Rodriguez 731838

Rodriquez

Piet van Rooyen

Queillerie

And now the morrow was arising with a faint gleam in the east, and already the sunrise had parted the moist shadows from high heaven, when suddenly there emerged from the forest a grotesque stranger, pitifully unkempt and gaunt with starvation. He stretched his hands in entreaty to us on the shore.

The Aeneid – Virgil

1

Dit het skaars lig geword in die dieptes van die Mosambiekse bos. Bo vee die son met ’n bleek gloed aan die toppe van die bome, maar onder het die slierte donker nog nie van die woudvloer af gelig nie. Geen wind waai nie. Alles roerloos. Die takke van die oeroue bome hang swaar van die dou. Daar is net die sagte geskarrel van insekte oor blare en droë hout, voëls wat tentatief met vaak stemme mompel, vog wat van die blare af drup. Iewers ver weg klink die dowwe hale van ’n stamper op ’n blok. Die dag begin soos enige ander. Dis eeue al so. Dis die ou-ou Afrika wat ontwaak uit sy dieptes van sluimering. Des te meer steurend kom die veraf geluid. Dit pas nie in hierdie oerwoud, hierdie stadig-druppende plek nie. Die klank kom aanvanklik as ’n vibrasie, ’n rammeling van ver onder die reikwydte van die oor. Net die olifante is in staat om so laag te luister. Waar hulle doekvoet deur die woudpaaie beweeg, steek hulle vas en skud hul koppe verergd met tande en swaar flappende ore. Dit dring harder, dreigender. Die mense, die enkele menslike bywoners van hierdie woud, hoor dit ook nou. Die een na die ander verstyf hulle rondom die vroegoggend dinge waarmee hulle besig is. Die vroue hou die stampers gestol bokant die stampblokke, die borste hangend aan die reeds verrekte spiere wat aan die skraal skouers gehaak sit. Maer mans verpoos waar hulle aan ’n panga of skoffelpik sit en slyp, die enkele skor woorde gestol op die tonge. Honger boepens-kinders hou op teem. Almal hou die ore gereed, en luister. Elkeen probeer op sy eie manier verstaan wat die vreemde gedoef beteken. ’n Troppie skugter woudduikers skarrel verskrik weg uit die oop kol waar hulle aan die soet gras aan die knibbel was. Hulle spits die volle aandag in die rigting van die gedreun. Skaduwees flerts oor hulle, breek die blougrys antiloopgedaantes op in gekamoefleerde strepe van lig en skemer. Blouape gryns agterdogtig, hul tande taai van die stroop. Aaphande verslap. Woudvrugte plons swaar op die blaremat. “Woep-woep-woep”, dring die vibrasie na die binnekant van die ore, na die organe in die binneste van die liggame. Dis die gedruis van ’n warrelwind. Dit

raak harder. Nou duidelik. Dis die ystergedrog. Dis die oorlog wat aankom, weet die mense nou goed. Die helikopter, in donkergroen-en-swart kamoeflering, kom laag oor die boomtoppe geskeer. Boomblare dans ’n gekke dans. Die toppe van die woudreuse skud in die warrelwind. Die troppie duikers skarrel onder die digste takke deur, asems fluitend in die kele. Ape gil met ’n geklapper van tande, die kleinstes weggekruip in die arm-oksels van die moeder-ape. In ’n oopte sak die dier neer op sy ysterpote. Die lemme skree met ’n hoë, skril geluid, woep gaandeweg stadiger, minder skril. ’n Deur skuif oop. ’n Man klim uit. Hy draf gebukkend uit onder die warreling van lemme. Hy staan ’n oomblik verstar in die verskuiling van die bos, lig die voorarm na bo. ’n Groet? ’n Afwysende gebaar? Die man is kort en bonkig. Sy hare is swart en gekrul. Sy vel is blas, sy gelaat soel. Hy’s blank, maar beswaarlik. Sy skouers is breed en blokkig. Sy boarms is gespierd tot op die been. Hy dra ’n T-hemp met afgesnyde moue. Sy linkerarm is verbrand tot bo teen die skouer. ’n Rooi vlek lê gestreep oor sy wang. Hy het een dowe oor. As hy sy kop so draai, pla die geraas van die lemme hom nie te erg nie. Die helikopter lig stadig. Die son blink op die ruite. Binne-in kan ’n mens niks sien nie. Die stuk meganika hang ’n oomblik roerloos bo die dak van blare. Met ’n flitsing van lemme teen die opkomende son skiet dit weg na vanwaar dit gekom het. Die geskende man buk oor sy rugsak, trek ’n bottel met blou vloeistof daar uit, neem ’n enkele sluk. Dan druk hy die knoppie op die handgrootte digitale satellietstelsel (ook bekend as ’n globale posisioneringstelsel) en kyk waar hy is. Hy knik die kop. Hy’s tevrede met sy posisie. Hy swaai die sak oor sy skouers en begin stap. “Rodriguez” het gearriveer. Die menslike hulpbron, soos dit in agentetaal bekendstaan, is geplaas.

2

Rodriguez het ’n goeie ruitverwysing gehad van die sentrum van die basis. In sy sak dra hy ’n brief gerig aan “Pappa” – “Generaal Afonso Dhlakama, President van Renamo, Mosambiek”. Dis ’n vervalste brief, die storie daarin is ’n leuen, maar dis sy enigste stukkie hoop op lewe. Hy’s bereid om die kans te waag. Die goeie skeut patriotisme wat kleintyd by hom ingeboesem en deur sy tyd in die Diens bevestig is, het steeds groter waarde gedra as sy vrees vir die dood. Die ererol van jong helde uit die Afrikaner-verlede het hom help moedhou: Jopie Fourie, Gideon Scheepers, Jack Hindon, Henri Slegtkamp, Danie Theron. Hy’t hulle almal soos ou vriende in sy gedagtes gedra. Daar was foto’s uit geskiedenis op skool, boeke op sy pa se rak. Hy’t saam met hulle grootgeword. Bykomstighede vir die lewenspad. Rigtingwysers na Eendag. Die paspoort in sy rugsak is ’n Suid-Afrikaanse paspoort, vir Manuel Rodriguez. Dis ook vals. Die foto daarop is sy eie gesig. Hy het direk in die kamera gekyk, sonder bril of glimlag, sy hare langer as gewoonlik, langer as wat Monique daarvan hou, maar presies die prentjie van die man wat vroegoggend in die woud afgelaai is en nou hier deur die woud aangestap kom. Naby die basis het hy die wit hemp uit sy rugsak gehaal, dit oopgerol en oor ’n afgebreekte droë tak gespan. Met die wit hemp voor hom gehou, het hy voetjie vir voetjie wydsbeen oor die olifantpad nadergestap. Hy was elke oomblik ’n landmyn onder sy voete te wagte. Hy’t al een maal tevore ’n landmynaanval oorleef, op die Namibiese grens, vanuit die binnekant van ’n pantserkar. Sy linkeroor is nou nog doof. Hy kan maar net hoop dat Renamo nie so na aan hulle eie basis landmyne sou plant nie. En dat die olifante klaar afgetrap het wat hier te trappe was ná die vroeëre guerrillastryd. Hy’t die basis gehoor voordat hy dit gesien het. Eers die dowwe gestamp van die stampers op die hol blokke. Daarna ’n hond wat blaf. Toe mensestemme. Die stemme was doodgewoon, nie-militêr nie, sonder ’n sweem van aggressie. Op die ingewing van die oomblik het hy die rugsak op die grond neergesit, die wit

hemp van die stok losgemaak, en bo-oor sy T-hemp aangetrek. Toe’t hy doodluiters die basisperimeter ingestap. Die vroue wat aan die rand van die basis aan die vuurmaakhout bymekaar maak was, het hom oopmond aangestaar, die kinders het verskrik ophou speel. Die jong soldate wat agter die vroue aangedrentel het, was te verbaas om na die gewere te reik. “Bom dia!” het hy na links en na regs gegroet. Hy het gehoop dat hy met die ploffende woorde en sy vriendelike aard na die basisbewoners toe kon loop en uitskiet. “Bom dia!” “Bom dia!” Hy het agter die woorde geskuil en doelgerig nader bly stap. Die dowwe klank van die stampers op die stampblokke, iewers vorentoe tussen die bome, het saam met die hartklop in sy borskas bly dreun. Hy het sy treë aangepas by die ritme daarvan. Elke tree was ’n berekende voet vorentoe. Hy het hom gedwing om kalm te bly, nooit te dink aan die witwarm snyding van die koeëls deur sy hemp en deur sy rug nie. Sy medisyne was sterk, die woorde van sy aankoms salwend genoeg. Niemand het hom probeer keer nie. Die groetende man het vreedsaam, bedaard, onskuldig voorgekom. Hy’t geen wapens gedra nie, net ’n wit hemp en ’n rugsak. Tog was daar ’n duidelike teken van gesag in sy houding. ’n Besoeker. Laat ons hoor watter nuus hy bring. “Seriti”, die krag van die vreemdeling. Eers by die ingang na die binnekant van die basis het ’n soldaat ’n geweerloop in sy maag gesteek. Die soldaat se oë was groot en wydgerek. Rodriguez het vermoed hy was gerook. Een of ander bosdwelm in die brein gehad. Toe eers het die vrees vir Rodriguez beetgepak. Hy het sy hande hoog gelig en aanhoudend sag begin prewel: “Caro falar com o Presidente. Tenho messages para ele – Ek wil met die president praat. Het boodskappe vir hom!” “Ele está procurando por papa!” het die soldaat na binnetoe geroep. Twee van sy makkers het nadergestap, outomatiese gewere gereed. Daar was nou drie gewere in die middel van Rodriguez se maag. Die senubol in sy solar plexus het onaangenaam gejeuk. “Vá buscar Gaspar!” het een van die soldate gesê. ’n Ander een het sy geweerloop uit Rodriguez se maag getrek en vinnig tussen die hutte ingestap. Oomblikke later het hy teruggekeer, sy geweer nog meer paraat, voor sy bors in vyf-en-veertig grade na bo gekantel, in die gereedhou-posisie, die hande styf om die geweergreep geklem. Hy was in sy soldaat-element, kon Rodriguez duidelik

sien. Agter hom het ’n ander, jong, maer soldaat aangedrentel gekom. Hy was omtrent dieselfde ouderdom as die ander, maar in kraakskoon kamoefleerdrag en met ’n pistool aan die gordel. Daar was ’n spierwit armband om elk van sy boarms gespan. Op sy bors was ’n wit-en-rooi Renamo-kenteken. Op sy kop ’n heldermaroen baret, windmaker-skeef oor sy voorkop getrek. Hy het met ’n stokkie tussen sy tande loop en speel. “O que temos aqui? – Wat het ons hier?” het die nuwe soldaat gesê. So het Rodriguez die eerste keer vir Jose Armando Gaspar ontmoet.

3

Rodriguez was drie weke in die basis voordat generaal Dhlakama opgedaag het. In hierdie drie weke is hy, op Gaspar se bevel, baie sorgvuldig in ’n hut toegesluit, met ketting en slot. Hy kon slegs onder streng bewaking in die bos gaan ontlas. Daar was ’n ou geroeste kan met water in die hut, om te drink. Hy het ook van die water gebruik om mee te was. ’n Jong meisie het twee maal per dag vir hom kos gebring: wit, geklonte pap, sonder suiker of melk, sommer so onder die geslote deur ingestoot. Tussen die latwerk van die muur deur kon hy haar gesig sien, die skadu’s en lig wat strepe oor haar wange gooi. Sy het nie haar naam gesê nie, net ’n sagte steun gegee as sy die kos neersit. Wanneer die waterkan leeg was, het hy dit plat op sy kant gedraai en onder die deurspleet gestoot. Die meisie het dit gevat en gaan volmaak. Dit was rivierwater, kon hy sien, bruin en met die smaak van vars klei. Die meisie het ’n wye, vuil rok gedra wat waarskynlik vroeër rooi of pienk was, hopeloos te groot vir haar maer lyf. Rodriguez het die blik in haar oë probeer peil in die wisselende lig, maar sy’t nooit opgekyk nie. Tog was haar gelaatstrekke kalm en ontspanne. Uit die vredigheid van haar gesig het hy sy eie bietjie hoop op lewe wakker gehou. Ten minste het hy geweet dat Dhlakama se koms sy lot sou beslis. Hy het vir Gaspar die brief gewys met die amptelike briefhoof en die stempel op. Gaspar het die brief dadelik in sy eie sak gesteek. Later het hy laat weet dat Rodriguez vir Pappa kon sien. Dat hy vir Pappa moes wag. Niemand was gereed vir Dhlakama se koms nie. Onverwags het hy uit die lug neergedaal. Net Gaspar het soos gewoonlik uitgevat gesit in sy netjiese bospak, die materiaalhulse wit op sy moue, sy helder baret op die kop. Gaspar was altyd vir alles gereed. Hy kon altyd die helikopter van ver af hoor, minute voor die ander. Hy het sy kop op ’n primitiewe manier geroer en in die lug gesoek. Sy ore het gedraai. Hy het geweet, en kon presies wys, uit watter rigting die helikopter kom. Hy was werklik goed daarmee, om te luister. Die ander soldate het allerhande stories hieroor oor hom vertel, en was bang. Hulle het gesê dat hy selfs die sagste gefluister snags uit die hutte kon hoor, wanneer die wind stil was,

en dat ’n mens niks kon sê wat nie vir sy ore bedoel was nie. Rodriguez het in sy onderbroek lê en slaap, natgesweet in die hitte van die somernamiddag. Tot binne-in die warboel van sy onrustige drome het die helikopterlemme ingedring, hulle vibrasies laag en dreigend. Hy het in die helikopters van sy oudae gery, die versamelbeeld uit al die helikoptervlugte van sy verlede. Die lyke van sy maats was in swart zip-plastieksakke langs hom op die helikoptervloer uitgepak. Die sakke was dig toegetrek. Tog kon hy die individuele vorms van hulle gesigte teen die swart seildoek sien stulp, hulle een vir een herken. Hy kon sien hoe hulle monde oop en toe gaan in hulle angstige pogings om lug te kry. Woep-woep-woep, het hulle monde aan die swart seile gesuig. Maak oop, maak oop die sakke! Hulle lewe nog! wou hy gil, maar daar was niemand om te luister nie. Net hy alleen tussen al die dooies. Hy was meteens helder wakker. Die helikopter het met ’n oorverdowende lawaai bo-op die basis kom hang, toe stadig neergesak tussen walms stof en dwarrelende blare. Hoenders het verward om die kante van die grashutte geskarrel. Die geskree van kinders was hoorbaar selfs bo die gefluit van die helikopterlemme. Daar was ’n duidelik hoorbare daling in geluid toe die loods die enjin afskakel. Die skerp gefluit het stadigaan stil geword. Kinders het die huil gesluk. Die lemme het al hoe stadiger geswiep. Twee soldate het by die oop deur van die helikopter uitgespring, hulle gewere na vore gerig, op hulle knieë gesak en stip heen en weer getuur, na denkbeeldige vyande in die bos. Toe het Pappa uitgeklim, netjies in ’n kamoefleerpak met rooi epoulette. Vanuit die skuiling van sy hut kon Rodriguez die vyf sterre en ’n vlag duidelik op die breë epoulette sien blink. Definitief die grootbaas self! Hy het ’n plat swart aktetas in sy regterhand gedra. ’n Dik, groen, gevlegte koord het oor sy skouer en linkerarm gehang. Die swart baret op sy kop was nuut en netjies. Daar was ’n groot swaarraambril op sy gesig. Hy het regop onder die stadigswaaiende lemme uitgestap, en eenmaal kortaf in die algemene rigting van die basis gesalueer. Gaspar het dadelik nadergedraf, op aandag geruk, die hakke teen mekaar geklap, en flink terug gesalueer. Toe het hy die tassie by Pappa geneem en vooruit gestap na die binnekant van die basis toe. Pappa het hom ’n enkele goedkeurende klop op die skouer gegee. Die twee nuwe soldate het hulle in ’n breë agterhoede gevolg.

Teen laatmiddag het Gaspar vir Rodriguez kom haal. Rodriguez was gereed. Hy het hom in die tussentyd vars geskeer en sy wit hemp aangetrek. Gaspar het hom met die geweerloop beduie waarnatoe om te loop. Hulle het ’n slingerpaadjie gevolg al dieper na die binnekant van die basis toe. Eenkant het ’n hond aanhoudend geblaf. Binne-in ’n ruigte kiaatbome was ’n groen tent nuut opgeslaan. Voor die tent het ’n opvoutafeltjie gestaan met ’n rooi plastiekkoelboks op. ’n Rooi handdoek het eenkant aan ’n tak gehang om droog te word. In die skadu van die digste bome het ’n houttafel met ’n grys-en-wit geruite tafeldoek gestaan. Daar was vier stoele rondom die tafel gerangskik. Op ’n kassie op ’n paal langs die tent het vier wit poustertduiwe gepronk. Die dun geluid van die duiwestemme het vreemd en onvanpas geklink hier in die Mosambiekse bos. Gaspar het vir Rodriguez beduie om op een van die stoele te gaan sit. Hyself het direk agter die wit man gaan staan. Rodriguez kon die loop van die geweer teenaan sy rug sien speel in die skaduwees wat die laatmiddagson op die sand gegooi het. Figure in ’n skaduspel, ’n man wat sit, en ’n ander met ’n skadugeweer. Toe het Dhlakama uit sy tent nadergekom en oorkant Rodriguez plaasgeneem. Hy was vars gewas en het nou ’n groen gevegshemp gedra, sonder rangtekens. Hy het Rodriguez se brief woordeloos op die tafel tussen hulle neergesit en dit gelyk gestryk met die vuis. Toe het hy die enkele woord in Portugees gesê: “Sim?” Rodriguez het geweet dat dit nou sy toets was.

