Tanzimat Seminarski 5n5o50

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

1. UVOD Tanzimat (na turskom, "reorganizacija"), bio je period reformi u Osmanlijskom carstvu između 1839-1876.Tanzimat je bio duhovni proizvod istaknutih osmanlijskih reformatorabirokrata koji su bili obrazovani u Evropi. Mnogi od njih su nozili naslov paše, što je u njihovo vrijeme bio znak školovane osobe koja radi za osnalijsku vladu. Među njima su bili Ali Paša, Fuat Paša, Ahmed Dževdet Paša i Mithat Paša. Oni su shvatili da obnavljanje starih vjerskih i vojnih ustanova nije odgovor svjetskim izazovima. Prema tome, mnoge od ovih tanzimatskih reformi su zavedene kao pokušaj vještačkog presađivanja uspješnih evropskih praksi na Osmanlijsku carevinu. Među ovim reformama bile su opšta vojni popis svih građana carstva, bez obzira na njihovu vjeroispovijest (dakle uključujudi i nemuslimansko osmanlijsko stanovništvo), zatim reforma obrazovanja i iskorjenjivanja korupcije. Ovaj ambiciozni projekt u namjeri borbe protiv sporog ali vidljivog propadanja carstva, čije su granice postajale sve uže a njegova mod sve slabija u poređenju sa evropskim silama. Tanzimatske reforme je pokrenuo sultan Mahmut II (1808-1839), a kulminirale su u obliku jako naglešenog autokratskog kraljevstva pod kontrolom Abdulhamita II (1876-1909) – još poznat i kao "krvavi sultan". Mahmut II je preobratio polunezavisne državne institucije u centralizovana ministarstva po uzoru na evropske sisteme vladanja, zatim je ukinuo janjičare (što je bio samo uvod u prave vojne reforme), i pokrenuo reforme u obrazovanju i finansijama. Međutim, Mahmut nije uspio da obavi svoj posao do kraja; umro je 1.7.1839. Likvidacija timarskog sistema je službeno obavljena 1831, te je tako pretežni dio tog zemljišta prešao u vid državnog vlasništva, a imao je i značajan vojni apekt. Uspostavljena je centralna blagajna koja je kontrolisala prihode postojedih zadužbina, te iz čijeg se budžeta izdvajao novac za vjerske ciljeve i izdržavanje službenika. 1827. utemeljena je vojnomedicinska škola, a 1843. ratna škola. Od 1827. primjenjuje se praksa slanja stipendista na vojne škole u evropske države. 1831. pokredu se prve turske novine – Takvimi Yekayi (kalendar događaja), kao službeni list Osmanskog Carstva. Zatim su preimenovana nadleštva u ministarstva, da bi se na kraju ured poglavara divanskih sekretara od 1836. zvao Ministarstvo vanjskih poslova. U gradovima je uveden evropski način odijevanja; nošenje turbana je zabranjeno, a uveden je fes, porijeklom iz sjeverne Afrike. Mahmut II nije doživio dovršetak započetog posla; nakon njeove smrti 1.7.1839. njegov posao je nastavio sin Abdulmesit I. Sveukupne mjere su dobile ime Tanzimati Hayriye (Spasonosni novi poredak). Časno carsko pismo je proglašeno 3.11.1839. Njime je, između ostalog, riješen problem diskriminacije nemuslimana u Carstvu; oni su postali punopravni osmanski građani, na sve njih su primjenjivani isti porezi, te pravedan postupak regrutacije u vojsku (zaživio od 1813). Pravosuđe je reorganizirano prema evropskom uzoru, te je uvedene snažna centralizovana provincijska uprava po francuskom modelu.

1|

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

2. Bosna u vrijeme tanzimata (reformi) Tanzimatom se u najširem smislu riječi naziva program i politika reformi i modernizacija tradicionalnih osmanskih institucija kako bi se spriječilo propadanje Carstva i njegova disolucija. Kao program modernizacije, Tanzimat je prvo obuhvatio reformu vojske, zatim reorganizaciju uprave i, na kraju, kodifikaciju osmanskog prava. Sam termin Tanzimat javio se krajem tridesetih godina XIX stoljeda, ali se njegovi počeci nalaze u posljednjoj deceniji XVIII stoljeda i vezani su za vladanje sultana Selima III (1789-1807). Sultan Selim je još prije dolaska na prijestolje razmišljao o reformama, o čemu se dopisivao sa francuskim kraljem LujemXVI. Kao jednu od prvih reformskih mjera, Selim III je 1792. uspostavio redovnu osmansku diplomatsku službu,iz koje se vremenom regrutira više progresivnih pristalica modernizacije Carstva i evropeizacije njegovih institucija. Selim III je istovremeno predložio jedan program reformi kojim bi se novim ustrojem vojske i promjenama u lokalnoj upravi ojačao autoritet centralne vlasti i_time spriječio, dalji socijalni razdor i politički nered. Ovaj program zvani Novi red (Hizam-i džedid) naišao je na snažan otpor, prije svega od strane jaručara i lokalnih feudalnih oligarhija, derebega, ajana i kapetana. Pored toga, sultan Selim suočio se sa drugim teškodama izazvanim Napoleonovom invazijom Egipta 1799, srpskim ustankom 1804. i ratom sa Rusijom 1806. godine. Sultan je u toj situaciji bio prisiljen napustiti program reformi, ali to njegovim protivnicima nije bilo dovoljno, pa su ga 1807. skinuli s prijestolja i ubrzo potom ubili. Time je nasilno okončan prvi ozbiljan pokušaj da se u Carstvu provedu određene reforme. Reformski napori su ubrzo nastavljeni za vrijeme vladanja sultana Mahmuda II (18081839). Mahmud lije bio ubijedeni pristalica reformi i sljedbenik politike bivšeg sultana Selima HI. On je na tom putu prolazio kroz brojne unutrašnje i spoljne teškode i prijetnje. Tek stoje 1812. okončan rat sa Rusijom, sultan je svoju energiju morao trošiti na vehabije. Zatim je došao grčki ustanak 1821-29, pa opet rat sa Rusijom 1828-29. godine. Uz sve to reformama se opirala raznolika i jaka domada opozicija. Prvi veliki uspjeh u slamanju otpora reformama, Mahmud II je postigao likvidacijom janičarskog reda 1826. godine. Time je otvoren put formiranju moderne stajade vojske i potpunom obračunu sa raznim feudalnim modnicima po Anadoliji i Rumeliji, ukjučujudi i bosanske ajane i kapetane. Nakon stoje tako obnovljen autoritet centralne vlasti, izvršena je 1835. reorganizacija lokalne uprave. Više se nije postavljalo pitanje da li ili ne reformirati Carstvo, nego kako to dalje činiti.

