gave us two rooms, but at the beginning of the festivities like typical junkies we all moved into one room, and listen here, we fucked up that room horribly, not because we wanted to be like the Stones on tour or anything, it just happened, within an hour

of our arrival there were broken bottles in the toilet, the paintings on the walls had been smashed, glass broken, etc., most of us missed the entire rock festival except when it was our cue to go and play, so I took a cap of acid half an hour before I was supposed to go on, terribly bad timing, didn’t know Anton Goosen was going to switch me around with the Briels (who the fuck invited the Briels, anyway?), so I started tripping half-way through my set, tripping seriously, I saw the entire audience in front of me (all 23 000 people) contract and expand like a gigantic multi-headed organism, FREAKOUT!, and (who invited the Briels? Why the Briels?) and when I had finished several of my ex-girlfriends were lined up backstage all wanting to marry me or fuck me right there or discuss certain insecurity issues we might have had in the past (I was in no mood for discussing aforementioned issues as you may have guessed), so I sort of went eeny meeny miny mo and I picked Trudy (because we had slept together only once before as far as I could , it had been the afternoon or morning Nelson Mandela was released from jail, I guess ‘slept’ isn’t actually the correct word because we had been wide awake, I did Trudy on the carpet in her flat in Yeoville in front of her TV set because I really wanted to see Nelson Mandela walk out of jail, after all I had waited for that moment all my life, Trudy was oblivious for some or other reason, probably not as politicised as I was, and as Trudy was sighing and heaving underneath me I managed to keep one eye on the TV just in time to see Mandela and Winnie holding hands on this dusty stretch of road, this long walk to freedom in front of the cameras with the commentators getting all misty-eyed and dramatic, what does Toast Coetzer call this kind of situation? “… in our ongoing struggle to understand women”) (I still maintain that Mandela should have written one more book, a book spilling the beans about his failed relationship with Winnie, he should have called it The Struggle is my Wife or something epic like that) (speaking of which, who the fuck invited the Briels?), (so to cut a long story short, the only thing I about Nelson Mandela’s release from jail is the horrible carpet-burns I had on my knees for days afterwards), “How far still, Trudy?” I ask in a state of panic, and she says It’s just a short drive my love and I think SHIT SHE’S GOING TO WANT TO MARRY ME WHEN WE GET THERE, AND SHE WON’T UNDERSTAND WHY I’M NOT GOING TO JUMP AT THE OPPORTUNITY WHAT WITH HER DAD BEING A MILLIONAIRE AND EVERYTHING (I THINK HE MADE HIS MONEY PUTTING DEAD CHICKENS INTO PLASTIC BAGS BUT THAT’S BESIDES THE POINT) PROBLEM IS I ACTUALLY REALLY LIKE TRUDY, IT WOULD BE SO NICE BEING FRIENDS WITH HER, LIKE I’M FRIENDS WITH HER SISTER CINDY WHO IS ALSO BEAUTIFUL AND ALSO A MILLIONAIRE’S DAUGHTER (POSSIBLY THE SAME MILLIONAIRE)

THOUGH FOR SOME REASON OR OTHER I’M NOT INTERESTED IN CINDY IN THAT WAY AT ALL, THE LAW OF ATTRACTION IS SUCH A WEIRD THING, which reminds me, now I what happened and how we managed to get that pristine room in such a perfect condition, the beds all made, and that in a hotel fully booked, it was our band’s other room, the one we had forgotten about when we all moved into the first room ? (and started smashing things, et cetera), oh fuck, Trudy, get me home, oh Trudy, I know it’s just a short drive, but get me home, take me home tonight, take me away from these lights, these stage lights, millions of them, for I can see my future stretching out ahead of me, and it’s never going to stop, never going to stop, never, never, never, never ever (for the last fuckin’ time, who invited the fuckin’ Briels?) Fok. Fok. Fok.

Anyway, ek is nog nie klaar vertel van Valiant nie. Ek onthou een middag toe ek en Valiant saam met Marlene in haar flat in Sunnyside, Pretoria (wanneer het sy dan in Pretoria gebly? ek dog sy was heeltyd saam met ons in Marlene Mansions?) sit en Mellow-Wood drink het toe ons eensklaps besluit het ons moet vir Jeremy Taylor bel. NOU. Jeremy Taylor was een van die eerste Suid-Afrikaanse sangers van rowwe liedjies. Soos Des Lindberg, het hy die establishment uitgedaag. Beide ek en Valiant het hom onthou uit ons kinderjare, en meteens was dit DRINGEND noodsaaklik om met die ou te praat, want ons wou vir hom vertel dis eintlik HY wat sit agter die hele Alternatiewe Beweging, weet hy dit? Ons het drie dinge nie in gedagte gehou nie. i) Daar is niks ergers vir ’n gevestigde kunstenaar as om dronk oproepe van laities iewers uit ’n flat te kry, veral nie drie-uur op ’n weeksmiddag nie. ii) Jeremy was nie meer so jonk nie; hy sou dit beslis nie waardeer nie. iii) Boonop het Jeremy nie te lank tevore nie deur ’n morsige en hoogs traumatiese egskeiding gegaan met die aktrise Sandra Prinsloo, waarna hy homself na bewering vir ’n maand lank in ’n donker kamertjie in Wene

(Oostenryk) toegesluit het en net na operamusiek geluister het oor sy headphones (hoekom nie liewer Pink Floyd nie?), so hy was dalk spesifiek nie in die mood om die meriete te bespreek van “Ag Pleez Daddy” met Valiant Swart, Koos Kombuis en laasgenoemde se gemeenskaplike girlfriend Marlene, almal mense wat hy nog nooit in sy lewe ontmoet het nie.

Ewenwel, ons het nie by Jeremy self uitgekom nie. Dit was amper, though. Na ’n lang gesukkel het ons actually sy regte telefoonnommer gekry, maar toe ons rieme styfgeloop teen iemand wat beweer het sy is sy sekretaresse. Ek wonder nou nog wat sou gebeur het as ons wel sou deurgekom het na Jeremy toe. Sou hy ons uitgekak het? Sou hy die foon neergesit het? Of sou hy gedoen het wat ons naïewelik verwag het, en gesê het: “Wow, chaps, I’ve been waiting for a phone call like this all my life! Hang on a second, what’s your address? I’ll take it down right now, so that next time I’m in Pretoria, we can chill out together! Maybe we can even do a show together at some stage!! Do I hear the tinkling of glasses? What’s that you’re drinking? Mellowood brandy, you say? What a coincidence, that’s my favourite, too!” Wel, as Anton Goosen die Briels so ver kon kry om by Houtstok te speel, is enigiets seker moontlik … Soos my oorle’ vriend Tjaart altyd gesê het: “Hope springs eternal in the human balls.” Fok. Ewenwel, dit was die early nineties. ’n Bittersoet tyd. Om terug te keer na Niemandsland (enough about everyone else, let’s talk about me again); dit het die Afrikaanse mark soos ’n bom getref. Tydens die photo shoot vir die cover design het ek ’n pruik gedra van swart dreadlocks, spesiaal vir my gemaak deur ’n Sjinese meisie wat naby Hannelie in Yeoville gebly het. Die meeste tracks is oor die radio verbied. Ek kon nie vir beter publisiteit gevra het nie (watter regdenkende mens luister anyway na die radio?). Almal het gerave. Skielik was ek ook ’n rocker, soos Bernoldus Niemand en Johannes Kerkorrel. Ons het probeer om ’n TV-interview gereël te kry, selfs persoonlik ’n copy van die album SAUK toe gevat, maar toe Ollie Viljoen die foto’s van my

sien met dreadlocks aan, het hy sy voet dwars gesit en ons weggestuur. Toe ek weer van Ollie hoor, toe doen hy moderne boeremusiek saam met Valiant. The times they are a-changing. Nou ja. Na die vrylating van Nelson Mandela het die son van vryheid en demokrasie stadig maar seker oor Suid-Afrika verrys. Ons was nog nie vry nie (veral nie die radio- en TVstasies nie), maar soos ek gesê het, die winde van verandering het reeds gewaai, en was besig om al sterker te word; dit was besig om ’n suidooster te word. Dit herinner my, ’n paar jaar gelede het Charles Fryer wat toe nog by Tafelberguitgewers was, vir my ’n fotostaat van die oorspronklike script van Piekniek by Dingaan gepos. Op die eerste bladsy het hy in sy klein, netjiese handskrif geskryf: “Die winde van verandering waai deur dié stuk.” Na ’n kort soektog het ek vanoggend weer daardie teks gevind wat Charles vir my gestuur het. Dit was die hele tyd in die onderste laai van my lessenaar. Sedert Charles dit vir my gepos het, het ek dit nog nooit oopgemaak nie, maar dis duidelik dat ek op ’n stadium lank na die voorblad gesit en staar het, want op die voorblad is twee perfekte ronde vlekke; een rooiwynvlek en een koffievlek. Story of my life. Terwyl ek so staar na die vergeelde ou voorblad (ek het nie besef fotostate word geel met ouderdom nie?) met die twee vlekke op, dink ek terug aan daardie wonderlike eerste week in Grahamstad, toe ons play vol sale getrek het, en toe ek vir ’n kort rukkie bekend gestaan het as die skrywer van ’n moerse suksesvolle toneelstuk. Toe ek deur die strate van die dorpie gestap het met my kop omhoog, dik gerook, toe ek meisies opgetel het left, right en centre (dit was voor die seksuele vervreemding van die Voëlvrytoer my sou bekruip), toe ek gevoel het soos Bertolt Brecht, toe ek opgetree het soos die kroonprins van SuidAfrikaanse teater. Ek besef hoekom ek nou, na al die jare, vir die eerste keer vrede in my hart gekry het oor die lot van my play. Want ek besef nou al die drama en kak en hare was deel van die surrealisme van die teks. Die toneelstuk Piekniek by Dingaan was ’n teks wat ontwerp was om te “implode”. Dit was die eerste hoofstuk van Voëlvry, die stukkie waar die hoofrolspelers voorgestel word en die begin-credits rol. Dit was die panning shots. Almal wat aan daai script geraak het, is gedwing om ook mee te doen aan die nadraaie, die tragikomedies, die bisarre sameloop

van omstandighede wat gesorg het dat Piekniek by Dingaan, die toneelstuk, op die ou end nie net live theatre geword het nie, maar homself ook sou uitwoed op die voorblaaie van koerante en, eindelik, op die highways en byways van SuidAfrika en in die bewussyn van gewone mense, ja, selfs mense wat niks weet van kuns af nie. Dalk was dit so bedoel van die begin af. Dalk het ons almal dit heimlik geweet: ek, Kerkorrel, Dirk, selfs Marthinus. Piet. Hanepoot. Die hele skorriemorriekaravaan. Ek maak die manuskrip van die Piekniek by Dingaan-teks oop, vir die eerste keer sedert Charles dit vir my gestuur het. Op bladsy 48 lees ek toevallig:

Van Tafelberg tot in Transvaal Loop hensoppers weer deesdae kaal En is jy wit, bruin, swart of kerrie Kak almal innie symste taal.

En skielik besef ek hoe gatvol ek is vir al daai shows in die Superbowl. Van al die Huisgenoot-Skouspele en goeters waaraan ouens soos ek en Valiant skielik deesdae moet deelneem. Natuurlik kan ek nie rêrig teruggaan na daardie vroeë jare nie. Ek is te oud, ek kan nie die punch vat nie. Ek is ’n afgetrede punk. Ek is Jeremy Taylor, afgetree met sy nuwe vrou en vyf kinders iewers op die platteland van Wallis. Ek is Barry Ronge met ’n tattoo, Keith Richards met ’n annuïteitspolis. En dis fine. Ek wil dit nie anders hê nie. Maar ek verstaan ook nou, in retrospek, vir die heel eerste keer, hoekom dit ons nie baie lank gevat het na die Voëlvrytoer voor ons weer die pad gevat het nie.

Dinge was besig om te formeel te raak. Toe al. Toe mense Kerkorrel begin sien by techno-paarties waar hy shoulders rub met reps van Gallo en die South African Who’s Who, toe scheisters van wie ons nog nooit gehoor het nie die een Houtstok na die ander probeer reël, toe elke Jan Rap en sy maat Afrikaanse songs met ’n drumbox en ’n paar stout woordjies in probeer record, toe “Alternatief” aanvaar word as ’n amptelike genre in die galery van Afrikaanse style, toe het ons eindelik by die punt gekom waar Dirk sy Kombi gelaai het, waar ons nuwe ouens begin audition het om te help kitaarslaan, en waar ons weer die troostelose afstande van die Suider-Afrikaanse highways opgesoek het. Skouer aan die wiel. Soos voorheen, maar minus die hype. Almal het ons afgeraai. Die I Ching het gesê ons moenie. Kerkorrel, James en die res wou nie meer saam nie. Ons was die Bittereinders, die Dorsland-rockers. Valiant was die meeste van die tyd wel by. Soms het ek en hy sonder Dirk getoer, soms saam. Dit was die begin van die wildernisjare. Dit was baie bitter en fokkol soet.

Dis toe ons met die bakkie oor die kruin van Sir Lowryspas ry in die lig van die volmaan – wanneer was dit, 1991 of 1992? – dat die visioen my gevange neem. Ek lê agter in die bakkie tussen Perie en Wikus, styf soos sardientjies onder ’n enkelkombers in die bittere koue, ons is op pad terug van ’n byna rampspoedige gig by die Grahamstad-fees, die mense by Grahamstad het vir my hierdie pragtige solo-venuetjie gereël waar ek kon kom kitaar speel en my subversiewe liedjies sing, want ek was mos famous in Grahamstad en hulle het vir my ’n kamer in ’n kommune gereël om in te bly vir die duur van die fees, tussen leftystudente wat nie in God glo nie en een keer ’n week ’n dagga-t rook en dink hulle is moerse cool en slim, en ek het vir die organisers gesê, is dit oukei ek bring ’n paar ekstra musikante saam, en hulle het gesê dis oukei, en ek het vir die ouens by die kommune gevra, is dit orraait as ons partykeer ’n dampie slaan, en hulle het gesê natuurlik is dit oukei, maar toe daag ek by die venue op met die HELE Valiant Swart band en dis skielik ’n double bill en AL ons groupies van Stellenbosch kom hang elke aand daar uit en party bring hulle slaapsakke saam en wil sommer uit op die venue se vloer, so omskep ons toe die stil kabaretvenue in ’n harde rock-venue vol weird mense en metal-heads, en nie net dit nie, ons pull almal in (behalwe dié wat op die venue se vloer uitge het) by hierdie een kamer in die kommune tussen die God-lose slim studente wat dink hulle is baie cool, sowat twaalf van ons, en Acid Alex is daar met sy girlfriend, hy is pas terug uit die tronk waar hy vir manslaughter of iets was, toe nog sonder sy voortande en vol tattoo’s, en toe die liberale slim Godlose studente die eerste oggend kom inloer by my kamer om te hoor of ek lekker geslaap het, toe’s daar hierdie kakhuis vol vreemde mense en toe sit Alex daar kaalbolyf in die middel van die mat met ’n berg dagga voor hom, omtrent ’n kruiwa vol, met ’n straatwaarde van etlike duisend rand, en hy’s besig om dit in plastiekbanksakkies te verpak met die doel om te verkoop tydens die fees, hy’t die kamer waar ek bly in die studentekommune in ’n smokkelhuis omskep, die studente was te skytbang om te kla, want Alex was duidelik nie die soort ou met wie jy sukkel nie, en vir die res van die fees het die Godlose studente benoudeboude weggekruip in hulle kamers, daar was ’n onophoudelike toe-loop van kliënte na my kamer, tot Anton Góósen het daar kom score, almal het geweet daarvan, dis ’n wonderwerk die cops het ons nie gebust nie (op daardie stadium was die South African Narcotics Bureau of so iets se hoofkwartier mos in Grahamstad), en dit was maar net een van die avonture van hierdie afgelope toer, Dirk weet nie wat hy hierdie keer gemis het nie, hy moes sy Kombi gebring het, op pad Grahamstad-fees toe het ons een aand nie slaapplek gehad nie, toe ry ons Vermaaklikheid toe (dis ’n dorp), breek ’n leë huis se ruit uit en slaap almal daar,

en los die volgende oggend ’n briefie vir die mense “Piet Skiet was hier” (want Piet Skiet was toe on the run, sien), en dit was on the whole ’n geweldig stresvolle tyd al moet ek dit self sê, en nou is ek moeg en vaak en verlang ’n stil uneventful life met ’n pensioenfonds en ’n effektetrust en dieselfde vrou wat elke aand by my lê onder skoon lakens al klink dit boring, en dis FOKKEN koud agter op ’n oop bakkie in die middel van die winter, en die volmaan gee my heimwee, maar soos ek sê, toe ons so oor die tip van die berg move, en voor my sien ek uitgestrek soos ’n Krismiskombers DIE LIGGIES VAN DIE HELDERBERG, MET SOMERSET-WES EN DIE STRAND EN GORDONSBAAI IN DIE VERTE, TOE SÊ EK VIR MYSELF: EENDAG, AS AL HIERDIE KAK VERBY IS, IS HIER WAAR EK GAAN TROU EN SETTLE EN BLY EN NOOIT WEER INBREEK IN VREEMDE HUISE OF OP ’N FOKKEN ROCK ’N ROLL-TOER GAAN NIE. En dit was ook so. Sela. Dit was ons destiny. Dit was ons karma. Dit was ons afspraak met die Duiwel op die kruispad tussen Gansbaai en Gomorra. Dit was die wildernisjare. Fok. Fok. Fok. Fok. Fok. Fok.

die wildernisjare

Dit is onmoontlik om die wildernisjare as ’n straightforward, chronologiese storie te vertel. Dit is natuurlik wel moontlik om dit in ’n historiese konteks te plaas. Saam met die Voëlvry-toer maak die wildernisjare deel uit van die era in my lewe waarna ek graag verwys as “Die tyd van die Kombi’s”. Die Voëlvry-toer is die eerste beweging van hierdie era, en die wildernisjare die tweede beweging. Het iemand al ooit daai song van Wings gehoor, “Band on the Run”? Rêrig ’n kak song, ja. Maar ek onthou die album cover. ’n Kak foto, nog kakker as die song, maar dis hoe ek voel oor die wildernisjare. Gaan kyk vir jouself. Search die plaat op die Internet, kyk na die foto. Kry die idee. Nee wag, trash daai idee. Vergeet heeltemal van Paul McCartney, vergeet van Britse popmusiek, vergeet heeltemal van die hele musiekindustrie, en dink hieraan. Maak toe jou oë. Verbeel jou: ’n Treinspoor in ’n groen landskap. Nie ’n tropiese groen of mooi nie, sommer net groen. Hier en daar arm gehuggies langs die spoor. ’n Trein wat stadig op die spoor beweeg. Nie ’n moderne elektriese trein nie, nie eers die karikatuuragtige trein van Gods oordeel soos op Bob Dylan se Slow Train Coming-album-cover nie, maar ’n kleinerige treintjie, nogal quaint, ’n regte tjoek-tjoek-treintjie met rook wat uit sy skoorsteen rys. ’n Outydse trein. Die asierstrokke is van hout gemaak. Dis die Wildernis-trein. Natuurlik is Wildernis ’n actual plek – daar is ’n dorpie met so ’n naam, knus tussen mere en velde en strande, iewers tussen George en Plettenbergbaai. En buite Wildernis, ’n ent weg van die mere en strande, lê die klein gemeenskappie met die naam Serpentine. Die ganse nedersetting van Serpentine is ’n vervelige ry klein, vierkantige huisies reg langs die spoor. Ek weet nie wie deesdae in hierdie huisies tuisgaan nie, en of hulle hoegenaamd nog bestaan nie. In die middel-neëntigerjare was hulle egter ’n vergete hippie-

kommune, een van vele weggesteek hier en daar op die Tuinroete. Volgens gerugte – hoewel niemand wat destyds daar gebly het heeltemal seker van hul feite was nie – is die gemeenskappie oorspronklik gestig deur die folk-musikant Steve Newman met die bewonderenswaardige doel om die huise te vul met hardwerkende, vreedsame mans en vroue met goeie karma wat positiewe vibrasies moes skep vir ’n omtrek van ten minste ’n honderd kilometer in alle rigtings ter stigting en opheffing van die armoedige gehuggies van hierdie agtergeblewe deel van Suid-Afrika.