4

Hy het geweet wat in die brief staan. Hy het die woorde oorspronklik self gehelp formuleer. Daarna het hy dit dikwels gememoriseer, sy rol daarvolgens oor en oor loop en inoefen, juis vir hierdie oomblik.

SWARTZHOUT BPK. Posbus 31102 Pietersburg Republiek van Suid Afrika Generaal Afonso Dhlakama President en Opperbevelvoerder Renamo Die Dieptes van die Bos Mosambiek

Waardige Generaal

My naam is Petrus Gerhardus Swartz. Ek is ’n prominente sakeman van Pietersburg, in Suid-Afrika. Ek besit ’n sakeryk van etlike miljoene dollars. My hoofvertakking is die invoer en uitvoer van alle soorte edelhout. As stokperdjie maak ek staanhorlosies. Ek besit ook verskeie swaar vragmotors en

grondverskuiwingstoerusting. Ek stuur hiermee vir mnr. Manuel Rodriguez as my verteenwoordiger na u. Ek vertrou hom ten volle. Die doel van sy besoek is om aan u die moontlikheid te noem om groot hoeveelhede edelhout vanuit u Renamo-beheerde woudomgewing te ontgin vir klandestiene uitvoer na Suid-Afrika. Ek stel veral in panga-panga (Millettia Stuhlmannii), pau-rosa (Berchemia zeyheri), Sandalo (Spirostachys Africana), pau-ferro (mondzo) (Swartzia madagascariensis) en swarthout (African blackwood, Dalbergia melanoxylon) belang. Betaling sal in kontant geskied, in Amerikaanse dollars. U mense saag die stompe en my mense kom laai dit. Hoewel dit nie my primêre veld van vaardigheid is nie, sou ek u ook in kontak kon bring met geloofwaardige internasionale wapenhandelaars, met wie ek op vorige geleenthede sake gedoen het, en wat wapens van enige aard op kort kennisgewing kan verskaf. Indien u dit so verkies, sou ek bereid wees om hierdie wapens vanuit Durban-hawe via Malawi op my eie risiko na u te vervoer en te ruil vir die hout (’n eenvoudige aflaai-oplaai-operasie). Ek verwag natuurlik vrye deurgang deur Renamo-gebied en gewapende beskerming so ver moontlik. My eie mense stuur ek ook gewapend in, as dit u goedkeuring wegdra. Mnr. Rodriguez is ’n Portugeessprekende Suid-Afrikaner wat in koloniale tye in Angola grootgeword het. Hy dra kennis van houtontginning, maar is terselfdertyd ook ’n oudoffisier van die Flechas in Angola, en ’n opgeleide militêre strateeg. Hy werk al jare vir my. U is welkom om van sy kundigheid gebruik te maak, terwyl hy onder u beskerming is. Hy sal u verder oor sy agtergrond en posisie kan inlig. U sal verstaan dat sy teenwoordigheid op die oomblik slegs ’n verkenningstog is, tot tyd en wyl ons oor prys, hoeveelhede en lewering kan onderhandel. U is welkom om rond te vra na my en my sakebedrywighede.

Met dank

Petrus Gerhardus Swartz

Rodriguez speel hierdie brief vinnig weer ’n keer in sy kop af, voordat hy begin praat. Hy praat vinnig en baie: “Dankie vir die geleentheid, generaal. Ek gaan nie na u welstand uitvra nie. Ek vertrou u is gesond. Dankie vir u mense se gasvryheid van die afgelope weke. Ek het goed geëet. Ek weet u is ’n besige man. Ek is dankbaar vir die geleentheid om u uiteindelik te sien. Ek kan nie veel meer sê as wat u voor u het nie. Ek is bereid om vrae te beantwoord so ver ek kan. Ek is bewus dat my lewe in u hande rus.” Rodriguez het vorentoe op die stoel geskuif en sy elmboë op die tafel laat rus. So gee dit hom meer stabiliteit en help hom om kalm te bly. Hy hoop dit gee ook die indruk van ontspannenheid en selfvertroue. “Hoe kom jy hier?” Met die eerste opslag wil die generaal na ’n gepoleerde, selfs akademiese tipe lyk, met die dik bril en die effens te klein koppie. Hy het ’n effense boepmagie, ’n normale verskynsel wat saamgaan met die middeljare. Agter die brilglase kan Rodriguez egter duidelik die sinisme, uitgeslapenheid, selfs versteekte wreedheid, in die donker oë sien glinster. Die man is nie ’n aap nie! Rodriguez konsentreer daarop om ritmies en diep asem te haal, sonder om te hyg. Hy verplaas sy bewerasie na die punte van sy elmboë en laat dit van daar af deur die hout tot onder in die pote van die tafel die grond in vloei. Hout is sy front. Hout moet hom hierdeur help dra. Rodriguez praat nou stadig en afgemete en probeer die woorde so duidelik as moontlik uitspreek. Hy konsentreer daarop om die aksent na die beste soort Portugees te laat klink. “Soos u weet, generaal, is dit belangrik vir die SuidAfrikaanse regering om te sien dat u beweging sukses behaal, militêr sowel as polities. Meneer Swartz is ’n goeie vriend van die regte mense in die SuidAfrikaanse regering. Hy dra kennis van u goeie verhouding met Suid-Afrika en ander vriendelike lande. Dis waarom hy hom die voorreg toegeëien het om met u kontak te probeer maak. Die Suid-Afrikaanse intelligensiediens het ’n goeie idee waar hierdie basis geleë is. Ek verstaan nie presies hoe nie, maar hulle weet. Ek is met ’n helikopter afgelaai, ’n ruitverwysing gegee, en aangesê om te begin stap. Ek het die olifantvoetpaaie gevolg, tot ek mense gehoor het. Ek ken die veld. Ek het in Angola grootgeword.” “Ek sien jy het vir die Flechas baklei.”

“Ja, generaal.” “En toe’t jy tog gevlug.” “Ek het alles verloor, vrou, twee kinders, toe’s ek weg. Toe ek nie meer anders kon nie. Die oorlog was verlore. Ons het dom besluite geneem. Angola was te veel vir ons. Hier het julle ’n baie beter kans.” Rodriguez kan sien dat die generaal beïndruk is met sy antwoord. Hy het terselfdertyd drie dinge by die generaal bevestig: Hy kom van ’n eerbare bron, sy militêre agtergrond is goed ontwikkel, en hy dra reeds ’n persoonlike tragedie met hom saam. Dis dié soort mense wat Pappa goed kan gebruik, kan hy aanvoel. Mense wat al ’n bietjie geskaaf is deur die lewe. Pappa sit ’n oomblik en dink wat hom te doen staan. Hy is bly Rodriguez is ’n wit man. ’n Wit man wat in Afrika grootgeword het, het gewoonlik ’n besondere krygsvernuf, glo hy. Die geskiedenis vertel dit ook. Hulle het ’n bietjie meer van ’n analitiese manier van dink, wat swart Afrikane dikwels nog nie aangeleer het nie. Saam met ’n kennis van die veld en die bos, dra dit gewoonlik waarde in ’n gevegskonteks. Sosiaal gesproke is hulle dikwels sonder veel vaardighede, die wit mense, selfs wanaangepas. Alleenlopers gewoonlik, hopeloos te bewus van status en eie ego. Maar goeie individuele operateurs. Hy kan hom met die kêrel vermaak, elke keer as hy in die basis besoek kom aflê. Hy kan hom bietjie sit en pols oor militêre strategie. Die doctore kom wel gereeld kuier, maar hy’s ’n politieke analis, nie ’n militêre strateeg nie. Die Flechas was ’n elite-eenheid in die ou Angola. Hulle is nie verniet die Pyle genoem nie. Dalk tel hy iets op wat vir Renamo belangrik kan wees in die stryd. Dit sal vir Gaspar iets gee om te doen, as hyself nie in die basis is nie. Hy sou ’n regte Boer verkies het, maar ’n Boere-Portugees is seker nie te sleg nie. Renamo het op die oomblik ’n ooraanbod van wapens, van die wêreld oor. Hy’t nie nou ekstra geld nodig nie. Maar hy kan gerus sy bome in reserwe hou, vir wanneer dit nodig raak. Dalk vir ná die vrede. “Gaspar,” sê hy vir die skraal soldaat wat nog steeds penregop agter Rodriguez staan: “Pas die man goed op. Hy bly net hier. Julle kan hom oral in die basis laat rondloop. Maar hy gaan nie weg nie. Jy’s persoonlik vir sy veiligheid aanspreeklik.” Rodriguez slaak innerlik ’n sug van verligting. Om die spanning in sy lyf te laat

skietgee, draai hy hom in sy stoel om en kyk om na Gaspar. Die jong soldaat het hom pylregop geruk in sy uniform en die geweer teen sy skouer laat swiep: “Gn’ra!” blaf hy kortaf en belangrik. “Alda, bring vir ons tee!” Rodriguez merk nou eers dat dieselfde meisie wat hom die afgelope weke so getrou in sy hut bedien het, die heeltyd eenkant gereed gestaan het, skuins agter hom in die skaduwee van ’n kiaatboom. Sy stap nou na die koelboks op die tafeltjie voor die tent en haal ’n termosfles daaruit. Dis ook rooi. Dhlakama hou van rooi, kan Rodriguez sien. Dis ’n goeie kleur vir oorlog. Alda het twee koppies uitgehaal en is besig om dit sorgvuldig met haar rokspant skoon te vee. Die ongewone prosedure lyk nie of dit die generaal pla nie. Sy skink die koppies vol en bring dit nader. ’n Breë houtplank dien as skinkbord. Dan buk sy in ’n bestudeerde gebaar van onderdanigheid vorentoe oor en plaas die generaal se koppie langs hom op die tafel neer. “Daar’s klaar melk en suiker in,” sê sy vir Rodriguez, soos sy sy koppie voor hom neersit. Ná weke se opsluiting is dit die eerste keer wat Rodriguez haar hoor praat. Haar stem is sag en melodieus. Die styg en daal met die klank van ’n lied, soos dié van die vroue wanneer hulle staan en mielies stamp: “Ja o leite eo acucar.” Rodriguez vat ’n diep teug aan die lou, soet vloeistof: “Báié suiker, kan ek proe!” “Dis soet genoeg, ja. – E doce o suficiente, sim.” Dieselfde singende kwaliteit in haar stem. “Wat dink jy van my duiwe?” vra Pappa en wys na die kas op die paal. “Hulle is mooi.” “Ek is baie erg oor hulle. Dis een ding wat my altyd teruglok na die basis toe.” Rodriguez is nie seker wat die generaal verwag hy moet sê nie. Dus bly hy bloot

stil en kyk stip na die pronkende duiwe. “Jy kry natuurlik vir Alda as jou persoonlike lyfbediende as ek nie in die kamp is nie. As ek hier is, sorg sy vir my.” Pappa kyk stip in Rodriguez se oë, bo-oor die rand van sy teekoppie. “Dankie, generaal,” sê Rodriguez: “Sy’s reeds goed vir my aan die sorg.” “Vra haar meer. Sy’s veronderstel om alles vir jou te doen. En ek bedoel álles. Sy’s ’n soldaat, al dra sy nie uniform nie.” Die generaal toon geen teken van ironie of speelsheid as hy dit sê nie. Hy is doodernstig. “Nee, toemaar,” sê Rodriguez. “Ek sal nie te veel van haar vra nie.” “Jy’t mos nie meer vrou nie, of wat sê ek?” Die generaal se stem is skerp. Rodriguez gee ’n verleë laggie. Dis nie antwoord genoeg nie, weet hy, maar hy kan nie aan enigiets meer dink om te sê nie. Hy moenie sy saak nóú kom deurmekaarkrap nie! “Is jy ’n rassis?” “Nee, generaal, maar ek verkies melk in my koffie,” sê Rodriguez. Hy hoop nie hy het vir Pappa geaffronteer nie. Dat hy nou sy hele saak weggegooi het nie. Maar op ’n manier móét hy teenoor Monique verantwoording doen. Sy offer genoeg op om hom so lank en so ver te laat weggaan, die kinders sonder ’n pa, die gevaar, die gedurige, dringende moontlikheid van dood. Hy behoort ten minste teenoor haar, en teenoor hulle, getrou te bly. Dit gee hom ook iets om aan vas te hou. ’n Soort moraliteit om aan te klou. Anders stort hy later heeltemal in duie, raak hy volledig roekeloos. Dis al hoe hy homself kan regverdig. Maar dít kan hy nie vir die generaal sê nie. “Alda is ’n goeie mens,” sê die generaal, sy stem nou sag en vol emosie. “Jy sal haar nog leer ken.” “Ja, generaal.”

5

’N Jong man, ’n Afrikaner, ’n student met die naam Skerf Malan, het die belangstelling van die owerhede wakker gemaak, vroeg reeds guns in hul oë gevind. In die weermag, met diensplig, in ’n uitsoekeenheid by die spesiale magte, 32 Bataljon, het hy hom as besonder dapper onderskei. Hy’t ’n aardige landmynvoorval oorleef, sy linkeroor wel doofgeskiet, sy arm tot in die vleis gebrand, maar met sy terugkeer, en na sy herstel, hoog gedekoreer. Bevorder na sammajoor. Hy was ’n held. ’n Seun van die Nasie. Sy onverskrokkenheid bewese. As student het hy hom in die staatkunde begin bekwaam, ’n paar tale bygeleer, Portugees onder meer. Ten spyte van sy lewens- en doodservaring het hy hom gewillig aan die doopproses op kampuskoshuis laat onderwerp, gesag goedgunstiglik aanvaar, al was dit van watter soort snuiters. Sy akademiese prestasies was van meet af bogemiddeld, en hy het hard gestudeer. Hy het by die regte verenigings aangesluit, gerig op godsdiens en op die Afrikaner. Hy’t goed rugby gespeel, as oopkantflank. Sy patriotisme was bo verdenking. Dus, sonder twyfel, ons man. Die werwer was ’n kampussluiper met swaar ooglede, donker oë en ’n hees stem. Hy’t hom agtervolg tot iewers aan die punt van ’n leë gang, gekug, sukkelend gepraat: “Is jy Skerf Malan?” “Ja-ak.” Verbaas. “Ons soek jou.” “So? Wie is jy?” “Noem my sommer Snuffels.” Hy het aangesluit, is geklaar, eers vlak, toe dieper, en mettertyd heel diep, koverte operasies.

6

Hy’t die nuwe damestudent dadelik raakgesien waar sy skuins oorkant hom in die bank van die lesingsaal ingeskuif het. Daar was iets aan haar wat sy aandag gevange gehou het – ’n elegansie, ’n manier van sit, ’n sweem van bedroefdheid om die oë en om die hoeke van die mond. Sy het ’n aura van selfversekerdheid gedra, asof sy maar altyd deel van die klas was. Waar kom sy nou skielik vandaan, het hy gewonder. Die dosent, Jan Gag, ’n aweregse karakter met slierterige hare en ’n ongekamde baard, was bepaald op sy stukke. Skerf het hom egter meer gesit en verwonder aan die nuwe meisie se lag as aan die geslepe professor se manewales. Haar glimlag het by haar lippe begin, oor haar mond gevee, van daar af oor haar hele gesig gespoel en in die oë gaan sit. Skerf het vasgenael gesit en kyk hoe dit die melankolie van haar gesig afspoel, alles in die rimpeling van ’n paar oomblikke. Sy was mooi, baie sag en vroulik. Haar gelaat was bleek en haar hare ’n skakering tussen donkerblond en vaal. Dit was die eerste keer dat hy haar in die klas sien. Sy moes ’n besoeker wees, of ’n laat aankomeling. Hy het daardie dag bitter min ingeneem van wat Jan Gag vertel, die meisie het sy kop te vol gemaak. Sy het baie goed geweet dat hy na haar kyk. En sy het hom nodig gehad, enigeen nodig gehad op daardie tydstip. Na die klas het sy haar kans waargeneem. Sy het nader gestap en “Hallo” gesê. “Hallo,” het Skerf geantwoord. “Ek hoor jy’s slim? Jy werk hard?” “Wie sê?” “Voëltjies fluit.” “Hu.” Wat kon hy anders blaf op so ’n wye stelling?