2|

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

3. Hatišerif od Gulhane Reforme Mahmuda II nastavio je njegov nasljednik sultan Abdul Medžid (1839-1861). On je počeo svoju vladavinu 1839. izdavanjem poznatog Hatišerifa od Gulhane (Plemenitog ili časnog dekreta iz kude ruža). Ovaj se akt u zapadnoj historijskoj literaturi često naziva osmanskom Poveljom sloboda, čime se poredi sa čuvenom odlukom engleskog parlamenta iz 1689, poznatom kao Bill of Rights. Hatišerif je uglavnom djelo Mustafe Rašid-paše, osmanskog ambasadora u Parizu i kasnijeg ministra vanjskih poslova.1 Hatišerifom od Gulhane proklamirane su "korisne" ili "sredne" reforme {tanzimat-i hayriye). Sultan ovim aktom na prvom mjestu garantira svim svojim podanicima, bez obzira na religiju ili sektu, potpunu sigurnost života, časti i imetka. Dalje se obedava uvođenje stalnog načina razrezivanja i ubiranja poreza. Također se, na kraju, proklamira jednak i redovan sistem regrutiranja vojnika i trajanje njihove službe. Istovremeno je pravno ukinut timarski sistem i na njemu zasnovana spahijska organizacija. Određeno je da de ubudude svako optuženo lice, poslije istrage i ispitivanja, biti javno suđeno u skladu sa carskim i "Božanskim pravom", sve dotle dok se ne donese i objavi redovna presuda. Niko nikoga ne može, ni tajno ni javno, usmrtiti otrovom ili na bilo koji drugi način. Svako ko posjeduje imovinu bilo koje vrste, slobodan je s njom raspolagati bez ikakve smetnje od strane drugog lica. Tako. naprimjer, nevini nasljednici nekog zločinca nede biti lišeni svojih zakonskih prava, a njegov imetak nede biti konfiskovan. Kao što svi javni službenici Carstva primaju odgovarajudu pladu, tako de i plade onih koji do sada nisu bili dovoljno nagrađeni biti jasno određene. Bit de donijet rigorozan zakon protiv pristrasnosti i uzimanja mita (rušvet), koje "Božanski zakon" proklinje i što je jedan od osnovnih uzroka raspadanja Carstva. Hatišerifom od Gulhane počelo je razdoblje reformi ili tanzimata (tj. dovođenja stvari u red). Era tanzimata trajala je do donošenja prvog osmanskog Ustava 1876. godine. U praksi je uvođenje pravne države u Osmanskom carstvu i provođenje različitih agrarnih, istrativnih i vojnih reformi išlo sporo i vrle teško, posebno u Bosni.

1

Izvor: M.Imamovid, Uvod u historiju i izvore bosanskog prava,str 150

3|

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

4. Pokušaj reguliranja agrarnih odnosa u Bosni Nakon proglašenja Hatišerifa od Gulhane u Bosni se posebno zaoštrava agrarno pitanje. U okviru politike tanzimata postavlja se i pitanje pravnog normiranja agrarnih odnosa u Bosni. Prilikom pokušaja rješavanja i reguliranja agrarnog pitanja osmanska vlast je polazila od datog stanja čitlučkih odnosa u pojedinim dijelovima Bosanskog vilajeta. Proizvodni odnos koji je krajem XVIII i početkom XIX stoljeda uspostavljen između bosanskih spahija kao čifluk-sahibija i seljaka kao čifčija, pravno je počivao na njihovoj slobodnoj pogodbi. Čifluk-sahibija je u pravilu davao seljaku zemlju u zakup uz određenu naknadu u naturi. Taje zakupnina u istočnoj i centralnoj Bosni i nekim dijelovima Hercegovine iznosila polovinu, tredinu, četvrtinu, ponegdje petinu od zemljoradničkih i stočarskih proizvoda., zavisno od vrste zemljišta i odgovarajudih poljoprivrednih proizvoda. Ova davanja od strane seljaka nisu bila sporna. Seljaci su osporavali čifluk-sahibijama ona davanja koja su oni sami uveli. Cifluk-sahibije su u pojedinim krajevima zavele običaj da u raznim prilikama traže i uzimaju od seljaka jedno goveče (vola ili kravu) ili ovcu. To se, naprimjer, tražilo u slučaju diobe kmetova, smrti kmeta (tzv. mrtvarina), pripreme zimnice (tzv. pečenica ili pastrma). Pored toga, čifluk-sahibije su zavele i običaj priselice, odnosno obaveze seljaka da im kada nekim poslom dolaze na selo, daju besplatno hranu i pide, itd. Ovim izvanrednim davanjima i obavezama posebno su se opirali seljaci u Bosanskoj krajini i Posavini, gdje je dijelom za razliku od drugih krajeva Bosne vršeno nasilno ukmedivanje. Da bi stišao to nezadovoljstvo seljaštva, bosanski namjesnik Husrev-paša je 1843. pokušao posebnom naredbom regulirati odnose između čifluk-sahibija i njihovih čifčija ili kmetova. Ovom naredbom ili uredbom koja predstavlja prvi pokušaj sređivanja agrarnih odnosa u Bosni u XIX stoljedu, regulirana su tri kruga pitanja: (1) utvrđene su obaveze kmetova prema čifluksahibijama i spahijama; (2) zabranjeno je.čifluk-sahibijama da traže ona davanja koja su u međuvremenu sami nametnuli (tzv. bidat - novatorije); (3) zabranjeno je kmetovima da samovoljno napuštaju čitluke i čifluk-sahibijama da ih bez razloga tjeraju sa posjeda. Time je pravno uspostavljena stalnost seljaka na posjedu, odnosno čifluku (tzv. kmetopravo). Husrev-paša je ovu uredbu uputio svim kadilucima u Bosni, uključujudi Hercegovinu i Novi Pazar, sa naređenjem da se javno pročita svim čifluk-sahibijama, spahijama i predstavnicima raje. Onima koji se je ne budu pridržavali, zaprijedeno je kaznama predviđenim odredbama Carskog krivičnog zakonika. Bez obzira na to, Husrev-pašina naredba nije u praksi provedena, uglavnom zbog stanja permanentnog otpora reformama u Bosni. Novi pokušaj reguliranja agrarnih odnosa učinjen je 1847. godine. Tadašnji bosanski namjesnik, Tahir-paša pokušao je na istim osnovama kao i Husrev-paša, urediti agrarne odnose između čifluk-sahibija i njihovih čifčija, odnosno kmetova. Ni ovaj pokušaj nije dao nikakav trajan rezultat. U međuvremenu je 1855. ukinut harač, tj. glavarina. Njegovim ukidanjem nemuslimani, uglavnom kršdani su načelno, tj. pravno obuhvadeni vojnom obavezom. U stvarnosti nije došlo do njihovog regrutiranja u redovnu osmansku vojsku (nizam). Mjesto toga, uvedena je naknada za služenje vojske, zvana bedeli askerija (vojnica).