Opheffing was ’n konsep nie heeltemal buite ons verwysingsraamwerk nie, al was die woord nie deel van ons woordeskat nie. Wat ons immers reggekry het met die Voëlvrytoer was basies ’n paleisrevolusie binne Afrikanerdom. Ons het die Afrikaanse jeug wakker geskud uit hul Calvinistiese droom, en hulle voorberei op die onvermydelike kulturele en politieke veranderinge wat moes kom. Toe ons na Voëlvry aanhou toer, het ons met hierdie taak voortgegaan. Maar so lank het ons aanhou toer dat ons op die ou end begin kommunikeer het met ’n groep jongmense wat al van Voëlvry gehoor het, maar wat dit misgeloop het. Hierdie was ’n groep kinders met ’n eie identiteit en nuwe behoeftes. Die studente en tienderjariges wat vroeër na die Voëlvry-konserte kom kyk het, het nie vóór dit ooit Afrikaanse rock ’n roll gehoor nie; dit was vir hulle ’n totale skok. Hulle kon hulle dit nie eens verbéél nie. Die nuwe generasie kinders het egter grootgeword ná Houtstok en al die ander goedbemarkte publisiteitsfoefies wat gevolg het in Voëlvry se slipstream. Die idee van Afrikaanse rock kon hulle nie meer skok nie; hulle het dit vir granted geneem. Dis hoekom ons opvolgtoere minder reaksie in die pers ontlok het. Tog was ons baie effektief op ’n grassroots-vlak. Baie mense het in hul kommentaar op Voëlvry opgemerk dat die toer die begin was van ’n verstommende kulturele ontwaking onder jong Afrikaners wat voortduur tot vandag; ek besef nou, agterna, dat die werklike taak om jongmense te leer om ons voorbeeld te volg nie soseer tydens Voëlvry begin het nie, maar tydens ons onophoudelike toere regdeur die land in die jare na Voëlvry. Party van die ouens wat vandag groot sterre is, was skoolkinders wat ons gigs

bygewoon het in die jare tussen 1990 en 2000. Arno Carstens, om net een voorbeeld te noem, was ’n irriterende en adolessente lomp skoolseun uit Worcester se wêreld wat begin het om gereeld na ons shows toe te kom. Hy het ’n kinderlike bewondering gehad vir alles wat ons doen en was gretig om sy eie musiekloopbaan te begin en sy eie styl te ontdek. Hy het feitlik elke week vir my persoonlik ’n nuwe kasset vol songs gebring. Vandag is hy ’n bekende naam in Londen, en verlede jaar is die groep wat hy begin het met Albert Frost (’n voormalige lead-kitaarspeler van een van my bands, Die Warmblankes) gevra om vir die Rolling Stones te open by ’n konsert in Barcelona. Daar was baie ander. Ons kén dus die konsep van “opheffing”. Partykeer wonder ek of ek en Dirk en van die ander Voëlvry-ouens nie dalk medaljes of iets moet kry nie. Ons het eiehandig ’n hele generasie aan die brand gesteek vir local musiek. Net jammer van die drugs.

Hoe meer ons getoer het, hoe meer het ons vervreemd geraak van die res van die samelewing. Ons het by die punt gekom waar ons nie op enige betekenisvolle manier kon kommunikeer met enigiemand buite die groep nie. Dit was asof ons ’n aparte taal gepraat het, ’n taal met sy eie innuendo’s, sy eie private grappies, sy eie verwysingsraamwerk wat slegs vir ons toeganklik was. Ons was ’n geslote groepie troebadoere, ’n eksklusiewe klub. Die enigste tye toe ons kon kommunikeer met mense buite ons kliek was wanneer ons mense teëgekom het wat hoegenaamd geen demands gemaak het nie, nóg in praktiese terme nóg emosioneel. Dit het eenvoudig beteken: ander dwelmgebruikers. Die straight wêreld het niks vir ons beteken nie. Ons het toe al tot by die punt gevorder waar ons nie eens meer die straight wêreld gehaat het nie; ons het vergeet van die straight wêreld. Ek kon nie eens meer die rede onthou hoekom ek in die eerste plek begin drugs vat het nie. Die milieu van suburbia en sosiaal aanvaarbare gedragskodes was so ver in die verskiet dat ek nie meer ’n idee gehad het hoe dit voel om deel daarvan te wees nie. Wanneer ek dit teëgekom het, was ek op ’n morbiede manier gefassineer daarmee. Wanneer ek by ’n mall ingestap het, het ek gewonder: hoe voel dit om ’n shopping-trollie te stoot? Om tee te drink in ’n koffie-shop en te sit en kak praat met mense wat nie op drugs is nie? En hoekom

sou enigiemand sulke goed wou doen? Ek was onkundig oor straight mense, maar ook ’n bietjie jaloers. Dit was duidelik dat straight mense al die geld gehad het, al die fancy karre, al die goeters wat mens sien op TVadvertensies. Straight mense het elke nag in dieselfde bed geslaap. Straight mense het in huise gewoon en allerhande moeilike trieks gedoen met messe en vurke agter kantgordyne in goedverligte kamers. O, en natuurlik was straight girls so sexy; so sexy en so onbereikbaar. Straight girls het geruik na seep en knoffel en parfuum. Straight girls was sag om aan te vat, en hulle het maklik gebreek as jy hulle verkeerd optel. Hulle klere was flimsy en delikaat. Hulle het nooit in die openbaar gepoep nie, en hulle het hele Bybelversies uit hul kop geken. Hulle het hul hare gekam in die sonskyn en perdgery op plase. O, ek wou ’n straight meisie hê. Eendag, het ek gesweer, gaan ek uitfigure hoe werk hierdie straight besigheid, en sal ek ’n straight meisie kry, en ek sal haar hart wen, nie net haar liggaam nie, en ek sal in ’n tamaai huis woon met ’n grasperk en tennisbane en mense in bediende-outfits sal vir my komkommertoebroodjies en tee op die patio aandra terwyl ek moers verveeld sit en maak of ek staar na die stocks-enshares-bladsye in die koerant. Dis mos wat straight mense doen. Ek wou ’n straight meisie hê. Ek moes straight meisies uitfigure. Ek moes solank ’n paar woorde van hulle taal leer sodat ek naby hulle toegelaat kon word en ruik hoe ruik hulle. So dis wat ek gedoen het. Ek het begin beweeg op die verre buitewyke van die straight wêreld, ek het my kans afgewag, ek het gesoek na krake in hul verdedigingslinies, ek het gemik vir die sagte wit vleis. En so het ek ’n predator geword.

Vir ten minste sewe jaar na die Voëlvry-toer het ek aangehou om deur die land te toer, soms met ’n rock band, soms as ’n solokunstenaar, en ek het ’n eindelose reeks konserte gehou in ’n eindelose getal dorpies en stede. En so elke nou en dan sou ek wegbreek van die toerdery en probeer om iewers te settle, om my anker neer te laat, my kop skoon te kry, respektabel te voel. Of ten minste ’n ruk lank net niks te doen nie. Hierdie uittogte op soek na Nirvana het elke keer misluk. My geld sou opraak, en ek sou, verslaan deur die lewe, maar weer terugkeer na die rock ’n roll-langpad. In a way was baie van die plekke waar ek probeer settle het tussen toere ’n bietjie soos die Serpentine-kommune buite Wildernis, maar vir my doeleindes was die Serpentine die heel beste van almal. Teen die tyd dat ek daar aangekom het, pootuit na jare van rondtoer en absoluut rock ’n rollvoos, het die gemeenskappie reeds begin afdraand gaan. Nog nooit voorheen in al my omswerwinge – nie eens tydens my kortstondige verblyf oorsee met ’n klomp Hollanders wat hulself “Krakers” genoem en verslete, toegeplankte stadsgeboue in Amsterdam beset het – het ek ooit so ’n klomp breinlose, ambisielose, ruggraatlose, totaal useless en skreiend onproduktiewe mense teëgekom soos in die Serpentine-kommune nie. Ek was eenvoudig verlief op hulle. Hulle het net mooi fokkol gedoen. Hulle het ’n ongeëwenaarde kapasiteit en deursettingsvermoë gehad om die kuns van fokkoldoen te vervolmaak. Dit was suiwer nihilisme-in-aksie. Dit was die mooiste ding wat ek nog in my lewe aanskou het.

Een van die paradokse van my loopbaankeuse was dit: ek het nou ’n leefstyl gehad wat behels het dat ek aanhoudend moes reis, maar terselfdertyd het ek ’n donker geheim gehad: ek was skytbang vir karre, skytbang vir paaie, skytbang vir enigiets wat te vinnig beweeg met my binne-in. Ek was ook bang vir hoogtes. Met die hoogtevrees is ek gebore, maar my vrees vir karre en spoed het ek geleidelik opgetel. Teen die tyd dat ek my laat-twintigs bereik het, het ek eenvoudig te veel padongelukke op my kerfstok gehad om enigsins gemaklik te voel in karre. Ek was bang, tot die dood toe bang. Ek het lankal opgehou om self te bestuur, en ek het slegs sekere bestuurders vertrou om my te vervoer. Tydens die Voëlvry-toer was dit Boogie en Robbie. Tydens die wildernisjare was dit Dirk. Ek het Gawie nie vertrou nie, ook nie Bongo Jerry of Bennie nie. Veral nie Bennie nie. Nie dat ek iets persoonliks teen hulle gehad het nie. Ek was mal oor Bennie, al het hy per ongeluk met die Oppikoppi-dubbeldekkerbus oor Neels se been gery. Ek was mal oor Bongo Jerry, al het hy my favourite girlfriend gesteel in Kalkbaai terwyl ek by Laurian in Grahamstad gekuier het, en toe geweier om haar terug te gee na my vakansie. Ek was ook mal oor Gawie al het almal gedink hy was ’n vieslike vark met stink gewoontes. O ja, en hy’t geweier om die woorde van my liedjies te leer sodat hy altyd die verkeerde koortjie gesing het op die regte tyd. So ’n luigat! So selfgesentreerd! En was dit nodig dat hy al die fokken girls kry? Wat op dees aarde het hulle in Gawie gesien? Oukei, ons was almal seksmal, die hele lot van ons, selfs Waterkloof Jones, my kleinnefie wat kitaar gespeel het, en die meeste van ons het meisies gescore laat in die aand wanneer ons so stoned was dat ons nie meer bang was vir die goed nie, maar Gawie het wragtig te ver gegaan. Hy’t girls geraps terwyl dit nog dag was. Hy’t lyste en lyste adresse gehad van girls op elke dorp, en wanneer ons afsaal vir ’n show, het hy van die een girl na die volgende gegaan, hy sou een girl doen in die oggend, ’n ander een in die middag, ensovoorts, sonder om tussenin te shower. Dit het ons rêrig afgepis. Ons het Gawie se leefstyl as immoreel beskou. Hy’t glad by Dirk se girlfriend geslaap. Dit het natuurlik almal afgepis behalwe vir Dirk, wat by die girl wou slaap by wie Anton Goosen wou slaap (hierdie storie hoort eintlik in ’n ander hoofstuk, wat ek waarskynlik te lui gaan wees om te skryf). Maar, soos ek sê, ten spyte van al hulle bar gewoontes, was ek mal oor al hierdie ouens. As ek net ’n manier kon vind om uit die fokken Kombi te klim en te fokkof vir altyd. Of hoe om vir eens en altyd my vrees vir spoed te oorwin. Daar was ander probleme bo en behalwe die feit dat ek bang was vir karre wat

vinnig ry. Hoewel ek saamgestem het met die hele junkie-filosofie van fokkoldoen, was daar sekere vaardighede noodsaaklik vir die suksesvolle implementering van die filosofie waaraan ek tekort geskiet het. In ’n sekere sin sou al my fokkoldoen-ideale bloot leë praatjies bly, want al was ek ’n rocker, al was ek ’n junkie, al was ek net so vrotsig en lui soos almal om my, het ek nog steeds nie geweet hoe om ’n ordentlike t te rol nie. O, dit was maklik genoeg om ’n paar stukkies papier teen mekaar te plak met ’n bietjie spoegies en dagga in die middel te sit, en ’n mens kon seker die lomp konstruksies wat ek gemaak het rook as jy rêrig wou, maar ek het nooit so ver gekom om myself die kuns aan te leer van hoe om ’n regte fênsie spliff te rol nie. My ts was nie ferm nie, hulle was nie egalig nie, en hulle het nooit tuisgemaakte filters ingehad nie. Hulle het soos hondedrolletjies gelyk. Dit was nog selfs meer embarrassing as die feit dat ek aan hoogtevrees gely het, bang was vir vinnige karre, en nie geweet het hoe om ’n rou ui in vierkantige blokkies te sny nie (nie dat laasgenoemde talent hoog op prys gestel is in die rockgemeenskap nie; dit het eers werklik ’n faktor geraak nadat ek later getrou het en suburbia toe getrek het). Aangesien ek nie ’n classy t kon rol nie, moes ek ander maniere kry om die guns en bewondering van my mede-junkies te wen. Toe ek die eerste keer in die Serpentine-kommune land, het ek slegs twintig rand op my naam gehad. Volgens die Serpentine se monetêre standaarde was dit egter ’n helse klomp geld. Ek was oornag die rykste ou in die straat (dis nou as mens die gruispad wat al langs die enkelry huisies afgeloop het ’n “straat” kon noem). Mense het opgekyk na my. Hulle het op my gesponge vir ten minste twee weke. Daarna het geld betekenis verloor, en alles het teruggekeer na ’n dowwe, salige normaliteit. Ek het geweet dat ek uiteindelik ’n groep mense raakgeloop het wat my droom gedeel het, die droom wat ek sedert my kinderjare gekoester het, sedert ek die eerste keer die Cliff Richard-movie Summer Holiday gesien het; die droom om vir so lank moontlik so min moontlik te doen. En dit was nie asof ons niks geleer het uit al hierdie fokkoldoen nie. Inteendeel: soos enige Boeddhis wat sy sout werd is vir jou sal kan sê, daar is baie kosbare pêrels van groot wysheid wat net wag om ontdek te word deur die persoon wat waarlik die kuns van fokkoldoen bemeester het.

Die enigste mense wat nog by die Serpentine oor was, was ’n paar uitgebrande junkies en patetiese leeglêers. Dit was die soort plek waar ek perfek ingepas het. ’n Droomutopie was dit weliswaar nie, maar dit was beslis die soort plek waar mens moes gaan as jy net wou chill. Een van ons geesgenote in die kommune, ’n ou met dreadlocks wat ek gerieflikheidshalwe One-Time noem (One-Time was nie sy regte naam nie, maar ek probeer hom nie beskerm nie; ek kan eenvoudig nie sy regte naam onthou nie; dit het geklink soos One-Time) het eendag na my toe gekom. Hy het baie opgewonde gelyk. “Koos,” het hy met allerlei handgebare gesê, “ek het ’n baie ou werktuig uit die Steentydperk ontdek. Kyk!” In die palm van sy hand het sy vonds gelê soos ’n kosbare kleinood. Hy het daarna gestaar asof dit die eerste diamant was wat ontdek is by Kimberley. Dit was ’n doodgewone swart klipskerf met skerp punte. Ek het noukeurig daarna gestaar. Ek was beïndruk, maar nog nie heeltemal oortuig nie. Daar was geen ooglopende teken dat enigiemand die klip bewerk of geslyp het in ’n vorm nie; dit was maar net ’n klip met skerp punte. Platterig. Nie besonder interessant nie. “Waar het jy dit gekry?” het ek gevra. “Daar anderkant, in die bos, terwyl ek uit was om kruie te oes,” het hy geantwoord, en vaagweg in ’n rigting beduie. “Hmm … dis baie nice, One-Time,” het ek gesê. “Bewaar dit veilig; dis dalk eendag iets werd.” Die volgende dag, toe ons uitgaan om vuurmaakhout bymekaar te maak langs die treinspoor, ontdek ek dat daar, gestrooi tussen die ysterstawe van die spoor, in elke rigting so ver soos die oog kan sien, presies sulke klippe lê. Almal pikswart, almal plat, almal met skerp punte. Die treinspoor was sowat tien meter van die huis af. Dit was nie vir One-Time nodig om al die pad “bos” toe te stap om “kruie te oes” nie. Daar was duisende, nee, miljoene, van die goed reg onder sy neus. Die feit dat hy elke dag ure lank saam met ons vuurmaakhout versamel het langs

presies dieselfde spoorlyn en heeltyd teen die swart klippe vasgekyk het, was nie genoeg om hom te laat besef dat die “ou werktuig uit die Steentydperk” na alle waarskynlikheid een van die swart klippies was wat by die treinspoor geplaas is deur die Departement van Vervoer nie. Ek het nie die hart gehad om hom op sy fout te wys nie.

Ek en Dirk en die ander het vir ’n rukkie in Kalkbaai tot stilstand gekom. Kalkbaai is die plek waarheen ou vissermanne gaan om te kla oor die weer. Die weer in Kalkbaai is altyd sleg, veral as jy ’n ou visserman is. Dirk se Kombi was stukkend; niemand was seker wat die fout was nie. Hy’t die Kombi geparkeer in die straat buite die gastehuis waar ons gebly het. Die gastehuis was vol afgetrede vissermanne. Ons was tussen toere. Ons was altyd tussen toere, maar hierdie “tussen” was langer as die ander “tussens”. Ons was baie arm. Ons het geen talent gehad vir visvang nie en die weer was sleg. Dirk het heeltemal vergeet dat hy ’n Kombi besit. Eendag het die polisie aan die deur geklop. Hulle wou weet wie se Kombi daar buite staan. “Die Kombi blok die verkeer,” het hulle beweer. “Kombi? Watse Kombi?” het Dirk gevra. Eers na hulle weg was, het hy skielik onthou: “My God! Dis my Kombi! Ek het ’n Kombi! Hoekom het niemand vir my gesê nie?” Ek het ’n hol kol op my maag gekry. Dis tyd om die fokken Kombi reg te maak, het ek besef. Dis tyd om weer op toer te gaan …

Nie al ons insigte en ontdekkings was so verdag soos dié van die ou wat die werktuig uit die Steentydperk opgetel het nie. Daar was ook die dag, die wonderlike toevallige dag, toe ons ontdek het koeie kan praat. Dit het so gebeur: ’n Klomp van ons het gesit en gesels in die agterplaas van een van die huisies van die Serpentinegemeenskap. Ons was druk besig om tee te drink en dagga te rook toe ’n koei aangestap kom na die heining agter die huis en met ons begin praat. Ja, rêrig. Die koei het nou wel nie in woorde gepraat nie – sy’t moe-geluide gemaak, soos alle koeie – maar die moe’s was spesifiek vir ons bedoel. Die koei wou vir ons iets probeer sê. Miskien moet ek dit beter verduidelik: Die veld agter die ry huisies was aan die teenoorgestelde kant as die spoorlyn wat voor die huisies verbygeloop het. Die veld het aan die koeie behoort. Dit was afgekamp agter ’n heining. Die heining het gegrens aan die agterkant van elke huis, net agter die longdrop. Die stuk veld was die koeie se territory. Dit was waar hulle elke dag kom wei het. Hoewel ons elke liewe dag vir hulle sit en kyk het terwyl hulle gewei het, het ons hulle nie eintlik opgelet nie. Net soos One-Time nie regtig opgelet het dat die klippe langs die spoor dieselfde lyk as die klippie wat hy opgetel het terwyl hy “kruie geoes” het nie. Hulle was net daar. Hulle was koeie. Tot daardie dag. Ons kon nie help om hierdie spesifieke koei raak te sien nie. Sy was nie net besig om rond te staan en gras te vreet soos die ander nie. Vir onnoembare generasies was dit al wat koeie gedoen het: rondstaan en gras vreet. Hierdie koei het die patroon verbreek. Sy het weggeloop van die ander koeie, tot by die heining, en vir ons gestaan en kyk. En gemoe. Asof sy ons aandag wou trek. ’n Lewendige diskussie het ontstaan. Ons was gefassineerd met die moontlikheid van conscious koeie. Nog pype is gestop, vars tee is geskink, interessante opinies het die lig gesien. Die debat het vir ure aangehou, tot skemeraand. Deur al hierdie aktiwiteite heen het die koei geweier om te fokkof. Sy’t net daar by die heining bly staan. Dit het geklink asof sy deel wou wees van die bespreking. “Miskien is sy besig om in ’n mens te verander,” het een ou gesê.

“Dalk is dit die volgende stap in die evolusie van koeie,” het iemand anders bygevoeg. “En dit gebeur juis vandag, hier! Wat ’n wonderlike voorreg om die enigste ooggetuies van hierdie wonderwerk van die natuur te wees.” “Wag,” het ek gesê. ’n Bisarre gedagte het skielik by my opgekom. Ek het opgestaan, in die rigting van die koei gestap, en gevra: “Hoe kan ek u help, o Koei?” Die koei het gereageer deur haar kop te skud. Dit was asof sy in ’n sekere rigting beduie. Iewers na my linkerkant toe. Dis toe dat ek dit gewaar. ’n Jong kalf, weggesteek tussen die struikgewas, vasgekeer met sy kop in die heining. Hy was nie in staat om te beweeg of eens ’n geluid te maak nie. Dit was haar kalf. Ek het twee en twee bymekaargetel. Ek het nie dadelik die regte antwoord gekry nie, maar dit het op die ou end gebeur. Ons was so verskriklik gerook dat dit my omtrent ’n halfuur geneem het om almal te oorreed om hul daggapype en koppies tee neer te sit en my te help om die kalf te bevry uit sy penarie. Maar oplaas, met ’n helse gesteun en gekreun en baie perspirasie, het ons eindelik daarin geslaag om die dier los te kry (hoewel kalwers baie kleiner is as volwasse koeie, is hulle moerse groot, byvoorbeeld baie groter as die grootste hond, maar dit hoef ek seker nie te sê nie; julle het waarskynlik al self koeie en kalwers van naby gesien). Gelukkig was die kalf ongedeerd. Ons het soos heroes gevoel. Ons het mekaar op die skouers geklop oor ons blitsige respons op die noodsituasie. Toe het ons teruggekeer na ons koue bekers tee en ons dooie daggapype, terwyl die koei en haar kalf weggestap het in die sonsondergang in. Dit was die einde van die teorieë en diskussies oor koeie wat kan praat, evolusieprosesse, kwantum-koeispronge vir die spesie, en dies meer. Ek vermoed hierdie storie bewys iets, maar ek is nie seker wat nie.