“Kom jy gereeld klas toe?” “Hoe dan anders?” “Ek kan nie altyd nie, soos jy seker gesien het. Was lank siek. Sal jy vir my kan notas neem? Ek sal jou op ’n manier weer terugbetaal.” “Wie’s jy?” “Monique.” “Frans?” Sy’t gelag: “Nee, ek’s ’n Boeremeisie.” Hy’t geglimlag en kop geknik. “Kom ons gaan praat daaroor. Het jy geld vir koffie?” “Ek het altyd geld.” “Mooi! Dis dié soort vriende wat ek soek.” Monique het nooit besef waarnatoe hierdie skertsende gesprek haar sou lei nie, in watter soort ding sy haar aan die begeef was nie. Dis maklik om verlief te raak wanneer ’n mens jonk en onskuldig is. Die omgewing leen hom buitendien daartoe, die berge blou en wasig in die verte, die geruis van die wind in die blare, die smal strate waar die akkerbome skaduwees gooi oor die watervore, skattige eekhorings wat skugter teen skurwe stamme uitskarrel, vinke wat in spatsels geel op die oewer van die kabbelende spruit kweel. Groen gras. Ou, wit geboue met ringmure en gewels. Kieselstene koel onder die voetsole op die sypaadjies. Die maan smaller of geronder snags, volgens die verloop van die maand. Musiek uit koffiekroeë, die vrolike gelag van studente, optimistiese gejuig uit die rigting van die sportvelde. Hulle oë het mekaar gou gevind, hulle hande het geraak. Sy het gehou van die donker man voor haar, die intense manier waarop hy al hoe dieper in haar binnewerk in kyk. Die pand is gesmee. Die koeël is deur die kerk, soos die oumense altyd vertel het.

7

Hulle het in die Moederkerk getrou, ’n aandoenlike seremonie. Net haar ouers was daar, syne toe al reeds oorlede. Haar vriende het konfetti gestrooi. Syne was afwesig. Het hy ooit gehad? Net die sluiper het eenkant in ’n kerkbank bly sit, eers uitgekom toe al die gaste reeds vertrek het. Hy was so onopvallend dat niemand hom na die tyd onthou het nie. Daar was ’n klein onthaal. Almal is vroeg huis toe. Na die euforie van die wittebrood het die varsgebakte huwelikspaartjie hulle in Windhoek gevestig. Skerf was ’n Suidwester, soos hulle in die ou taal gesê het, en kon dus maklik daarnatoe terugkeer. Hy’s in Usakos gebore en het daar grootgeword, waar sy pa, soos baie soortgelykes destyds, vir die Spoorweë gewerk het. As kind het hy saam met die Damara-seuntjies, nes ’n eie een van hulle, op die spoorlyn gespeel. Hy het toe al reeds geleer om hom in eienaardige vermommings in te verbeel. ’n Swart seuntjie was maklik om na te maak, hy buitendien blas, en donker genoeg deur die son gebrand. Hy kon die Damara-taal later net so goed praat soos Afrikaans. By hulle het hy geleer om die plek se naam behoorlik uit te spreek: “Oe! sa! kos!” en nie “Jusikis” nie. Hulle was almal ewe vaal van die woestynstof, min te onderskei tussen swart en wit. Hy’t so gou geleer om nie ’n rassis te wees nie. Tog het hy ’n ingebore meerderwaardigheid gekoester, teenoor wie ook al, wit of swart. Hy’t dissipline geleer. Sy pa het nie gehuiwer om ’n behoorlike pak slae in te lê as dit nodig was nie, sommer so op hom en die Damaratjies saam. G’n diskriminasie nie. Dit was Afrikaner-tradisie om, saam met die moedersmelk, ’n goeie skeut dissipline in te kry. Wyd en syd. Skerf was in sy element in Namibië, maar Monique het maar bra swaar aangepas in die vreemde land. Die plek was toe net mooi op weg na onafhanklikheid toe. Daar was sprake van ’n nuwe bewind. Deurlopend, tussenin, is die bedreiging van die kommunistiese gevaar aangeblaas deur die Suid-Afrikaanse regering. Dinge kon orraait uitval, of sleg, of baie sleg. Niemand het geweet nie. Niemand

kon die toekoms voorspel nie. Die vrees vir die onbekende was maar gedurig daar. Ma en Pa en die beskawing was ver. Die lewenskoste was hoog. Daar was baie vreemdelinge in die rondte – brasserige Duitsers, rou Engelse en bleek Finne. Almal het gereed gestaan om te skep uit die hulpbronne van die nuwe land. Skerf was gefokus op sy nuwe werk. Dit was maar ’n gewone lessenaarjoppie – koerantberigte lees, uitknipsels versamel, dokumente bekyk, leggers liasseer, inligting omwerk na iets bruikbaars toe. Maar hy het vir die regte mense gewerk, het hy geglo. Teen die Vyand. Dis wat getel het. Hy het geweet dat dit maar die begin van groot dinge vir hom was. Hy het die land geken, daarin grootgeword. Hy’t hom dus min gesteur aan die daaglikse dinge wat sy vrou bekommer het. Die telefoon was al waaraan Monique kon vashou, ’n reddingsboei na die ou bekende: “Jissie, Ma moet sien wat kos botter en melk en kaas! Die tamaties is pap. Vrugte kry mens omtrent nêrens in die winkels nie.” “Toemaar my dogter, julle het darem oorgenoeg vleis, hoor ek. Is hy nog goed vir jou?” “Hy’s ’n goeie man, maar dis ver van die huis af!” “Jy’s nou ’n grootmens, my kind, in ’n grootmenswêreld.” “Aai!” “Ons verlang net so baie, hoor!”

8

Eendag het hy net ’n kort nota van die hoofkantoor af ontvang. Daar’s vir hom iets anders op die horison. Hulle moes trek uit Namibië uit, al was hulle teen hierdie tyd hoe gelukkig daar. Die brief het geen verdere inligting bevat nie. Net ’n amptelike weergawe van “pak jou goed en kom”. “Rapporteer die 1ste Junie by hoofkantoor in Pretoria.” Daar was geen verdere aanduiding van wat hulle vir hom beplan het nie. Dit het geruik na maar net nog ’n lessenaarpos. Hy was haastig om werklik iets vir sy land te beteken, maar het besef dat hy geduldig moet bly. Hy het teen hierdie tyd al goed vermoed hoe die Intelligensiediens werk. Soms word ’n man onmiddellik in ’n taak ingedruk, amper nog te groen vir wat hy moet doen. Soms oormerk hulle ’n ou lank voor die tyd. Sit hom deur al die opleiding, vergeet byna van hom, voor hulle hom gebruik. Soms gebruik hulle hom nooit. Bly hy maar so rondhang in ’n lessenaarjoppie, tot die dag van sy aftrede, of tot die verveling te veel raak vir sy gemoed en hy self bedank. Skerf het meer vertroue as dit in homself gehad. Hy was vir groot dinge beskore. Hy en Monique het vir hulle ’n tipiese voorstedelike huis met lemmetjiegroen mure in Centurion gekoop. Toe was die plek nog bekend as Verwoerdburg. Aanvanklik is hy in ’n klerklike joppie geplaas by die hoofkantoor van O3 as “lessenaarbeampte vir frontlinie-state”. Skerf het met die bus in- en uitgery werk toe, te spaarsamig vir ’n eie motor. Hulle het hom ses maande hier gehou, om hom goed deur te kyk. Toe moes hy ’n reeks hoëvlak psigometriese toetse deurgaan, wat hy, hoewel hy die uitslae nooit self onder oë gehad het nie, oënskynlik met lof geslaag het. Hy is “diep” geklaar. Hy het ’n nuwe naam en van gekry, ’n volledig nuwe nasionale identiteitsdokument. Sy ou naam het nou ’n vreemde naam geword, ’n troetelnaam vir omtrent net sy vrou, sonder amptelike status. Selfs dit was lastig vir die owerhede, maar dit kon nie anders nie, al sou hulle wou, hulle kon sy ou identiteit nie net eenvoudig met ’n penstreep uitwis nie. Hy is dadelik aangesê om sy handtekening oor en oor te oefen, tot hy dit foutloos kon uitvoer. So het hy hom in ’n nuwe lewe ingeskryf. Dit was maklik genoeg hier aan die Rand, waar niemand hom geken het nie.

Bedags het hy saam met ’n klein groepie spesiaal uitgesoekte agente van koverte operasies ’n kasarm van ’n kamma-gesinswoning in die sestigerstyl in Midrand betrek. Die plek was van bo tot onder met mikrofone, alarms en luisterapparate bedraad. Elke woord is met spesiale bandopnemers ingesuig, elke skuifelgang presies en rigtingopspoorbaar vasgelê. Snags is elke tik-tak van die muurhorlosies, elke krakie van die dakplate, elke veeg van die takke teen die geute elektronies ingebed en sonies geliasseer. Niemand kon daar uit of in sonder dat iemand hoër op in ’n hiërargie daarvan geweet het nie. Die huis was wat as ’n safe house bekend gestaan het. Hier, in die klein groepie van vyf, die binnekring, het nie een sy regte naam gebruik nie. Elkeen was agter ’n front. Die manne is bloot aan sulke kort, blaffende, half-absurde byname geken, tipies van die onderwêreld, of die bendelewe: Dik-Daan, Mad Max, Tony-Turtle, Swart-Maans. Die nominale hoof was ’n eertydse polisiesersant, ’n stugge, stil, vroeg-middeljarige man met ’n kortgeskeerde borselkop, wat net as “die Saboteur” bekend gestaan het, en aangespreek is as “Meneer”. Die topstruktuur van Nasionale Intelligensie was bekend, maar bloot as ’n soort skaduteenwoordigheid, ’n hangende wolk. Hulle het bitter min met hulle te doen gehad. Daar is toe reeds kontak gemaak met ’n hoogs geheime agent onder uiters diep dekking, ’n man wat die kodenaam “die doctore” gehad het. Al het hulle hoe nou moes saamwerk, hoe diep elke dag mekaar se sweetreuke moes inadem, in watter mate van oomblik tot oomblik mekaar se irriterende maniërismes moes verduur, die slymerige snuifgeluide, die hoesies, die gekopkrap en die hangende sigaretdampe, is nie een toegelaat om enigiets van die ander se privaat lewe te mag weet nie. Dit was ’n bisarre situasie waar ses hoogs intelligente, hoogs opgeleide, liggaamlik fikse, uiters mededingende, hormoongedrewe hoofsaaklik jong mans in die grootste geheimhouding en onder uiterse spanning vir landsbelang moes saamwerk, sonder dat die een die ander ooit kon vra waar hy op skool was, waar hy vandaan kom, waar hy woon, watter sport hy speel, of hy getroud is, en of hy kinders het. Van hierdie selfde spelers sou later, in sy Mosambiek-dae, een vir een weer in Skerf se lewe opduik, ten goede of ten kwade. Die dekmantel vir die bedrywighede was aanvanklik dié van ’n transportonderneming wat groot vragmotors vol goedere in Afrika ingestuur het. Die maatskappy het werklik bestaan, onder eienaarskap van ’n sterk patriotiese sakeman van faam, en het werklike goedere na Afrika vervoer. Die Midrand-

basis was binne die struktuur geplaas as ’n besonderse bemarkingsafdeling van daardie groter maatskappy. In agentetaal het dié soort strategie bekend gestaan as dekking vir status. Later is die dekmantels verander soos operasionele omstandighede dit van elke individu vereis het. Dit het dan bekend gestaan as dekking vir aksie. Skerf was die houtman. Hy het ’n salaris van twintigduisend rand ’n jaar gekry – bogemiddeld vir daardie dae – en ’n rang gelykstaande aan ’n luitenant-kolonel in die Weermag.

9

Dis die jaar 1990, in Mosambiek, in die basis naby die mond van die Zambezi. Dis vieruur die oggend in Massala. Twee uur voor sonop. Gaspar is naarstiglik aan’t soek na ’n paar kanne brandstof vir wat hy as ’n nuttelose reis na Marromeu beskou. Tog het Pappa hom die opdrag baie duidelik gegee. Daar is nooit voldoende brandstof beskikbaar nie, maar op een die of ander wonderbaarlike wyse het Rodriguez vir Pappa oortuig dat die voorgenome rit belangrik is. Gaspar kan hierdie Rodriguez-karakter nie mooi kleinkry nie. As hoof van Pappa se veiligheid is hy hoogs agterdogtig oor die wit man se invloed op Pappa, sy gedurige aanwesigheid by die bevelvoerder. Die woud is besonder dig hier rondom Massala. ’n Mens kan skaars jou hand voor jou oë sien. Hy kan nie mooi onthou waar hy laas die klompies-klompies dieselkanne weggesteek het nie. Die basis bestaan al vir twaalf jaar hier in Massala, maar die bos kruip daagliks van voor af daaroor. Soos Renamo hom destyds al dieper in die woud onttrek het, het hierdie plek die de facto hoofkwartier van die weerstandsbeweging geword. Dis ’n besonder veilige plek, juis omdat dit so goed weggesteek is. Oral groei reuse umbila- en panga-panga-bome, party meer as twintig meter hoog. Hulle blaredak maak die kamp heeltemal onsigbaar uit die lug uit. Selfs die normale Renamo-soldate word nie in die hoofbasis toegelaat nie, maar bly in gedurig bewegende satallietkampe in die massiewe omringende Ziwe-woud. Die basis is net vir die topgeneraals en vir Pappa, wanneer hy kom besoek aflê. Gaspar ken hierdie basis en die woud soos die palm van sy hand. Hy kan toe-oë hierdeur beweeg. Hy’s maar twee-en-twintig, maar al langer as tien jaar ’n soldaat. En hy’t die meeste van sy gevegswerk in die nag gedoen. Hy ken die donker. Sy kop dink al blindelings. Hy’t geleer om op sy voorgevoel, eerder as sy sintuie staat te maak. Om die diesel op te spoor is nie ’n kwessie van sien nie, maar van onthou. Hy het dit juis so hier en daar weggesteek dat niemand anders dit sou kry nie, veral nie Rodriguez nie. Op ’n manier hou hy van Rodriguez,

maar hy vertrou hom nie. Van Rodriguez hier aangekom het, het dinge verander. Gaspar sou graag saam wou verander, maar hy’s bang. Sy sterk punt lê in sy primitiewe aanslag op die lewe. Dit werk vir oorlogvoering. Dis die eienskap wat Pappa hom die eerste keer laat raaksien het. Nou, met hierdie trip van Rodriguez, voel dit vir hom asof die wêreld daar buite stadig aan die naderkruip is. Die mense begin praat van die einde van die oorlog. Dis die laaste ding wat hy wil sien gebeur. Die oorlog is sy hele lewe, sy hele bestaan. Hy kan nie eers probeer onthou hoeveel mense hy al doodgemaak het nie. Nie dat hy ooit probeer tel het nie. Nie dat dit enigsins saakmaak nie. Hy’t gedog hierdie soort lewe sal vir altyd maar bly bestaan. Hy was maar vyftien toe die kolonne regeringsoldate Catandica aangeval het. Hulle het dit nie voorheen so ver noord gewaag nie, nooit verder as een of twee operasies na die Gorongoza-omstreke nie. Maar Pappa het sy veteraansoldate op ’n strooptog gestuur in Malawi se rigting. Die Frelimo-soldate het gehoor daarvan. Toe’t hulle in groot getalle opgekom in Catandica se rigting. Die vrouebataljon by Villa Cavalho was nie voorberei vir ’n direkte gevegsfrontkonfrontasie nie en het hulle laat verbykom. Daardie winter het die Frelimo-soldate die rivier by Caia oorgesteek. Pappa het sy jong soldate ingeroep van Massala af, en van Inhambane, en die mynwerkers vanaf die toermalynmyne verder op in die binneland. Dit was hulle, Pappa se kindersoldate, wat die regeringsmagte by Catandica voorgekeer het, hulle stert-tussen-die-bene teruggejaag het na die suide, na Cavallho se hoere en kantiens. Gaspar was die held van hierdie geveg. Hy’t geen vrees geken nie. Hy het soos ’n roofdier geword. Hy wou net bly aanhou doodmaak. Sy eie dood was vir hom iets om te bly soek. Pappa het gehoor van sy onverskrokkenheid. Hulle het hom raakgesien. Pappa het van hom sy nommer een lyfwag gemaak. Gaandeweg, soos hy ouer geword het, en meer geslepe, het hy sy persoonlike sekuriteitshoof geword. Hy en die ander jong soldate was die meesters van hierdie soort oorlog. Hulle het geleer om laag te lê, net snags onder die skaduwees van die bosse en die bome uit te kom, hard te slaan, en onmiddellik en sonder geluid weer stil-stil in die woud te verdwyn. Dis soos hulle dit altyd gedoen het, hy en die ander jong manne van hierdie leërmag.