4|

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

5. Otpor zavođenju nizama i drugim reformama u Bosni Slomom pokreta Husein-kapetana Gradaščevida2 nije prestao otpor bivših bosanskih ajana i kapetana protiv reformi, posebno protiv uvođenja nizama (redovne vojske). Vedina od njih je 1835. dobila položaj muselima ili muteselima tj. upravnika srezova (muselimluka) koji su zavedeni mjesto ukinutih kapetanija. Bez obzira na to, samo se mali broj njih držao lojalno prema veziru u Travniku kao predstavniku centralne vlasti.3 Skoro odmah po stišavanju Gradaščevidevog pokreta, počinju otvorene bune pojedinih muteselima, bivših kapetana i ajana, te drugih bosanskih prvaka protiv travničkih vezira (valija) i centralne vlasti. Tako se 1833. pobunio bihadki kapetan Mahmud-beg Biščevid, kome su se pridružili sinovi Hasan-age Pedkog. Pobunjenici su zaustavljeni tek pred Banjom Lukom. Nešto kasnije izbila je pobuna u Livnu protiv muteselima Ibrahim-bega Firdusa koji je pristajao uz travničkog vezira. Ovu pobunu je pomogao i Ali-paša Rizvanbegovid4 kao stari protivnik reformi. Najvedu bunu podigao je u proljede 1836. u Posavini Ali-paša Fidahid, nekad najbliži prijatelj i saborac Husein-kapetana Gradaščevida. Njega su podržali muteselimi Tuzle i Zvornika. Za razliku od drugih buna koje su uglavnom imale lokalni karakter, Fidahid je imao ambicije da povede jedan opdi pokret Bošnjaka protiv centralne vlasti. Centar njegovog pokreta bio je u početku u Gradačcu, a zatim u Bijeljini, a bunom je istovremeno zahvadena i Bosanska krajina. Tadašnji bosanski valija Mehmed Salih Vedžihi-paša odlučno se razračunao sa pobunjenicima. Buna je ugušena zauzedem Bijeljine septembra 1836, gdje je zarobljen i njen vođa Ali-paša Fidahid. On je kao buntovnik, skupa sa još jednim brojem istaknutih pobunjenika, upuden u Carigrad. Težak poraz i brz slom Fidahidevog pokreta nije doveo do mira u Bosni. Praktično nije prošla nijedna godina, a da u nekom kraju Bosne nije izbila manja ili veda lokalna buna. Pobunjenici su u pravilu tražili "da u Bosni ostanu stara prava kapetana", te da im se garantiraju ranije povlastice i položaji. Pored toga, Bošnjaci su se oštro protivili uvođenju nizamske vojske. Bošnjake je upravo najteže bilo uvjeriti da obuku nizamsku uniformu evropskog vojničkog kroja i da počnu nositi fes mjesto čalme, saruka i turbana. Sarajlije su, primjera radi, pokušale početkom 1836. izigrati sultansku naredbu o tome, tako što su stavili fes, ali su zadržali svoju tradicionalnu nošnju. Bosanske valije su, u nemogudnosti da se do kraja obračunaju sa Bošnjacima, oprezno nastupale prema bivšim kapetanima, ajanima, opdenito prema begovima i istaknutim predstavnicima uleme, mada je bilo jasno da su upravo oni glavni protivnici reformi. Za 2

Husein-kapetan Gradaščevid (1802. - 17. august, 1834), general koji se je borio za bosansku autonomiju u Osmanskom carstvu. Također je poznat kao "Zmaj od Bosne". Izvor: http://webcache.googlecontent.com/search?q=cache:6fALK106hIIJ:bhpravnici.com/forum/index.php%3Ftopic%3D67.540+UVOD+U+HISTORIJU+I+IZVORE+BOSANSKOG+PRAVA&cd= 6&hl=bs&ct=clnk&gl=ba&client=firefox-a&source=www.google.ba 28.05.2011.godine 3 Izvor:M.Imamovid, Historija države i prava Bosne i Hercegovine, str. 172 4 Ali-paša Rizvanbegovid-Stočevid (1783 - 1851) je bio Stolački kapetan. Rođen je u Stocu oko 1783. godine kojim je upravljao od 1813. do 1833. godine. Izvor: http://webcache.googlecontent.com/search?q=cache:6fALK106hIIJ:bhpravnici.com/forum/index.php%3Ftopic%3D67.540+UVOD+U+HISTORIJU+I+IZVORE+BOSANSKOG+PRAVA&cd= 6&hl=bs&ct=clnk&gl=ba&client=firefox-a&source=www.google.ba 28.05.2011.godine

5|

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

njima je kao za svojim političkim prvacima pristajao narod, pa se bosanske valije nisu mogle osloniti na domade stanovništvo, nego su za gušenje buna angažirali albanske pladenike. Oni su ubijali i pljačkali, te se opdenito prema Bošnjacima ponašali nasilnički i surovo. Kako je na traženje domadeg stanovništva u oktobru 1843. donijeta odluka da se iz vojske otpuste neposlušni Albanci, oni su u Banjoj Luci izazvali nerede i .oružani sukob. Osim otvorenom silom, valije su se u slamanju otpora reformama koristile i raznim drugim sredstvima. Oni su tako različitim lukavstvima unosili nepovjerenje i razdor među pojedine bosanske prvake, čime je slabilo njihovo jedinstvo u otporu centralnoj vlasti. Sa drjuge strane .su pojedincima iz njihovih redova dijelili razna zdanja, činove i odlikovanja, i tako pridobijali njihovu lojalnost sultanu i reformama. Najzad, valije su, poslije svake ugušene bune, hapsile i protjerivale jedan broj prvaka, čime su postepeno sa državnih funkcija uklanjali pripadnike starih bošnjačkih porodica, kapetana, ajana i drugih begovskih familija. Hatišerif od Gulhane 1839. je na određeni način zaoštrio stanje u Bosni. Tim stanjem nisu bili zadovoljni ni kršdani ni muslimani. Kršdani su očekivali da de se provođenjem Hatišerifa znatno poboljšati njihov socijalno-ekonomski položaj i politički status. Sa druge strane, muslimani su u najavljenim reformama vidjeli nastojanje centralne vlasti da ukine tradicionalne bosanske institucije i privilegije. Među njima su najznačajnije bile vojne ustanove, kao što su spahijska organizacija i bosanska narodna vojska (milicija), koja je u ljeto 1737. porazila Habsburgovce u poznatoj bici pod Banjom Lukom. Teret odbrane Bosne počivao je na ove dvije organizacije. Odatle su Bošnjaci bili veoma osjetljivi na svoje stare vojne ustanove i vojnu vlast. Ukidanje spahijskog reda počelo je u pojedinim provincijama Osmanskog carstva još 1834. godine. Bosanske spahije su, međutim, odbile da prihvate odredbu Hatišerifa od Giilhane kojom se ukida njihova organizacija. Da bi ih primirila i stišala njihovo nezadovoljstvo, osmanska vlada im je dozvolila da se upišu u rezervnu konjicu (suvari redifa). Vedina bosanskih spahija je to odbila nastojedi zadržati svoju staru organizaciju. Bez obzira na to, centralna vlast je bila odlučna da ukine stare ustanove i formira nizamsku vojsku. Bosanske valije su taj posao organizirale i provodile posredstvom sebi lojalnih i odanih muteselima, koji su zbog toga postali omrznuti među begovatom i ulemom, te opdenito bošnjačkim gradskim stanovništvom.