Anton Goosen het ’n bynaam gehad vir ons: “die sirkus”. Dit was sy eie skuld. Hy het aangebied om my te help om ’n deal te kry dat Gallo my sou record op ’n CD, met homself as die producer, en toe maak hy die verskriklike fout om my te nooi om op sy plaas te kom bly. Ek het ’n jaar lank gebly. Ek, my band (op daardie stadium was ons Die Warmblankes), my bestuurder (Dirk), ’n paar groupies, en ons mechanic (Bongo Jerry). Ons het Anton se vuurmaakhout gesteel. Ons mechanic het Anton se kar geleen en dit verloor. Dit is nooit weer gevind nie. ’n Verskriklike flater om ons toe te laat om op daardie plaas te bly. Anton het vir my ’n afspraak by ’n tandarts gekry om my tande op te fieks. Hy’t my sy beste trui gegee. Dit het my jare gevat om die tandarts te betaal en ek het die trui in ’n kroeg verloor. “Wat’s fout met Anton?” het ons mekaar gevra. “Hoekom kan hy nie net chill nie?” Anton het my CD opgeneem en dit geproduce met ’n radiovriendelike klank. Dirk was diep geskok. “Die CD klink nie soos die band nie,” het Dirk gesê. “Die band klink nie soos die CD nie,” het Anton teëgestribbel. Anton het verskriklik baie tee gedrink. Hy het woorde soos “bakgat” gebruik, en het vir my gesê: “Jy is ’n singer-songwriter”. Hy wou Dirk-hulle wegjaag en vir my ’n proper woonstel op sy plaas bou sodat ek vir altyd daar kan bly. Die tye toe Dirk-hulle weg was op die een of ander mission (gewoonlik Swaziland toe) het hy saam met my saans langs die vuur gesit en kitaar speel, en dan het hy my gevra om vir hom my nuutste komposisies te speel. “Dis soos om jouself kaal uit te trek,” het hy gesê. Gelukkig het hy dit nie letterlik bedoel nie. Hy sou nooit nie. Anton het nie ’n gay haar op sy kop gehad nie. Inteendeel, ouens soos Kerkorrel het hom erg geïrriteer. Hy’t tot ’n song oor Kerkorrel geskryf en my oorreed om dit saam met hom te sing op my CD. Die song se naam was “Dertig silwer sikkels”. Dit het my gepla, maar ek het myself wysgemaak dat dit oukei was, want Anton was after all my mentor en hy’t ’n computer gehad en ’n huis met satelliet-TV en vriende by Gallo.

Daar was ’n rot in sy badkamer wat soms vir my kom loer het wanneer ek bad, deur ’n gat net langs my kop waar die sjampoe gestaan het. Dit was die grootste rot wat ek nog ooit in my lewe gesien het. Terwyl ek by Anton gebly het, het ek gevoel ek word ingetrek in ’n diep donker gat van anti-Kerkorrel-sameswerings en Liedjieboer-mymeringe. Anton was al twee keer getroud en geskei; hy’t na sy ex’e verwys as Oorle Een en Oorle Twee. Hy was van die ou garde. Hy’t partykeer ’n bietjie dagga gerook, sommer die soort kak plaasdagga wat mens koop by die local kafee in ’n leë vuurhoutjiedosie. Ons het dit madjat genoem; dit het geen skop gehad nie, jou kop was skaars dizzy daarvan. Anton was nie voorbereid of geestelik gereed vir die soort dagga wat Dirk in Swaziland gaan haal het nie. Sulke moerse donker koppe, party tot twintig sentimeter lank. Dit was die soort dagga wat mens skop tot in die buitenste ruimte. Dit was erger as Durban Poison. Dit was vandat Dirk daar aangekom het met die Swazi dat dinge begin skeefloop het. In die winter was dit baie koud. In die somer was daar baie goggas. Elke keer as ek en Dirk ’n business-meeting gehad het met Gallo het ons Kombi gebreek op die highway op pad soontoe. Dan moes Dirk onder die Kombi inkruip om dit reg te maak, en teen die tyd dat ons by Gallo se vyfverdiepingglaskantore opdaag vir ons meeting met die suits was ons laat en Dirk was besmeer van die olie en ghries en die agterkant van sy trui was vol droë gras. Ek het gewonder hoekom Gallo se mense nie hou van my bestuurder nie. Ek het gewonder hoekom selfs Anton my probeer oorreed om ’n ander bestuurder te kry. Ek het gedink Anton is jaloers op ons sukses.

Ansie Kamffer, ’n kunsredakteur by SABC3 en NNTV, het ’n uurlange dokumentêre program oor ons gemaak vir TV, Elke boemelaar se droom, wat baie goeie blootstelling in daardie stadium was. Na die recording wou Gallo my afvlieg Kaap toe vir die release van die CD. Hulle het my slegs ses persent van die wholesale-prys aangebied en nagelaat om te sê hulle trek eers packaging costs af. Ek het amper fokkol uitgekry en was jare lank kwaad vir Anton omdat hy nie ’n ordentlike kontrak vir my by sy Gallopelle wou beding nie. Vandag besef ek Anton was nie oneerlik nie; dit was die Swazi. Niemand het geweet wat aangaan nie. Na die tyd was Anton woedend dat

ek nooit die vorms geteken het wat die publishing-regte van al my liedjies aan hom oordra nie, maar dit was nie ek nie; dit was die Swazi. En ek het anyway nie geweet watse vorms dit is nie. In die begin van ons recording het Gallo ’n vraelys gestuur om te vra of ons enige drugs in die studio wil gebruik; hulle sou dit sponsor en op hulle uitgawelys aandui as “Miscellaneous”. Die meeste musikante by Gallo was dwelmgebruikers, maar nie zol-rokers nie; hulle was into chemicals. Die tegniese assistente was almal op coke. Enige tyd as ons lus was vir ’n bietjie coke kon jy na enige toilet toe stap en met jou vinger vryf oor die bril en dit aflek; daar was gewoonlik ’n bietjie wit poeier op die bril. Gallo se mense was baie verbaas toe ons aandui dat ons net dagga wil hê, nie coke en Ecstacy en sulke goed nie. Nie een van die ander bands het ooit net vir dagga gevra nie. Maar true to their word, het Gallo in al ons behoeftes voorsien. Toe ons weer sien, daag daar ’n blinkgepoetste ou in ’n suit by die studio op met ’n moerse aktetas by hom. Hy maak die aktetas oop, en dis gepak met die beste zol in die wêreld. Dit was die eerste keer dat ek Swazi-koppe gesien het wat langer was as Dirk s’n. Dit was verskriklik netjies verpak in konsentriese rye; mens kon sweer dis van Woolworths. (Was dit dalk wat Gallo bedoel het met “packaging costs”?) Ons was nou rêrig in die pound seats. Dit was nooit nodig om terug te gaan na plekkies soos Wildernis nie. Dirk se baard het al hoe groter geword. Daar was al meer misverstande. Toe ons eindelik op toer gaan met die CD het dinge heeltemal uitgerafel. En toe was dit nie meer net die Swazi se skuld nie.

Dis ’n pragtige oggend, ’n son-in-die-kies soort oggend. Ons is op die laaste been van ons miljoenste Namibiese toer en vat ’n break van ’n paar dae op Swakopmund. Ek staan in die kombuisie van ons gehuurde bungalow. Ek doen iets buitengewoon dapper. Ek bak vir myself ’n paar eiers in ’n pan. Ek het nog nooit tevore in my lewe so iets gedoen nie. Ek het dit nog net op TV gesien. Ek is amper klaar. Ek is net op die punt om myself geluk te wens wanneer ek ru onderbreek word deur ’n bende booswigte wat op my neersak uit die woestyn. Dit is die Bebaarde Een, ons Leier! En sy vriende! Hoekom is hulle so vroeg terug? Dirk is besig om al om my op en af te spring, en hy wys in die rigting van die eiers in die pan. “Warrefok is dit?” roep hy uit. “Oppas! Hulle is lewendig! Daai goed lewe!” “Dis net eiers,” sê ek geïrriteerd. Die Man met die Baard roep na Bongo Jerry. “Kyk wat doen Koos!” gil hy. “Hy’t nog nooit voorheen so iets gedoen nie!” Bongo Jerry staan en swaai ’n plastieksak al in die rondte. Daar is iets in die plastieksak. Hulle is almal hoog, besef ek. Nie net op zol nie. Hulle is op acid. Dis fokken elfuur in die fokken oggend, en hulle is op acid. Nou let ek vir die eerste keer op dat hulle almal besig is om plastieksakke in die rondte te swaai; Dirk, Bongo Jerry en Annene. Die sakke is vol … sand. Doodgewone Namibwoestyn-sand. “Wat’s in daai sakke?” vra ek (al weet ek dis net sand). “Hierdie goed?” vra Dirk. “Hierdie goed? Dit gaan ons ryk maak, Koos, ryk! Dis gepoeierde goud!” “En daar is tonne van dié goed daar buite,” voeg Bongo Jerry by. “Hy glo ons nie,” sê Annene. “Jy moet kom kyk, Koos, kom sien vir jouself!” “Dis net fokken sand,” sê ek. “Nee! Nee! Nee!” skree hulle almal gelyk. “Dis goud! Goud! Goud! Hope daarvan! Ons sal nooit weer hoef te werk nie!”

“Ons het nog nooit gewerk nie …” Maar ek besluit om liewer nie daardie argument verder te voer nie. “By the way, waar’s die Kombi?” vra ek (want hulle is vroeg vanoggend hier weg met die Kombi en ek sien dit nie nou buite die bungalow geparkeer staan nie). “Die Kombi? Die Kombi?” Die Man met die Baard krap sy kop. “Noudat jy dit noem …” “Ons het dit agter daai duin gelos,” herinner Annene hom sagkens. Dirk se mond gaan oop en toe soos ’n vis s’n. “Ooo,” kreun hy. “Nou onthou ek.” “O shit,” sê Bongo Jerry, en hy staar na die inhoud van die plastieksak in sy hand asof hy dit vir die eerste keer raaksien. “En maybe is hierdie goed after all nie goud nie.”

die pad na oppikoppi

Ek het eenmaal in ’n ou Readers’ Digest gelees iemand sê “the lowest ebb is the turn of the tide”. Dit is waar. Midde-in die chaos van die wildernisjare het daar, elke keer wanneer dit begin lyk asof alles permanent in duie gaan stort, hier en daar dinge begin gebeur wat ons laat voel het daar kom ’n nuwe begin. Dit was nie alles uit en uit goeie dinge nie – ons het die regtige goeie dinge seker nog nie waarlik verdien nie – maar dit was nuwe dinge. Keerpunte. Tekens van groter veranderinge, ten goede of ten kwade, wat later ten volle sou realiseer. Oor Mandela se vrylating het ek reeds geskryf. Dit het reg aan die begin van die wildernisjare gebeur. Dit was ’n moerse storie. Nadat ons nuwe volksleier hand aan hand met Winnie uit die tronk gestap gekom het, het hy ’n famous speech op die Parade in die Kaap gemaak. Kort daarna sou hy by Soccer City in Soweto praat. Dit was nie ’n geleentheid wat enigiemand in Transvaal durf mis nie. Ons het opgeruk: ’n klomp Yeovilleliberals, in een van Shifty Records se Kombi’s. Daar was ’n karnavalatmosfeer in die lug. Ons was nie bang nie, al was ons op die ou end feitlik die enigste wit mense tussen tienduisende swartes. Mandela was nie ’n baie opvallende mens nie; op ’n afstand het hy kleinerig gelyk, en effens geboë. Hy was ook nie ’n charismatiese of opruiende spreker nie, maar daar was spasies tussen sy woorde. Sy boodskap was ’n boodskap van feitelike, onemosionele versoening. Alles wat hy gedoen het, het getuig van kalmte en waardigheid. Almal het gehoop hy kry gou-gou ’n ordentlike nuwe vrou wat by hom pas, in plaas van daai kugel Winnie. Onafhanklikheid het nie te lank daarna gevolg nie. Vergeleke met die histerie en euforie van Mandela se vrylating en sy eerste openbare optredes was die grondlegging van die Nuwe Suid-Afrika ’n blote formaliteit. Die dag van die verkiesing het ek met ’n vriend van my, One-Love, in sy plaashuis in die Boland deurgebring. Ek het uitgebrand en moeg gevoel. Ons was alleen. Ons het slaptjips in ’n pan op die stoof gebraai. Ons het nie gaan

stem nie. Ek was getraumatiseerd omdat ek kort tevore gearresteer is vir die besit van dagga en ’n paar uur in die aanhoudingselle van die Stellenboschpolisiestasie moes deurbring (ek sou vir die hele naweek gesit het as Die Man met die Baard nie ’n lawyer georganise het nie). Ek was nie lus om in ’n lang tou mense te gaan staan met die ID-boekie nie. Die blote feit dat ’n verkiesing vir alle Suid-Afrikaners gehou kon word, was vir my genoeg. Dit was immers waarvoor ons gefight het. Die het nie vir my saak gemaak wie wen nie. As ek eerlik moet wees, was daar ook ’n tikkie vrees. So nou en dan kon ons plaaswerkers hoor feesvier in die verte, ’n dronk gejil. Sou hulle ons kom aanrand? Was die whiteys se dae in Suid-Afrika getel? Wat as die nuwe bestel chaos sou bring eerder as vrede en stabiliteit? Ek was skaam vir hierdie gedagtes, na die tyd nog meer as op die dag van die verkiesing. Want dit was asof niks verander het nie. Die volgende dag het die son nie ophou skyn nie. Karre het nog steeds op die highways gery. Behalwe vir ’n paar spanningsvolle dae na die moord op Chris Hani sou rasseverhoudings tussen wit en swart op straat normaal voortgaan. Die enigste ernstige wanklank was ’n openbare uitspraak deur Nelson Mandela se vervreemde vrou, Winnie, toe sy, sonder rede of logiese oorsaak, eendag aangekondig het: “The ANC government has betrayed the people.” Almal het vir haar gelag, veral die wit liberale. Haar uit spraak was sonder enige logika of konteks. Sy het duidelik nie geweet waarvan sy praat nie. Maar ek kon haar statement nooit heeltemal uit my kop kry nie. Wat het sy geweet wat ons nie geweet het nie? Was die wapenskandaal dalk toe reeds aan die gang? Hoe dit ook al sy, binne die volgende paar jaar sou Winnie, die swart kugel, se uitspraak geleidelik al meer profeties begin klink.

Die verskyning van my CD by Gallo het presies saamgeval met die geboorte van ons jong demokrasie. Om die waarheid te sê, Elke boemelaar se droom was die eerste Afrikaanse album van die Nuwe Suid-Afrika. Dit was ’n album van paradokse en teenstrydighede. Bittersoet, soos die koms van demokrasie. Hoewel Goosen met sy produksie ’n slick, radiovriendelike klank aan my liedjies verleen het, is heelwat van die tracks nog steeds nie oor die radio gespeel nie. Die meeste Afrikaanse resensies was positief, maar die skewe klappe wat ek en Anton uitgedeel het in Kerkorrel se rigting het nie ongesiens verbygegaan nie en het fel kritiek ontlok. Ek het dit nie dadelik besef nie, maar hoewel ek baie nuwe aanhang gekry het – die maklik verteerbare klank van die CD het my aanvaarbaar gemaak vir ’n groter klomp Afrikaanse luisteraars – was my hardcore fans feitlik deur die bank teleurgesteld. Hulle het gedink ek het uitverkoop. Ironies genoeg sou Anton Goosen self my later hierdie beskuldiging toesnou toe hy skryf (ek dink dit was in ’n brief aan LitNet): “Koos suig aan Mammon se tiet.” Baie vreemd, aangesien hy vir my meer kommersiële image verantwoordelik was en ook deels verantwoordelik was vir die feit dat ek nooit behoorlik betaal is vir my effort nie. Die eerste teken dat Elke boemelaar se droom dalk ’n doodgebore sukses was, het op ’n onverwagte manier gekom. Die Nederlandse joernalis Fred de Vries het ’n onderhoud met my gedoen in die Grapevine-kafee in Sunnyside, naby my ouers se woonstel. Op daardie stadium het ek my ouers vir jare nie gesien nie; ons was totaal vervreemd. “So, how do you like the CD?” het ek glimlaggend vir Fred gevra. Tot my groot ontnugtering het hy geantwoord: “It’s terrible. I hate it.” Omdat ek groot agting vir Fred se oordeel gehad het – ek het hom toe reeds geruime tyd geken, en besef dat sy objektiwiteit bo verdenking was – het sy woorde my soos ’n bom getref. Dit was asof die aarde skielik stadiger begin draai het. Ek kon voel hoe die fondamente van my selfvertroue onder my padgee. Om alles erger te maak, het ek op daardie oomblik, agter Fred se linkerskouer, my pa in die straat sien verbystap. Ek het niks gesê nie. Net gesit. Ek het met Fred probeer oogkontak hou, maar my pa het stadig geloop, en nooit uit my

gesigsveld verdwyn nie. Fred het voortgegaan: “I saw you and your band perform the other night, and when I started listening to the CD, I was hoping for the same sound. On stage you guys were raw, aggressive, pumping. The CD isn’t the same at all. It’s like a sugar-coated pill. It’s processed and sweet. I honestly think it’s the worst thing you have ever done.” Ek het nog steeds niks gesê nie. Ek het net my pa met my oë gevolg. Hy het teen ’n skuifelgang op die sypaadjie voortbeweeg en ons nie gesien nie. Ek was geskok oor hoe oud hy geword het. Oud en geboë en grys, soos ’n vraagteken waarop nooit ’n antwoord sal volg nie.

Meer vervreemding het gevolg. Die gratis vliegtuigtrip Kaap toe om my CD daar te gaan promote was ’n nagmerrie. Die promo-girl van Gallo – ’n sexy Joodse dingetjie met ’n Sandton-aksent – het geweier om langs my op die vliegtuig te sit. Sy het die lugwaardin gevra om haar te skuif na ’n plek heel agter. Ek het agterna gehoor dit was blykbaar omdat my voete so gestink het in my skoene. Salig onbewus van die rede van haar ongemak, het ek haar gevolg en langs haar gesit sodat ons kan gesels. Maar sy het weer geskuif. Na die derde keer het sy opgegee. Maar sy wou nog steeds nie met my praat nie. Sy het uitge met ’n frons op haar gesig. Gallo het my vir die nag opgesit in – van alle plekke – ’n vyfsterhotel naby die Waterfront. Maar hierdie wonderlike perks, en alles wat daarmee saamgegaan het, het gekom teen ’n onverwagte prys. Die eerste aand toe ons arriveer, is ek deur die meisie van Gallo beveel om ten alle tye in my kamer te bly. Ek sou room service kon bestel op Gallo se onkoste, maar ek mag nie uitgaan nie. “Orders from the top,” het sy gesê. Wat ek eintlik wou doen – en dit het die base van Gallo seker besef – was om die strate in te vaar en al my ou vriende weer te gaan opsoek, waarna ek of (i) baie laat in die nag stoned sou terugkeer, nie in ’n shape om die volgende dag interviews te doen nie, of (ii) die hele wêreld sou nooi om saam met my in die ghrênd kamer te kom bly, in welke geval die resultate nog meer katastrofies sou wees. Gallo was bereid om vir ’n duur kamer te betaal, maar nie vir herstelwerk aan die infrastruktuur van die hotel self nie. Daar was ander probleme. My geld was op. Gallo het geweier om my ’n voorskot te gee voor ek nie hulle kontrak teken nie. Maar die kontrak het my ongemaklik laat voel. Hoewel ek toe nog nie geweet het dat ses persent ’n abnormal lae royalty-persentasie was en dat hulle “packaging costs” sou aftrek van die uiteindelike uitbetalings nie, was daar ’n klousule in wat ek nie kon verstaan nie. Die klousule het iets gesê wat vir my geklink het of Anton Goosen en Gallo al my toekomstige CD’s sou produce, en dat hulle alle besluite oor my loopbaan sou neem. Ek en Gallo het mekaar heen en weer gebel, maar hulle het geweier om die klousule te verwyder. “What does this age mean?” het ek gevra. “It means nothing,” het hulle gesê. “So why can’t I remove it?” “Then we won’t pay you.” Op die ou end het ek geteken. Die gewraakte klousule het nooit in werking getree nie, maar toe ek later besigheidsbande met Anton sou probeer

breek, sou hy woedend wees, en ’n Koos Kombuis Greatest Hits-album by Gallo uitbring waarin ek geen insae gehad het nie, nóg in die keuse van die liedjies nóg in die voorblad of bemarking. Ek sou jare lank vir hom kwaad wees. Tussen 1995 en 2005 sou ek verteer word deur ’n allesoorheersende wrok teen Anton Goosen. Dit was egter ’n tweesnydende swaard. Was daar verraad van sy kant af? “Verraad” is dalk ’n sterk woord. Maar selfs as dit verraad was, was dit die soort verraad wat ek dalk tot ’n groot mate verdien het. Ek het ’n studio in Durban gedrop halfpad deur ’n opnameproses om met Anton te gaan saamwerk. Ek wou nie na Dirk se raad luister oor die klank van die produksie nie. En boonop was ek so obviously hoog op allerhande drugs dat ek ’n maklike target was vir meer ervare musikante en groot record companies. Shit happens. Ek onthou dat ek ’n soort krisis beleef het die eerste aand alleen in daardie fênsie hotelkamer. Ek was sonder dagga. Daar was te min drank om van dronk te word. Die dinge wat wel daar was, was daar in oorvloed – daarvoor het die girltjie van Gallo gesorg – kos om te eet, tonne seep, sjampoe, handdoeke en lekkerruikgoed. Ek het feitlik heelaand in die badkamer spandeer, want dit was al wat daar was om te doen. Dit was vir my ’n nuwe ervaring. Na die tyd, toe ek skoon gewas was, het ek lank nakend na myself in die spieël staan en staar. Sonder al my gewone paraphernalia – jeans, bandana, stewels, verslete baadjie, bont T-shirt – het ek soos ’n doodgewone ou gelyk. Nie ’n rock-ster nie. Net die kringe onder my oë het my laat besef dat daar ’n onsigbare siekte besig was om te knaag aan my siel. Die volgende middag, na my interviews met radiostasies en magazines, het Gallo vir my ’n hand vol geld gegee en gesê ek het die middag en die aand af. Ons sou die volgende dag terugvlieg. Ek het die strate ingevaar op soek na my ou vriende. Ek kon feitlik niemand opspoor nie; hulle het almal intussen getrek na ander plekke. Op die ou end, op pad terug van die Bo-Kaap af, het ek twee verslonste wit bergies van voor af aangestap sien kom. Ek wou hulle eers vermy, want ek dog hulle wil by my geld bedel. Eers toe hulle my groet, besef ek dis my twee beste tjommies van Kalkbaai: Billy Idle en sy maatjie (ons het Billy altyd genoem Billy Idle, maar ons het dit anders gespel as Billy Idol). Ek het verstom na hulle gekyk. “You look snazzy,” het Billy Idle gesê. Het ek my verbeel, of was daar iets afkeurends in sy stemtoon?