Nou hierdie groot gedoente, hierdie voorgenome reis van Rodriguez en Maia. Hy’t vir Pappa gesê om die hele ding af te stel, dis te gevaarlik, maar Pappa wou nie. Toe’t hy met Maia gaan praat, hom selfs gedreig. Hy wat Gaspar is, het hierdie soort mag. Selfs teenoor ’n minister. Hy staan al lank genoeg aan Pappa se sy. Hy het al genoeg kere die loop van sy AK op Pappa se bevel teen ’n ongehoorsame mens se kop gehou, die sneller gedruk. Gaspar het die vrees in Maia se oë gesien, gedog hy het hom oortuig. Hy het daarom gereken dat die trip nooit sou plaasvind nie. Dus het hy geen voorbereidings getref nie. Dié dat hy so donkernag in die bos op soek is na die kanne met brandstof. Rodriguez is ’n snaakse kalant, hy laat Gaspar partykeer lekker lag. Hy vertel ook soms die wonderlikste verhale. En hy speel ’n goeie pot Risk met Maia en die generaal. Dit lyk of hy altyd aan die wenkant is. Hulle wil al voor dagbreek vertrek. Dis malligheid. Daar’s g’n paaie om op te ry nie. Die doctore het nooit gereken die Unomoz Land Rover sal vir sulke ver togte gebruik word toe hy dit met die Kariboe-vliegtuig laat instuur het nie. Om by Marromeu uit te kom, moet hulle deur Inhaminga beweeg. Rodriguez het gepraat daarvan om ’n ander roete te vat, maar hy wat Gaspar is, het vasgeskop. Hulle kry net die brandstof as hulle by Inhaminga langs gaan. Hulle kry net genoeg van sy kant af tot daar. Daar sal hulle verder gehelp word. Dis een van die dinge wat Pappa direk, en net vir hom, laat weet het. Hy is trots op die leier se vertroue in hom. Dit wys dat Pappa hom steeds nodig het, dat Rodriguez nie die enigste een is wat saakmaak nie. Pappa het vir hom gesê dat hy die maksimum impak uit hierdie operasie wil hê. Hy het vir Gaspar gesê dat hy vir Rodriguez gebruik vir sy eie doelwitte, dat die wit man vir hom nodig is op hierdie tydstip. Nou goed, dan sal hy die diesel vir hulle opspoor. Hy sal sy woord hou. Hulle sal voor dagbreek vertrek. Die topgeneraals het al lankal besluit dat, sou dit nodig wees om Beira aan te val, daardie aanval uit Inhaminga geloods sou word. Daar is nog baie Renamotroepe in die bosse rondom die dorp, ten spyte van die Unomoz instruksies om te demobiliseer. Pappa wil hê dat hierdie troepe vir Maia en vir Rodriguez self moet sien, om daardeur gemotiveer te word, sou ’n aanval plaasvind. Hy’t dit nie vir Gaspar gesê nie, maar daaruit het Gaspar afgelei dat daar wel so ’n aanval

beplan word. Rodriguez mag nie daarvan weet nie. Rodriguez is geheel en al teen ’n aanval op Beira. Hy sê Renamo is nog nie op die oomblik sterk genoeg vir so ’n konvensionele aanslag nie. Maar Gaspar kan sien dat Pappa al lankal anders hieroor dink. Hy ken die leier goed genoeg, hy staan dag en nag in sy teenwoordigheid. Gaspar het drie kanne diesel opgespoor. Twee van die soldate is nou besig om dit na die Land Rover toe te dra. Hulle sal meer brandstof kry op Inhaminga, van die regeringskonvooi wat hulle vroeg-Mei in die hinderlaag gelok het. Gaspar is skielik lus om die vertrek opsetlik te vertraag, ’n voorwendsel te kry om met die twee soldate wat die kanne gedra het te begin sukkel. Hy wil graag vir Rodriguez kwaad sien. Dit het nog nooit gebeur nie, behalwe een keer toe hy hom oor die radio sien praat het en hy skielik sy pen in die bosse weggegooi het. Matos is altyd baie geïnteresseerd as Rodriguez op die radio praat en probeer naderstaan om te luister. Die gesprekke is gewoonlik met die doctore, of met so ’n ander wit man met ’n dik stem. Dis in Engels, en Gaspar kan nie agterkom waaroor dit gaan nie. Rodriguez het die vorige aand ’n Renamo-vlag aan elkeen van die Land Rover se voordeure laat verf. Maia dra die sonbril wat Rodriguez klaarblyklik onlangs vir hom gegee het, al is dit nog skemerdonker. In sy vorige lewe was Maia ’n platejoggie by ’n radio-stasie in Beira. Sy naam was toe Gato Preto, die Swart Kat. Vir Gaspar lyk hy nou presies so. Hy het al gehoor hoe die vrouesoldate in die basis spog oor Maia se seksuele vermoëns. Hy behoort hom seker daarvoor krediet te gee. Maia het sag geword, te sag vir hierdie oorlog. Deesdae doen hy niks sonder om Rodriguez te raadpleeg nie. Soos die keer toe die Rooikruis-vroumens kom pleit het dat hulle die groep gevange kinders uit Maringué moet vrylaat. Sy’t direk by Rodriguez gaan kla, en Rodriguez het vir Maia gesê om hulle vry te laat. Daardie kinders is terug huis toe en het lankal, vir almal wat wou weet, vertel waar die basis lê. As Gaspar sy sin kon kry, het hy hulle een vir een laat skiet. Net daar, die oomblik toe hulle by die barakke uitkruip. Maar die Rooikruis-vroumens was by tydens die vrylating en Maia het gekeer. Hy’t gesien hoe Rodriguez vir die vroumens staan en kyk en hoe hy vir haar glimlag. Maia en Rodriguez sit en drink tot diep in die nag saam met Matos, Alfinette en

Faustino, en dit irriteer vir Gaspar. Hy’s ook jaloers, want Pappa het hom direk verantwoordelik gemaak vir Rodriguez se veiligheid. Matos is die mees senior generaal in die basis as Pappa nie hier is nie, en Matos kies altyd Rodriguez se kant as hy en Maia stry kry met die kaarte. Gaspar mag nooit inmeng nie. Wanneer Rodriguez alleen is, vind Gaspar altyd die een of ander voorwendsel om te gaan inloer. Hy gaan sit dan op Rodriguez se bed. Dit laat hom spesiaal voel. Dis ’n ander wêreld: Rodriguez se koel ysterbed met die wit lakens op, die prente van die see en van perde teen die muur van die hut, die leeslamp op die bedkassie, die boks met boeke onder die bed, die gordyne voor die venster. Rodriguez het hom goed ingerig hier. Dis ’n ander man as die een wat alleen met die rugsak in die basis ingestap het, soveel maande gelede. Pappa het vir Gaspar gewaarsku dat, as Rodriguez enigiets sou oorkom, hy hom self direk daarvoor verantwoordelik sal hou. En Pappa praat nie ligtelik nie. Rodriguez is besig om, in die ligte van die luierende voertuig, iets op ’n stukkie papier neer te skryf. Partykeer skryf Rodriguez Pappa se briewe en doen die meeste van die papierwerk vir Maia. Gaspar het nog nooit geleer om te skryf nie. Hy sal vir Rodriguez vra om hom te leer. Pappa het vir sy generaals vertel dat Rodriguez ’n spesiale adviseur is. Aan die begin was hulle almal baie skepties. Hy wat Gaspar is, is nou nog skepties, maar hy sal maar sien. Rodriguez is, bo en behalwe die doctore, die enigste wit man wat nog ooit aan die binnekant van die Massala-basis toegelaat is. Gaspar stel nie regtig belang in wat Rodriguez nou op die stukkie papier aan die skryf is nie, maar hy voel tog ’n warmte in sy hart as Rodriguez opkyk en vir hom glimlag. “Bom dia!” sê hy vir Gaspar. Hy sê iets in Engels vir Maia. Maia gee ’n binnensmondse laggie, maar weet goed genoeg dat hy nie vir Gaspar moet omkrap nie. Daar is ’n paar goed agterop die Land Rover gelaai, maar Gaspar kan nie van hier af sien wat dit is nie. Kwelo staan ook al agter op die bak. Kwelo is Rodriguez se persoonlike lyfwag, sy guarda costa. Hy’s vet en onfiks. Die ander soldate wat moet saamry, is om die Land Rover versamel. Rodriguez stuur vir Kwelo om ’n stoel uit sy hut te gaan haal. Dis vir as hy dalk later die dag agterop die bak wil gaan sit, waar die lug koeler is. Voor hulle ry, maak Rodriguez ’n groot ding daarvan om vir Gaspar voor die

ander soldate vir die vind van die diesel te bedank. Gaspar wens eintlik hy kon saamgaan. Die rit beteken waarskynlik nie veel nie, maar is ’n teken daarvan dat dinge aan die verander is, dat hulle uit die bos uit aan die beweeg is, ten goede of ten kwade. Gaspar beduie iets aan een van die soldate. Die soldaat stap weg in die rigting van die menasie. Gaspar het nader gestaan na waar die groepie soldate in die skemerdonker rondom die Land Rover saamdrom. Hy kyk een van hulle direk in die gesig en sê iets. Hoewel hy in die Sena-taal praat, is sy bedoeling duidelik. Die soldaat is ’n man sonder oor. Sy naam is José, maar almal noem hom Earman. Earman is jare gelede deur die regeringsoldate gevang, en hulle het sy oor afgesny. Hy kan van geluk spreek dat hy leef. Earman is Pappa se sekretaris wanneer Pappa in die basis is. Daar is geen aanduiding dat Pappa binne die voorsienbare tyd basis toe kom nie, maar Gaspar voel dit sy plig om sy stempel op die operasie af te druk. Hy wys dus kortaf met sy duim terug na die periferie van die basis. Earman is baie teleurgesteld. Hy’t so uitgesien daarna om uit die bos te kom. Hy’s al sewe jaar lank in hierdie basis en omstreke vasgevang. Hy mis die wêreld daar buite. Rodriguez bly stil. Wat kan hy ook nou sê? Hy leef ook maar op genade hier. Die gestuurde soldaat kom terug van die menasie af. Hy dra ’n tamatiesouskarton. Binne-in is ’n paar stukkies blikkieskos. Met ’n groot gebaar haal Gaspar ’n paar van die blikkies uit en gee dit vir Kwelo. In ’n plegtige toon gee hy hom opdrag om goed na Rodriguez om te sien, te sorg dat hy nie honger ly nie. Rodriguez het heelwat gewig verloor die afgelope tyd. Hy leef hoofsaaklik van boontjies en rys. Die blikkieskos is ’n deel van Pappa se persoonlike voorraad en Pappa het Gaspar direkte beheer daaroor gegee. Al ly die soldate meestal honger, het Pappa genoeg. Pappa weet nie eers presies hoeveel kos hy in sy voorraad het nie. Hy vertrou Gaspar ten volle in hierdie opsig, soos in alles anders. Gaspar skud sy kop ontevrede. Die voertuig in die basis is glad nie ’n goeie ding nie. Voertuie laat spore en spore is ’n doodseker manier om jou posisie weg te gee. Hy beduie dus vir die drywer om die ou olifantvoetpad vir ten minste twintig kilometer in ’n noordelike rigting te volg voor hulle dit waag om oos te

draai. Dan slenter hy terug in die skemerte van die bos in. Die drywer sit die Land Rover in rat en laat skiet die koppelaar. Maia en Rodriguez en die soldate kies koers deur die takke en blare. Kwelo gaan sit solank op die stoel wat vir Rodriguez gereserveer is. Dis ’n splinternuwe kortgat Land Rover, geskenk aan Renamo deur die Verenigde Nasies se Unomoz-kontingent. Die oorlog is hopelik in sy doodsnikke. Almal moet nou vir die verkiesings voorberei. Die doel van die tog is om kontak te probeer maak met die Renamo-soldate wat in splintergroepe in die digte bosse in die omgewing verskuil sit. Volgens die berigte wat deur die afgelope maande heen en weer deur die bos geflits het, moet daar by die drieduisend soldate, sonder behoorlike rekenskap of verklaring, leierloos hier ronddwaal. Dis ’n plofbare situasie. Die bos is bykans ondeurdringbaar. Dit was sewentien jaar laas dat hier ’n voertuig van enige aard, op enige wyse en vir watter doel ook al gery het. Die Renamo-minister van binnelandse sake, ’n man met die naam van Manuel Nacino de Maia, is saam met Rodriguez en die drywer voor in die kajuit. Agter op die bak is daar nege soldate en ’n enkele stoel.

10

Die woud klamp om hulle toe. Hier is jare laas ’n voertuig deur. Hulle hou wydsbeen oor die olifantsvoetpad. Die Land Rover klouter oor boomwortels en deur erdvarkgate. Buiten Kwelo is die soldate agterop die bak almal klein en skraal, nog jong manne. Pappa veg sy oorlog met kinders. Ja, dink Rodriguez waar hy met sy arm by die venster sit en uithang, die dun takke en blare wat sag en nat van die dou aan sy elmboog vee. Daar’s ’n groot voordeel in kindersoldate. Jy’t die helfte van die logistiek nodig, die helfte minder voertuie, die helfte minder kos. En jy praat direk met die toekoms. Renamo kan hierdie oorlog wen, as hulle hul dinge reg doen. Rodriguez het heelwat om sy gedagtes mee besig te hou. Hy is bewus daarvan dat die Inhaminga-gebied nog altyd ’n belangrike Renamo-vesting was. Maar hoeveel soldate en Renamo-splintergroepe hier werklik in die bosse skuil, kan niemand met sekerheid sê nie. Dis die hoofrede waarom hulle hierdie reis aangepak het, om te probeer uitvind wie waar wegkruip. Dis hoekom hy die groot Renamo-vlag op die Land Rover se deur laat verf het, om van ver af raakgesien te word. Dit was nie ’n goeie ding om die stoel op te laai nie. Agter op die bak is dit ’n aanmekaar gewedywer tussen die jong soldate om besit te neem van die stukkie gemak. Kwelo het ’n oomblik sy boude gelig om vir ’n lae tak te koes en een van die soldate teen die reling het vinnig onder hom op die stoel ingeskuif. Nou probeer Kwelo sy bes om die mannetjie te ontset, maar met die geswaai en gewieg van die Land Rover op sy stywe vere kry hy nie behoorlik vatkans aan die gladde, dun boarms nie. Hy kry hom net ver genoeg uit balans getrek dat die volgende soldaat in die stoel kan glip. Dit raak ’n behoorlike kompetisie, ’n soort haan-op-die-mishoop, king-of-thecastle, wenner-op-die-stoel speletjie, wat die jong soldate uitbundig geniet. Die voertuig skommel buitendien reeds erg op die ongelyk oppervlak van die olifantpad, en met die heen-en-weer gegooi van die nege soldatelywe agterop die bak, dreig die Land Rover kort-kort om om te dop. Die soldate kom dit nie eers

agter nie, so verdiep is hulle in die spel. Voor kry die drywer beswaarlik die voertuig in die olifantspoor gehou. Wat de donner! dink Rodriguez. Hy lig sy hand in ’n skielike halt-gebaar. Die drywer skop die remme vas. Agterop die bak word die hele massa soldate vorentoe gegooi teen die kajuit aan. Rodriguez druk die deur met sy elmboog oop teen die struikgewas en lang gras. Dan klim hy uit en gluur na die soldate met die strengste frons wat hy kan bemeester. “Bom deus!” sê hy. “Wat de fok is aan die gang?” Die soldate het ’n heilige ontsag vir Rodriguez. Hy is heelwat ouer as hulle en het ’n natuurlike houding van gesag. Op ’n manier bly ’n wit man ’n rariteit hier in die oerwoud. Met sy diepgesetelde donker oë en die digte, donker bos wenkbroue kan hy behoorlik kwaad lyk, wanneer hy eers sy kwaadwordmombak op het. Hulle weet ook baie goed hoe naby hy aan Pappa staan, en hoe Pappa en Gaspar vir Rodriguez in die basis op die hande dra. Hulle verstaan nie mooi wat die wit man hier in die bos by hulle kom soek het nie, maar het al geleer om nie te veel te probéér verstaan nie. Hulle bly dus doodstil. Nie een sê ’n woord nie. Hulle wil eers sien waarnatoe dinge loop. Tog, met die opwinding van die spel nog in hulle are, kan hulle nie dink dat Rodriguez te ernstig is nie. “Wat de fok is hier aan die gang?” vra Rodriguez weer. Dis Kwelo wat eerste die moed bymekaarskraap om te antwoord: “Ons het maar net gespeel.” Hy praat met ’n senuagtige gryns, wat maak dat die woorde onduidelik en misvormd deur sy tande gepers word. “Julle speel julle nog in julle moer in! Gee hiér die donnerse stoel.” Kwelo wikkel die stoel tussen die soldate se heupe deur en gee dit oor die reling vir Rodriguez aan. Met ’n swiep van die arm skiet Rodriguez die stoel diep in die bosse in weg. “Nou bly die donnerse ding net daar lê!” sê hy streng. “En kyk rond vir die vyand. Julle is soldate, nie donnerse kinders nie! Los die speel vir die pequenos! Die oorlog is nog nie oor nie. Hier kom nog groot kak!” “Jammer, Senhor Rodriguez,” sê ’n soldaat sagweg en met ’n senuagtige gryns. “Jammer, Senhor Rodriguez,” koor die ander agterna.

“Humff!” “Ry!” sê Rodriguez vir die drywer. Die soldate staan nou tjoepstil, die gewere na buite gerig, gereed die oerwoud in. Hulle gesigte is strak en sonder sweem van emosie. Die stoel. Kan jy dit glo? ’n Maand ná hulle terugkeer het Rodriguez die stoel in ’n nedersetting raakgeloop, ’n volle vyftig kilometer van waar hy dit weggegooi het. Die hoofman het dit vir eie gebruik toegeëien. Hy sit wydsbeen daarop met ’n kierie in die hand, ’n verweerde weermaghemp aan, ’n ou sendelinghelmet op die kop en muskeljaatkatvelle vir ’n lendedoek. Rodriguez wil nie eers waag om te vra waar die stoel vandaan kom nie.