6|

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

6. Omer-paša Latas i reforme u Bosni Nezadovoljstvo vodedih bošnjačkih slojeva dostiglo je vrhunac za vrijeme Mehmed Tahir-paše 1848-49. godine. On se kao bosanski vezir plašio da se revolucionarna vrenja u susjednim austrijskim zemljama Hrvatskoj i Vojvodini mogu prenijeti i na Bosnu i dovesti do ."neočekivanih zapleta". Zato je naredio opdu mobilizaciju i regrutaciju vojno sposobnih Bošnjaka. To je širom Bosne primljeno sa nepovjerenjem i nezadovoljstvom, kako među begovatom i građanstvom tako i među muslimanskim slobodnim seljaštvom koje je također bilo obuhvadeno mobilizacijom. Osim toga, Tahir-paša je ukinuo beglučenje (kuluk,rabotu i naredio kupljenje desetine u korist države. To je izazvalo veliku bunu u Krajini, koja je počela u ljeto 1849. godine. Buna je u početku zahvatila Cazinsku krajinu, ali se brzo širila prema Bihadu, Prijedoru i Banjoj Luci. Osim toga krajiškim su se ustanicima pridružili Mahmud-paša Tuzlid i Mahmud-paša Fidahid. Tahir-paša je kao valija raspolagao sa artiljerijom i vojskom od oko 85.000 upravo regrutiranih vojnika, uglavnom Bošnjaka. On tu vojsku nije mogao efikasno koristiti, jer se plašio da bi se vedi broj vojnika Bošnjaka mogao pridružiti pobunjenicima kao svojim sunarodnicima. Tako su ustanici uspjeli u proljede 1850. zauzeti Bihad, odakle su uz pomod samih građana istjerali osmanski garnizon od oko 800 Albanaca. Broj ustanika je stalno rastao, a vedina do tada valiji lojalnih bošnjačkih prvaka i muteselima, otvoreno je stala na stranu pobunjenih Krajišnika. U takvoj situaciji Tahir-paša je zatražio od osmanske vlade da mu se pošalje vojska regrutirana izvan Bosne. On se u međuvremenu razbolio i krajem maja 1850. umro. Tahirpaša je bio posljednji bosanski vezir koji je rezidirao u Travniku. Osmanska vlada je odlučila da u Bosnu uputi vojsku sa Omer-pašom Latasom, carskim muširom (maršalom) i seraskerom (vojskovođom) na čelu. Omer-paša Latas se ved istakao u odlučnom gušenju bune u Albaniji 1843. i Kurdistanu 1846. godine. Njegov zadatak je bio da sa istom odlučnošdu i energijom nastupi u Bosni i konačno umiri Bošnjake i osigura provođenje reformi, odnosno tanzimata. Omer-paša je stigao u Sarajevo početkom augusta 1850. sa carskim fermanom u ruci, ali sa relativno malo vojske. Jedna od njegovih prvih odluka bila je premještanje vezirske stolice, odnosno sjedišta bosanskog valije iz Travnika u Sarajevo. On je potom sazvao i doveo sve bosanske uglednike u Sarajevo, gdje im je na Musali pročitan sultanov ferman o reformama. Nakon toga, Latas ih je pustio da idu svojim mjestima i kudama uz obavezu da provedu reforme koje od njih traži centralna vlast. Mjesto toga, ponovo su u skoro cijeloj Bosni izbile bune, u Bosanskoj krajini, zatim u Posavini, Hercegovini i srednjoj Bosni. Omer-paša je odmah energično nastupio i odlučnom oružanom akcijom slomio otpor u cijeloj Bosni, uključujudi tu i Hercegovinu. Bošnjaci su sa Omer-pašom vodili trinaest manjih i vedih bitaka i sve ih izgubili. U ovim bitkama poginulo je ili na drugi način likvidirano oko 2.500 Bošnjaka. Mnogi zarobljeni i uhvadeni bošnjački prvaci izloženi su poniženjima, a 154 najistaknutijih otpremljeni su na suđenje u Carigrad. Pošto je slomio i obezglavio muslimane i njihov pokret, Latas se okrenuo prema kršdanskom stanovništvu koje je upravo od njega očekivalo poboljšanje svog socijalnog i političkog položaja. Kršdani su tokom gušenja bošnjačkih muslimanskih buna snabdijevali Latasovu vojsku hranom i vršili u njoj druge komordžijske poslove. Latas, međutim, nije ispunio njihova nadanja i očekivanja. Mjesto da im plati račune za hranu i komordžijsku službu, Latas je zatražio od kršdana da predaju oružje, iako to od muslimana nije tražio. Postoje umirio Bosnu, Omer-pašaje izvršio istrativnu reformu Bosanskog ejaleta. Sandžake je preimenovao u kajmekamluke sa kajmekamima na čelu, a namjesto ranijih

7|

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

zabitluka ili nahija uspostavio je mudirluke (srezove, kotareve) sa mudirima na čelu. Tada je konačno uspostavljen Novopazarski sandžak kao posebna teritorijalna i upravna jedinica. Tako se Bosanski ejalet sastojao od sedam sandžaka ili kajmekamluka: Sarajevo, Travnik, Banja Luka, Bihad, Zvornik, Hercegovina i Novi Pazar. Za kajmekame, tj. upravnike svih tih upravno-teritorijalnih jedinica Latas je postavio strance -Osmanlije. On je opdenito, gdje god je to mogao, istisnuo domade ljude iz upravnog aparata zemlje. Intervencijom Omer-paše Latasa, osmanska vlada je vojno i politički slomila bosanske ajane i begove i uništila njihova dugogodišnja nastojanja da za Bosnu izvojuju autonomiju u kojoj bi oni imali odlučujudu riječ i dominantnu ulogu.