Ek het senuweeagtig na Billy Idle gekyk en probeer glimlag. Hy het teruggeglimlag. Dis toe dat ek vir die eerste keer oplet hoe fucked-up sy tande was. Skielik wou ek nie verder met hulle praat nie. Ek het myself uit die voete gemaak, en ylings teruggevlug na die veiligheid van my vyfsterhotelkamer en myself die res van die aand in die badkamer toegesluit.

Elke boemelaar se droom het toe nie op die ou end my lewe verander nie. Ek het nie ryk geword nie. Ek is nie skielik genooi om in fênsie teaters te speel nie. Ek en Die Man met die Baard het eenvoudig aangehou toer. Op hierdie manier het ek darem op die ou end ’n bietjie van my verlore street cred en die bewondering van my hardcore fans begin terugkry. Ek sou nie rus voor al die skuld vir die werk wat Anton Goosen aan my tande laat doen het, tot niet was en ek weer gemaklik gepas het in my rol as rock ’n roll-uitvaagsel nie. Maar die hoogheilige straight wêreld daar buite wou my ook nie heeltemal vergeet nie. Nuwe uitdagings het heeltyd opgeduik. Soos die keer toe ek ’n uitnodiging kry om oorsee te gaan optree, by ’n folk-fees in België. As gaskunstenaar vir – van alle mense – die Amerikaanse sangeres Suzanne Vega. My name is Luka, Marlene on the Wall. Daai girl. Ek het Suzanne Vega verafgod. Ek was seker ons sou mekaar backstage ontmoet, dadelik verlief raak, en kort daarna trou. Die feit dat daardie hoogs onrealistiese toekomsfantasie nooit presies so uitgewerk het nie, sou vir jare lank daarna een van die grootste teleurstellings van my bestaan bly. Om die waarheid te sê, behalwe vir ’n paar nice oomblikke hier en daar – soos my vyf minute ontwettig in Frankryk – was daardie hele eerste reis Europa toe ’n reeks fiasko’s en misverstande. So erg was dit dat ek, na my terugkeer in SuidAfrika – met ’n bisarre nuwe haarstyl en ’n splinternuwe girlfriend – nie Suzanne Vega nie, iemand anders – vir weke lank amper nie ’n woord kon praat nie. Ek het aan skok gely. Dit was alles Amsterdam se skuld. Here. Amsterdam. Tot vandag toe, wanneer ek terugdink aan daardie eerste besoek aan Amsterdam,

en ek maak my oë toe, sien ek die bont liggies van die Walletjies flikker, sien ek weer die donker stegies, die halfgesloopte geboue waar ek saam met die Krakers gebly het. ’n Groot swart man wat ek bevriend het, en wat my bekend gestel het aan die rooiligdistrik. Baie lang nagte in coffee-shops. Uiteindelik: die drama in die ambassade, die deportasie. Ek wil nie daaroor praat nie. Ek sal nooit daaroor kan praat nie.

Lisa was aangekla van Satanisme in Oos-Londen voor ek haar in ’n bar in Grahamstad ontmoet het. Ons het baie in gemeen gehad. Die eerste aand het ons baadjies omgeruil, en sy het summier op my baadjie gekots (wat sy toe aangehad het). Dis toe dat ek besef het ons is bestem om ’n tyd lank saam te wees. Al waaroor ons nie saamgestem het nie, was musiek. Sy was ’n Metallica-fan; sy’t gedink rock ’n roll is “outoppie-musiek”. Sy’t net swart klere gedra en ’n reputasie gehad dat sy haarself soms met messe gesny het. Sy was my reisgenoot deur Europa. Sy het laat opgedaag uit Suid-Afrika, ná my mislukte huweliksaansoek aan Suzanne Vega, en sy was die een wat oorgebly het nadat al die ander aanhangsels weggeval het. Sy het ’n engelgesiggie gehad. Sy het my siel in haar hand vasgehou toe niemand anders my meer kon bykom nie. Sy was daar toe iemand my onwettige burgerskap met ’n vervalste paspoort aanbied. Dit sou beteken dat ek nooit weer na enige ander plek kon reis nie. Ek sou in die skaduwees van Amsterdam se strate bly rondglip soos ’n rot tot in lengte van dae. Lisa was daar toe ek my besluit moes neem. Sy het my nie probeer beïnvloed nie, al was Lisa en die Duiwel kop in een mus. Die Duiwel het verstaan. Die Duiwel is nie so bêd soos mense dink nie. Net soos God, respekteer die Duiwel vrye keuses. Die oomblik wanneer mens die Duiwel in die oë kyk en sy hand skud, word hy skielik moerse polite. Die duiwel is ’n bietjie soos Jacob Zuma.

Die enigste ander vrou wat my ooit so vasgehou het, wat gehelp het dat ek nie omval nie, is Kannetjie. Ek was eers van plan om die hele storie van my en Kannetjie se romanse in hierdie boek te vertel, maar ek gaan dalk op die ou end net van twee insidente vertel: ons eerste trein-trip Oudtshoorn toe en die keer toe sy my uit die tronk gebail het die ander dag. Lisa was al deur alles: tronkstraf, verkragting, verwerping deur haar ouers, dwelms, waansin. Sy was ook my beskermengel. Dankie, dankie, Lisa, dat jy by my was in die dal van doodskaduwee, dat jy my nooit verlaat het nie, dat jy saam met my teruggekom het, en dat jy my nie wou los voor jy nie seker was ek is veilig terug tussen my vriende in die Bo-Kaap nie.

My voorouers kom uit Frankryk. Dis hoekom my naam eers André was. Ek self was nog net vyf minute in Frankryk. Dis nou behalwe vir die keer verlede jaar toe ek en Kannetjie deur Frankryk gery het in die Eurostar-trein onderdeur die Engelse kanaal. Die vyf minute wat ek destyds in Frankryk spandeer het, was onwettig. Dit, ten spyte van die feit dat my voorvaders van daar af gekom het. Toeriste het toe nog ’n aparte visum nodig gehad om Frankryk binne te gaan; Europa was nog nie alles een land nie. Laat ek verduidelik. Die folk-fees waar ek opgetree het as gaskunstenaar vir Suzanne Vega, was op ’n Belgiese plaas op die grens van Frankryk. Daar was talle kunstenaars daar dié naweek, onder andere die groot sestigs-ikoon Donovan. My set was saam met James Phillips. Ek en James was feitlik nie op speaking nie. Die jaloesie van sy kant af was tasbaar in die lug. En met goeie rede was hy vies. Want hoewel hy verreweg die beste musikant was van ons twee, was dit ek wat België toe genooi is en nie h ´y nie, en hy is bloot deur my en Shifty Records gekies as my begeleier. James het opgedaag op die lughawe met al sy CV’s en plakboeke en fotostate van resensies van sy albums, maar niemand het eens een keer daarna gekyk nie. Toe het hy ons Vlaamse gashere nog verder die harnas in gejaag deur sy paspoort te verloor binne die eerste vyf minute van ons aankoms. Anders as James het ek geen CV’s saamgebring nie. Daar was ’n meisie saam met my, Laurian, ’n dramastudent van Grahamstad, wat ek aangestel het as my “manager”, maar ons was albei net daar vir die jol. Laurian kon nie wag vir die show in Dranouter om end te kry sodat sy Amsterdam toe kon gaan nie. Sy sou later verdwyn oor die kanaal in Engeland met net ’n paar rand op haar naam en ek het haar eers jare later weer gesien. Ten spyte van die bad vibes tussen my en James was die show ’n groot sukses. Dit het my verstom toe die hele skare van derduisende Vlaminge “Onder in my whiskeyglas” uit volle bors saamsing (dit was ’n treffer oor die radio daar by hulle, so almal het die deuntjie geken). James se begeleiding was professioneel soos altyd. Maar hy het sy oë weggesteek en daar was nooit ’n sweempie van ’n glimlag op sy gesig nie.

My huweliksaansoek aan Suzanne Vega was op die ou end slegs telepaties. Ek het haar backstage gesien en in haar oë gekyk. Sy het teruggekyk. Vir ’n hele paar sekondes was daar iets elektries tussen ons. Toe sein ek die boodskap deur: trou met my. Sy het niks teruggesein nie. Net nuuskierig gelyk. Dit was ek wat eerste oogkontak gebreek het. Die oomblik was so groot, so onbeheerbaar groot, dat ek dit glad nie kon uithou nie. Ek kon dit nie glo nie. Ek … het in Suzanne Vega … se oë … gekyk! Soos almal weet, het Suzanne Vega die mooiste oë ter wêreld. Op daardie oomblik was ek te oorbluf om om te gee of sy “Ja” gesê het of “Nee”. Niks het saakgemaak nie. Al waaraan ek kon dink, was die oomblik. Die skoonheid van haar oë. Die heiligheid van dit wat pas tussen ons afgespeel het. Ek het omgedraai, die backstage-tent uitgevlug, en begin hardloop. Dit was skemeraand. Ek het gehardloop en gehardloop tot ek by die koringlande gekom het. Tussen tente en geparkeerde motors deur. Ek het al vinniger begin hardloop, dwars links, tussen die skouerhoogte graan in, met die Backstage Artist-wapentjie wat wip-wip op my lapel … Verby die Franse grenspos en die doeanebeamptes sonder dat enigiemand my sien. Iewers, ver, die gebulk van koeie in die maanlig – in my ore, die sagte, melodieuse gesuis van my koringare, my voorvaders se land … Ek het geval. Omgerol op die kleigrond tot op my rug. Bo my, deur ’n skrefie in die koring, die sterre. My sterre. Ons sterre. Meteens het ek ’n nood gevoel, die druk van ’n fisiese behoefte. Ek het my broek losgemaak, en gehurk. Toe het ek gekak op die land van my voorvaders. ’n Moerse kak. Die kak van my lewe. Soos ’n hond wou ek my merk maak in Frankryk, die gebied annekseer. Dit was soos ’n vlag wat ek geplant het. Ek het weer die grond van my voorvaders vir myself geëis. En sommer ook wraak geneem namens die Hugenote. Na die kak het ek ’n wyle lank weer op my rug gaan lê en opgekyk na die sterre,

uitasem. Eers ’n paar minute later het ek tot verhaal gekom, besef waar ek is, en dat ek onwettig daar was. Toe het ek teësinnig teruggekruip tussen die koring deur, oor die grens, terug België toe. Leeg.

Nie alle bestemmings is so glamorous soos ’n koringland in Frankryk in die maanlig nie. In die 1990’s was Thabazimbi allesbehalwe ’n glamorous bestemming. Dit was ver in die noorde van Suid-Afrika, onbetwiste AWB-territory. Ek was geboek om ’n show te doen by die plaaslike rugbyklub. Dit was net ek en Dirk in sy Kombi. Ons het geweet dat daar geen fame en fortune in Thabazimbi op ons gewag het nie. Maar ons het gegaan. Dit was al ’n paar jaar na Voëlvry. Die herrie het al ietwat bedaar. Ek was nog steeds bekend, maar nie meer heeltemal so beroemd nie. Ek was onherroeplik gevestig in my roetine van toer, speel, toer en speel, oor en oor in dieselfde bekende venues. Die trip na Thabazimbi was, soos die trip België toe, ’n afwyking van my normale program. Anders as met die reis na België, het ek egter geen verwagtinge gekoester nie. Dit het gevoel soos ’n reis in die dorre vergetelheid in. Aanvanklik het dit inderdaad gelyk asof al my ergste vrese bewaarheid sou word. Die konsert by die rugbyklub was ’n miserabele mislukking. Presies twaalf mense het opgedaag, en die meeste van daai twaalf mense was pelle van die ou wat ons Thabazimbi toe genooi het. Die meeste van hulle het nog nooit my musiek gehoor nie en was onseker hoe om te reageer. In plaas daarvan om te lag en dronk te word – die enigste sosiaal aanvaarbare gedrag by ’n Koos Kombuisshow – het hulle tjoepstil gesit en beleefd hande geklap na elke liedjie. Dit het gelyk asof die hele naweek ’n flop sou uitdraai. Dirk het aanhoudend op ’n baie lomp maar obvious manier probeer aanlê by die konsertorganiseerder se girlfriend. Almal was baie ongemaklik oor die situasie. Die weer was onuitstaanbaar warm. Ek was spyt dat ek ooit my voet kom sit het in dié onherbergsame deel van die land. Toe, net toe ons wil inpak om terug te ry, kry Dirk ’n telefoonoproep van ’n tannie in die Northam-distrik. Northam was ’n dorpie sowat sestig kilometer van Thabazimbi af, maar selfs nog kleiner en nog meer gevrek as Thabazimbi. Die tannie wat gebel het, was die bestuurderes van ’n “birdwatching sanctuary”. Sy’t gepraat van een of ander tyd ’n Afrikaanse show hou in haar “sanctuary”, en gevra dat ons op pad terug gou by haar ’n draai maak.

Ons het so hittete nie gegaan nie. Ons was haastig om terug te keer beskawing toe sodat ons ons wonde kon gaan lek. Ons was beslis nie lus om langs die pad te stop om te kuier by ’n simpel vrou met ’n “bird sanctuary” nie. Vir wat? Johannesburg was ver, en so ’n kuier sou veroorsaak dat ons baie laat eers by die huis sou kom. Die paaie in die noorde was gevaarlik; selfs in daardie vroeë jare na apartheid was misdaad en geweld al besig om die platteland te infiltreer. Ek het geen benul gehad dat die telefoonoproep van die vrou van die “bird sanctuary” op die ou end sou lei tot een van die grootste omwentelings in ons lewens nie. Om die waarheid te sê, ek het Dirk letterlik gesmeek om die vrou te ignoreer en reguit huis toe te ry. Maar met sy tipiese aandag aan detail – Dirk het toe nog aandag aan detail gegee – het hy besluit om haar te humour. Hy het waarskynlik besef dat ons op daardie stadium van ons careers te broke was om nee te sê vir potensiële besigheid, hoe oninteressant dit ook al mag klink. Toe ry ons soontoe. Dit was ons bedoeling om vinnig in te draai en rond te kyk, die nodige polite geluide te maak, en so gou moontlik weer die pad te vat Pretoria toe. Die “bird sanctuary” was egter op die ou end nie presies die soort plek wat ons dit vir onsself voorgestel het nie. Die tannie se aanwysings het vereis dat ons die teerpad verlaat en ’n steil grondspoor vat wat al slingerend tussen struike en oorhangende boomtakke deur opwaarts wentel tot by ’n oop spasie bo-op ’n soort plato. Van daar af het die uitsig ons asems weggeslaan. Dit was ’n ongelooflike pozzie; ’n klompie geboue en rondawels geleë op ’n hoë rif wat ver uitkyk oor die Bosveld. Van die bokant van die heuwel het die groen veld uitgestrek voor ons oë soos die oppervlakte van ’n tamaai groot snoekertafel. Agter die verste horison was die son besig om te sak in duiselingwekkende prag. Die eienaars van die plek was ook nie wat ons verwag het nie. Boors en Tes Bornman was ’n getroude couple in hul veertigerjare, maar hulle het glad nie gelyk soos die gemiddelde Afrikaanse couple nie. Tot ons verbasing

het ons dadelik van die mense gehou. Tes – dit was sy wat Dirk gebel het – het ’n warm glimlag gehad en ’n oop, ondeunde gesig. Haar man, Boors, was ’n lang, grootgebeende man met ’n sonverweerde vel. Sy vuil, lang blonde hare was agter vasgebind in ’n poniestert. Hy het selde geglimlag en nie veel gepraat nie. Tog was daar iets inherent vriendelik aan hom; hy het die indruk gegee van iemand wat geduldig sy hele lewe al glo in en wag op iets betekenisvols wat met hom gaan gebeur. Terwyl ons met hulle gepraat het – ons het met groot biere in ons hande gesit en gekyk hoe die son verder sak agter die einder – het dit vir ons duidelik geword waarvoor hierdie twee mense al hul lewe lank gesit en wag het. En hoe duideliker ons hulle verstaan het, hoe hegter het die vriendskapsbande begin groei. “Ons het hierdie plek gekoop om weg te kom van alles,” het Tes verduidelik. “Dit is ’n gevestigde ‘bird sanctuary’. Dit het gelyk asof ons hier vrede sou vind.” “Maar op die ou end het ons net verveeld geraak,” het Boors gesê. “Ons is moeg van voëls,” het Tes gesê. “En ons is gatvol vir al die mense wat hierheen kom om die voëls dop te hou,” het Boors bygevoeg. “So, toe vra ons onsself af: as ons nie van voëls hou nie, waarvan hou ons dan?” sê Tes. “Ons besef toe ons het ’n gemeenskaplike belangstelling,” sê Boors. “Ons het nog altyd ’n gemeenskaplike belangstelling gehad.” “Nie voëls nie,” voeg Tes vinnig by. “Rock ’n roll,” sê Boors. “Die blues,” beaam Tes. “Enige goeie musiek,” sê Boors.

“Toe bel ons julle,” sê Tes. “Want julle hou ook van goeie musiek,” sê Boors. “Kom ons werk saam,” sê Tes. “Kom ons rock,” sê Boors terwyl hy sy glas lig vir ’n toast. Op daardie oomblik het die son se laaste skrefie verdwyn met ’n hoë dieprooi gloed. Om ’n korterige storie nog korter te maak: ek en Dirk het oorgeslaap by die Bornmans dié aand. Alle gedagtes aan die pad terug Pretoria toe was vergete. Ons het na die kroegarea in die hoofgebou verskuif, waar Boors ons die res van die aand vergas het op sy puik musiekversameling. Ons het verder gedrink. Tes het kos bedien. Dit was net die vier van ons daardie aand, by die eerste Oppikoppi-paartie.