11

Gaspar kom uit ’n klein nedersetting in die ooste van Cahora Bassa, naby die rivier. Die mense het vir hulle in digte bos ’n paar lappies landerye oopgekap. Hier woon hulle al geslagte lank. Die grond raak jaarliks al hoe armer, die oumense al hoe ouer en meer verward. Hulle verstaan nie die nuwe dinge wat om hulle aan die gebeur is nie. Hulle kan nie meer die kinders lei nie. Die stories werk nie meer nie. Een oggend voor ligdag het Gaspar se hele lewe in ’n paar oomblikke radikaal verander. Hy was skaars twaalf. Hy was die sewende van nege kinders. Sy ma was vyf-en-twintig, maar klaar oud en afgeleef. Die lewe was nooit maklik in hulle klein gemeenskap nie, maar hulle het ten minste altyd kos gehad om te eet, water om te drink en ’n plek om snags te slaap. En daar was g’n vrees nie. Bedags was dit warm. Die dag se take het daarom altyd baie vroeg begin, nog voor dit behoorlik lig was. Gaspar se pa het hom altyd kom wakker maak kort na die tweede hanekraai. Hy moes die vroue gaan help om die koeie te melk, water aan te dra van die rivier af, daarna het hy die beeste uitgeneem na die weiding toe. Dit was ’n taamlik goeie lewe, gemaklik en geborge. Daardie nag het hy wakker geword vanuit sy slaap in die werklikheid van ’n nagmerrie. Die vroue se gille het oor die werf geskeer, hoog en ontliggaam. Hy kon geen bekendes daarin herken nie. Hy het hom wysgemaak dat dit nie sý mense is wat so boosaardig skreeu nie. Deur die splete van die hut kon hy lywe sien ruk. Daar was vreemde soldate met pangas. Die mans van die dorpie is een vir een uit die hutte gesleep, en net daar doodgekap. Daar was byna geen geluid van hulle kant af nie. Hulle het almal besef dat die einde onafwendbaar was. Net die vroue het bly gil, geweeklaag om genade. Toe het hulle met die vroue begin. Gaspar kon hom aanvanklik nie wegskeur van wat hy gesien het nie. Toe die verste hutte begin brand, het hy in die lig van die vlamme uit sy verstarring wakker geskrik. Daar was ’n spleet aan die agterkant van die hut waardeur hy homself kon wurm. Met die vlamme in sy agterkop en die geluid van die skreeuende vroue in sy gesig het hy begin hardloop, die woud binne, sy asem hygend in sy bors, sy oë swemmend van die

skrik. Hy het nie ver gekom voor die stomp kant van die panga-lem hom in die waaie van sy bene, reg onder die knieë tref nie. Sy bene het onder hom padgegee. Hy’t geval en bly lê. Die soldate het bo hom kom staan en gelag. “Jy kom saam,” het hulle gesê. Daar was vir hom geen opsie nie. Vir die volgende weke het Gaspar en sy broer, twee jaar ouer as hy, saam met tien ander seuns van die dorpie, saam met die soldate beweeg. Hulle werk was om die gewere te dra, saans die kos voor te berei, die potte skoon te skuur. Hulle het gedweë saamgegaan. Hulle was gelukkig. Geeneen van die grootmense het ontkom nie. Hulle het gesien wat met die mense van die dorpie gebeur het. Hulle wou nie ook so sterf nie. Hulle is geen tyd gegee om te dink nie, hulle moes maar altyd bly voortbeweeg, voortbeweeg. Gaspar se Portugees was swak, hy kon die soldate skaars verstaan. Hulle het buitendien nooit sy opinie gevra nie. Toe hulle die tweede keer oor die Zambezi is, swemmend met die gewere op bondels palmblare gestut, het sy broer ’n snak gegee en onder die bruin water verdwyn. Hy was net eenvoudig te moeg en verrinneweer om verder te gaan. Gaspar het hom laat wegdryf in die stroom. Dis ’n tyd wat verby is, daardie soort broederskap. Hy, hulle almal, moes geweet het wat kom. Mosambiek was in ’n oorlog met homself gewikkel al van voor hy gebore is. Vandag het daar ’n nuwe geslag van mense in die land regeer. Jong mans, skaars in die twintig. Of jonger. Vreesloos. Primitief. Tot die uiterste gebrei. In staat om vir onbepaalde tydperke direk uit die veld te leef. Hulle het g’n mens meer nodig gehad om te sorg nie. G’n huis. G’n moeders nie. Mans met ’n arrogansie wat gegrens het aan die bonatuurlike. Hulle was soos gode. Hulle het geen respek vir lewe meer gehad nie. Hulle het doodgemaak om die blote rede dat hulle geen kompetisie geduld het nie. Waar hulle vertrek het, het hulle rou vrees agtergelaat. Dit was hulle wat vir Gaspar uit sy slaap kom wakker skud het daardie nag. Al was hy klein en maer, was Gaspar ’n taai kalant. Op sy eie basiese manier het hy besef wat die reëls was wat hom aan die lewe sou hou. Hy het algaande, uit sy eie wil, klein takies vir die soldaat wat hom gevange geneem het, begin verrig. Hy kon die man se goedkeuring voel, en het daarin ontluik. Hy het homself as spesiaal uitgesoek begin sien. Hy het op die ander kinders begin skree as hulle te stadig was na sy sin. Sy bevele was blaffend en skerp.

Naby Caia het twee van die ouer seuns probeer weghardloop, maar Gaspar het hard na sy soldaat geroep om hom te waarsku, en die soldaat het albei die seuns met ’n sarsie skote uit die heup platgeskiet. Hulle het net daar in die halfmas gras bly lê. Nie geroer nie. Gaspar het daardie selfde dag nog sy eie geweer gekry. ’n AK-47. ’n Kalashnikov, met ’n twaalfduim-loop. Dit was ’n mooi geweer met ’n kolf en pistoolgreep van donker hout, mooi glad gevorm. Die grendel en die loop was wel al hier en daar blink geskuur van die werk, maar ongeroes. Dit het koel en glad onder die vingerpunte gevoel wanneer Gaspar daaroor stryk. Met ’n ligte druk van die vinger kon dit dertig, veertig koeëls uitstrooi, in ’n enkele onafgebroke gestotter. Gaspar was baie bly om so ’n geweer te hê. Die soldate het gelag en vir hom gesê: “Dis ’n toorgeweer. Dit dra net sulke klein-klein koeëltjies, maar daardie koeëltjies groei vanself, en kan baie, baie mense doodmaak.” Gewere was volop. Daar was genoeg vir almal wat wou veg. Hy was nou self ’n ware Renamo-soldaat. Vir ’n mannetjie wat laas week nog verveeld agter ’n troppie sukkelbees aangeloop het, was dit ’n groot oomblik.’n Suksesverhaal. Die geweer was lig genoeg vir ’n kind om te dra. ’n Mens kan buitendien nie swaar goed dra in die bos nie. Drie dae later het hy sy eerste mens doodgeskiet, ’n ou man uit een van die dorpies wat hulle met ’n windmakerhouding binnegestap het. Die ou man is spesiaal deur die ouer soldate vir Gaspar uitgesoek, tussen die verskrikte groepie dorpenaars uit, om sy mannemoed mee te bewys. Dit was ’n maer ou man met ’n grys kop en ’n puntbaardjie. Sy gesig was onduidelik. Hy het nog vir Gaspar gevra: “Weet jou ma wat jy doen?” Gaspar het geantwoord: “Praat jy met my?” Toe die ou man “ja” sê, het Gaspar hom deur die maag geskiet. Gaspar het nie eers behoorlik na hom gekyk toe hy hom geskiet het nie. Hy sal hom vandag nie eers in ’n droom kan herken nie. Die eerste keer wat hy in ’n regte skermutseling was, was moeilik. Hy was bang, met die koeëls wat so om hom fluit, die koeëls wat die dun takkies van die bos met skerp klapgeluide breek, wat die blare laat ritsel het soos ’n hand wat daaroor vee. Hy was nie seker wat hy behoort te doen nie. Die ouer soldate het

hom egter gehelp en gesis: “Moenie net daar lê met jou hande oor jou kop nie. Vat die geweer en skiet in die algemene rigting van die vyand. Skiet daar waar jy die takke sien roer.” Hy het dit gedoen, en was skielik nie meer bang nie. Die gestotter van die masjiengeweer in sy hande het die vrees weggeneem. Toe dit stil raak, het hulle versigtig vorentoe gegaan om te kyk, en die lyke van ses regeringsoldate in die bos gekry. Die bloed het uit hulle liggame gesypel en oor die blaremat uitgesprei. Gaspar kon die bloed ruik, ’n skerp soet reuk, gemeng met die muwwe houtagtige reuk van die blare. Dit was ’n reuk waaraan hy gewoond geword het, waarvan hy mettertyd leer hou het. Later het hy geleer om ’n RPG-missiel te gebruik. Ook noodhulp en ander nuttige dinge. Gaspar het homself altyd later wysgemaak dat hy ’n soldaat geword het om wraak te neem. Dat hy sy mense se dood wou wreek. En ook ter wille van sy vaderland. Met sy vaderland het hy bedoel daardie stukkie bloedgrond waarop sy pa geskiet is.

12

Die Rooikruis-suster het vir Alda in Maputo in die hospitaal opgespoor. Sy was toe twaalf. Sy het op haar maag op die smal hospitaalmatras gelê. Haar hele onderlyf was met gaasdoek toegedraai. Die ontsteking het geel deur die doek gesypel. Sy kon nie sit of staan nie. Waar sy vandaan gekom het, kon sy nie sê nie. Sy het ’n woord geprewel, maar die naam was vir almal onbekend. ’n Frelimo-patrollie het haar iewers langs ’n tweespoorpad in die middel van die bos gevind. Sy was op haar hande en knieë verbete vorentoe aan die kruip. Vorentoe, net vorentoe. Waarnatoe wou sy nie sê nie. Heel moontlik net weg. So ver moontlik weg. Iemand, waarskynlik ’n Renamo-kommando, of dalk maar net ’n enkele, identiteitslose jong soldaat, het haar onderlyf met ’n panga beetgekry. Hulle het rye diep kepe in haar boude uitgekap. Reg tot op die been. Dit was ’n sinnelose daad. ’n Blote kind. Sonder rede. Redeloos. Die suster het Dhlakama se vrou geken, via die NGO-netwerk, gedog sy sou haar in goeie hande plaas. Sy het Alda aan haar oorgegee. Dhlakama wou sy goeie ingesteldheid bewys. Hy het hom oor die wesie ontferm, haar na die Massala-basis toe gebring. Haar hier onder Gaspar se beskerming geplaas. Sy het natuurlik geen spesiale voorregte gedra nie. Die soldate kon steeds met haar maak soos hulle wou. Dit was deel van die oorlog. Sy’t haar nie verset nie. Sy was lankal by verset verby. Sy’t nooit iets anders gedra as die wye pienk rok nie. Dit het die verminking goed genoeg weggesteek. Sy kon weer haar kop lig, normaal funksioneer. Maar steeds met die sagte, byna ontliggaamde, sangerige stem. Snags, as sy alleen was, het sy geleer om die koeëlpunte met haar tande uit die geweerpatrone uit te wikkel. Dan het sy haar neus toegeknyp en die bitter, swart kruit afgesluk. Sy het geglo dit sal haar help om nie swanger te word nie. Soggens het sy dan met rooi oë wakker geword en geglo dat die kruit haar skoongebrand het van binne. Dalk was dit regtig die geval, want sy het werklik nooit swanger geword nie.

13

Teen skemeraand op 24 April 1974 in ’n kantoor in die Rua António Maria Cardoso, weg van die raserige Lissabon-verkeer, sit twee mans en gesels. Tussen hulle staan twee glase en ’n bottel goeie Portugese port. Die kantoor behoort aan majoor Silva Pais, hoof van die gevreesde Portugese geheime polisie, beter bekend as die Internasionale Polisiediens vir die Verdediging van die Staat, PIDE is die Portugese afkorting. Ten spyte van die lang vlug van die vorige dag, is die besoeker wawyd wakker en vol energie. Dit is egter duidelik dat iets majoor Silva Pais pla. Hy bly afgetrokke en ingedagte met sy vinger oor die tafeldoek stryk. Die besoeker staan net bekend onder sy voorletters, KF, ook soms as “die Blom”. Hy is Ken Flower, hoof van die Rhodesiese Sentrale Intelligensie Organisasie, die CIO in Engels. Hy het pas ’n belangrike sekuriteitsooreenkoms met die Portugese gesluit, ’n ooreenkoms wat hy en sy regering al vyf jaar lank probeer finaliseer. Nou, uiteindelik, is die finale besonderhede uitgestryk, die dokumente geteken. Dis ’n ooreenkoms wat op klein skaal begin, maar wat die volgende dekades ’n ontsaglike impak op die hele Suider-Afrikaanse gemeenskap sou hê. Die besoeker sê beleefd nee dankie vir ’n vierde glasie port. Hy het genoeg gedoen om sy dankbaarheid te betuig. Hy voel tevrede met wat hy bereik het. Dis tyd om terug te gaan. Hy groet en vertrek. Buite staan ’n taxi reeds en wag om hom na die Lissabonse Portela-lughawe te neem. Hier stap hy aan boord van ’n Boeing 707 van die Portugese Lugtransport Maatskappy, bestemming huis toe. Dis die laaste vlug wat daardie nag toegelaat word om van die Portelalughawe op te styg. Gedurende die transithalte in Luanda, Angola, word die asiers aangesê om aan boord te bly. Dis eienaardig. Flower is glad nie gediend hiermee nie. Dit was ’n lang vlug tot hier en hy sien uit na vaste aarde en ’n briesie vars lug. Die lugwaardinne trek bloot hul skouers op, maak asof hulle nie Engels verstaan nie. Met sy aankoms in Salisbury, vind Flower ’n verklaring vir die buitengewone prosedure, en ook vir majoor Pais se eienaardige afgetrokkenheid van die vorige aand. Portugal sit in die greep van ’n militêre bewindsoorname. Die Revolusie van die Rooi Angeliere. Eerste minister Marcelo Caetano dra die mag van die

staat oor aan die filosoof-generaal, António de Spínola. Dit beteken ’n drastiese verandering van sake. Vir Portugal. Vir Angola. Vir Mosambiek. Vir KF en die Rhodesiese regering. Vir die hele Suider-Afrika. Dieselfde dag breek ’n seksie Portugese vlootsoldate onder bevel van luitenantkommandeur Martins Cavalheiro die deur na majoor Pais se kantoor oop. Behalwe die halfbottel port en die leë glase, Ken Flower se vingerafdrukke nog duidelik sigbaar op een daarvan, vind hulle in die staalkabinet die ondertekende ooreenkoms tussen die Portugese regering en Rhodesië. Die ooreenkoms gee toestemming aan die Rhodesiese weermag vir oorgrensoperasies in Mosambiekse grondgebied. Dit maak ook voorsiening vir die stigting en finansiering van ’n klandestiene inheemse beweging as teenvoeter vir die aktiwiteite van die Mosambiekse bevrydingsleër, Frelimo. Die beweging dra nog nie ’n naam nie, maar dit sal een kry. Die aanvanklike veld van operasie is die Tete-provinsie. Van hier af sal dit uitgebrei word oor die hele westelike grens van Mosambiek, en mettertyd verder. So ver as wat nodig is. Die noodlot loop eienaardige draaie. Die bewindsoorname in Portugal kom ’n dag te laat, of die ooreenkoms net mooi ’n dag betyds, hoe ook al ’n mens daarna wil kyk. Die nuwe regering sou nooit so ’n klandestiene ooreenkoms goedkeur nie. Nou staan dit reeds op papier. Papier vat lank om te ontbind. Wat die verloop van sake in Afrika betref, is dit te laat om te keer. Die bewindsoorname in Portugal speel, om die waarheid te sê, juis mooi in die hande van “die Blom” en sy regering. Op 2 Junie 1974 stap die hele bevelstruktuur van ’n klein anti-Frelimo weerstandsbeweging in Mosambiek oor die Rhodesiese grens en meld hulle vir krygsdiens aan. Dis ’n klein groepie soldate, minder as vyftig, ’n paar wit Portugese ingesluit. Die bevelvoerder is majoor Oscar Cardoso, ’n oud-Flecha-offisier uit Angola. Hy’t wyd geloop om tot hier te kom. Die Rhodesiërs steek vir Cardoso en sy mense in ’n verlate militêre basis in die Chimanimani-berge weg. Hier ondergaan hulle intensiewe opleiding en ontvang die mees moderne wapens wat beskikbaar is. Toe hulle gereed is, word hulle bietjies-bietjies ontplooi, in Rhodesië, in Zambië, in Zaïre, in Mosambiek, oral waar hulle ook al die grootste moeilikheid kan veroorsaak. Die bevolking sien hulle suksesse, word oorweldig deur hulle onverskrokkenheid. Al hoe meer Mosambiekers begin aansluit, vrywillig of andersins. Hulle wil deel wees van die spel van krag.