8|

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

7. Hati Humajun (Hatt-i Humayun) Pored Hatišerifa od Giilhane drugi temeljni pravno-politički akt ere tanzimata bio je Hati Humajun iz 1856. godine. Hati Humajun je u osnovi potvrdio i proširio listu obedanja datih Hatišerifom od Gulhane. Postoji ipak jedna bitna razlika. Hatišerif iz 1839. nastao je u zemlji, tj. u samom Carstvu, dok je Hati Humajun iz 1856. iniciran iz inozemstva. Hati Humajun je direktan rezultat toka i ishoda Krimskog rata 1853-1856. godine. Rat je počeo upadom ruskih trupa u Vlašku i Moldaviju, odnosno napadom Rusije na Osmansku carevinu. Ovaj je rat nazvan po crnomorskom poluotoku Krimu, gdje se uglavnom vodio. Rusija se u ovom ratu našla usamljena, pošto su se Osmanskoj carevini 1854. pridružile kao saveznice Velika Britanija i Francuska, a kasnije i Kraljevina Sardinija, dok je Austrija ostala neutralna. Rat je faktički okončan krajem 1855. pošto su saveznici zauzeli Sevastopolj, veliko rusko utvrđenje i luku na krimskoj obali Crnog mora. Odmah nakon toga sazvan je u Parizu kongres velikih evropskih sila radi zaključenja mira. Tu su se na jednoj strani našle Francuska, Velika Britanija, Sardinija, Austrija, Pruska i Osmanska carevina, a na drugoj poražena Rusija. Kongres je, među ostalim, odlučio da se Osmanska carevina primi za punopravnog člana koncerta (sporazuma) evropskih sila. Uslov za ulazak u koncert Evrope bio je da osmanska vlada prihvati reforme kojima bi se garantirala jednakost svih građana Carstva. Porta se složila da se izda nova reformska povelja u vidu "spontanog" carskog dekreta. Svečano proglašenje Hati Humajuna obavio je sultan početkom 1856. u prisustvu velikog vezira i mnogih drugih uglednih ličnosti, među kojima grčkog (Vaseljenskog) i armenskog patrijarha i jevrejskog velikog rabina (hahambaše). Ovom je poveljom proglašena jednakost svih sultanovih podanika, bez obzira na vjeru, jezik ili rasu. Hati Humajunom je, također, proglašeno striktno pridržavanje godišnjeg budžeta, osnivanje banaka, angažiranje evropskog kapitala, kodifikacija krivičnog i trgovačkog prava, reforma zatvora, uspostavljanje mješovitih sudova, zabrana upotrebe uvredljivih epiteta i ukidanje smrtne kazne za otpadništvo od islama. Dalje se obedava unapređenje i poboljšanje rada pokrajinskih i lokalnih upravnih vijeda ili savjeta i proširivanje predstavničkog principa. Pored toga, izvršit de se reorganizacija mil-letskog sistema kako bi se osiguralo vede učešde laičkog, tj. sekularnog elementa u poslovima milleta. Također de se proširiti Vrhovno sudsko vijede tako što de u svoj sastav uključiti i predstavnike nemuslimana. Hati Humajunom iz 1856. označen je početak druge faze tanzimata, odnosno europeizacije osmanskih institucija. U narednih dvadeset godina, do izdavanja Ustava 1876. donijeti su brojni reformski ili tanzimatski zakoni, koji su u krajnjoj liniji imali za cilj očuvanje Carstva u novim uslovima.5

5

G.Šljivo: BOSNA I HERCEGOVINA 1854-1860, Landshut, 1998. Str. 248.

9|

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

8. Ramazanski zakon Osmanski zemljišni zakon (Erazi kanunnamesi), u pravnoj nauci je opdenito poznat kao Ramazanski zakon ili zakonik, jer je donijet u mjesecu ramazanu 1274. po muslimanskom kalendaru, odnosno 3. maja 1858. godine. Ovim je zakonom izvršena kodifikacija osmanskog zemljišnog prava, odnosno regulirani oni odnosi u agraru koje je zatekao Hatišerif od Gulhane. To znači da su Ramazanskim kodeksom samo pravno formulirani i ozakonjeni odnosi u agraru koji su nastali i oblikovali se u procesu čiflučenja. Zakon je definitivno priznao sva samovlasna i na drugi način izvršena prisvajanja seoskih zemljišnih posjeda, čime je legaliziran čiflučki sistem. Tom legalizacijom garantirano je čifluk-sahibijama baštinsko (nasljedno) pravo na zemlju. Ramazanski je zakon zadržao pravnu kategorizaciju nekretnina, odnosno zemlje, koja je postojala još u timarskom sistemu, ali je njihovom kodifikacijom istovremeno omogudavao prodor privatno-vlasničkih odnosa u oblast agrara. U skladu s tim Ramazanski zakon razlikuje, s obzirom na njihovu pravnu prirodu, pet kategorija zemljišne svojine. Na prvom je mjestu bio mulk (erazi-memluke). Mulkje predstavljao privatno vlasništvo kojim je njegov titular (nosilac prava) mogao neograničeno raspolagati, kako za života (inter vivos) tako i u slučaju smrti (mortis causa). Za života vlasnik je mogao svoj mulk prodati, dati u zakup, pokloniti, uvakufiti ili na drugi način njime raspolagati. U slučaju smrti vlasnika mulk imanje je nasljeđivano po odredbama šeri-jatskog prava. Ramazanski zakon je povedao obim mulk dobara u koja su spadali kuda, okudnica ili kudište sa pola dunuma zemlje. Drugu kategoriju zemljišnog vlasništva činila je erazi-mirija. Tu je spadala sva ziratna, tj. obradiva zemlja i znatan dio šuma. Na ovoj je zemlji vrhovno pravo vlasništva pripadalo državi. Kao državna svojina erazi-mirija je u klasičnom timarskom sistemu bila imobilna, tj. izuzeta iz pravnog prometa. Ramazanski je zakon mirijske zemlje učinio djelimično pravno mobilnim. Tako su ovim zakonom posjednici mirijskih zemljišta (čifluk-sahibije i drugi) dobili određeno pravo raspolaganja svojim posjedom. Mogli su ga prodati ili na drugi način otuđiti, ali samo uz prethodnu dozvolu države. Mirijska zemlja, međutim, nije mogla biti predmet testamentalnog nasljeđivanja, niti joj je njen posjednik mogao mijenjati pravnu prirodu. Tako je Ramazanskim zakonom u osnovi zadržana jaka kontrola države u pogledu uživanja i raspolaganja mirijskom zemljom. Država je sa ove zemlje ubirala porez, zvani zemljarina ili desetina, koji je napladivan u naturi. O tome je država vodila posebne zemljišne ili tapijske knjige. Tredu kategoriju zemljišne svojine činile su vakufske zemlje (erazi-mevkufe). U pogledu njihovog pravnog režima Ramazanski zakon nije, u odnosu na klasično doba, donio nikakve bitne promjene. Ubrzo poslije Ramazanskog zakona, osmanska vlada je pristupila centralizaciji vakufa i kodifikaciji vakufskog prava, te je u tom smislu 1859. godine donijet Zakon o upravljanju vakufima. Njegove su odredbe dopunjene uredbom iz 1866. i Zakonom o postavljanju vakufskih službenika iz 1869. godine. Time je uspostavljena centralizirana vakufska uprava kroz Ministarstvo vakufa u Carigradu. Četvrtu kategoriju nekretnina činile su opdinske zemlje (erazi-metruke) koje su bile u vlasništvu seoskih opdina. Tu su najčešde spadali zajednički pašnjaci i ispasišta, šume i vode, kojima su se seljaci slobodno koristili za svoje potrebe. Najzad, u petu kategoriju nekretnina spadale su puste zemlje (erazi-mevat). Mevati su obuhvatali ledine, močvarna i neplodna zemljišta.