Daardie eerste aand by Oppikoppi, terwyl ons by die kroeg gesit en drink het en na die heerlikste outydse rock en blues geluister het oor Boors se sound system, is ’n nuwe idee gebore; ’n idee wat sou lei tot die grootste oplewing in plaaslike musiek sedert Voëlvry. ’n Reeks gebeure wat sou eskaleer na iets veel groter as wat Boors en Tes aanvanklik beplan het. Binne die daaropvolgende jaar het die Bornmans hulle hoekie van die Bosveld omskep in ’n musiek-venue. Die birdwatchers is uitgeskop. Hulle het ’n klein stage gebou binnein die kroegarea, en ons het die beste Afrikaanse rock- en blues-band uitgenooi van wie ons geweet het – die jong Valiant Swart Band – om hulle by ons aan te sluit vir ’n naweek van fuif in die Bosveld. Ons het die show in Pretoria geadverteer. In die begin het nie veel mense belangstelling getoon nie. Maar ons het nog naweke gereël en meer en meer mense het begin opdaag; in gesinsmotors, Kombi’s, selfs toerbusse. Toe die bungalows te min raak, het ouens hul eie tente saamgebring en uitgekamp op die plat stuk veld onder die bult. Natuurlik het ’n paar van die plaaslike AWB’s ook kom rondsnuffel, en ons het – wonder bo wonder – met hulle begin vriende maak ten spyte van ons politieke verskille. Toe Boors op die ou end swart

musikante ook begin nooi, was die AWB reeds tevrede dat hulle geweet het waar’s die beste paartie in die Northam-distrik – selfs beter as die beroemde en veelbesproke Northam-hoerhuis (laasgenoemde perseel het behoort aan ’n vriend van Boors) – en hulle sou ons geen probleme hoegenaamd besorg nie. Mettertyd het die feeste al groter geword, meer verhoë is gebou, en op die ou end is die hulp van die Hell’s Angels ingeroep om die vrede te bewaar. Die meeste van die tyd was dit nie eens nodig nie. Oppikoppi was besig om ’n reputasie te ontwikkel vir goeie musiek, mellow partytjies en lekker uitchillaande langs die braaivure. Dit het vinnig ontpop as ’n totaal vry dog gesonde ervaring, relatief vry van die invloed van harde dwelmmiddels en selfvernietigende dekadensie waarvoor soveel ander feeste van daardie tyd – in die besonder Rustler’s Valley – toe al bekend was. My female vocalist, Liela, wat later verlief sou raak op een van die jong outjies wat in die Oppikoppi-span begin werk het toe die werklas te veel vir Boors-hulle alleen geword het, het ’n onvergeetlike liedjie geskryf oor die pad na Oppikoppi, ’n lied wat die gevoelens van baie jongmense perfek opgesom het: Daar’s ’n pad uit na die noorde Daar’s ’n verweg lig wat brand Daar’s ’n pad uit na die noorde En ek ry hom vanaand

johnny is nie dood nie

Ten spyte van hulle liefde vir rock, blues en jazz, en ten spyte van hul oopkop houding, het Boors en Tes Bornman steeds tradisionele Afrikanermense gebly. Hulle kinders was op skool in die distrik. Tes was ’n kranige kunstenares en sy kon die weirdste beelde en konstruksies bou uit allerhande materiaal, maar sy was nog steeds ook ’n doodnormale huisvrou. Hule het nooit saam met ons dagga gerook nie, en hulle het die gebruik van chemiese middels streng afgekeur. Dirk het vir ’n lang ruk hegte vriende met die Bornmans gebly, maar toe in ’n techno-fase ingegaan waartydens hy al meer LSD begin gebruik het. Hoewel hy aanvanklik as stage manager opgetree het by die eerste feeste, moes Boors-hulle hom teen wil en dank fire toe sy dwelmgebruik met sy werk begin interfere het. Hy het sy professionele naam verander van Dagga-Dirk Uys na Trip van Winkel, en ’n record label, promosiemaatskappy en kitaarwinkel op Stellenbosch begin onder die gesamentlike naam Trippy Grape Records. Vir ’n paar jaar lank was Dirk en sy span verantwoordelik vir die Wingerdstokrockfeeste op en om Stellenbosch. Ek en hy het ook nog van tyd tot tyd saam shows gedoen, maar ons het al minder saamgetoer, en daar was spanning tussen ons. ’n Insident wat Oppikoppi se naam as “dwelmvrye fees” tydelik baie skade berokken het, was die tragiese selfmoord van een van Dirk se medewerkers. Dirk was by Oppikoppi saam met sy span van Trippy Grape die naweek toe die tragedie gebeur. Dit was ’n dag nadat Boors-hulle toevallig een van die sound crews die trekpas gegee het omdat hulle backstage betrap is dat hulle cocaine doen. Een van die lede van Dirk se team was ’n jong outjie met lang hare en ’n onskuldige, oop gesig. Sy naam was Jurgens. Ek het Jurgens vaagweg geken. Toe ek die Sondagoggend wakker word, hoor ek Jurgens het homself die vorige nag opgehang op die stage net buite die kroegarea. Liela het in die vroeë oggendure op sy lyk afgekom. Volgens gerugte – dit is nooit bevestig nie – het Jurgens die vorige aand ’n hele bladsy LSD geëet (daar is enigiets tussen veertig en ’n honderd LSD-trips op een bladsy; die goed moes

letterlik gate deur sy brein gevreet het). Ek was die ou wat geskeduleer was om heel eerste die Sondagoggend te perform – op presies dieselfde stage waar Jurgens homself pas ’n paar uur tevore gehang het. Soos die nuus versprei het, het daar ’n geskokte stilte oor die hele feesterrein neergedaal. Ek het ’n kort toesprakie gemaak ter ere van Jurgens voor ek begin sing het, maar kan tot vandag nie ’n woord onthou van wat ek gesê het nie. Dirk se vriendskap met die Bornmans was permanent tot niet. In stede van oorslaap by Oppikoppi, het hy van toe af eerder by Anton Goosen op sy plaas gaan bly wanneer hy op besoek was in die noorde. Die volgende jaar, toe Anton Goosen vra om by Oppikoppi te kom speel met sy band, en hulle hom moes afkeur omdat hy ’n onrealisties hoë prys kwoteer het, het hy net daarna vir die koerante vertel hy speel liewer nie by Oppikoppi nie omdat hy beginselbesware het teen die “dwelmmisbruik by die fees”.

Soos die wildernisjare na ’n onvermydelike einde toe voortgesleep het (die feit dat so ’n einde iewers in die verskiet gelê het, het egter selde by ons opgekom), is ek toenemend voor moeilike keuses gestel. Dit was asof die noodlot my periodiek uitgedaag het om ’n groot verandering te maak, ’n verandering nie bloot in terme van die details van my lewe nie, maar ’n allesomvattende, formidabele kopskuif; as’t ware ’n sprong die onbekende in. Omdat ek hierdie verandering nie kon visualiseer nie, het ek telkemale die oomblik van my Derde Bekering uitgestel. Ek was net nooit gereed daarvoor nie. Ek was desperaat, maar nog nie so desperaat nie. Ek het nie geweet hoe om die planne op te trek nie. In die ontsterflike woorde van Pink Floyd, het ek “comfortably numb” geword. My rock ’n rollroetine, hoe chaoties ook al, was ’n roetine waaraan ek netso gewoond geraak het soos ’n rekenmeester aan nine to five. Maar die prikkels wou nie ophou prikkel nie. Daar was toenemend hindernisse in my pad, onverwagte gebeure wat my onthuts en gekrap het. Asof dit nie genoeg was dat ek voor die verkiesing ’n aand in die tronk moes deurbring nie – dit was die tweede van drie tronkervarings van my lewe (ek is in die vroeë tagtigs eenmaal gearresteer vir ’n reeks inbrake op Gansbaai wat ek nie gepleeg het nie) – het die polisie my eendag weer gegryp, helder oordag in Knysna. Hulle het my hardhandig in ’n motor ingeboender en aangery tot by die polisiestasie. Die klag wat hulle hierdie keer voor my deur gelê het, was ernstiger as huisbraak; hulle het beweer ek is ’n serial killer. En toe ek wil protesteer, pluk hulle ’n foto uit van ’n ou wat op ’n haar na soos ek lyk. ’n Ou wat gesoek word vir verskeie moorde. Ek het die A4-grootte foto wat die polisie my gegee het in my hande gehou en dit met afgryse bestudeer. Kon dit inderdaad ek wees? Dit was ek, maar tog ook nie heeltemal ek nie. Dit was ’n head-and-shoulders-shot, van voor af. Alles was dieselfde: die ylwordende haartjies, die verslane oë, die ongeskeerde kennebak. Hy het selfs ’n soortgelyke verslonste truitjie gedra as ek. Daar was net een merkbare verskil. “Kyk,” het ek vir die polisie gesê, en breed geglimlag. “Kyk hoe fucked-up is sy tande. My tande lyk nie so nie.”

Inderdaad. Hulle moes erken ons tande verskil. Op die ou end was dit Anton Goosen wat indirek my lewe gered het. Die feit dat Anton my tande laat opfieks het daardie tyd toe ek op sy plaas gebly het, was al wat gestaan het tussen my en arrestasie as reeksmoordenaar. Die polisie het my teësinnig laat gaan, maar eers nadat ek vir hulle comps belowe het vir my show daardie aand. Die insident het egter by my bly spook. Veral daardie foto wat hulle my gewys het. Was daar werklik iemand wat daar buite rondgesluip het wat moorde gepleeg het? ’n Ou wat nes ek gelyk het? Hoe was so iets moontlik? Was hy my alter ego? Dit was ’n scary gedagte. Vir ’n hele paar weke lank het ek koue rillings gekry elke keer as ek in die spieël kyk.

Wanneer ek oor Dirk skryf, is dit met ’n groot hartseer, want hy was meer as net my manager. Hy was ook die tromspeler van my band, Die Warmblankes. En meer as dit alles saam, was hy ’n vriend. Dis een van die vriendskappe wat onherroeplik verby is, want al tel ons dalk later weer eendag die drade op, sal dit nooit weer dieselfde wees nie. Dalk is dit nodig om iets te sê oor afskeide, want die einde van die wildernisjare was ’n tyd van vele afskeide, party minder traumaties as ander. In retrospek is daar veral een ding waaroor ek tog altyd sal dankbaar bly teenoor Dagga-Dirk Uys. Hy was die eerste en enigste mens wat die moed van sy oortuiging gehad het om my prontuit aan te spreek oor my oormatige daggarokery. Dit het gebeur een aand in ’n huis iewers in die Boland. Dirk het by my kom sit, t in die hand. “Koos,” het hy gesê. Sy gesig met die baard was baie naby aan myne. Ek was skielik baie bang vir hom, want sy stem het anders geklink as gewoonlik. “Koos,” het hy gesê, “jy rook te veel boom.” Hy het sy t getip in die asbakkie langs my. Ek was so hoog gerook op die Swazi – nog ’n Trippy Grape-besending het ons bereik – dat dit geklink het asof Dirk se stem iewers binne-in my eggo. Daar was eenvoudig te veel “oo”-klanke. “Koos jy rook te veel boom Koos jy rook te veel oom Koos te veel boom jy te veel rook oom Kooosss.” Dis hoe dit vir my geklink het. Ek kon glad nie agter die kap van die byl kom nie. Maar toe, met sy gesig feitlik hier binne-in myne, en met sy oë soos twee groot ronde rooi pierings, trek Die Man met die Baard los en gee hy my ’n speech wat beter was as enigiets wat Verwoerd ooit gelewer het by ’n volksfees voor die Voortrekkermonument.

Vir ’n volle tien minute lank het Dagga-Dirk Uys styf teen my gesit, rook in my gesig geblaas, my diep in die oë gekyk, en my gelecture oor die gevare van oormatige daggarook. Soos ek nog nooit tevore gelecture is nie. Hy het die waarheid gepraat, want hy het gepraat uit eie ondervinding. Hy het vertel van die geheueverlies, die verbrokkeling van persoonlike identiteit, die onvermoë om verantwoordelikheid te neem vir jou eie dade, die vergeetagtigheid, die onderdrukte aggressie, die paranoia. In sy lewe was Dirk nog nooit so welsprekend nie. Dit was selfs beter as die keer toe hy vir ’n joernalis in Hermanus gesê het: “Koos doen nie shows nie, Koos pleeg ’n vorm van terapeutiese interaksie.” Ek het my letterlik koud geskrik. Hy het, in die loop van daardie een aand, my oorreed om dagga te los. Hoewel Dirk sedertdien, volgens wat ek hier en daar deur die grapevine hoor, nog steeds self rook – en daarmee het ek vrede, want ek wil nie met sy lewe interfere nie – was daardie aand vir alle praktiese oorwegings die seminale beginpunt van my voorneme om dagga, en sommer alle drugs, te probeer los. Dit sou tyd neem, en nog skokke sou volg voor ek heeltemal uit my verslaafde toestand sou wakker skrik, maar die saadjie is daardie aand geplant. As dit nie vir Dirk was nie, het ek dalk nooit daaraan gedink nie. Paradoksaal sou my voorneme om drugs te los my eindelik tot by die besluit lei dat ek ook vir Dirk as manager moes los. Die twee fasette van my lewe sou incompatible raak met mekaar. Verbasend genoeg het Dirk self nooit aan hierdie moontlikheid gedink nie. Die keerpunt was toe ek eendag vir Dirk bel om hom te vra vir ’n belangrike telefoonnommer, en hy antwoord: “Sorry, Koos, ek het nie meer daai ou se details nie.” “Maar dis in jou adresboekie,” het ek gesê. “Jy het tog seker nog jou adresboekie.” “Ja, maar ek het op daai bladsy van my adresboekie gekots en nou kan mens glad nie lees wat daar staan nie.” Die opbreek met Dirk was pynlik. Ek besef dat ek die hele storie beter kon

hanteer het. Vreeslike foute is gemaak. Wedersydse aantygings het gegrens aan die absurde. Op ’n stadium het ons mekaar amper te lyf gegaan. Maar ek kon nie anders nie. Tot vandag toe is ek egter dankbaar vir die speech wat hy my daai aand gegee het. Want hoe paradoksaal dit ook al mag klink, ek weet, en hy weet, dat hy dit slegs om een rede gedoen het: Omdat hy so waar as wragtig regtig vir my omgegee het.

Ter wille van volledigheid moet ek dalk iets sê oor my ander belangrike professionele verhouding naas my werksverhouding met Dirk: my beroemde en veelbesproke verbintenis/ verhouding met my jare lange borge, die vervaardigers van Tassenberg-wyn. Waarskuwing aan die leser: nou gaan ek effens emosioneel raak. En as ek emosioneel raak, raak ek soms ’n bietjie snotterig en spoegerig. Want Tassenberg, glo my, ja Tassenberg, die Here is my getuie, Tassenberg was vir my soos moedersmelk. Tassenberg was die stuff waarop ek my grootmenstande geslyp het. Tassenberg was my identitieit, my simboliek, my lewensembleem, my Heiland. Tassenberg was die een konstante faktor tussen al die jare van rondfok en uitoorlê. Tassenberg het by my gebly selfs na al die ander minder gesonde sondes en gewoontes weggeval het. En toe ek en Tassenberg mekaar ook op die ou end los, was dit nie omdat ons kwaad was vir mekaar nie. Nee wat. Nie erg baie nie. Ek is nie meer kwaad dat almal by Tassenberg oornag geretrench is en die nuwe bestuur skielik Engels gepraat het toe ek hulle een oggend oudergewoonte bel vir geld om nog posters te laat druk nie. Shit happens. Ek was nie die enigste of die grootste vis in hulle dam nie. Dis wel waar dat die nuwe bestuur, jare later, nadat hulle waarskynlik besef het hulle jaarlikse omset het drasties gedaal vandat ek weg is, my gesmeek het om

terug te kom. Dit was ongelukkig te laat. Ek was toe reeds by Oom Beyershulle; ek het wyn met kurkproppe ontdek, there was no turning back. Mens kan nie vir ewig van moedersmelk lewe nie. Soos die apostel Paulus gesê het, mens moet vaste spyse ook leer geniet. Catch of the day met ’n koue bottel Beyerskloof Rosé. Braaivleis met Pinotage. Sulke goed. Ja, that’s the long and the short of it: daar is ander goeie wyn ook wat ek intussen ontdek het. Ek is dol oor Muratie, en Delheim, en Backsberg, en Ken Forrester, en al die goodies. Van al hierdie wonderlike medisynes is Beyerskloof egter my stapelvoedsel. Nie net omdat hulle vir my geld gee nie. Dit was ook nie asof hulle my genader het met die idee van ’n borgskap nadat Tassenberg se ouens my gedrop het nie. Ek was reeds verlief op Beyerskloof en het dit selfs een keer in Huisgenoot erken, nog terwyl die Tassenberg-borgskap aan die gang was. Ek kon nie anders nie. Ek het Beyerskloof gelike vandat ek dit die eerste keer geproe het. Omdat die smaak vir my werk. Mens weet mos as jy tuisgekom het. So nou en dan, wanneer protokol dit vereis – soos byvoorbeeld tydens ’n ampsbesoek aan Vanderbijlpark of Mosselbaai – drink ek steeds ’n bietjie Tassies saam met my ou fans as hulle daarop aandring. Ek hou weliswaar nie die glas teen die sonlig soos met fênsie wyn nie; ek sluk dit sommer net af. Ek weet mos hoe dit moet smaak. Dit smaak nog steeds so. Soos alle cheeseburgers by die Spur presies dieselfde smaak, so smaak Tassies altyd soos Tassies. Mens kan op Tassies staatmaak om altyd Tassies te bly. Soos ’n ex-girlfriend met ’n kar, is ek en Tassenberg nog platoniese vriende. Dit kan nie anders nie. As hierdie boek fiksie was, sou alles gelukkig geëindig het. Dit sou soos die einde van Slumdog Millionaire gewees het, met al die karakters wat saamdans terwyl die held en die heldin mekaar soen, ’n ewigdurende soen, ’n soen wat geaksentueer word deur dramatiese temamusiek en credits wat rol. Ek het twee stukkies slegte nuus. Dis nog nie heeltemal die einde van die boek nie. En die credits gaan nie rol nie, hulle gaan stil lê. Ek kry trane in my oë as ek dink aan vriende soos Gail Christie, Anton L’amour, Erns Grundling, Brood (wat nou in ’n rolstoel is), Gideon (dood in ’n motorongeluk), Eckhard Potgieter, Dave Marks, die twee Lielas, George, Noddy, Jaap, Boy, Conrad Jamneck, Gys de Villiers, Hanlie, Lottie, Makatot, Gideon (die een wat nie dood in ’n motorongeluk is nie), Mystic, Johnny, Smook, Frank, ensovoorts, ensovoorts, ensovoorts, te veel om op te noem. Hel!

Oor Johnny en Frank wil ek iets meer vertel. En dalk moet ek verduidelik van James ook. Johnny was die Valiant Swart Band se eerste tromspeler. Hy was ’n hiperaktiewe, hiperintelligente seun van George afkomstig. Hoewel ons jare lank kennisse was, het ek hom eers in die laaste maand van sy lewe goed leer ken. Johnny se laaste maand was in ’n sekere sin die beste van sy lewe, en in ’n sekere sin sy ergste. Hy het ’n creative spurt ervaar soos nooit tevore nie. Hoewel hy nie die woordvaardigheid gehad het om liedjies behoorlik af te rond nie, het hy oorgeloop van halfgebore idees. ’n Paar dae voor sy dood het hy een nag na my toe gekom en vir my ’n hand vol papiere gebring met los idees daarop gekrabbel. Ek het ongelukkig nie nou meer die papiere nie, maar toe ek later my afskeidsliedjie vir Johnny sou skryf, het ek my laat lei deur sy styl en sy manier van dink.

Johnny was ’n cowboy Johnny was ’n rush-kop Johnny Johnny maak ’n groot geraas …

Ek kan nie die naam van die woonstelblok op Stellenbosch onthou waar Johnny en sy girlfriend, Michelle, gebly het nie, maar hulle woonstelnommer was 22, en dit was min of meer oorkant die straat van waar ek in daardie tyd ook saamgebly het met ’n meisie. Dit was ’n relatief gelukkige tyd in my lewe – ek het ’n hond gehad, en baie vriende, en ek het baie geskryf – en die enigste ding wat my ’n bietjie gepla het, was die feit dat soms wanneer ek my girlfriend wou gaan vry of ’n t wou gaan rook het in die struikgewas op die walle van die rivier, ek agtergekom het ons word afgeloer, van agter ’n naburige boom, deur dieselfde prominente literator wat my destyds probeer uitvang het tydens my affair met mej. X. Maar nou ja, ten minste het dit bewys dat ek nog literêr relevant was. In ieder geval, Johnny en Michelle was ook relatief gelukkig by mekaar, behalwe vir die feit dat albei baie erg verslaaf was aan Mandrax-pille (“buttons”).

Johnny het ’n blou Beetle-Volksie gery wat soms probleme gegee het en nie wou start nie en dan moes ons hom help om die kar aan die gang te stoot. Eendag het ek Johnny gesien toe hy wegtrek met sy Beetle, en hy’t vir my gewuif. Michelle en Stuart was by hom. Stuart was ’n amateurskilder van Worcester wat aan sielkundige delusies gely het – hy was nooit seker of hy Vincent van Gogh of Jesus is nie. So mal soos ’n haas, maar, soos Johnny, het die talent letterlik by sy ore uitgeloop. Ure later was ek en Esther – my kleinnefie Chris se ex-girlfriend – lus om vir Johnny gaan kuier, maar hy was nog nie terug nie. Ons het geruime tyd staan en klop aan die deur van nommer 22, maar daar was geen antwoord nie. Ons was salig onbewus van die feit dat Johnny op daardie oomblik al dood was. Later sou ons hoor dat Johnny se Volksie vroeër die middag op ’n spooroorgang gestol het, reg in die pad van ’n aankomende asierstrein wat onderweg Kaap toe was. Die masjinis kon nie betyds stop nie. Die volgende stasie op die trein se roete was Stellenbosch-stasie, net oor ’n honderd meter verder. Toe die trein uiteindelik tot stilstand kom langs die platform waar mense gestaan en wag het om op te klim, het Johnny se verfrommelde blou Volksie – met Johnny-hulle se liggame binne-in – nog op die snoet van die lokomotief gesit. Toe ek later die aand van Johnny se dood hoor, was ek verbysterd. Ek het huis toe gegaan en ’n baie sterk drang gehad om ’n liedjie oor hom te skryf. Maar ek kon nie aan ’n wysie dink nie. Die woorde het vir my reg gevoel, maar al die hartseer wysies wat ek probeer het, het phony geklink. Een nag, ’n paar weke later, het Johnny na my toe gekom in ’n droom. “Moet asseblief net nie vir my song ’n sêd, hartseer tune gee nie,” het Johnny gesê. “Die song moet rock. Ek haat stadige songs.” So is die finale weergawe van “Johnny is nie dood nie” gebore.

… Johnny was ’n genius Johnny was ’n fokop

Johnny Johnny stadig nou Johnny Johnny kap dit flou Johnny is nie dood nie Johnny is nie dood nie Johnny is nie dood nie Hy’s net uitge!

Dan was daar Frank. Frank Frost, tromspeler van die Blues Broers (Albert se pa). Ek het Frank vir jare lank net op ’n afstand gesien, maar nooit met hom gesels nie. Hoewel ek ’n groot fan van die Blues Broers was – ek en Rob Nagel, die ou met die moerse hare, was ook chinas – het ek uit Frank se pad gebly wanneer ek hom by musiekfeeste gewaar het. Ek het die indruk gekry dat hy ’n trotse, bombastiese man was. Of my eerste indruk van hom korrek was, sou ek nooit weet nie. Ek het Frank eers persoonlik leer ken kort ná die begin van die millennium, toe my wildernisjare al verby was, en ek besig was om te settle saam met Kannetjie in ’n winderige ou A-frame-dubbelverdiepinghuis op die beach front van Gordonsbaai. Eendag het hy net gebel. Uit die bloute. Hy en sy vrou, Maggie, wou my en Kannetjie oor ’n bier ontmoet. Iewers in ’n bar langs die see. Dié dag was Frank allesbehalwe bombasties. Hy was vriendelik en hartlik. Hy het my vertel dat hy ’n “klein mediese probleempie” het. Die “klein mediese probleempie”, sou ek uitvind, was longkanker. Hy het my gevra of hy vir my kan kom tromme speel. Hy het dalk nie meer so lank oor om te lewe nie, het hy glimlaggend gesinspeel, en een van die dinge wat hy op aarde wou doen, voor hy finaal verkas, was om vir Koos Kombuis tromme te speel.