Die bevelstruktuur van die klein weerstandsorganisasie was egter te wit na die CIO se sin. Dit was belangrik vir die werwingsveldtog in Mosambiek om dit swarter te kry. Toe Cardoso en sy manskappe hulself twee jaar later aan die FNLA van Angola verkoop vir ’n beter salaris, neem ’n ontsette senior Frelimobevelvoerder, André Matsangaiza, die beheer van die weerstandsbeweging oor. Die beweging word Renamo gedoop. Resistência Nacional de Moçambicana. Die Rhodesiërs help Matsangaiza om ’n basis tot stand te bring bo-op die berg Gorongoza, net mooi in die middel van die land. Van hier af kan Renamo met behulp van verskuifbare kleiner basisse in enige rigting militêre aksie onderneem. Die doel is om alle Frelimo-bewegings na en vanaf Beira, Maputo en Tete af te sny, kommunikasie te bemoeilik, die hele omgewing te teister, en te isoleer van regeringsinvloed. Dit bied die geleentheid aan die Rhodesiërs om hulle oostelike grens teenaan Mosambiek te beskerm, sonder om dit self te doen. Aanvanklik is die primêre doel die insameling van teeninsurgensie inligting. Stelselmatig word dit uitgebou tot die werwing van soldate vir die Renamo-leër en offensiewe operasies teen Frelimo- en Zanu-PF-faksies in Mosambiek. Die geveg was aan die gang vir die “hearts and minds of the people”, wat dit ook al mag beteken. In Oktober 1979 val Matsangaiza ’n goed bewaakte Frelimo-weermagbasis by Vila Paiva de Andrade aan. Dis ’n dom waagstuk. Matsangaiza en twintig ander word doodgeskiet. Hulle liggame lê gesaai oor die oop stuk grond tussen die bos en die Frelimo-basis. “Ons Sonstraal is moer toe,” kom die boodskap oor die radio. Sonstraal is die kodewoord vir bevelvoerder. Die Rhodesiërs slaag daarin om twaalf erg gewondes in uiters gevaarlike omstandighede per helikopter uit die gevegsgebied weg te voer vir hospitaalbehandeling in Salisbury, maar aan Matsangaiza self is niks te redde nie. Die Sonstraal is inderdaad uitgedoof. Die leierskap van Renamo word oorgedra na Afonso Dhlakama. Nes Matsangaiza voor hom is Dhlakama ’n verloopte Frelimo-offisier. Dhlakama is nie die mees geskikte kandidaat vir “die Blom” en sy organisasie nie. Grootpraterig, dikwels onbetroubaar, selfverheerlikend, is Dhlakama nie die tipiese leier wat die CIO in beheer sou wou sien nie. Hy is nie naastenby dieselfde stoffasie as Matsangaiza nie. Nie naastenby dieselfde leierseienskappe, dieselfde integriteit nie. Tog is hy die klaarblyklike kandidaat. Dieselfde nag nog waarin Matsangaiza dood is, vlieg die Rhodesiërs vir Dhlakama van Odzi af in na Gorongoza toe om bevel van die beweging oor te neem.

Dinge in Rhodesië loop egter anders as wat KF en sy Intelligensiediens beplan het. In Desember 1979 word ’n nuwe grondwet in Lancaster-huis in Londen vir die Rhodesiërs voorgeskryf. Daar’s ’n verkiesing. Die Zanu-PF is veel sterker as wat almal gereken het. Rhodesië word Zimbabwe. Robert Mugabe is die nuwe president. ’n Paar dae na die Lancaster-huis-ooreenkoms oorhandig Frelimo se Samora Machel aan die Britte ’n dringende memorandum. Hy eis die onmiddellike stilswye van die Rhodesiese radiostasie Voz da Africa Livre, wat in Portugees pro-Westerse propaganda in Mosambiek uitsaai. Hy eis verder die onttrekking van alle weermagvliegtuie oor Mosambiekse grondgebied, en dring aan daarop dat alle Renamo-elemente wat vir opleiding in Rhodesië is, as onwettige huursoldate gebrandmerk word. Renamo word 72 uur gegee om Zimbabwe te verlaat. Hulle word inderhaas oor die grens geneem na “Pappa” toe. Vir PW Botha en die Suid-Afrikaanse regering is dit belangrik dat die destabilisasie wat deur die Rhodesiërs begin is, voortgesit word. Hulle neem die verantwoordelikheid vir die ondersteuning van Renamo oor. Die Amerikaanse CIA en die veiligheidsnetwerke van die hele Westerse wêreld staan geheimsinnig, maar betrokke, in die agtergrond. Die skaakbord is gedek waarop Rodriguez as pion gaan saamspeel. In Oktober 1986 help K2-agente om ’n vals seinbaken in die bos naby Komatipoort te installeer. Dit lei tot die neerstorting van president Samora Machel se persoonlike vliegtuig. Die kêrel is dood, ten goede of ten kwade. Pappa is nie seker of hy bly of spyt moet wees nie. Hy’t ten minste tot hiertoe altyd geweet wie sy vyand is. Joaquim Alberto Chissano, nuutgekose president van die People’s Republic of Mozambique, is vir hom ’n vreemdeling. Hulle het nooit saam geveg nie. Dit maak sake moeiliker.

14

In Skerf Malan se huis in die voorstede van Pretoria het ’n gesinsdrama in die kleine hom afgespeel. Monique het maar pas twee maande gelede geboorte geskenk aan hulle tweede kind, ’n donkerkop-dogtertjie. Hulle het die kind Rachelle genoem, na Ragel van die Bybel, en om die Franse tradisie voort te sit. Sy’s nog erg koliekerig en hou Monique byna deurnag wakker. Skerf regverdig homself dat hy bedags ’n belangrike werk doen, en slaap deur al die geskreeu. Hy is buitendien skrikkerig vir klein babas. Hulle oudste seun is al byna twee jaar oud en ’n regte prettige klein mannetjie. Sy naam is Skerf junior. Sy pa sit hom graag saans op sy knie en ry met hom perd, of stoei met hom op die mat. Monique vind bevrediging in haar kinders en is innerlik trots op haar man se bydrae tot die handhawing van veiligheid in Suid-Afrika. Sy is gelukkig, altyd bly om hom saans te sien huis toe kom, na haar en die kinders toe. Sy het gedog dit sal vir altyd so kon aanhou. Nou het hierdie Mosambiek-ding oor hul pad gekom. Sy sien dit as ’n bedreiging vir hul geluk. Sy’s waarskynlik reg. Skerf vermoed dit ook, maar hy beskou sy rol as Afrikaner as belangriker as sy rol as gesinsman. Hy’s deel van ’n stelsel, ’n gevegseenheid. Sy gesin is maar een deeltjie van ’n groter prentjie. Hy durf hom nie in die skuiling van ’n geborge klein wêreld onttrek nie. Dit sou lafhartig wees. Dis soos om ’n lafaard te wees. ’n Naam wat stink. Piet de Wet, Faan Vilonel, Andries Cronjé, Olaf Bergh, die ander verraaiers van die Volk. Mense wat vrede najaag, in plaas van regverdigheid. Die maklike pad vat. Die breë pad loop. Hy dink nie daaraan dat dit dalk ook maar die maklike pad is om te loop, die gedagtes waarmee hy sy gewete nou gerus probeer stel nie. Om jouself in ou name te versteek. In die helde en lafaards van die verlede. Dan hoef jy nie self verantwoordelikheid te aanvaar nie. Nie self te dink nie. Net te doen. Voort te stoomrol. Nie die ore vir vroumenspraatjies uit te leen nie. “My vrou, jy weet mos waaroor dit gaan. Jy kom al ’n lang pad saam met my hierin, of hoe?”

“Ek kom al lankal saam, ja, maar met hierdie ding vra jy te veel van my.” “Ek vra nie te veel nie. Ek vra maar net wat baie vroue al moes opgee. Dink maar aan die seevaarders van ouds. Die matrose in Van Riebeeck se tyd. Die Boerekrygers van die groot oorlog. Hulle het almal vroue gehad. Jy’s nie alleen nie.” “Hu-uh!” sy skud haar kop opstandig. “En as dit nie oor my is nie, wat van haar? Kyk na haar, kyk na die kleintjie. Dink jy nie sy wil ’n pa hê nie?” Rachelle lê op ’n wit kombersie op die mat. Sy is op daardie oomblik rustige babageluide aan die maak, tevrede en volgedrink, min ontsteld deur haar ouers se driftiger-asgewoonlike woorde. “Dis waarskynlik net ’n jaar, dan’s ek terug.” “Waar’s ons kinders oor ’n jaar? Hulle sal jou nie meer ken nie.” “Hulle sal my weer léér ken. Dit gaan juis oor vorentoe. Oor eendag. Dat hulle my dan sal ken. Jy weet dit net so goed soos ek. Jy wil self nie ’n lafaard vir ’n man hê nie. Jy kon ’n heel slapgat vir ’n man gehad het. Jy kon ’n man gehad het wat ’n jaar laas gewerk het. Wat glad nie wou werk nie. Of wat sê ek?” “Is daar nie ongetroude manne in die Diens wat hulle kan stuur nie?” “Nee, dis ek. Ek is die regte een. Ek is die enigste een. Dis vir my wat hulle wil stuur. Dis ek wat wil gaan. My opleiding staan agter my. Dis waarvoor ek voorberei is. Dis waarvoor ek gebore is. Dis hoekom ek lyk soos ek lyk.” Skerf praat stadig en afgemete. Hy lyk ernstig. Hy wil hê sy vrou moet mooi hoor. Sy moet verstaan. Sy moet die prentjie sien, die prentjie in sy geheel, nie net maar wat om haar is nie. Hy probeer haar oortuig met rede, met ’n beroep op haar breër sin vir waardes. Hy dwing homself om te vergeet dat ’n vrou dikwels in staat is om verder en beter die toekoms in te sien as ’n man met al sy beste redenasies. “Ek kry dubbel die salaris, danger pay, ’n buitelandse bonus. Hulle betaal dit direk in ons rekening in. Ons het dit juis nou nodig met die huis se afbetaling en met die kinders. Ons moet vooruit kom. Jy weet tog?” “Wanneer is dit waarvan jy praat veronderstel om te gebeur?”

“Dit veronderstel nie. Dit gebeur. Volgende week gaan ek Pietersburg toe om my front op te sit. Ek sal van daar af kontak met jou kan hou. Elke dag. Maar as ek skuif, oor die grens, sal jy van my hoor as jy my sien, soos ek die ding verstaan.” “Dink jy ons huwelik sal hou?” “Dit moet net hou, of het jy ander planne?” “Ek het geen planne nie,” sê sy verdwaas. “Nou ja.” Hy kry dit tog reg om, ten spyte van die onstuimigheid in sy gemoed, en sy inherent teruggetrokke geaardheid, ’n arm na haar uit te steek en haar skuinsweg teen hom aan te druk. “Ons kry maar eenmaal die kans om ’n bydrae te lewer,” sê hy. “Ja, eenmaal die kans,” eggo sy terug.

15

Rodriguez het van die Massala-basis ’n tuiste gemaak. Hy maak hom reg om lank hier te bly. So lank as wat dit moet. Die hut waarin hulle hom aanvanklik opgesluit het, is nou sy persoonlike blyplek. Pappa het dit aan hom toegeken. Dis lekker eenkant en uit die hoofstroom van menslike aktiwiteite van die basis. Hy het die oorspronklike hut afgebreek en oorgebou, groter, sodat daar ’n tafel en stoele kan inkom. Hy het ook ’n plafon van bas ingesit sodat die stof van die houtkewers wat die latte van die hut vreet, nie in alles inval nie. Hy het uitgevind dat ’n sekere hout, die mecrusse, nie deur insekte gevreet word nie, en het dit vir die pale gebruik. Hy het by Gaspar ’n sonpaneel afgerokkel en gekoppel aan ’n battery en lig. Syne was die enigste hut naas dié van Pappa wat lig gehad het in die basis. Rodriguez loop met ’n slingerpaadjie tussen die dun stamme van die jong kiaatbome deur en sien sy hut verwelkomend in die skaduwees van ’n digte stand boswilgers staan. Hy stoot die deur oop op sy riempieskarniere, skiet sy pet op die bed en stroop sy sandale van sy voete af. Dan gee hy ’n diep sug van tevredenheid voor hy in sy seilstoel gaan sit om te lees. Hier in die hut het hy sy rugsak en sy verkyker teen die latwerk van die muur opgehang, ook sy mes in die skede, aan ’n spyker aan een van die hut se stutpale. Dis die mes wat Gaspar eers by hom afgevat het, maar later weer terugbesorg het. Hy het ’n gebreide spikkelbont beesvel op die sandvloer oopgesprei, sy tandeborsel en skeermes uitgepak op die houttafeltjie by ’n waskom van donker hout. Die seilstoel is ’n geskenk van Gaspar en het saam met die mes gekom. Die boek wat hy lees, is Maia s’n. A Menina de Vermelho is die titel. Die tafeltjie, die beesvel en die waskom het hy by die plaaslike bevolking geruil op belofte van ’n toekomstige besending tabak. Die bed was in die hut toe hy daar aangekom het, ’n opvou-tipe ysterbed met ’n vuil, dun matras vol bloedvlekke en met ’n skerp sweetreuk. Rodriguez het dit buite oor ’n tak gaan hang en met ’n besemstok uitgeslaan, die stof wat daaruit walm soos rook uit ’n smeulende vuur. Hy sorg dat hy goed ingesetel raak. Hy het al klaar ’n paar makoue in ’n gras-en-

paaltjie kampie agter sy hut. Hy hoop op eiers en klein makoutjies. Hy’t alreeds begin gesels met ’n man met ’n klein troppie mandarynse eende, seker nog oorblyfsels van die Portugese tyd. Hy wou nog altyd mandaryne besit. Die mannetjie met die windmaker-rooibruin nek, die helder rooi snawel en die kuifkop. Dit was altyd ’n soort kinderdroom. Nou in die bos word dit miskien bewaarheid. Alda sorg, soos tydens sy wekelange opsluiting, steeds vir hom. Sy doen dit met die grootste toewyding. In haar bewegings, haar stem, die manier waarop sy haar kop kantel as sy met hom praat, lê daar ’n inherente en fyn, vroulike bereidwilligheid om diensbaar te wees. Tog is sy geensins oormatig beskroomd nie. Sy praat nou wel nooit ongevraagd nie, maar antwoord gemaklik as hy haar iets vra. Sy vee sy hut uit, was sy wasgoed, bring sy kos, eenvoudige kos, maar genoeg – kassawe, boontjies of pap – en maak tee met suiker as Rodriguez dit versoek. Sy dra elke dag getrou die verbleikte en verslete pienk rok. Dit raak al ’n soort uniform in Rodriguez se persepsie. Sonder die rok sou hy haar moeilik herken. Pappa het ingestem dat Rodriguez kontak maak met sy werkgewer. In Rodriguez se oë dink Pappa hy werk vir die houtman van Pietersburg. Later stem Dhlakama selfs toe dat Rodriguez ’n beperkte hoeveelheid persoonlike voorrade kan laat invlieg met die helikopter. Pappa het planne om mettertyd ’n behoorlike vliegveld te laat oopkap, soos die een wat hulle in Gorongoza gehad het. Dan kan Rodriguez selfs groter goed laat kom. Rodriguez praat al reeds van ’n motorfiets. Die hele storie werk mooi in sy werklike base se hande. Nou moet Rodriguez net sy kant bring. Daar is ’n moderne radio opgestel in ’n spesiale operasionele kamer. Die opskamer staan op sy eie, weg van die soldate se blyplekke, in die middel van die sentrale gedeelte van die basis. Dit staan op dik houtpale, onder ’n digte grasdak. Die vloer is van skoon wit sand, netjies gelyk gevee, nie met ’n besem nie, maar met ’n soliede skraper, waarskynlik ’n stuk karton, of ’n houtplank. Die hele ruimte is netjies toegevleg met dun latte. Dis koel, en skep ’n veilige, professionele indruk. Alfinette is die hoof van sekuriteit en van teenspioenasie. Hy is in beheer van die kommunikasiestelsel. Alfinette is lief om hom soos sy persepsie van ’n ware spioen aan te trek, in ’n dik donkerbril, met ’n blink swart leerbaadjie daarby. Die baadjie is te klein vir hom en hy kry dit nie toegerits nie, maar dit pla