10 |

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

9. Saferska naredba Poslije donošenja Ramazanskog zakona i kodificiranja zemljišnog prava, osmanska vlada je u septembru 1859. izdala posebnu Uredbu o čiflucima u Bosni. Ova je uredba opdenito poznata kao Saferska naredba, jer je objavljena u mjesecu saferu hidžretskogkalendara 1276. godine. Saferskom su naredbom konačno ozakonjeni postojedi agrarni odnosi u Bosni. Naredbom je, ustvari, ozakonjeno postojede običajno agrarno pravo. To pravo je nastalo u procesu čiflučenja, odnosno uspostavljanja čiflučkih odnosa. Ovi odnosi su uspostavljeni putem slobodne pogodbe između vlasnika zemlje (čifluk-sahibije) i seljaka (čifčije) o uzajamnim obavezama. Tako je nastalo određeno običajno agrarno pravo. To pravo je, tokom priprema za donošenje jedne uredbe o čifluima u Bosni, utvrđeno posebno za svaki sandžak Bosanskog vilajeta, izjavama predstavnika aga (čifluk-sahibija) i čifčija pred Velikim tanzimatskim medžlisom (vijedem) u Carigradu. Pravno gledano Saferskom naredbom je ustanovljena neka vrsta trajnog tj. neograničenog, otudivog i nasljednog zakupa zemljišta (neka vrsta rimskog vectigala ili emfitevze) između posjednika (spahije) koji je postao vlasnik zemljišta i kmeta, tj. zakupca (mustedžira, čifčije). Prema Saferskoj naredbi, posjednik zemljišta je vlasnik koji to zemljište može uz saglasnost države prodati, zamijeniti, založiti i ostaviti svojim nasljednicima. Seljaka koji drži i obraduje zemlju Saferska naredba smatra zakupcem (mustedžirom). On kao takav, tj. kao zakupac (mustedžir) nema svojinskih prava na zemlju, mada njegov zakup ima dugoročni i nasljedni karakter. S obzirom na ovo pravo nasljeđivanja, seljak je sa vlasnikom zemlje istovremeno i u privatnopravnom (zakupničkom), i u javno-pravnom, tj- kmetskom odnosu. Posjednik ne može seljaka didi sa zemlje koju drži i obrađuje, osim ako ovaj (kmet, zakupac) trajno ne zanemaruje zemlju, odbija bez razloga da plada hak (određeni dio prinosa sa zemlje) i nema nade da de se u tom pogledu popraviti. Cifluk-sahibija je sve to morao sudski dokazati. Odnosi između posjednika i kmeta reguliraju se putem međusobnog zakupničkog ugovora koji se u načelu zaključivao na određeno vrijeme. Taj se ugovor zvao muzarea. Kmet je mogao sam napustiti zemljište i otkazati zakupnički ugovor, ali tek po završetku žetve i smirivanja ljetine. Ako bi zakupac napustio zemlju prije nego što je ljetina smirena, morao bi nadoknaditi posjedniku svu eventualnu štetu. Kmet je imao pravo preče kupovine ukoliko bi vlasnik prodavao čifluk. Sve nove..gradnje na čitluku (kmetskom selištu) izvodio je zemljoposjednik, a održavanje i popravke vršio je kmet. Ukoliko kmet napusti čifluk, a sam je napravio neku zgradu, vlasnik je obavezan da mu to isplati. Isto je važilo i za vode koje je kmet zasadio na čitluku. Zemljoposjednik nije smio koristiti kmeta za svoje različite radove {kuluk), niti ga istjerati iz kude da bi se sam uselio, niti je smio tražiti od kmeta besplatan smještaj i hranu (priselica). Može se redi da je složen i osoben razvitak osmanskog feudalizma u Bosni pravno dovršen donošenjem Saferske naredbe. Ova naredba je zatečeno stanje agrarnih odnosa postavila na privatno-pravnu osnovu tretirajudi ih kao dugoročni i nasljedni zakup zemljišta. Taj je odnos, međutim, još uvijek sadržavao određene eksfeudalne elemente. Tako je pravno gledano čifluk-sahibija istovremeno bio privatno-pravni zemljovlasnik, ali i aga (spahija, feudalac), dok je seljak u isto vrijeme bio kmet i najamni radnik na zemljoposjedu.

11 |

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

10. Medžella (Osmanski građanski zakonik) Među najvažnije osmanske tanzimatske zakonske akte spada Osmanski građanski zakonik, opdenito poznat po svom skradenom nazivu Medžella (Mecelle). Njegov puni naziv je Medžellei Ahkjami Adlije (Mecelle-i Ahkami Adliyye), što znači Knjiga pravnih propisa. Ovaj zakonik predstavlja službenu kodifikaciju šerijatskog obligacionog, parničnog i dijelom stvarnog prava. Zakonik ustvari sadrži jedno modernizirano i kodificirano hanefijsko tumačenje šerijata. Na toj modernizaciji i kodifikaciji šerijatskog prava hanefijske škole radila je posebna zakonodavna komisija koju je lično vodio ministar pravde Ahmed Dževdet-paša. Komisija je radila više godina, pa je Medžella postepeno izdavana u periodu od 1869. do 1876. godine. Sukcesivno je objavljivana u službenom osmanskom zborniku zakona Destur (Diistur). Medžella je uporedo objavljivana i na francuskom jeziku kao Osmanski građanski kodeks (Code civil ottoman). Mada formalno nije bila proglašena za zakon, Medžella je uživala silu i autoritet zakona.Medžella se sastoji od dva uvodna "govora" i šesnaest knjiga sa ukupno 1851 paragrafom ili članom. U "govoru prvom" daje se definicija pravničke nauke (Ilmi Fikh) kao poznavanje šerijatskih pravila o postupanju i življenju. Pravnička se pravila odnose ili na "bududi život" ili "na ovaj svijet". Medžella sadrži pitanja i pravila koja se odnose na tekudi život, odnosno na "ovaj svijet". To znači da Medžellom nisu bili obuhvadeni propisi vjerskog karaktera. U drugom "govoru" skupljeno je i navedeno 99 "temeljnih pravničkih pravila", odnosno opdih pravnih načela. Takva se "temeljna pravnička pravila" u rimskoj i evropskoj pravnoj nauci nazivaju regulama iregulae) ili sentencijama (sententia). To su, ustvari, pravne izreke (maksime) kojima se različite pravne norme svode na jedno opde pravno pravilo ili načelo. Njima se onda ostala, pojedinačna pravna pravila dokazuju i provode pred sudom.Tako se, primjera radi, u Medželli kaže, da se "ono što postoji od davnina ima ostaviti u tom stanju" (čl. 6), ali da se "šteta ne može opravdati starinom", tj. "dugim trajanjem" (čl. 7). "Nužda ili viša sila čini dozvoljenim ono stoje zabranjeno" (čl. 21). Ali istovremeno, ono "što se dozvoljava iz nužde, dozvoljeno je samo u razmjeru prema , veličini nužde". "Ono što je zabranjeno primati, zabranjenjeno i drugome davati" (čl. 34); ili, "ono što je zabranjeno raditi ili činiti, zabranjeno je i tražiti" (čl. 35). "Običaj ima mod zakona", ali samo onda "ako je stalan i ako ga upotrebljava pretežna vedina svijeta" (čl. 36-41). "Dok se narodom vlada u opdu korist, dotle je vladanje opravdano" (čl. 58). "Dokaz spada na tužitelja, a prisega (zakletva) na onog koji poriče" (čl. 76) itd. Poslije ovih "temeljnih pravničkih pravila" slijedi 16 knjiga u kojima su iscrpno normirani kupoprodajni odnosi (ugovor, predmet, cijena i si.); zatim "najmovi" (idžaret ili zakup i si.); jamstvo ili jemstvo (kefalet); prenos duga; zalog ili zaloga (reh); amanet (ostava, deposi-tum); darovanje {donatio, poklon); prisvajanje i uništenje tuđih stvari (furtum, damnum); ograničenje raspolaganja sa stvari i pravo prvoku-pa (šufa, pravo preče kupovine); raznovrsne zajednice i zajednica vlasništva (širket, društvo, kompanija, susvojina); povjera ili punomodstvo {uekijalet, zastupstvo, mandatum); nagodba i odreknude (sulh, ibra, compensatio); priznanje (ikrar, očitovanje, odluka); tužba (dava, parnica; "ljepši je mršav sulh nego pretila dava" - narodna izreka); dokazi, prisega i svjedočenje (šehadet); te na kraju suđenje (kada, odatle kadija; "daje pamet do kadije kao od kadije" - narodna poslovica).Medžella je i poslije propasti Carstva ostala u upotrebi u Turskoj do 1926, kada je zamijenjena novim, sekularnim kodeksom građanskog prava. Taj novi Turski građanski zakonik (Turk Medeni Kanunu) predstavlja recepciju švicarskog građanskog zakonika iz 1907, pa je kao takav radikalno prekinuo sa tradicijom šerijatskog prava. U Bosni i Hercegovini Medžella je primijenjivana u postupku pred šerijatskim sudovima sve do njihovog ukidanja 1946. godine.