Ek het getwyfel of Frank regtig bedoel dat hy letterlik op pad uit was. Die man het blakend gesond gelyk, en vol grappies. Maar natuurlik kon ek nie so ’n versoek weier nie. Frank Frost was ’n briljante tromspeler, dit het almal geweet. Mens sê in elk geval nie nee vir iemand wat so mooi vra, en boonop so ’n goeie rede gee vir sy versoek nie. Vir die volgende paar maande het ek, elke keer wanneer ek ’n band nodig gehad het, vir Frank nadergeroep. Albert het soms kitaargeslaan, soms Anton L’amour. Frank het nie die tromme heeltemal so hard gebliksem soos Dirk nie, maar hy was geweldig professioneel; die tegnies mees afgeronde tromspeler saam met wie ek tot op daardie stadium gewerk het. Hoe langer ons saamgespeel het, hoe meer het ek in sy groove gekom. Dit was ’n plesier om Frank in my band te hê. Ek het skoon vergeet van sy sogenaamde “mediese probleempie”. Tot hy begin hoes het. En nie net gehoes het nie. Hy het vreeslik gesweet as hy tromme gespeel het, en later moes hy kort-kort ’n break vat om pynstillers te neem. Maar nog steeds het hy nie gekla nie; hy’t vrolik en vol grappies gebly. Tot ek hom een aand backstage in Grahamstad sien na ’n show, waar hy uitgeput, eenkant met sy rug teen ’n tafel gestaan het en grond toe gekyk het. Ek het langs hom gaan staan, sonder om ’n woord te sê. Hy het nie my teenwoordigheid erken nie. Hy was glad nie van my bewus nie. Daar was ’n doodsheid in sy oë. Hy’t verstar gelyk, soos iemand wat pas ’n spook gesien het. Die ewigheid was in sy oë. Dit was die laaste aand dat Frank vir my gespeel het. Na sy dood het Maggie vir my ’n prent gebring wat Frank vir my geteken het met charcoal; ’n lewensgetroue, ietwat ekspressionistiese afbeelding van die binnekant van ’n kombuis. Ek het dit laat raam. Dit hang op die oomblik in my kantoor, tussen die hologram van Amsterdam en ’n geraamde foto van Johannes Kerkorrel by sy klavier.

James het ook nie die rebellie oorleef nie. Oor sy dood wil ek nie baie sê nie. Daar is vele staaltjies en conspiracy theories om die gebeure, maar die basiese feite is aan almal bekend. Hy’t sy kar omgegooi, alleen, een aand op ’n plaaspad buite Grahamstad. Hy is terug Joburg toe gevlieg, waar hy in ’n staatshospitaal lê en krepeer het met skedelbreuk in haglike en onhigiëniese toestande en sonder dat iemand aan hom wou aandag gee. Eindelik is hy na ’n privaat hospitaal geneem, maar dit was te laat. Is ek hartseer oor hom? Ek het nie altyd van hom gehou nie. Vir jare lank het ek deur sy skanse probeer breek en vriende met hom probeer raak en, behalwe vir die week of wat in Grahamstad, wou hy dit nie toelaat nie. Daar was ook die een dag, in sy slaapkamer in sy huis in Pagestraat, toe hy sy arm om my gesit het, en sonder om in my oë te kyk, gemompel het: “It feels as if we’re real friends.” Toe het hy embarrassed gelyk en opgestaan. As ek aan daardie oomblik dink, is ek hartseer. Maar bowenal is ek dankbaar dat ek hom hoegenaamd geken het, al was hy die meeste van die tyd stug en ontoeganklik. Dit is enige jong musikant se droom om iemand soos James as mentor te kan hê. Hy was een van die heel grotes. Hy was ’n Soutie van Springs. Hy was die Boksburg Bommer. Maar, meer as alles, hy was die vader van Afrikaanse rock. The Bats het dalk “Vat hom Dawie” en “Trein na Weltevreden” gesing, Anton Goosen het dalk “Blommetjie gedenk aan my” gedoen, maar dit het ’n “Snor City” geverg om die genie uit die bottel te roep. Sonder hom was daar niks. Sonder James was daar vandag absoluut fokkol. Nog meer fokkol as wat daar

sou gewees het sonder Dirk.

so ry die trein

Maar hier’s die beste hartseerstorie van almal. Al onthou ek eendag niks anders nie, wil ek hierdie storie onthou. Na aanleiding van Janis “As-we-discovered-on-the-train” Joplin se beroemdste gesegde, die een en die ander oor my beste treinrit ooit. Dit was ’n treinrit wat my lewe verander het. Onthou hierdie datum, julle geskiedskrywers van die Afrikanervolk. Onthou dit, professor Kannemeyer. Onthou dit, doktor Giliomee. Dis ’n belangrike datum. Neëntien-drink-en-neëntig. Toe ek daai dag op die trein geklim het – dit was die feestrein Oudtshoorn toe in die jaar neëntien-drink-en-neëntig (nogal vroegherfs in die jaar neëntien-drinken-neëntig, om presies te wees) – was ek gehul in ’n waas van sinisme en uitputting. Die koerante het al begin praat oor my daggarokery, maar ten spyte hiervan het die feeskomitee my genooi om saam te ry Oudtshoorn toe. Die Oudtshoorn-fees, of liewer Die Klein-Karoo Nasionale Kunstefees, soos dit al meer bekend sou staan (deesdae kort mense dit amptelik af as die AbsaKKNK), was die eerste van ’n swetterjoel nuwe Afrikaanse kunstefeeste wat die land sou tref tydens die middel- en laat-neëntigerjare. Ek was ’n wrak van ’n mens in die jaar neëntien-drink-enneëntig. Ek erken dit ruiterlik. Ek was vrot van onder en vrot van bo en vrot in die middel. Ek was ’n skaduwee van my ou self. Ek was sonder ophou dronk, en so afhanklik van diverse substansies dat ek gesukkel het om regop op my bar-stoel te bly sit tydens konserte. Al was ek jonger as David Kramer, kon ek glad nie rondhardloop en te kere gaan op stage nie. Ek was verslaaf aan allerhande goeters, ek het ’n slegte hoesie gehad, my naam was gat in die pers, ek was betrokke by verskeie sinlose openbare moddergooierye (onder andere teen my ou vriend Kerkorrel), my longe was seer, my hande het so gebewe dat ek skaars ’n t of ’n bottel wyn kon vashou. Ek het te veel van alles gehad: te veel

slegte nagte, te veel groupies en one-night-stands, te veel morsige paarties, te veel algemene dekadensie. Ek was by die kruispad. Ek was by daai punt in die lewe van ’n kreatiewe gees wat F. Scott Fitzgerald noem “The Crackup”. Teoreties was ek gewillig en gretig om ’n verandering te maak, maar ek het geen idee gehad hoe om dit te doen of waar om eens te begin nie. Dis toe dat die ongelooflikste reeks toevalle inskop. Was dit toevalle? Was dit synchronicity? Of was dit dalk die antwoord op gebede (ander mense s’n) (dalk my ma s’n)? Op dieselfde trein as ek was die meisie met wie ek later sou trou, Kannetjie. Ek was toe al verlief op haar. Ek het haar ontmoet, enkele weke tevore, by ’n partytjie op Stellenbosch, en dieselfde aand opgeëindig in haar woonstel saam met drie lede van die Springbok Nude Girls (Arno Carstens se eerste rock band, nie ’n groep kaal meisies wat rugby speel nie). Die Nude Girls het almal beland op haar mat of op rusbanke; ek het in Kannetjie se bed beland (as gevolg van ’n kort gesprek tussen my en Francois, die tromspeler, wat my gedêr het). Ek het geweet Kannetjie is ook op die trein; om die waarheid te sê, ek het saam met haar ’n lift na die Kaapse stasie gekry met ’n kar vol van haar vriende. Kannetjie se vriende was ’n groep regte onhebbelike jongkêrels wat verskriklik gedrink het, graag karre gecrash het en uitgehang het by plekke soos die Buffalo Rally. Dus ’n heel ander crowd as my crowd, maar met betekenisvolle ooreenkomste. Kannetjie se maatjies was maklik om uit te ken: hulle het tydens die hele treinrit almal identiese hoede gedra soos Britse polisiemanne, sulke ronde swart plêstiekkeppies. Ek het gewonder wat die pers daarvan dink dat ek, met my reputasie van dwelmmisbruik, by die Kaapse stasie opdaag met ’n entourage ouens wat lyk soos Britse bobbies. Ons het alreeds een noue ontkoming gehad op pad soontoe; op die highway het ek vir die bobbies ’n daggapyp gemaak en rondge, maar toe ons net daarna in die spitsverkeer vassit, sien ons dat ons beland het langs ’n Kombi vol polisiemanne. Hooggeplaaste offisiere, almal met pips op die skouers. Hulle, die Kombi vol hooggeplaaste offisiere, het na ons gestaar, en ons, die kar vol Britse bobbies (baie meer hoog as hulle), het na hulle gestaar. Hulle het verbaas gelyk, maar niks gedoen nie. Tydens die treinrit het ek pype gemaak in die toilet saam met ’n fotograaf van Rapport. Daarna het ek by die groep Britse bobbies aangesluit en begin vry met

Kannetjie. Kort duskant Swellendam iewers het ’n tannie van die fees na ons toe gekom en gedreig om my en haar van die trein af te sit as sy (Kannetjie, nie die tannie nie) nie ophou vroetel met my broek nie. Ek was embarrassed, maar dit was te laat om op te hou. Die tannie het moed opgegee en skouerophalend weggestap. In die loop van die treinrit het ’n wonderlike idee in my agterkop vorm begin aanneem. Ek wou Kannetjie vra om by my te bly vir die duur van die Oudtshoorn-fees. Dit sou beteken dat sy ’n bed met my moes deel – ’n bed wat alreeds geboek was vir my en my female vocalist (dit was toe al vir ’n jaar of wat ’n standing arrangement dat ek en Liela soms beddens deel waar nodig, hoewel ons nog nooit actually seks gehad het nie, nie omdat ons nie wou nie, maar omdat een of meer van ons sonder uitsondering te dronk was om romantiese gedagtes te entertain). Nadat ek my besluit gemaak het, moes ek verskeie groupies afveg van my lyf af, en vir Kannetjie wakker maak waar sy uitge gelê het op ’n treinsitplek. Dit was ’n paartie-trein, daar was ’n kroegtoonbank en ’n dansarea en baie kuierplekkies waar mense kon mingle. Terwyl ek en Kannetjie hand aan hand deur die trokke gedwaal het, het ons twee ander mense teëgekom wat daarna ’n groot invloed op my lewe sou hê. Ons het nie geweet hulle was ook op die trein nie. Die eerste een was die middeljarige aktrise Anna Rossouw, wat ’n spraakgebrek gehad het en permanent in ’n rolstoel was. Die ander een was Johannes Kerkorrel. Ek was in ’n paartie-gees, dronk, hoog soos ’n spook, verlief op Kannetjie en as gevolg van al hierdie faktore in ’n besonder goeie bui. Dit was die eerste keer in jare dat ek in ’n goeie bui was, en onder die omstandighede was dit vir my moeilik om nog kwaad te voel vir Kerkorrel. Boonop was Kerkorrel langs Anna en diep in gesprek met haar toe ek hom op ’n afstand gewaar. Toe ek Kerkorrel so daar sien hurk langs die vrou in die rolstoel, en sien hoe hulle vrolik saam lag en duidelik mekaar se geselskap geniet, het ek skielik ’n faset van Kerkorrel se persoonlikheid onthou waarvan ek totaal vergeet het. Dit was ’n groot verrassing om vir die eerste keer in jare ’n positiewe gedagte oor Johannes Kerkorrel te hê. Byna ’n dekade tevore, toe ek hom die eerste keer leer ken het, het hy ’n soortgelyke vriendskap gehad met die sangeres Tandie Klaasen. Tandie se gesig

was sleg vermink weens brandwonde. Kerkorrel het die vermoë gehad om die beste in mense soos Tandie en Anna na vore te bring. In sy teenwoordigheid het hulle geblom, gefloreer. Hy het hulle behandel asof hy glad nie hulle gebreke raakgesien het nie; en tog was daar van sy kant af ’n spesiale teerheid, ’n diepgaande empatie. Ek het vir so god-weet-hoe lank nie enige positiewe gevoelens jeens Kerkorrel gehad nie. Vandat ons uitmekaar is kort na Voëlvry, het ek hom in my hart gedemoniseer, en aan hom gedink as die jong upstart, die egomaniak wat al die media-aandag op homself gevestig het. Dit het nooit eens een keer by my opgekom dat hy dalk nog dieselfde mens was wat ek destyds ontmoet het, en dat daar niks was wat hy kon doen om die mediaaandag te vermy nie; dat die situasie met die pers dalk vir hom net so moeilik was as vir die res van ons wat so jaloers was op hom. Ek het al hierdie dinge besef die oomblik toe ek my hand uitsteek om hom te groet. Ek wou weer met hom vriende wees. Ek het besef dat ek hom al die jare vreeslik gemis het. Op die ou end het ons baie tyd saam spandeer op daai trein, ek en Kannetjie en Kerkorrel en Anna, en ons het heerlik gesels en mekaar van voor af leer ken. Oor die verlede het ek en hy nie ’n woord gerep nie, maar ons het lekker geskinder oor almal wat ons ken, veral Anton Goosen, wat hy nooit kon verdra nie. Ek loop die storie nou vooruit, maar so goed het ek en Kerkorrel gekliek dat ons summier ja gesê het toe iemand ons vra om die volgende aand ’n impromptu vertoning saam by kerslig op een van die volstruisplase buite Oudtshoorn vir ’n klompie genooide gaste te gee. So sou dit gebeur dat ek en hy vir die eerste keer sedert die Black Sun sekere liedjies weer saam perform het op klavier en kitaar, onder andere “Swart September”. Hoewel dit vir ons gevoel het soos ’n nuwe begin, het nie een van ons besef dat dit ons laaste konsert saam sou wees nie. Met verloop van tyd sou ek en Anna ook ’n vriendskap ontwikkel, tot so ’n mate dat ek later selfs met haar sou korrespondeer en ten minste een keer in Melville sou gaan eet. In ieder geval, toe die historiese en wonderbaarlike treinrit verby was, en ons die aand in Oudtshoorn aanland, ontdek ons dat daar intussen ’n istratiewe verwarring met my sleeping arrangements ontstaan het en dat hulle my eers die

volgende aand verwag het. Kerkorrel was iewers in ’n ander country lodge as ek ingeboek, en Kannetjie sou oorspronklik ’n kamer deel met al haar Britse bobbyvriende iewers in die plaaslike weermagbasis. Ek het haar formeel uitgenooi om my te vergesel, en daar kry die drie van ons – ek, sy en Kerkorrel – toe ’n taxi in dorp toe, waar die feesorganiseerders dit reggekry het om ter elfder ure vir my en haar alternatiewe verblyf gereël te kry – van alle plekke, in die reusagtige honeymoon suite van die mees luukse hotel in die hele dorp. Terwyl ek daardie nag langs die meisie van my drome gelê het tussen die sagte lakens, was ek vervul met ’n gevoel van kinderlike verwondering. Vir die eerste keer in my volwasse lewe het ek die waarde – die werklike waarde, die ware betekenis, nie net die sentimentele aspekte daarvan nie – verstaan van dinge soos liefde, vriendskap, vergifnis, lojaliteit en versoening. Dis toe dat ek finaal besluit het om drugs te los. Nie net drugs nie, maar alle vorme van rook: sigarette, pype, twak, dagga, die hele lot. Ek sou nie eens meer rooibostee rook nie. Ek wou nie meer jonk doodgaan nie. Ek wou lank lewe en oud word en die geselskap geniet van lovers soos Kannetjie en vriende soos Johannes Kerkorrel en Anna Rossouw. Alles sou nie heelweek so rooskleurig bly nie. Die volgende aand moes ons tweetjies sak en pak verskuif na my oorspronlike akkommodasie – ’n rondawel by die Riempieshotel – waar ek en sy vir die res van die week ’n bed moes deel met ’n verbaasde Liela, terwyl die res van die band uitge gelê het op die mat om ons – maar ek het nie my voorneme vergeet nie. En my verhouding met Kannetjie het op die ou end langer gehou as bloot daardie eerste week. Ons is nou nog bymekaar. Sy is die vet, vriendelike meisie in die kantoor op die grondvloer van ons huis. Sy is die ma van die meeste van my kinders. Ek het haar so lief soos die lewe self.

in ’n tronk in afrika

Dit is die jaar 2009. Vreeslik baie goed het intussen gebeur. Voor hierdie storie eindig, wil ek probeer om die belangrikste gebeure van die afgelope vyftien jaar op te som. Dis belangrik vir my. En ek sal probeer konsentreer op die positiewe. Die meeste kak en hare is immers verby. Of supposed to be. Een. Gays mag nou trou in Suid-Afrika. Die meeste van hulle wil nie, maar hulle mag. Dis ’n goeie ding. Twee. Dis natuurlik nie net gays wat trou nie. Ek het ook getrou. Met Kannetjie. Op die beach by die Muisbosskerm net buite Lambertsbaai. Toe my skoonpa my bruid na my toe bring sodat ons voor die dominee kan gaan staan, het hy in my oor gefluister: “Kak sal jy.” Dit was nogtans die gelukkigste dag van my lewe. Drie. Four-by-four-voertuie en quadbikes mag nie meer op die strande ry en die natuurlike habitat van sandkrieke en ander klein diertjies opfok nie. Dis ’n goeie ding. Vier. Suid-Afrika het nou die grootste en beste ruimteteleskoop in die Suidelike Halfrond. Hy staan by Sutherland. Dis ’n goeie ding. Dis een van die min goeie dinge wat Mbeki gedoen het. Oukei, Mbeki het nou wel nie self die teleskoop gebou nie, maar hy’t sy seën aan die projek gegee. Vyf. Oppikoppi het gegroei van ’n suksesvolle plaaslike musiek-venue tot nie net die grootste musiek-venue in Suid-Afrika nie maar die grootste rockfees in die Suidelike Halfrond. In ’n onlangse internasionale meningspeiling is hulle aangewys as die derde of vierde mees gesogte rockmusiekvenue ter wêreld. Hoewel Boors en Tes nie meer self betrokke is by die reël van die feeste nie, het hulle ’n baie knap span jongmense aangestel. Die Oppikoppipromosiemaatskappy doen tans baie meer as net Oppikoppi se jaarlikse rockfees. Hulle reël ook feeste regoor die land, was al betrokke by die Absa-KKNK, en voer gereeld bekende en opkomende bands in van oorsee. Om die waarheid te sê, hulle het ’n uitruilstelsel aan die gang met verskeie reklamemaatskappye in Europa. Op die oomblik is Oppikoppi wêreldwyd so bekend dat musikante van

anderkant die water letterlik toustaan om hier te kom perform. Ten spyte van Oppikoppi se groot sukses, is hulle nog steeds vir my soos familie. Dis alles baie goed. Ses. Daar is deesdae ’n verpligte skeiding tussen rokers en nie-rokers in alle restaurante, en alle lughawens is rookvrye sones. Dis ook ’n goeie ding. Sewe. In ons plaaslike musiek is dit nie net Oppikoppi wat van krag tot krag gegaan het nie. Sedert ongeveer die middel van ons wildernisjare het daar al meer nuwe Afrikaanse liedjieskrywers en sangers na vore gekom. Eers was dit ’n gedrup in die emmer, toe ’n stroompie, en eindelik ’n letterlike ontploffing. So massief is die oplewing in plaaslike musiek dat een van ons bekendste komponiste, André Swiegers, onlangs opgemerk het: “Elke Afrikaanse persoon onder die ouderdom van sewentig het nou sy eie CD op die mark.” Dis ’n goeie ding. Al is al die nuwe musiek ongelukkig nie ewe goed nie. Agt. Daar is gratis pornografie op TV, veral laat in die aand. Dis nie noodwendig ’n goeie ding nie, maar dis beter as niks. Nege. Saam met die ontploffing in plaaslike en veral Afrikaanse musiek, is dit asof die informele gasvryheidsbedryf in Suid-Afrika ook ontplof het. Vroeër jare, toe ek die eerste keer oorsee gereis het, was B+B’s vir my ’n nuwe ding, iets wat jy net in ander lande gekry het. Intussen het dit hier ook ontpop. Die meeste Suid-Afrikaanse B+B’s en toeristefasiliteite is van hoogstaande gehalte. Daar is drie redes hiervoor. Soos al hoe meer jongmense in plekke soos Londen gaan werk het, het hulle teruggekom met nuwe bemarkingsidees. Ook is heelwat wit Afrikaanse mans weens regstellende aksie uit hul werk geboender; hulle moes noodwendig aan nuwe bronne van inkomste dink, en B+B’s was een van die besigheidsmodelle wat ideaal geskik was vir hierdie sukkelende gesinne in die suburbs. Derdens is die hele land op die oomblik besig om sy vlerke reg te skud vir die 2010-Wêreldbeker-sokkertoernooi; benewens die feit dat toerisme in Suid-Afrika geweldig toegeneem het sedert onafhanklikheid, word verwag dat dit in 2010 alle rekords sal breek. Dis ’n baie goeie ding. Tien. Een van die heel beste goeie dinge wat gebeur het, was die gratis video wat die mense van 24.com vir my gemaak het. Na die verskyning van Bloedrivier was ek bang mense dink my CD is regsgesind soos Ons vir jou en daai goed. Ek het toe al gesien hoe selfs ’n goeie song soos “De La Rey” misbruik kon word deur ouens wat wil oorlog stook. Ek kies toe die song “Reconciliation Day” en