blykbaar nie. Onder die baadjie en die bril matig hy hom aan om enigiets as bykomstigheid aan te trek: ’n pienk frokkie, ’n denim overall, ’n donkerblou vloothemp, ’n wit T-hemp, na gelang van die dag en die weer. Hy kom staan altyd lekker wydsbeen in die sand langs die radiotafel, met sy wit tekkies in ’n vyf-en-veertig grade hoek uit mekaar gerig. Rodriguez kan sien dat hy homself nou erg gereken ag. Meneer Mannetjie self. Rodriguez laat hom egter nie deur die man se hanswors-houding mislei nie. Hy weet hy’s gevaarlik. Rodriguez het later vir Alfinette goed leer ken. Hy’s een van die nagtelike kaartspelers in Rodriguez se hut. Hy’t gou agtergekom dat Alfinette se hele teenspioenasie-stelsel berus op ’n reeks skinderstories, wat hy self links en regs onder die bevolking geloop en versprei het. Hy was ’n groot casanova, en die kanse was goed dat hy en Maia, of hy en Faustino, of van die ander generaals, soos Tambora, in ’n stadium by dieselfde vroumens in die bed sou kruip. Stories kom só maklik vooruit. Die vrees vir skewe stertjies aan ’n saak het gemaak dat die skuldiges liewers self gou kom verduidelik het. Dit was waaruit Alfinette se werkswyse bestaan het. Hy’t gerapporteer aan Pappa wat hy moes. Die res het hy vir homself gehou, om weer te versprei as dit nodig was. Alfinette het Engels leer praat deur op die Suid-Afrikaners se radiokommunikasie in te luister. Hy’t ’n vinnige begrip van nuwe tegnologie gehad, militêr en siviel. Rodriguez glo tog dat hy wel omkoopbaar is. Dat hy graag sy handpalm geolie sou wou sien. Maar nou ja, los dit vir later. Rodriguez is beïndruk met die ops-kamer toe Alfinette hom die eerste keer soontoe neem. Alles kom baie professioneel voor, heel anders as die primitiewe Afrika-indruk wat die res van die basis skep: die uitgerafelde hutte onder hul dakke van droë geel gras, die langbeenhoenders en maer brakke, die snotneuskinders en soldate in verslete uniforms, die troppie bokke wat tussen die hutte na afval aas. Die radio staan op ’n netjiese nuwe staaltafel en word aangedryf deur ’n stelsel van drie 12-volt batterye wat aan ’n sonlaaier gekoppel is. Twee rekenaars word van dieselfde stel batterye af aangedryf: ’n roomkleurige lessenaargrootte rekenaar, wel ietwat verouder, kan Rodriguez sien, maar in ’n goeie werkende toestand. Daar is ook ’n ongemaklik dik skootrekenaar, so ’n buksie, wat lyk of dit van iewers agter die ystergordyn afkomstig is. Albei is gekoppel aan ’n drukker wat eenkant op ’n kleiner opvoutafel, met ’n borriegeel plastiektafeldoek daaroor getrek, staan. ’n Netjiese militêre-tipe oopklap-

seilstoel staan voor die radiotafel gereed. In die hoek van die ops-kamer is ’n staal-liasseerkabinet. Daar is ’n groen skryfbord teen die latei-werk opgehang. Iemand het in ’n netjiese handskrif sinsnedes in Engels daarop geskryf: incoming files, outgoing files, backup files, met die ooreenstemmende lêerkodes op die rekenaar. Dalk die doktor, met sy laaste besoek. Geluk, Renamo, dink Rodriguez toe hy die opset die eerste keer sien. Dit maak kommunikasie met die Sirkus vir hom baie makliker. Die radio is die hoëfrekwensie-tipe, die soort wat reg rondom die wêreld kan praat, as dit nodig is, en nooit sy lokus weggee nie. Dis ’n radio waarmee hulle buitendien tot diep in Suider-Afrika kan kontak maak. Pappa het Rodriguez toestemming gegee om die radio te gebruik, solank Alfinette daarvan weet. Die sakeman van Pietersburg wat die hout wil hê, is die lewendige cover, die real functioning cover met al die backup dokumente, foto’s ter ondersteuning, alles. Die radio gee hom vrye toegang tot Meneer “Swartzhout”. Hy het ’n goeie verskoning om Engels te praat. Meneer “Swartzhout” en sy adjudante praat geen Portugees nie. Eenmaal ’n maand kontak hy “Swartzhout” in “Pietersburg” en gesels ’n halfuur lank oor die tegniese besonderhede. Niemand in die basis verstaan behoorlik Engels nie, net Pappa, as hy daar is. En Alfinette, op sy manier. Alfinette knik met die kop om te maak asof hy verstaan wat aangaan. Tog sorg Rodriguez dat hy die Engels bedek met allerhande kodewoorde, net vir die wis en die onwis. “Hout” en die hele houtbedryf speel ’n prominente rol in die kodetaal. “Saag,” “skaaf,” “beitel”, “plank”, “ouhout”, “brandhout”, “vol kwaste”, alle houtterme waaraan ’n mens kan dink, het elk sy eie betekenis. Nou en dan gooi hy ’n Afrikaanse woord by vir effek. Later, soos hulle hom al hoe meer begin vertrou, sy gesprekke oor hout te doodgewoon klink om gevaarlik te kan wees, laat Alfinette hom alleen by die radio toe, meer uit luiheid as iets anders. Rodriguez wens hy kon vir Monique aan die ander kant op die lug kry, al is dit net om ’n paar vinnige woorde van deernis en verlange te laat deurglip, maar hy weet dis hopeloos te gevaarlik. Dalk kan hy haar later as sogenaamde “sekretaresse” van die houtbaron laat aanstel. Hy wil so graag met haar praat, net weer ’n slag hoor hoe dit met die kinders gaan, of hulle darem vorder op skool, wat nuus is by die huis, hoe die weer is, waar dit reën, wie die rugby wen. Al moet dit alles in kodetaal plaasvind.

Hy weet dis wensdenkery. Die Sirkus sal dit nooit toelaat nie. Vir die Sirkus het ’n agent net een vrou – en dis sy wérk.

16

Een van die eerste dinge wat K2 by Rodriguez soek, is ’n betroubare plaaslike bron. Dit hoef nie ’n hoëvlakbron te wees nie, die gewone mens is net so goed. Niks is onbelangrik nie. Selfs die klein dingetjies maak sin in die spioenasieruimte. Rodriguez dink heel eerste aan Alda. Sy het hom reeds op haar sagte, hoflike manier baie interessanthede oor die basis en die bewoners daarvan vertel. Die grootte, die hoeveelheid soldate, die totale hoeveelheid inwoners, mans, vroue en kinders, die omvang van die verdedigingstrukture, waar die plekke is om soggens te gaan ontlas in die bos, wie almal met pluimvee boer, waar sy die water skep, waar die beste inheemse vrugtebome groei, hoe gereeld Pappa kom kuier. Rodriguez vind die inligting by haar uit op ’n manier wat net ’n goed opgeleide agent dit kan doen. Sy het geen rede om agterdogtig te raak nie. “Daar’s ’n jong vrou, my persoonlike hutbediende, wat al lank in die basis is, en wat nóu met Pappa saamwerk,” sê hy dus dadelik toe K2 vir ’n bron vra. DikDaan is sy K2-kontak agter die radio. Hy speel die rol van “werkswinkelvoorman” by Meneer Swartz. Rodriguez ken vir Dik-Daan goed. Dis ’n ou kameraad van hom. Hy kan dus gemaklik skerts en spitsvondighede verkoop. “Planke, ons soek netjiese planke, planke vir ’n voeg,” kom “Dik-Daan” se stem verskraal deur die lug. “Ons eerste plank se naam is Alda.” “Watse Alda? Het sy ’n van?” “Sy’t nie ’n van nie. Sy’s net ’n plank.” “Ons het nog Alda’s op ons netwerk, Alida’s ook. Jy sal meer spesifiek moet wees. Hoe lyk die plank? Plat en grinterig?” “Swart.”

“Swart is algemeen. Dink aan iets beters… . Wat dra die plank?” “Pienk.” “Pienk Alda?” “Dit klink te veel links.” “Is dit ’n nuwe lap wat sy dra?” “Dis ’n ou lap. Oud en verslete.” “Vuil?” “Nie vuil nie, sou ek sê, net vol gate.” “Vieslik. Ons noem haar Vieslike Alda.” Rodriguez is al ’n tydjie op die radio besig. Hy is bang Alfinette kom luister. Dus stem hy in: “Goed, sit dit so op. Vieslike Alda.” Hy is dadelik spyt dat hy ingestem het op dié kodenaam. Dit klink net eenvoudig bar. Onbeskaafd. Vieslik. Nou ja, K2 is ’n mannewêreld. Hulle kan seker oor vroumense sê wat hulle wil.

17

Toe Pappa weer kom kuier, bring hy die doktor saam. Die doktor het ’n bestuursen navorsingspos by Wits, as direkteur van die Instituut vir Internasionale Aangeleenthede. Sy amptelike rol in Mosambiek is die Spesiale Raadgewer van die Spesiale Verteenwoordiger van die Sekretaris-generaal van die Verenigde Nasies se Operasies in Mosambiek. Pappa beskou hom terselfdertyd as sy eie persoonlike politieke raadgewer, en glo dat hy, ten spyte van sy objektiewe front, Renamo se persoonlike aspirasies op die hart dra. Dis al ’n hele paar jaar wat die doktor so tussen Johannesburg en Mosambiek pendel vir “vredeswerk” en “navorsing”. Pappa weet dit hopelik nie, maar die doktor werk ook vir die Sirkus. Dis juis op die doktor se versoek dat Rodriguez permanent in die Massala-basis geplaas is. Hy is tegnies gesproke een van Rodriguez se hanteerders, ’n sogenaamde “medewerker” maar nie ’n ware lid van die Sirkus nie, wel die hoofagent vir die spesifieke operasie. ’n Buitelander kon nooit ’n ware lid van die Sirkus wees nie Pappa en die doctore het saam ingevlieg. Na ’n kort siesta om ontslae te raak van die vlugvoosheid, stuur Pappa vir Gaspar om vir Rodriguez te gaan haal om die doctore te kom ontmoet. Hy voorsien dat die twee wit mans iets vir mekaar te sê sal hê. “Dr Livingstone, I presume!” Pappa grinnik as hy hierdie stukkie klug uit die verlede vir die twee wit mans afspeel. Hy sien homself as die poppemeester wat die poppe kan laat dans, as hy wil. Sy goed ontwikkelde agterdog laat hom instinktief uitsien daarna om te kyk hoe die twee mekaar opsom. Die ontmoeting vind plaas om dieselfde grys geruite tafeldoek by dieselfde tafel voor die tent waar Rodriguez die eerste keer met Pappa te doen gekry het. Dis ’n plek waaroor Rodriguez goeie gevoelens het, nie net oor sy sukses met Pappa nie, maar ook omdat dit hier is waar Alda die eerste keer amptelik aan hom toegesê is. Sy staan juis nou op haar ou plek onder die boom, gereed om hulle te bedien. Dis die eerste keer dat Rodriguez en die doktor mekaar persoonlik te sien kry. Rodriguez was tot dusver bloot bewus daarvan dat die doktor betrokke is by

Renamo, en dat dit hy is wat aanbeveel het dat ’n permanente K2-agent in die Massala-basis geplaas word. Rodriguez vermaan homself om sy eie klein akademiese verlede te ignoreer in die teenwoordigheid van die doktor. Te maak asof hy nooit op Stellenbosch was nie. Vir Pappa bly hy die ongekunstelde oud-Flecha-soldaat uit die oorlogsgeteisterde Angola, die huidige houtverkenner vir die man van Pietersburg. Voor Pappa is dit die rol wat hy teenoor die doktor moet inneem. Hy groet hom dus in Portugees: “Bom dia, Senhor!” en is verbaas om te hoor dat die doktor self in vlot Portugees antwoord. Rodriguez se aanvanklike indrukke van die doktor is baie positief. Ten spyte van die man se ritse grade, sy akademiese rangtekens, kom hy ontspanne en gemaklik voor. Die doktor moet al in sy laat middeljare wees, maar lyk nog fiks en gesond. Sy hare is sonder ’n sweem van grysheid; dig en rooiblond met ’n slierterige kuif wat skeef oor sy voorkop geplak sit, aangehelp deur die Mosambiekse hitte en die laag sweet op sy vel. Hy’t die tipiese rooi vel van die Europeër. Hy dra ’n informele blou gholfhemp met strepies op en ’n safari-tipe halfmas-kortbroek. Sy sokkies sit op die Duitse manier opgetrek teen sy enkels. Daar’s ’n paar sterk stapsandale aan sy voete. Hy dra nie ’n hoed nie. Hy dra ook nie bril nie. Sy oë is blou en lyk of hulle in staat is om indringend te kyk. Rodriguez kan sien die doktor en Pappa werk al ’n tyd lank saam. Hulle sit daar soos ou vriende en korswil met mekaar se swakhede. Daar is niks ampteliks om oor te gesels nie, dis bloot ’n sosiale geleentheid. Pappa het selfs ’n pakkie SuidAfrikaanse koekies laat oopskeur om saam met die oorsoet koppies tee te geniet. Die doktor het ’n aweregse soort humor, vol Duitse voorbarigheid, wat vir sowel Rodriguez as Pappa in ’n goeie luim plaas. Pappa verstaan Engels goed, dus wissel hulle die voertaal gemaklik af, na aanleiding van die luim van die oomblik, en die aard van die spitsvondigheid. “Jy sê jy’s die arrow van Parow?” korswil die doktor byvoorbeeld na aanleiding van Rodriguez se oud-Flecha status. “Die pyl van Vanderbijl!” kap Rodriguez terug, in Afrikaans. Hy is bly om te sien dat die doktor ’n bietjie Afrikaans ook verstaan. Hy is gou beïndruk met die man se intelligensie. Bedrewenheid met tale was nog altyd vir Rodriguez ’n belangrike teken van menslike intelligensie. “Julle moet my leer Afrikaans praat,” sê Pappa. “Ek wil hoor wat Pik en PW vir mekaar sê as hulle so agteraf fluister!”

“Ek neem dit op my,” sê Rodriguez. Elke oomblik wat hy meer vertroulik met die Renamo-hoof kan raak, is ’n oomblik gewonne vir die saak. “Nou maar reg,” sê Pappa. Dis vir hom self lekker om bietjie weg te kom van die oorlog af, van die verantwoordelikhede van besluitneming. Hy voel geborge hier in die basis, ver weg van Frelimo en die beskawing. Hier kan hy ontspan. Dis presies waarom die doctore vir Rodriguez hier laat plaas het: om vir Pappa in sy mees ontvanklike oomblikke te betrap. Dit lyk vir hom asof die base tog reg was oor die Rodriguez-karakter. Hy’s wel jonk, maar hy het ’n natuurlike, gemaklike manier van omgang met mense, of dit nou met die president self is, of met die diensmeisie onder die boom, of met die potsierlike klein lyfwag wat geweer-gereed agter die generaal staan. Die mannetjie wat hulle Gaspar noem. “Ek sou graag weer met u wou gesels oor u persepsie van die toekoms van Mosambiek,” sê Rodriguez in ’n stadium vir die doktor. Hy sê dit natuurlik bloot met die oog op die fiktiewe houtbedryf. “Nee, ons moet definitief kontak hou. Dis vir my interessant dat iemand soos jy bereid is om so diep in die bos te kom woon. Ek sou graag later jou mening oor ’n paar dinge wou toets, as jy eers goed gevestig is in die omgewing.” “Nee, dis goed.” “Ek en die doctore het ’n paar sake om oor te gesels,” sê Pappa later. “Nou maar dan verskoon ek my,” sê Rodriguez. Hy is heeltemal tevrede met wat bereik is. Hy en die doktor het mekaar persoonlik te siene gehad. Winterfeldt kon merk dat hy reeds ’n gerekende posisie in die basis het. En Pappa het self die pad oopgemaak vir verdere “vriendskaplike kontak” tussen hom die doktor. Hy moet tog onthou om dit met Alfinette uit te klaar voor Pappa weer vertrek.

18

Rodriguez weet dit nie, maar Pappa het vir Matos opdrag gegee om hom deur ’n vuurdoop te sit. Te kyk van watter staal Rodriguez gemaak is. “Ek hoor jy soek hout?” sê Matos dus vir hom op ’n dag. “Ja, goeie hout.” “Jy mors jou tyd. Die geld is in edelstene.” Rodriguez is dadelik geïnteresseerd. Hy ken die goedjies uit Usakos se dae, daar uit die Spitskoppe: “Watse edelstene?” “Diamante … maar meer nog toermalyn: akwamaryn, blue sky, groen-smarag.” “Hmmm?” “Ons het ’n myn ’n ent hiervandaan. ’n Blou toermalynmyn, en ’n baie skaars soort smarag. Wil jy gaan kyk?” “Ek weet nie regtig nie,” Rodriguez is nie seker hoe hy moet antwoord nie. Hy wil nie gierig klink nie. Hy soek dus vir ’n leidraad in die generaal se oë, voor hy antwoord. Hy glo tog dat hy aanmoediging sien. “Goed, kom ons gaan. Hoe ver is dit?” “So twee, drie weke se stap.” “Shit!” Hy sê dit in Engels, herhaal dit dan dadelik in Portugees: “Merda!” Matos lag. “Jy is mos fiks!” “Ons kan gaan!” Hy laat hom nie maklik deur ’n uitdaging stuit nie. Matos neem vir Gaspar saam op die tog. Rodriguez weet nie dat Pappa hulle opdrag gegee het om die Russe wat veronderstel is om die myn te bedryf, die myningenieur en sy helpers, ’n bietjie te gaan skrikmaak nie. Dis sommer ’n

paar vlieë met een klap. Toets vir Rodriguez. Kyk of hy die punch kan vat. Maak seker van watter staal hy gemaak is. Check op op die Russe. Maak seker dat hulle nog die goeie pad bly stap. Nie allerhande soorte kak aanjaag nie. Die plan is om vanaf Massala, oor die Zambezi, Malawi-langs, na die Alto Molokwe te stap. Die Alto Molokwe is ’n digbewoonde gebied in die Zambeziaprovinsie van Mosambiek. Voetlangs is dit baie ver van Massala af, meer as vierhonderd kilometer. Op die krygskaarte wat Rodriguez in die ops-kamer bekyk, is die areas van hoë digtheid-bewoning duidelik sigbaar. Al is dit ’n Renamo-vesting, voel Rodriguez dat hulle veiligheidshalwe wyd om swaar menslike teenwoordigheid moet hou. Dit sal ’n ompad van ’n ekstra dag of twee beteken. Hulle kan nooit genoeg kos saamdra vir die hele tog nie, maar Matos belowe dat hulle op die steun van die plaaslike bevolking kan reken. Matos dra ’n Makarov-pistool in ’n netjiese pistoolsak van leer. Rodriguez het net sy jagmes in die skede aan sy broekgordel. Dit gaan hom nie veel baat om meneer soldaat te speel nie. Hy het al geleer dat die verkyker nutteloos is hier in die woud. Nêrens sien mens verder as die naaste omringende bome nie. Hy laat dit dus by die huis. Hy vat nie eers ekstra klere nie, net ’n paar blikkies proviand in sy rugsak, en ’n bottel water. Gaspar dra, soos gewoonlik, sy AK-geweer. Hy het dit met bloed en moeite verwerf. Dis al byna deel van sy liggaam. Hy gee dit nie sommer af nie. Twee vreemde soldate gaan saam. Rodriguez wou graag hê dat Kwelo hulle vergesel. Hy het van die mollige lyfwag se skewe soort humor leer hou, sy skertsery en poetsbakkery. Kwelo was self opgewonde. Hy’t al baie van die myne gehoor, maar dit nog nooit gesien nie. Gaspar het geweier. Hy het nie baie woorde gemors nie, net eenvoudig sy geweerloop in Kwelo se maag gedruk, en gesê: “Met dié vet pens! Hu-u!” Rodriguez wou nie vir Gaspar teengaan nie en het dus maar vir Kwelo opdrag gegee om na die makoue om te sien. Hulle is oor bietjie meer as ’n maand weer terug in die kamp, as alles goed gaan. “Sorg vir kos en vir skoon water elke dag!” het hy gesê, maar klaar geweet dat Kwelo te lui is om hom veel aan dié soort aanmaning te steur. Matos stap voor, om die roete aan te wys, dan Rodriguez. Gaspar is heel agter, om ’n oog oor die ander te hou. Matos hou sy oog op die son.