12 |

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

11. Vilajetski zakon 1867. Među reformama koje su najavljene i obedane Hati Humajunom iz 1856. bila je i nova organizacija uprave u provincijama. Glavni pokretači nove organizacije provincija bili su veliki vezir Fuad-paša Kečedžizade i Midhat-paša (Ahmet Sefik), namjesnik Niskog pašaluka ili ejaleta. Njih dvojica su bili neposredni tvorci nove organizacije vlasti u provincijama, poznate kao sistem vilajeta. Za obrazac te nove organizacije uzete su istrativne i druge mjere koje je Midhatpaša provodio u Niskom ejaletu. On je zato pozvan u Carigrad, gdje mu je povjeren zadatak izrade nacrta uredbe o novoj organizaciji provincija. Sultan je taj nacrt ozakonio u decembru 1864, pod nazivom Uredba o organizaciji vilajeta. Odlučeno je da se ta uredba eksperimentalno primijeni u Dunavskom i Bagdadskom vilajetu, Dunavski vilajet (Tuna Vilayeti) je formiran tako što su Niškom pašaluku pripojeni ejaleti Vidin i Rušpuk (danas Ruse na Dunavu u Bugarskoj). Sjedište novog vilajeta bilo je u Vidinu, a za njegovog upravnika (valiju) imenovanje upravo Midhat-paša. Njegov je zadatak bio da novu uredbu primijeni u praksi. Osmanska vlada je ocijenila da je eksperimentalna primjena nove ibe uspjela. Zato je u maju 1865. odlučeno da se prema toj uredbi izvrši reorganizacija provincijske vlasti u cijelom Carstvu. Tako je izvršena pregrupacija postojedih ejaleta u 27 vedih teritorijalnih jedinica zvanih vilajeti, sa valijom na čelu. Jedan od tih 27 vilajeta bila je i Bosna. Osnovni tekst nove uredbe bio je identičan za sve vilajete. Razlikovala se jedino preambula, tj. uvod koji je sadržavao ime svakog konkretnog vilajeta i njegovu podjelu na sandžake. Carskim fermanom od 13. maja 1865. dotadašnji Bosanski ejalet ili pašaluk je preimenovan i pretvoren u Bosanski vilajet. Ovim fermanom je naređeno da se i u Bosni primijeni nova uredba o organizaciji vilajeta. Uredba je provedena tokom 1865/66. i u cijelosti je stupila u život od početka 1867. godine. Na čelu vilajeta stajao je valija. On je bio dužan da upravu vilajeta organizira na način koji najbolje odgovara datom području. U njegovu su nadležnost spadali svi građanskoupravni, finansijski, policijski i politički poslovi u vilajetu. On je, osim toga, potvrđivao izvjesne sudske odluke koje su izričito bile prenijete u njegovu nadležnost. Uredbom o organizaciji vilajeta uspostavljeno je upravno vijede (Medžlisi idare) kao savjetodavni organ valije. U ovo vijede su ex-officio (po službenoj dužnosti) ulazili mufetiš (vilajetski inspektor), defterdar (šef finansija), mektubdžija (pisar, sekretar) i referent za vanjske poslove. Pored toga u vijede su ulazila i četiri predstavnika izabrana od naroda, dvojica muslimana i dvojica nemuslimana. Sjednicama upravnog vijeda neposredno je rukovodio valija kao njegov predsjednik. Upravna vijeda su ustanovljena i pri livama ili sandžacima i kazama (srezovima), kao nižim istrativnim instancama. Prema novoj uredbi Bosanski vilajet se sastojao od sedam liva(okruga) koje su se potpuno podudarale sa ranijim sandžacima. U praksi je i dalje preovladavao naziv sandžak. Live(okruzi) ili sandžaci su bili: Sarajevo, sa sjedištem u Sarajevu; Travnik sa sjedištem u Travniku; Bihad sa sjedištem u Bihadu; Banja Luka sa sjedištem u Banjoj Luci; Zvornik sa sjedištem u Donjoj Tuzli; Novi Pazar sa sjedištem u Sjenici; i Hercegovina sa sjedištem u Mostaru. Na čelu liva nalazio se upravnik sandžaka, zvani mutesarif. Live su se dijelile na kaze (srezove), kojih je u cijelom vilajetu bilo šezdeset. Starješine kaza su se nazivali mudirima, a od 1867. kajme-kamima. Neke su se kaze, uglavnom u Hercegovini, Novopazarskom i Bihadkom sandžaku, dijelile na nahije. Do 1867. na čelu nahija su stajali zabiti (obično niži žandarmerijski oficiri), a od tada mudiri.