stuur ’n proposal aan Chris Roper by 24.com dat hulle ’n paar nice stukke ou nuus-footage daarby sit. Die song “Reconciliation Day” het gegaan oor Taliep Petersen. Ek was al goeie vriende met die mense van 24.com, want ’n jaar tevore het hulle ’n girl met die naam Jean Barker na my huis toe gestuur en toe het ons die eerste version van “Die Fokkol Song” sommer op haar laptop opgeneem. Dit sou vir maande en maande die nommer een-MP3 op hulle website wees, en ’n selfoon-ringtone ook! Omdat ek “Die Fokkol Song” verniet vir 24.com gegee het – “ek wil fokkol geld hiervoor hê, dis vir die cause”, het ek gesê – het 24.com besluit hulle wil vir my ’n hele popvideo van “Reconciliation Day” vervaardig. Dit was ’n low-budget affêre, amper ’n community workshop-ding. Die Burger het aan boord gekom met ’n klein borgskap, hulle het cheap equipment iewers geleen, en feitlik al die akteurs, aktrises en ekstras in die video het ek gratis in die hande gekry deur te adverteer op my blog. Die hele videoskietproses was vir my ’n eye-opener. Die hele projek was multikultureel, en ek het heelwat interessante vriende gemaak. Belangrikste van alles, dit het my die gewaarwording gegee van gemeenskappe wat kan saamwerk in die nuwe SuidAfrika; bo en behalwe, en ten spyte van die saai pseudorevolusionêre eenvormigheid wat die ANC op ons land probeer afdwing. Die video was fantasties. Dit was ’n baie, baie goeie ding en wys nou nog soms op MK. Al jammerte was dat ek die aand van die launch te aangedaan was om ’n behoorlike speech te maak. Elf. Daar is elf amptelike tale. Dit klink na ’n goeie ding, maar dis nie noodwendig goed nie, want in die praktyk praat almal deesdae Engels. Ek het niks teen Engels nie, maar ek is geworried oor die voortbestaan van die klein taaltjies. Soos Boesman-taal. Soos Pedi. Soos Afrikaans. Twaalf. Met die opkoms van nuwe musiek, die floreer van die entertainmentindustrie asook natuurlik die ontploffing van kommunikasiekanale, het dit onvermydelik gebeur dat daar in Suid-Afrika ’n nuwe geslag super-celebrities na vore gekom het. Dit beteken ons het nou eindelik ons eie media-royalty. Dit hou almal vreeslik besig, dit help tydskrifte verkoop, en mense is deesdae meer lief vir skinder as ooit tevore. Dis ’n goeie ding, maar dit het ook sy nadele. As gevolg van hierdie fenomeen kon sekere mense uitermate aandag op hulself vestig deur eenvoudig skandalige dinge aan te vang met vroumense, hulle met koppies tee te gooi, ensovoorts. Dertien. Nie dat ek in beginsel iets teen kommersiële musiek het nie. Om die waarheid te sê, ek was na afloop van die wildernisjare nogal gatvol vir die hele

rock ’n roll-trip. Onder leiding van ouens soos Anton Goosen was rock ’n roll besig om ’n snobding te word. Hulle het gedink hulle is beter as ander ouens. (Natuurlik was hulle beter, maar mens kan die meerderwaardigheidskompleks te ver voer.) Ek was lus om iets te doen om my eie fans te skok sodat hulle kan ophou om my met Voëlvry te assosieer en kan besef ek is nie rêrig cool nie; ek is ’n gewone ou. Toe vra ek vir Wotchimikollit om ’n poetry show saam met my te doen by die KKNK. Hy het gelukkig geweier. Op die ou end het ek ’n duet met Jurie Els gedoen. Ons het “Bicycle sonder ’n slot” saamgesing voor ’n vol saal in die Carnival City-casino naby Springs. Tot my verbasing was dit lekker. Tot my opperste verbasing het ek na die tyd ontdek dat ek regtig van Jurie hou. Tot my nog groter verbasing het Jurie saam met my dronk geword op ’n halwe bottel whiskey wat ek by Thys die Bosveldklong gesteel het. Toe Jannie Moolman en Rina Hugo later hulle famous song “Jerusalem” sing, het ek vir Jurie gesê: “Jurie, hulle sing oor jou!” Hy het my geglo. Dit was ’n befokte aand. Dit was ook ’n goeie ding. As gevolg van hierdie eksperiment het ek myself weer oopgemaak vir die moontlikhede van ander soorte musiek naas rock ’n roll. Dit het gelei na vriendskappe met mense soos Stef Bos, Amanda Strydom, Bill Knight en ander. Veertien. Oor die opkoms van kultuurfeeste het ek al iets gesê. Die fees by Oudtshoorn was die eerste. Nic Barrow (’n sakeman van Oudtshoorn), Andrew Marais en sowat ’n honderd belanghebbendes het in Januarie 1994 op die dorpie Oudtshoorn saamgetrek om die moontlikheid van so ’n fees te bespreek. Die enigste ander kultuurfees wat in daardie stadium groot getalle getrek het, was die reeds gevestigde een by Grahamstad, waar Piekniek by Dingaan destyds die eerste keer opgevoer is. Kort voor lank het byna elke dorp of stad in Suid-Afrika sy eie kultuurfees gekry. Die meeste van hierdie feeste is Afrikaans, of word deur Afrikaanse mense bestuur. My gunsteling-kultuurfeeste (benewens die Absa-KKNK-fees in Oudtshoorn) is die Sederberg-fees op Clanwilliam, die Innibos-fees op Nelspruit en die Woordfees op Stellenbosch. Ek verpes Aardklop en die Rittelfees, maar sal dalk later weer my mind change. Die meeste van hierdie feeste is ’n vet jol en dit verskaf nie alleen exposure aan jong dramaturge en performing artists nie; dit skep waardevolle en konstante inkomste aan gevestigde ouens soos ek. Afrikaners is nou weer plesierig. Vyftien. ’n Ander goeie ding is dat, as gevolg van diverse faktore – die exchange rates, die groot getalle Afrikaanse mense in die buiteland, ensovoorts – daar ’n hoogs winsgewende mark ontstaan het vir Afrikaanse musikante in plekke soos Engeland, Amerika, Australië en elders. Sedert die vroeë neëntigs was dit skielik

moontlik vir ’n ou soos ek om een aand in Londen meer geld te maak as met ses maande van toer in Suid-Afrika. Abie Strydom (later bekend as die sanger Abel Kraamsaal) was een van die eerste jong entrepreneurs om hierdie gaping raak te sien toe hy vir my ’n show in die reusagtige Walkabout Club in Shepherd’s Bush gereël het. Hoewel dit in die middel van die winter was, en ten spyte van die feit dat daar stakings op die Underground was, was Afrikaanse mense oorsee op daardie stadium so uitgehonger vir Afrikaanse musiek dat hulle in hul hordes opgedaag het. Ons moes op die ou end baie wegstuur, want die saal kon nie meer as eenduisend-driehonderd mense vat nie. Kort na my suksesvolle konserte in Londen het ander entrepreneurs ook die gaping gevat. Maryna Blomerus het die hoogs suksesvolle reeks Ukkasie-konserte vir diverse – meesal kommersiële – musikante gereël. Abie het ’n Londen-gebaseerde promosieagentskap op die been gebring, Gatskop Promosies, wat gesorg het dat Londenaars darem van die meer alternatiewe ouens ook te siene kry. Sedert Abie en sy vrou Lize (’n bekende kunstenares uit eie reg, en toevallig my vrou, Kannetjie, se niggie), terug is in Suid-Afrika, verkies ek om te werk met iemand met die naam Stanley Roos, bestuurder van die Aardvark-pub in Rotherhithe. Londen is ’n baie gerieflike wegspringplek vir oorsese toere en vakansies, byvoorbeeld na die Lae Lande – die enigste streek oorsee waar ek deesdae, soos Kerkorrel vanouds, naam gemaak het as musikant, nie net onder uitgeweke Afrikaanses nie, maar ook onder die plaaslike bevolking. Dit is deels omdat ek in België en Nederland dikwels saam met Stef Bos werk en ook opnames gemaak en vrygestel het. Dit was alles goeie dinge. Sestien. O ja, hier’s een laaste goeie ding. Sedert die afdanking van Thabo Mbeki is daar weer ’n strategie in posisie vir Aids-behandeling in Suid-Afrika. Die tannie wat gesê het beet en uie is al medisyne vir Aids (tannie Manto Tshabalala-Msimang) is nie meer minister van gesondheid nie. Dus: die Nuwe Suid-Afrika het met ’n lied in die hart begin. En hoewel niemand weet hoe die lied gaan eindig nie, of hoekom so baie ouens nog vals saam sing nie, sing ons ten minste saam. So op ’n manier.

Dis nou die middel van April. Oor ’n week is daar weer ’n algemene verkiesing in Suid-Afrika. Dit is byna vyftien jaar na die eerste vrye algemene verkiesing, daardie dag wat ek saam met One-Love op die plaas deurgebring en slaptjips gebraai het. Daar is iets aan hierdie verkiesing wat my pla. Dit pla my dat ek presies voel soos met die eerste verkiesing, ’n dekade en ’n half gelede. Was daar nie veronderstel om meer vordering te gewees het tussen toe en nou nie? Hoekom voel ek presies dieselfde? Al kon ek ’n lys saamstel van ’n moerse klomp goeie dinge wat gebeur het, voel dit vir my soms asof daar sedert 1994 net mooi fokkol gebeur het. Asof ons in presies dieselfde situasie sit. Nie net die land nie, maar ook ek. Met die eerste algemene verkiesing in 1994 was ek uitgebrand en moeg. My eerste belangrike album (Elke boemelaar se droom) het toe pas verskyn, maar dit het nie die gewenste impak gehad nie. Ook was ek traumatised omdat ek pas uit die tronk gekom het. Ek was so traumatised dat ek nie eens gaan stem het nie. En ek was bang. Ek was bang die verkiesing loop skeef, en die swart mense val die wit mense aan. Ek was bang vir die politiek van wraak. Ek is nou ook uitgebrand en moeg. My beste CD ooit (Bloedrivier) het verlede jaar die mark getref, maar die protesboodskap daarin het nie die land op sy kop gedraai nie (wat is die kanse dat een sanger die regering tot ander insigte sou bring?). Ook is ek traumatised omdat ek pas uit die tronk kom. Al weer. Ja, ek is so traumatised dat ek nooit as kieser geregistreer het nie en dus nie kan gaan stem nie. En ek is bang. Soos in 1994 is ek bang dinge loop skeef. Ek is bang vir die politiek van wraak.

Daar het ook heelwat deur en deur slegte dinge gebeur die laaste vyftien jaar, rêrige slegte dinge. Na party daarvan, soos die kragonderbrekings en die misdaad, het ek reeds verwys. Verreweg die ergste ding van alles, vir my persoonlik, was die onverwagte dood van Johannes Kerkorrel op 12 November 2002. Dit was ’n week na my verjaarsdag, en ’n paar dae voordat hy en sy boyfriend, die Griek Dimitri, by ons sou kom eet. Sedert die treinrit saam Oudtshoorn toe het ek en Ralph en sy boyfriend huisvriende begin word. Hulle het nie ver van ons gebly nie. Kerkorrel se beste vriende, het ek agterna eers

uitgevind, het feitlik almal geweet van sy MIV-positiewe status. Hierdie ding moes vir jare lank ’n swaard gewees het wat oor sy kop gehang het, want in die tyd toe hy gediagnoseer is, was ’n MIV-positiewe status gelykstaande aan ’n doodsvonnis. Ek vermoed dat hy kort voor sy dood die eerste Aids-simptome begin ontwikkel het. Dit het blykbaar gebeur tydens sy laaste reis Nederland toe, toe sy Aids-medisyne tydelik op was. Hierdie gerugte kan ek nie bevestig as die waarheid nie, en op die ou end maak dit geen verskil nie. Stef Bos het my vertel dat Kerkorrel ten tyde van sy dood op die punt was om openbaar te gaan met sy MIV-status. Hy wou dit gebruik as ’n publieke platform om Thabo Mbeki se rampspoedige Aids-beleid te beveg. Ek sou wat wou gee vir nog een aand van kuier saam met hom. Ek sou hom vertel van die nuwe musiek. Ek sou vir hom Jan Blohm se CD’s speel. En die verskriklike mooi songs wat mense soos Amanda Strydom, Valiant Swart en Kristoe Strauss na die tyd oor hom geskryf het. Ons sou heerlik skinder en wyn drink, en alles sou weer oukei wees.

Daar is nog herinneringe, ou herinneringe en onlangse herinneringe, groot goed en klein goedjies, nog pyn wat genees wil word, nog woorde wat wil uit, sêd stories op soek na ’n oor … Ons staan in die wind voor ’n staatsdepartementgebou op Walvisbaai: ek, Kannetjie, die kinders en my prokureur, Piet Burger. Piet Burger is hier om die klag teen my te beveg. Ek is vroeër die dag op die Walvisbaaise lughawe aangekeer omdat daar fout was met my paspoortstempels. Tegnies is ek ’n illegal immigrant, maar ek het dit nie geweet nie. Die amptenaar agter die counter by Windhoek se lughawe het vir my gesê die vierkantige tjap in die middel van my paspoort is ’n “thirty day entrance visa”, en nou blyk dit ek het slegs ’n vierdagwerkpermit gekry. “Enigiemand behoort te kan sien dit is net ’n istratiewe fout,” sê Piet. “Maar daar is geen diskresie nie.” Hy kyk na Marleen. “Hulle het selfs vir jou dogter ’n werkpermit gegee! Watse werk kan ’n sesjarige kind nou in Namibië kom doen? Enigiemand behoort te kan sien dit is net ’n istratiewe fout,” herhaal hy. “Kan ons nie net alles verduidelik en die volgende vlug uit die land kry nie?” vra Kannetjie. Ons het reeds een vlug terug Kaap toe gemis vanoggend. “Tegnies kan hulle mens veertien dae aanhou en dan deporteer,” sê die prokureur. “Aanhou? Waar?” Die waarheid van ons situasie dring stadig tot my deur. Gaan ek rêrig tronk toe? Na ’n tronk in Afrika? Wat het ek verkeerd gedoen? Ek vertel al jare vir my vriende ek wil eendag Namibië toe emigreer; almal hier kan Afrikaans praat en hier is geen rassisme nie. Nou het dit gebeur. Dis onmoontlik. Ons is tog hier in die beskawing. Namibië is mos nie Zimbabwe nie? Waar gaan hulle my aanhou? En my vrou en my kinders, wat gaan van hulle word?

Ek drink koffie met my dogter in ’n klein restaurantjie op die seefront in die Strand. Sy is op pad terug Gauteng toe na ’n mislukte verblyf in die Kaap. Sy is neëntien jaar oud. Ek het haar verlede jaar vir die eerste keer ontmoet. Sy is ’n pragtige kind met hartseer oë. Sy dra die meeste van die tyd ’n Limp Bizkit-Tshirt, maar haar favorite bands is eintlik Slipknot en Vermoor jou Vriende. Die paar maande wat sy naby ons in die Kaap gebly het, was ’n chaotiese tyd vol misverstande en onverstaanbare krisisse. Mens sou dit nie van haar sê as jy na haar engelgesiggie kyk nie. Ek besef dat ek, ten spyte van al die tyd wat ons saam spandeer het, haar glad nie verstaan nie. Sy is vir my ’n raaisel. En tog: ek is lief vir haar, al weet ek glad nie hoe om haar te hanteer nie. Is dit hoe my ouers oor my gevoel het?

Ek hoor van die aanval op Anton Goosen eers die oggend na dit gebeur het. Eers lag ek hardop. Dan, soos meer feite deurfilter uit verskeie oorde, word ek baie stil. Dis nie ’n mooi prentjie nie. Anton was half aan die slaap op sy plaas, kaalgat, toe die inbreker daarin slaag om sy huis binne te kom. Anton is oor die kop geslaan. Sy kluis is leeg gestroop. Toe bloed van die wond op sy kop afvloei tot op sy kussing, het sy hond daaraan begin lek. Toe die inbreker tevrede is dat hy genoeg goed gesteel het, het hy Anton om sy motorsleutels gevra. Toe het hy die nakende, gewonde Anton in die kar gelaai, vir sowat ’n kilometer of twee met hom gery en hom langs die highway uitgegooi. Anton moes terug huis toe loop, getraumatiseer. Na dié gebeure het ek opgehou om hom in die media te kritiseer. Mens skop nie iemand wat klaar deur die lewe platgeslaan is nie. Hy het sy huis verkoop en see toe getrek. Later het hy by ons ateljee opgedaag om te kom sing en kitaar speel op die album Bloedrivier. Hy wou nie geld hê nie. Ek het hom alles vergewe wat hy ooit verkeerd gedoen het. Om die waarheid te sê, ek kan nie mooi onthou wat hy gedoen het nie, of presies hoekom ek ooit vir hom kwaad was nie.

Ek was nog nooit so bang in my lewe nie. Ek is in die selle. Dis donker hier, en raserig. Hulle het gelukkig nie my hele gesin toegesluit nie, net vir my. Ek is in ’n tronk in Afrika. Ek sal lank hier moet bly. My prokureur het gesê niemand het nog ooit bail gekry vir hierdie soort oortreding nie, en boonop is dit al aand; niemand sal nou wil uitkom om die papiere te teken nie. Ek sit op ’n dun matrassie tussen twee groot ouens. Toe ek hier ingestap het, het ek myself voorgestel en heel eerste met die twee grootste ouens hand geskud. Acid Alex het vir my verduidelik dis hoe tronke werk. Die heel grootste ou se naam is Lucky. Ek was nog nooit so bang in my lewe nie.

Ek sien hom op ’n afstand in die foyer van die Sun City-hotel. Hy beweeg in my rigting, baan versigtig sy pad deur die skares mense. Op sy gesig: sy kenmerkende ondeunde glimlag. Eindelik ontmoet ons. Daar is ’n vrou by hom. Sy kyk op na my met ’n warm glimlag. Haar hare is bedek. Hy skud my hand ferm en geesdriftig. “Dit was ’n lekker naweek,” sê ek. “Is julle nou op pad?” “Dit was goed om jou ook weer te sien,” sê hy met ’n vonkel in die oog. “Ek wil jou graag voorstel aan my vrou.” Trots sit hy sy arm om haar. “Najwa.”

Die selle is in ’n township buite Walvisbaai. Dit stink verskriklik, die sel is baie klein, en ek hoor heeltyd gille kom uit die selle langsaan. In hierdie sel is twee ouens vir rape, nog ouens wat illegal immigrants is, en die res wil nie sê nie. (As iemand in die tronk nie vir jou wil sê waarvoor hy in is nie, is dit altyd kinders of moord.) Daar is graffiti teen die mure, maar ek is bang om dit te lees. Dis geskryf met ’n soort roesbruin verf. Na ’n rukkie besef ek dis nie verf nie, dis bloed. Ons is agt ouens in ’n baie klein kamertjie, en die toilet werk nie, dis vol stront en die bril is weg. Ek is in ’n tronk in Afrika. Die ou oorkant my sê hulle het hom hier vergeet, hy is al maande hier. Is dit hoe dit in alle Afrika-state gaan? Gelukkig praat almal hier Afrikaans. Blykbaar is daar ’n vrou met ’n ses maande oue baba in die sel langsaan. Ek wonder of dit hulle is wat so skree. Ek was nog nooit in my lewe so bang nie. Ek is in ’n tronk in Afrika, en ek is die enigste whitey, en ek is onskuldig, maar ek weet ek het nie ’n kans om uit hierdie plek te stap voor ek nie seriously gedamage is nie. Ek sit my kop op my hande, maak my oë toe en dink aan gistermiddag se prawns en droë wit wyn en die uitsig oor die see by Swakopmund. Ek dink aan al die mense vir wie ek lief is.

Die nuus van sy dood bereik my in die middel van my tweede koppie koffie dié oggend. Hy is op ’n kort afstand geskiet laas nag en gelos om dood te bloei. Geskiet soos ’n hond. Hy, een van die eerbaarste mense wat ooit die verhoë van ons land en van die wêreld betree het. Sy naam was bekend op ten minste drie kontinente. Ek het hom een middag jare gelede by Oppikoppi ontmoet. Toe het ek vir hom gesê: “Toe ek klein was, het ek skool gehaat, en wou ek wegloop.” Hy het geantwoord: “Toe ek klein was, het ek weggeloop van my hutte, en ek het myle en myle deur die veld geloop om ’n skool te kry wat my kon opvoed.” Ons het saam gelag oor die paradoks hiervan. Ek het hom die akkoorde van “AWBTiete” geleer en hy het ’n oulike riff uitgewerk wat daarby sou pas. Hy was gebore om vir ewig te leef, nie om geskiet te word op die strate van Joburg nie. Ek sit my koppie koffie neer en lees die SMS ’n tweede keer. Nie Gito nie. Asseblief, God, net nie Gito Baloi nie.