13 |

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

Novom organizacijom vilajeta potvrđena je zatečena seoska uprava na čijem su se čelu nalazili muhtar (knez, glavar) i seosko vijede (ihtijar medžlisi). Muhtar je, kao seoski starješina, bio samo posrednik između vlasti i naroda, dok je seosko vijede bilo njegovo savjetodavno tijelo. Ni muhtar ni seosko vijede nisu imali nikakvih istrativnih funkcija niti nadležnosti. Sela su u pogledu uprave i provođenja naredaba vlasti bila u istom položaju kao gradske mahale (džemati). U sklopu uvođenja nove organizacije vilajeta uvedena je 1866. i uprava gradske opdine, tzv. beledija. Gradske opdine su sa svojom upravom imale posebne dužnosti i nadležnosti, uglavnom komunalnog karaktera.6 Uporedo sa uvođenjem nove upravne organizacije pristupilo se i reformi tradicionalnog šerijatskog sudstva. Ta reforma je proisticala iz Hati Humajuna kojim je proglašena građanska jednakost svih osmanskih podanika bez obzira "na vjeru, jezik ili rasu". U skladu s tim je ved 1859. donijeta Uredba o uređenju šerijatskih sudova. Ovom je uredbom nadležnost šerijatskih sudova svedena na pitanja ličnog statusa muslimana (brak, porodica i nasljeđivanje) i stvari vakufa. Nakon toga, Uredbom o organizaciji vilajeta, uvedeni su redovni sudovi za rješavanje imovinsko-pravnih sporova i krivica svih građana po propisima utvrđenim opdim državnim zakonima. Ovi redovni ili građanski sudovi u Bosni su djelovali u tri instance. Prvu su činili sreski ili kotarski sudovi, drugu okružni, a tredu Vrhovni vilajetski sud u Sarajevu. Nova osmanska upravna organizacija je u velikoj mjeri sličila na francuski upravni sistem. Francuska je opdenito za osmanske reformatore bila.uzorom i vrelom nadahnuda i inspiracije.Sam je tadašnji sultan Abdul Aziz bio veliki poštovalac Francuske. On je na poziv francuske vlade posjetio 1867. Pariz, a zatim London i Beč. Sultan Abdul Aziz je bio prvi osmanski vladar koji je preduzeo jedno takvo putovanje. U međuvremenu su nailazili događaji koji de Bosnu postepeno dovesti u neposrednu političku i kulturnu vezu sa evropskom sredinom.

6

G.Šljivo: BOSNA I HERCEGOVINA 1854-1860, Landshut, 1998. Str.253.

14 |

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

12. ZAKLJUČAK

U Osmanskom carstvu su postojala dva oblika agrarnog uređenja. Prvi je bio timarski sistem za čije se postojanje vezuje uspon i najveda mod Carstva. Drugi je čiflučki sistem nastao u razvio se u procesu opadanja modi Carstva i njegove konačne propasti. Timarski sistem ili timarska organizacija počivala je na vrhovnom pravu vlasništva nad zemljom koje je pripadalo državi. Ta državna zemlja se zvala erazi miri (ili mirija) i obuhvatala je obradivo zemljište i najvedi dio šume. Sultan je kao nosilac vrhovnog prava vlasništva dijelio državnu zemlju na uživanje pojedinim feudalcima ili spahijama kao naknadu za obavljanje određenih funkcija i dužnosti, najčešde vojne službe. Takvi su se posjedi zvali timari. Postojala su i veda feudalna dobra zvana zijameti i hasovi.Timari i zijameti su bili sastavljeni od sitnih seljačkih posjeda zvanih čifluci ili baštine. Uživaoci ovih posjeda su bili potčinjeni sultanu što je bilo osnovni razlog jačanja modi Osmanskog carstva. Obaveze seljaka u timarskom sistemu bile su dvojake, tj. prema spahijama i prema državi. Seljak je u odnosu na feudalnog gospodara bio obavezan na davanje feudalne rente koja je imala naturalni karakrter, zvala se ušur i iznosila je desetinu osnovnih zemljoradničkih proizvoda. Pored toga seljaci su bili opteredeni i određenim davanjima u korist države kao sto su harač i devširma (regrutovanje muške djece). Od kraja 17. i početka 18. stoljeda u Bosni teče proces čiflučenja koji predstavlja specifičan vid izvlašdivanja seljaka i stvaranja velikih zemljišnih posjeda u rukama veleposjedničke klase. Nastao je kao rezultat političke i ekonomske krize Carstva i njegovog opadanja, što je dovelo do deformacije u timarskom sistemu i uspostavljanja novih čiflučkih odnosa. Proces čiflučenja je je djelovao na postepeno raspadanje timarske organizacije i drugih klasičnih osmanskih ustanova, kao što su janičarski red, sistem državnih finansija, centralna i provincijska uprava. Tada se pojavljuje treda ličnost između spahije i seljaka kao vlasnik zemljišta koji se zvao čifluk-sahibija, kao tredi eksploatator seljakovog rada. Seljak je sada bio obavezan na davanje čifluk-sahibiji koje se zvalo devetina, i više nije imao svog zemljišta nego je radio svom gospodaru pod pogodbom. Osmanska vlada je 1859. godine donijela Uredbu o čiflucima u Bosni koja je poznata kao Saferska naredba, jer je objavljenja u mjesecu saferu hidžretskog kalendara. Njom su ozakonjeni agrarni odnosi nastali procesom čiflučenja i njome je ustanovljena neka vrsta trajnog, tj. neograničenog , otuđivog i nasljednog zakupa zemljišta između posjednika (spahije) koji je postao vlasnik zemljišta i kmeta, tj. zakupca (čifčije). Može se redi da je složen i osoben razvitak osmanskog feudalizma u Bosni dovršen donošenjem Saferske naredbe. Ova naredba je zatečeno stanje agrarnih odnosa postavila na privatno-pravnu osnovu tretirajudi ih kao dugoročni i nasljedni zakup zemljišta. Taj je odnos, međutim, još uvijek sadržavao određene eksfeudalne elemente. Tako je pravno gledano čifluk-sahibija istovremeno bio privatno-pravni zemljovlasnik, ali i aga (spahija, feudalac), dok je seljak u isto vrijeme bio i kmet i najamni radnik na zemljoposjedu.

15 |

Komparativni uvod u sistem građanskog prava Maj 28, 2011

LITERATURA  M.Imamovid: HISTORIJA DRŽAVE I PRAVA BOSNE I HERCEGOVINE, III izdanje, MAGISTRAT Sarajevo, 2003.

 M.Imamovid: OSNOVE UPRAVO-POLITIČKOG RAZVITKA I DRŽAVNO PRAVNOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE, MAGISTRAT, Sarajevo, 2006.

 M.Imamovid: UVOD U HISTORIJU I IZVORE BOSANSKOG PRAVA, Pravni fakultet u Sarajevu, Sarajevo, 2006.

 G.Šljivo: BOSNA I HERCEGOVINA 1854-1860, Landshut, 1998. 

 

URL=http://webcache.googlecontent.com/search?q=cache:6fALK106hIIJ:bh-

pravnici.com/forum/index.php%3Ftopic%3D67.540+UVOD+U+HISTORIJU+I+IZVORE+ BOSANSKOG+PRAVA&cd=6&hl=bs&ct=clnk&gl=ba&client=firefoxa&source=www.google.ba (28.05.2011.godine) URL=http://www.idoub.com/doc/13423137/Dravno-pravni-razvitak-Bosne-iHercegovine-dr-Omer-Ibrahimagi (26.05.2011.godine) URL=http://www.vumidet.net/forum/showthread.php?t=847&page=3 (25.05.2011.godine)



URL=http://www.francuski.powiat.pl/wikipedia/w/sl/Otomanski_imperij (24.05.2011.godine)



URL=http://www.idoub.com/doc/50700457/10/Provincijska-istracija-i-



timarski-sistem (23.05.2011.godine) URL=http://www.ljiljan.ba/bs/getwiki/Timar (20.05.2011.godine)

16 |