Na afloop van die 2008 Huisgenoot-Skouspel in Sun City klim ons die Sondagaand in ’n Kombi om terug te gaan lughawe toe. Maar om die een of ander bisarre rede, maak die busbestuurder ’n draai in Johannesburg en verdwaal. Toe ons ons weer kom kry, is ons in die middel van Yeoville. Rockeystraat, om presies te wees. Die karnavalatmosfeer is nog daar, maar dis baie swarter, baie meer overcrowded. Dis ’n see van mense en geraas en karre en daggareuke en spontane partytjies. Dis meer chaoties as die straatfeeste van Rio de Janeiro. Dis die Nuwe Suid-Afrika op sy besigste. Na twee-en-veertig uur backstage in die Superbowl, omring deur glanspersoonlikhede soos die Campbells, Kurt Darren, Nicholis Louw, Juanita, ensovoorts, na twee-en-veertig uur in die glaskas tussen die ander super-goudvissies van die eksklusief Afrikaanse super-celebrity-klub – is ek skielik terug in Rockeystraat, the original scene of the orginal crime, die plek van waar ons lank, lank gelede die Voëlvrytoer gelaunch het.

Ek is in ’n tronk in Afrika. Ek moet probeer dink aan mooi goed. Ek dink aan my vrou. Waar is sy vanaand? Ek dink aan die keer toe die mense van Tassenberg se maatskappy my gevra het om die Graça-advertensieslagspreuk in Afrikaans te vertaal. “The talking, laughing, singing wine”, so iets. Niemand by hulle advertensiemaatskappy kon aan ’n vertaling dink nie. Ek ook nie. Op die ou end het Kannetjie met ’n vertaling vorendag gekom. Hulle gebruik dit nou nog op TV, maar hulle het nooit aangebied om ons te betaal nie. Weird. Ek is in ’n tronk in Afrika. Ek moet ophou om daaraan te dink. Ek moet probeer dink aan mooi goed. Ek dink aan die nag toe ek en Kannetjie ingeboek het in ’n goedkoop hotelletjie in Kerkstraat in Pretoria en nie besef het dis ’n hoerhuis voor die bedgoggas ons begin byt het nie. Dis hoekom daar tralies voor die counter by die ontvangstoonbank was. Dit was soos ’n tronk. Die plek se naam was The Nest Inn. Daar was die hele nag fights op die trappe buite die kamer. Ons was toe ook die enigste wit mense in die gebou. Maar ons was lief vir mekaar, so dit het nie saakgemaak nie. Ek is alleen hier. Sy is daar buite iewers, besig om bail vir my te probeer organiseer iewers in die nag saam met ons desperate lawyer. Dis onmoontlik. As ek hier uitkom, belowe ek die Here, gaan ek ophou blog by LitNet en my boek klaar skryf.

Ek herken al die ou Rockeystraat-landmerke hier in Yeoville. Daar is die pad wat lei na Kleinboer se huis (hy’s die enigste van die hele crowd ou white liberals wat nog hier bly, die res is almal Melville toe, want hier’s nou te veel darkies). Daar was die ou Ba-Pita-restaurant, waar ek en Tjaart ’n jaar lank verniet kos gekry het nadat ons ’n gerookte Rasta met ’n mes uitgeboender het op die straat, daar was The Harbour Café, daar is die hoek waar ons dope gescore het, daar was my ou woonstel … Ek maak die Kombi se venster oop langs my, en trek, met ’n hewige geblaas, longe vol van die heerlike ou stadsreuke. “Wat doen jy?” vra Marc Lottering my geïrriteerd. “Dis my alma mater!” roep ek uit.

Die sel is donker. Ek lê met my kop op my crocs, hulle moet dien as ’n kopkussing. Hulle het driehonderd rand gekos by ’n winkel op Swakopmund nou die dag. Bo-oor my is die enkelkombers wat Lucky en Neville vir my gereël het. Kort voor middernag skyn daar ’n lig. Eers dink ek dis die Here wat aan my verskyn. Dis nie die Here nie, dis die seldeur wat oopgaan, die lig wat uit die gang uit skyn. ’n Stem roep van buite: “Meneer Du Toit, jy kan maar kom. Jy het borgtog gekry, hier is ’n paar papiere wat jy moet kom teken.” Ek staan op soos ’n dooie. Kan dit waar wees? “Baai, julle ouens,” groet ek vir Lucky en Neville en die res. ’n Koor van gelukwensinge fladder agter my aan. Af in die gang tot in die aanklagkantoor. Die lig is hier ontsettend helder. Agter die tralies van die counter staan Kannetjie en my lawyer. My lawyer se gesig is strak, Kannetjie lyk moeg van bekommernis. Haar oë rek na my toe deur die tralies. Oor die transistor-radio op die sersant se tafel speel skielik ’n bekende deuntjie. Dis ’n snit van Elke boemelaar se droom.

Ek bring vir jou blomme Ek gee jou genot Ek leen jou my bicycle Sonder ’n slot

Voor ek kan huis toe gaan, moet ek eers vir almal my handtekening gee, maar my hande gee swart af aan die papier, want dis vol vingerafdrukink.

Vir die eerste keer in hierdie hele Skouspel-naweek voel ek asof ek weer mens geword het, asof ek weer vryelik kan asemhaal. Is dit hoe Rockeystraat vandag lyk? Dis nog steeds die mooiste, lelikste, interessantste, mees vreesaanjaende plek ter wêreld! Ek weet ook: dis regtig my alma mater, dis die soort plek wat my geshape het wat ek vandag is, finish en klaar, daar is geen salf aan my te smeer nie. En in my hart het ek nooit weggegaan nie, hoort ek nog hier, hier tussen hierdie mense in hierdie deurmekaar-agterstevoorom godverlate hoek van die planeet, hier tussen die omgekeerde vullisblikke en die bedelaars en die bergies en die ouens wat geld bedel wanneer hulle parkeerplek aanwys en die Rastas en die selfaangestelde profete en die kak en die hare en die slym en die horries en die misplaaste idealisme en die gevaar en die flitsende messe en die gomsnuifers en die vuil strate en die noodapteke en die hulpelose skwatterskampe en die vyfsterhotelle en die flea markets en die pot-holes en die rock festivals en die gratis tente vol backtracks en die liggies, die liggies, die liggies van ons pragtige, pragtige land, die holderstebolder, onderstebo, losgetorringde en vasgenaaide lappiesland van die Nuwe Suid-Afrika.

die laaste trip

“Hoe het jou show vanoggend gegaan?” vra Kannetjie my terwyl ek my Nissan deur die draaie stuur. Ons is op pad om die kinders Kango-grotte toe te vat. Enigiets om vir ’n paar uur weg te kom uit die harwar van die fees op Oudtshoorn. “Dit was baie lekker. Maar daar was ’n wanklank. Twee ouens het gesuip opgedaag en die show ontwrig. Hulle het ’n papsak Tassies by hulle gehad.” “Wat het toe gebeur?” “Blykbaar is hulle na die tyd gearresteer. Die koerante was daar.” “Dis seker goeie publisiteit,” sê sy pragmaties. “Net jammer almal gaan nou praat van Koos se show wat so ’n dronknes is. Niemand gaan praat oor die show self nie.” Ek het die oggend die eerste van ’n reeks konserte by die Absa-KKNK gedoen. Die show se naam was Van Babilon tot Bloedrivier. Dit was ’n solo-vertoning van my songs deur die jare. Ek het, vir die eerste keer sedert my konserte met Rocco de Villiers, van ’n headset mike gebruik gemaak. Daar was heelwat tegniese vernuwings in die show; toe ek dit begin beplan het, was ek sterk geïnspireer deur Tom Lanoye se eenmansvertoning wat ek by die Stellenbosse Woordfees gesien het. Ek was beïndruk met die manier hoe Tom die hele stage sy eie maak. In plaas van net sit op ’n kroegstoel, het ek ook begin rondbeweeg op die verhoog. Op een stadium het ek ’n liedjie in die pikdonker gedoen: “Zuma die donker man” (Schalk se idee). Daar was nie tyd om Laurika Rauch se toestemming te kry nie; ek het gehoop sy sou oukei daarmee wees dat ek haar toonsetting van die Ingrid Jonker-gedig leen. Ek ry om ’n draai. Links van my strek ’n pad iewers verby plaashuisies, reguit tot by ’n kerk. Die kerk se toring strek reguit die lug in op. Strakke lyne. Herinnering aan ’n tyd van vaste waarhede.

Die eerste reëls van ’n nuwe liedjie spring in my kop:

En ek mis daai dorp En ek mis daai kerk Toe ons snags kon droom En bedags kon werk Afrikaans …

Ons ry vir ’n paar minute in stilte. Die nuwe liedjie versamel homself in my kop, ek hoor sy deuntjie, ek voel sy teksture. Iewers daar voor sal ek pen en papier moet kry en dit neerskryf voor ek vergeet. “Die boek waaraan jy nou skryf,” sê-vra Kannetjie. “Gaan dit regtig oor die Voëlvry-toer?” “Ja,” sê ek. Sy draai na my. “Afgesien van wat daai toer vir die land beteken het, wat het dit vir jou beteken?” vra sy my. Die vraag maak my bang. Ek weet nie dadelik wat om te antwoord nie. Dan sê ek saggies: “Dit het my gedamage. Dit het my verskriklik baie skade berokken.” Dan voeg ek by, as ’n afterthought: “Maar dit was ook ’n vet paartie.” “Sal jy ooit jou Voëlvry-image kan afskud?” wonder Kannetjie. “Hoe lank gaan mense nog sê: ‘Koos was seker weer gerook, dis hoekom hy sulke goed sê’?” “Ek is getypecast for life …” erken ek. “Niemand neem jou ooit ernstig op nie. Dis hoekom jy nooit ’n prys wen nie.”

“Het ek jou vertel van Braam, Vaatjie se seun, se tesis? Hy swot musiek by Tukkies. Hy’t ’n tesis gedoen oor die ooreenkomste tussen die Voëlvry-beweging en die Ossewa-Brandwag-stories van 1938. Jy weet, daai tyd toe almal baarde gedra het en sulke funny liedjies gesing het.” Die pad begin al hoe meer kronkel. Agter in die kar sing Simon sy rympie: “Meneer van As, my jas sal u nie pas.” Dis hoe hulle op skool geleer is om die nege planete te onthou: Mercurius, Venus, die Aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus, Pluto. Behalwe dat Pluto nie meer bestaan nie. Daar is die pragtigste rotsformasies langs die pad. Die rivier loop nie net langs die pad nie, dit loop deur my hart. Dis die rivier van my volk. Ek is toe after all tog deel daarvan, was nog nooit weg nie. Dis moontlik om beide ’n individualis en ’n groepsmens te wees. Dis die ware betekenis van ubuntu. Dis hoog tyd ons kry ’n woord vir ubuntu in Afrikaans, want ons het ook lankal so iets. Net jammer ons het dit verloor.

En ek mis daai huis En ek mis daai straat Toe wit en bruin en swart Met mekaar kon praat Afrikaans …

“Daar was drie groepe Afrikaners voor 1948,” sê ek vir Kannetjie, maar sy luister nie, sy’s besig met die kinders. Hulle babbel allerhande stories oor planete en grotte en volstruise langs die pad. “Die Smuts-manne, die Hertzogiete en die Nazi’s. As die Nazi’s nie gewen het nie, was alles anders. Dit was onder Hitler se invloed dat hulle Sophiatown vernietig het en die bruines van die kiesersrol geskrap het. Dit was ons sonde. Dit was ons Achilleshiel.” “Soos drugs,” skerts sy. Sy het tog met een oor geluister.

“As ons net kan teruggaan na 1948,” prewel ek by myself. “As ons net daardie verskriklike fout kan regmaak, is Suid-Afrika gered … dalk is dit hoekom ons klomp rock-rebelle agteruit gery het terug Kaap toe …?” ’n Nog meer bisarre gedagte skiet my te binne, maar ek sê dit nie hardop nie. Is dit dalk hoekom Jacob Zuma uitreik na die Afrikaners? Om die misverstande tussen die Zoeloes en die Voortrekkers reg te maak? Is dit ook unfinished business? Gaan ons nou eindelik die pyn van Bloedrivier verwerk, die oorlog teen Dingaan verander in ’n piekniek? Was Voëlvry die eerste tree in die rigting van hierdie piekniek? Ons wou die ou dinge weer gaan haal, die dinge van Paul Kruger. Die bobbejaan agter die bult. Die haan wat op die kerktoring staan. Ons wou nie ons kultuur vergeet nie. Ons wou dit juis onthou. Ons was regstellende aksie. Ons wou keer dat die melk oorkook. Ons wou vir die res van Suid-Afrika wys: Ons is nie almal so nie.

Wanneer ek en Vusi Mahlasela op die stage opstap, is daar ’n verbaasde gemurmel tussen die Oppikoppi-crowd. Hulle het net vir my verwag, nie gedink ek sal ’n gaskunstenaar saamnooi nie. Ons het dit gister gereël, en het vanoggend inderhaas backstage gerehearse. Dis ’n veel groter crowd as die vorige aand, toe ek alleen op die Gito Baloi-stage gesing het. Vanaand is ons hier onder, op die reusagtige James Phillips-stage. Die oomblik toe ek en Vusi begin sing, is dit asof die skare ontplof. Vusi het ’n fantastiese stem, en hy doen dinge met my tunes wat eintlik musikaal onmoontlik is. Skielik klink “Almal wil ’n huisie by die see hê” nie meer na so ’n kak song nie. Skielik is dit ’n simfonie. Skielik sien ek die toekoms van Suid-Afrika, die verskillende geure en kleure wat meng en nuwe kombinasies skep, soos harmonieë wat mekaar terg en volg, soos verskillende wysies wat al om mekaar dans, en dans, en dans.

Eindelik het die Kombi tot stilstand gekom. Daar is ’n doodse stilte behalwe vir die gerinkel van klein stukkies glas wat die een na die ander aftuimel van die gaping waar die voorruit eers was. Ek kyk deur die gebreekte venster. Buite is die straat onderstebo. Ek kruip deur die oop spasie, en die wêreld draai weer regte-kant-boontoe. “Kannetjie!” roep ek uit. “Kannetjie, is jy orraait?” Iewers uit die wrak van die Kombi antwoord ’n klein stemmetjie: “Ja! Hier is ek! Alles is fine!” “Ons is ook oukei,” hoor ek nog ’n stem. Die volgende oomblik kom Kannetjie ook uitgekruip. Ek vat haar hand. Skielik besef ek iets ongeloofliks. Ek besef ek hoef nooit weer in my lewe op ’n rock ’n roll-toer te gaan nie.

Die einde

[1]Hierdie lys is tegnies nie heeltemal volledig nie, maar dui slegs hoogtepunte aan in my emosionele ontwikkeling

Baie dinge het gebeur sedert ek my amptelike outobiografie gepubliseer het. Amerika het ’n nuwe swart president, nes ons. My kat het weggeloop. Madonna het geskei. Nine-eleven het gekom en gegaan. Daar was allerhande oorloë en ekonomiese krisisse. Daar was ’n orkaan in New Orleans en ’n tsunami in Thailand. Ek het ten minste twee kinders ryker geword. Die planeet Pluto het heeltemal verdwyn. Joost van der Westhuizen is nou ’n filmster. Britney Spears het ’n paar keer van haarstyl verwissel. Gay mense mag trou in Suid-Afrika, maar ek weet nie vir hoe lank nie. Rusland skaf al weer missiele aan. Zimbabwe is moer toe. Die Centurion-meer stink. Baie min van hierdie goed is deur Nostradamus voorspel. Dit pla my al lankal dat my amptelike outobiografie outdated begin word het. Daar is dele van my lewe en mense wat ek geken het – belangrike dele en belangrike mense – wat ek vreeslik afgeskeep het. Gebeure en mense wat nie net vir my belangrik was nie, maar wat wyer impak gehad het; dit gaan oor ’n rebellie, ’n struggle, jy kan maar sê ’n volksbeweging. Ek is lankal in my agterkop daarvan bewus dat ek meer moet vertel oor hierdie tyd in my eie geskiedenis wat ek so lank al probeer ontken. My vorige outobiografie, Seks & Drugs & Boeremusiek, bevat net een-entwintig bladsye oor die ganse Alternatiewe Afrikaanse Beweging. Een-en-twintig bladsye. Dis al. Dit was gelukkig nie vir my nodig om veel navorsing te doen oor dié era nie. Want ek was self daar, in die middel van dit alles. Ek, en my vriende. Baie van my beste vriende uit daardie era is dood. Dié wat nie dood is nie, wens hulle was. Dit klink baie erg, ek weet, en wat help dit om dit te ontken? Dit was moeilike tye. En tog was daar mooi dinge tussen al die kak. Dinge wat die moeite werd is om te vertel. Die Struggle was – en is – meer as net die ANC wat opgestaan het teen

apartheid. Die Struggle behels die ganse geboorte van ons land van vele kulture. Die verhaal van die Struggle, die totale geskiedenis, sou die verhale insluit van die matrose wat skeurbuik gekry het op die skepe van die Vereenigde OostIndische Compagnie, van die eerste Vryburgers en ook van die mense wat deur die Vryburgers onteien is, almal wat afgekak het aan beide kante in die talle grensoorloë, die leed van die Voortrekkers by Weenen en die leed van Dingaan se impi’s by Bloedrivier, die suffering van die vrouens en kinders in konsentrasiekampe, die vernietiging van Sophiatown en die verlies van Distrik Ses, die afsterf van ons onwrikbare geloof in Calvyn, die herrangskik van prioriteite, die geboorte van sogenaamde demokrasie en die vuurdoop van die reënboognasie. Ja, dit alles was die Struggle. Kak en hare. En dis nog nie verby nie. Hiervan kan ek net ’n klein deeltjie vertel. Soos ek reeds gesê het, ek wil net vertel van dié dinge wat ek self gesien en ervaar het. Ek wil eindelik probeer om daardie vraag te beantwoord wat ek nou al so lank ontduik, daai één vraag wat elke joernalis wat ek ken en helfte van my vriende (wat nog lewe) en ’n moerse klomp ouens op Facebook my nou al die afgelope paar jaar minstens een keer per week vra: “Was Voëlvry en al daai goed op die ou end die moeite werd?” Of: “Wat dink jy van Afrikaanse musiek?” Of: “Vertel ons ’n paar staaltjies wat jy onthou van die Alternatiewe Beweging.” Ja, eintlik is dit alles deel van dieselfde vraag – en die vraag is eintlik meer as ’n vraag, dis ’n opdrag: “Praat ’n slag hieroor.” En dis ’n helse moeilike opdrag. Maar hoewel party mense dink dis nie die moeite werd om ou koeie uit die sloot te grawe nie, is dit ’n onderwerp waarby ons ’n oomblik móét stilstaan voordat ons die verlede propperlies kan integreer in die hede. Dis tyd vir die waarheid. Dis al lankal tyd vir die waarheid. Maar laat ek dit nou maar erken, ek was in denial hieroor. Toe Pat Hopkins se Voëlvry-boek so drie jaar gelede uitkom, het ek dit op ’n lughawe gekoop, vinnig deurgelees en in ’n hotelkamer gelos. Ek kon myself tot nou toe nie sover bring om na die DVD te kyk nie. Toe Lloyd Ross met my ’n onderhoud oor die toer wil doen, het ek gevra dat hy my teen ’n swart agtergrond in ’n klein kamertjie alleen opstel voor ’n videokamera op ’n driepoot en my toelaat om agter geslote

deure te praat sonder dat hy self by is, nogal met ’n sonbril op in case ek wil huil. Ek moes seker lankal my bek oopgemaak het. Maar ek kon nog nooit sover kom om alles te probeer vertel en die hele fokken pynlike storie van ’n kant af aan te pak nie. Ek het eers sowat twee jaar gelede begin met hierdie boek en dit het bietjie stadig gegaan in die begin omdat dit ’n traumatiese proses was. Toe, so halfpad deur, begin dit skielik spoed optel. En hier’s dit nou: my storie, my bespiegelinge, my gedagtes oor die onderwerp, my hele totale erkentenis van betrokkenheid by die “rebellie”. Ek mag daaroor praat. Ek moes daaroor praat. Want ek was daar. In die tyd van die Kombi’s. Ek is nog steeds hier. In die tyd van ons eerste kort treetjies na die vryheid wat wink. Kak en hare, saamgepers in papier en woorde. Mag hierdie boek die nuwe geslag die moed gee om die foute te vermy wat ons gemaak het, en ook die moed om die rebellie verder te voer indien nodig. Want die vryheid wink nog steeds. Dankie. Koos

Human & Rousseau, ’n druknaam van NB-Uitgewers, ’n afdeling van Media24 Boeke (Edms) Bpk, Heerengracht 40, Kaapstad, 8001 Posbus 5050, Kaapstad, 8000, Suid-Afrika www.humanrousseau.com

Kopiereg © Die skrywer 2009

Alle regte voorbehou.

Geen gedeelte van hierdie elektroniese boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm of deur enige elektroniese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, skyf- of bandopname, of deur enige ander stelsel vir inligtingsbewaring of -ontsluiting.

E-boekontwerp: Trace Digital Services

Ook beskikbaar in druk: Eerste uitgawe, eerste druk 2009 ISBN: 978-0-7981-5099-6

Epub-uitgawe: Eerste uitgawe in 2012 ISBN: 978-0-7981-5372-0 (epub)

Mobi-uitgawe: Eerste uitgawe in 2012 ISBN: 978-0-7981-6124-4 (mobi)