Hulle stap van ligdag tot sononder, byna sonder om te rus. Saans wikkel hulle die rugsakke van hulle skouers af en skuif met die rûe teen ’n boomstam af, vanuit die staan- na die sittende posisie. Hulle sit nog ’n paar oomblikke woordeloos na die sakkende skemer en kyk, dop dan skuins om en slaap. Die eerste lig wek hulle die volgende dag. Opstaan. Pis. ’n Vinnige sluk water. Rugsakke op. Stap. Hulle stap aanvanklike direk oos van die basis af. Hulle plan is om die hoofpad tussen Maringué en Canxixe in die nag oor te steek. Hier sal hulle hulle spore met takke doodvee. Hulle kan dit nie waag om openlik te duidelik oor die hoofpaaie en naby mense en hul bedrywigheid te beweeg nie. Die bos behoort aan Renamo. Frelimo speel nog baas in die dorpe en die stede en op die hoofpaaie. Sedert die onttrekking van die Suid-Afrikaanse lugmag het Frelimo bykans permanent opsporingsvliegtuie in die lug wat alle beweging rapporteer. Dit sal ook verander as Pappa sy sin kry. Die eerste paar dae bly die omgewing plat en sonder onderskeibare kenmerke. Net bome, bome, bome, en bos, kilometer op kilometer. Hulle stap ritmies en met leë gedagtes voort, die een in die ander se voetspore. Later loop hulle reuse lappe kaal afgebrande veld binne. Net pikswart hitte en geen skaduwee. Dis duidelik dat die oorlog ook hier kom draai het.

19

Na enkele dae se stap, bereik hulle die Zambezi. Rodriguez voel ’n stuwing van nostalgie wanneer hy die magtige rivier na soveel jare weer sien, die massiewe ruisende bruin rivier met sy draaikolke, sy kolle drywende watergras en swygsame krokodille, die kreunende seekoeie in die rietruigtes. Matos het, uit vorige ervaring, pylreguit deur die landskap na ’n spesifieke oewerdorpie gemik. “Ons kan nie waag om die brug by Vila de Sena of die pont by Caia te gebruik nie,” het hy reeds vroeër op die tog gewaarsku. Hy mik dus met hulle na ’n punt iewers tussen dié twee plekke, ’n klein nedersetting, weggesteek tussen digte oewerbos. Hier groet die dorpsinwoners hom reeds van ver, die vroue met ’n “hoeloeloeloe!” en die mans met ’n meer bedeesde “Generaal! Generaal!” Hy’s duidelik ’n gewilde en wydbekende figuur in hierdie omstreke. Rodriguez is bly dat hy deel is van die spesifieke ekspedisie, en g’n ander nie. “Ons wil oor,” sê die generaal, met ’n vingerswaai na vore. Dit neem die dorpenaars nie lank om ’n hele vloot kano’s bymekaar te maak nie. Die kano’s is uit uitgeholde boomstompe vervaardig en word plaaslik “mekoro” genoem, in die meervoud. Dis dieselfde kano’s wat Rodriguez in sy Caprivi-dae geken het, daar “mikolo” genoem. Wys jou hoe klein die wêreld is, dink hy. Tog voel hy steeds verdwaald, op vreemdelinge se goedgunstigheid aangewese. Die kanovaarders neem hulle in ’n sproeireën van spane oor na die ander kant. Dis ’n ver roei. Die Zambezi is nie verniet een van die breedste riviere in Afrika nie. Livingstone en Speke het self byna hulle lewens hier verloor met hulle primitiewe opvoubare bote. Ten spyte van die gevaar, kan Rodriguez nie anders as om die gespierde jong roeiers te bewonder vir hulle waagmoed nie. Die sweet glinster op die bolywe en arms. Baie roei duidelik bloot vir die plesier saam, en om die beroemde generaal te sien, die wit man daarby. Rodriguez raak met die punte van sy vingers aan die stil vloeiende bruin water,

steek sy hand stadig dieper in die water in. Die rivier vloei warm en stroperig teen sy handpalm en kneukels. Dis ’n lewende verskynsel. Dis die are van die aarde self, hierdie ding wat hy teen sy hand voel klop. Die roeiers het ’n spesifieke lied wat hulle op ritmiese maatslag bly sing, die hele breedte van die rivier oor. Dit klink na iets soos “tunaomba nyeupe ya mtu na kukesha mpya”. Toe Rodriguez vir Matos oor sy skouer heen daarna uitvra, sê die generaal dat dit ’n pryslied is vir die “dapper wit man met die blinknuwe horlosie”. Sy horlosie is glad nie so nuut nie, maar as Rodriguez tussen die druppels water na sy voorarm toe afkyk, kan hy goed besef hoe bevoorreg hy vir die jong roeiers met hulle kaal bolywe en skrapse lendedoeke moet voorkom. Die roeiers laai hulle op die oorkantste oewer af en roep met uitbundige stemme totsiens. Rodriguez is meteens jaloers op die vrolike jong mans, wat so in ’n groep van vriende heen en weer in ’n sproeireën van spane oor ’n magtige rivier kan roei. Elke dag met ritmiese reëlmaat kan uiting gee aan die bruising van energie wat in hulle liggame opgesluit lê. Sonder bekommernis, sonder gewete. Hier diep in die woud aan die wal van die rivier.

20

Teen die tweede week kan Rodriguez die eerste heuwels op die horison blou tussen die bome sien uitsteek. Dis ’n welkome gesig. So asof die aarde tog aktief teenwoordig is in die heelal. Nie net maar doelloos bly rondtol in ’n vae blougroen swewing van niksheid nie. Dit het vir hom al begin voel asof hy volledig voeling met die werklikheid aan die verloor was, verdwaald in hierdie laagland van woude. Die heuwels is die teken dat hulle teen die binnelandse plato opbeweeg. Die roete raak nou vinnig steiler. Tog stap Matos g’n stuk stadiger nie. Rodriguez voel hoe sy longe teen die swaartekrag beur. Hy konsentreer daarop om stadig en diep asem te haal. Hy dink weer aan sy weermagdae terug, die jong 32 Bataljonsoldaat, voor die landmynvoorval. Jonk. Fiks. Gesond. Onstuitbaar. Albei ore wat hoor. Sy arms glad en sonder littekens. Dis hierdie gedagtes wat hom help om tree vir tree saam met die Renamo-vegters te bly stap. “Dis die berg Mulanje wat ons daar voor sien,” sê Matos op ’n dag. “Is dit ons mikpunt?” “Ons het nog skaars begin. Ons stap maar bietjie langer as ’n week.” “Hmm.” Rodriguez is dadelik spyt dat hy gevra het. “Dis in Malawi. Die hoogste berg in daardie land. Ons kruis die Malawi-grens. Stap so ver moontlik in Malawiese grondgebied. Daar’s nie oorlog nie. Ons kyk hoe ver ons kom.” “Klink goed.” Na twee weke se stap wys Matos met die swaai van die arm na die verre horison: “Daar ver agter in die bloute, kan ’n mens die berg Namuli net-net sien uitsteek. Dis darem al nader aan ons eindpunt. Ons gaan daardeur.”

“Mooi!” Daar is genoeg water in die riviertjies en spruite wat hulle oorsteek om hulle aan die lewe te hou. Die paar blikkies kos in die rugsakke is egter gou opgeëet. Hulle het geen ander opsie om elke nou en dan by ’n plaaslike nedersetting aan te gaan om vir kos te vra nie. Rodriguez hou niks van die idee nie. Hy was goed weggesteek in die Massala-basis, en waar ook al elders in die skuiling van die bos. Waar hy nou al meer verplig is om sy gesig te wys, raak die kanse dat allerhande stories oor hom die vrye loop sal begin neem al groter. Hy kan nie dink dat sy teenwoordigheid nie iewers vorentoe op die verkeerde plekke gerapporteer sal word nie. In baie dorpies is daar kinders wat nog nooit ’n wit mens gesien het nie. Elke aand drom daar ’n skare saam om na die wit man te kom kyk. Rodriguez laat dit hom teësinnig geval. Dis gevaarlik, maar dalk werk dit tog wel tot sy voordeel. Matos besef ook die gevaar. Hy laat hulle nie toe om meer as eenmaal elke ongeveer twee dae, gewoonlik eers saans kort na donker, by ’n nedersetting in te stap om voorrade aan te vul nie. Hulle lê ook eers lank en verspied vanuit die struikgewas, voordat hulle opstaan en nadergaan, die wapens gereed. Hier sluk hulle vinnig ’n bord kos af, die inwoners grootoog en verstom aan die toekyk, voordat hulle weer die nag in verdwyn: “Viva Renamo! Viva!” roep Matos met die wegstap, sy pistool in die lug. “Viva!” brom die dorpenaars verskraal en onseker terug. Soms gaan baie dae verby voor hulle ’n geskikte nedersetting raakloop. Die kos is buitendien ook maar eina. Dieselfde ou soort stapelvoedsel van die arm mense: kassawe, mielies, bone. Rodriguez is al so gatvol daarvoor, hy kry dit beswaarlik gesluk. Maar hy weet hy moet eet. Hy kan voel hoe sy kragte dag na dag minder raak. Hy vryf oor sy ribbes en kan voel hoe hy elke dag al hoe meer uitteer en verskraal. Die ander ook. Gaspar se kop, buitendien altyd te groot vir sy lyf, kry nou ’n byna gedrogtelike prominensie soos die wange uitdroog, die voorkop teen die haarlyn stu, die wangbene al hoe meer prominent begin staan aan weerskante van die groot grynslag van ’n mond. Rodriguez sien nêrens uiterlike tekens dat hulle heen en weer oor die MalawiMosambiek-grens beweeg nie. Tog verseker Matos hom dat hulle wel so maak. Hulle kan nou die berg Namuli duidelik voor hulle sien lê. Dis nou nie meer net ’n vae waas in die verte nie. Die berg stoot met ruwe kranse uit die omringende bosveld uit op. Hoog bo-op die spits, as die wolke daar rondom lig en die lug

blou deurbreek, het die berg ’n kaal kop van prominente gladde graniet, nes die kop van ’n ouman. Rodriguez sink dadelik terug in sy kinderdae-ervaring van Die Skim en sy skedel-woonplek. Hier stap hy nou, nie veel anders nie, die uitgeteerde oorblyfsels van ’n man. Sal hy betyds vir sy Volk tot redding kan kom? Hulle het die woud agtergelaat en beweeg deur heelwat oper terrein. Die voël- en dierelewe is nou heelwat meer aktief as in die kuswoude. Oral hoor Rodriguez opbeurende voëlgeluide vanuit die toppe van die bome. Hy sien neushoringvoëls en troupante op ligte vlerke teen stukke blou lug sweef. In die bos tril tarentale. Hulle sien nog geen wilde diere nie, maar kry wel die spore van die nagtelike bewegings van wildsbokke, luiperds en aardwolwe. Die diere het hier duidelik geleer om uit sig te bly. Dis oorlogstoestande oral. Hier en daar kan Rodriguez sien hoe bome van ’n heel ander tipe tussen die ou bekende bome van die laaglandwoude deur gevestig staan. Hy vra na die name en is aangenaam verras met hoe mooi hierdie name klink as Matos dit vir hom in ’n mengsel van Portugees, Swahili en Si-shona van sy tong laat af rol: sandalo, pau-ferro, pau-rosa, chanfuta, jambirre, mecrusse, monzo, umbila. “Ek dog jy’s ’n houtman?” vra Matos, as Rodriguez dom lyk. “Nee, ek is maar net hier om te leer.” Matos glimlag. Hy is bekend as een van die wreedste generaals in Pappa se leër. Pappa gebruik hom dikwels om die bevolking die skrik op die lyf te ja. Hy skroom nie om ’n verdagte summier ’n koeël deur die kop te ja nie. Hy het dit al dikwels gedoen. Tussen die ander generaals word hy as die mees ervare en die mees onverskrokke gereken. Tog het hy van die wit man leer hou. Rodriguez is partykeer so hoogs naïef. Dis ’n godswonder dat hy tot dusver oorleef het. Wel, hy’s juis nou saam om getoets te word. Die week of so wat verby is, wys hy goed genoeg sy staal. Matos sien uit daarna dat die wit man die toets tot aan die einde slaag. Hy voel verantwoordelik vir hom, sien hom as ’n soort protégé, ’n opvolger selfs. “In die oudae was dit vrot van die leeus hier,” sê Matos. “So?” “Net hier, in hierdie omgewing, het daar vroeg in die eeu twee mensvreters gebly

wat eenkeer een-en-twintig mense binne twee weke opgevreet het.” “Mãe de Deus!” “Ja-nee.” Hulle beweeg stadig aan die suidekant van die lang string eilandberge af. Eers Namuli, en oos daarvan, ver weg op die blou horison, die Monte Polaisse, Monte Murrucula, Monte Tiquile en Chacamitala, die reeks bekend as die Entre Rios, “Tussen-die-Riviere”, net so formidabel, net so bar. Dis Matos wat vir Rodriguez die name en plekke gee. Gaspar en die ander twee soldate is nog nie so ervare met die landskap nie. Dis die eerste keer wat die twee nuwe soldate hierlangs kom. Matos beplan altyd sy lang togte so, met nuwe rekrute. Dit hou hulle afhanklik van sy oriënteringsvernuf. Verseker dat hulle nie dros nie. Gaspar self was een maal tevore by die myne. Pappa het hom gestuur, soos nou. Maar die pad soontoe het vir hom toe min saak gemaak, nes nou. Die werk wat voorlê, begin vir hom eers by die myn. Hy stap dus sonder enige teken van belangstelling voort. Elke nou en dan, onverwags, gee hy ’n enigmatiese, skerp, donker fluit, net om hulle hele patrollie behoorlik die skrik op die lyf te ja, Matos inkluis. Maar die grootste gedeelte van die tyd stap hy, asof gehipnotiseer, in homself gekeer, die kop geknak. Die kort outomatiese geweer swaai ritmies aan sy skouer, met die loop na onder. Rodriguez wens hy kon weet waaroor die jong soldaat aan die dink is, watter momente uit sy verlede deur die man se gedagtes spoel. Hy weet dat Gaspar hom glad nie aan vroumense steur nie. Selfs in die basis het hy geen spesiale soetliefie nie. Altyd onbetrokke. Eenkant. Afsydig. “Geniet jy die omgewing?” vra Matos. “Goeie fok!” sis Rodriguez tussen droë lippe deur. Matos lag net. Op die uiterlike beskou, lyk dit nie of die lang uitmergeling hom veel pla nie. Hy lyk nog net so fiks en seningrig soos altyd, net so regop, korrek, militêr. ’n Ware generaal. Rodriguez kyk elke dag met ’n groter mate van bewondering na die man. Kan hy werklik so taai wees as wat hy voorkom, so ongepla deur ontbering en gevaar? Met sulke mense wen Renamo die oorlog! Dis gewis!

Vir Rodriguez voel dit asof hulle nooit gaan ophou stap nie. Dalk kan hy nie meer ophou nie, verbeel hy hom – die ritme, die reëlmaat reeds so in sy lyf ingestamp dat dit deel geword het van sy fisiologie, die binnewerke van sy liggaam, sy brein se denkpatroon, die ondergrond van sy bewussyn. Snags, buitendien, as hy hoop om diep en ongepla te slaap, ’n slag behoorlik uit te rus, dan bly sy brein weerbarstig in sy skedel klop, absoluut en tot-skreeuens-toe onwillig om te gaan lê. In sy onrustige drome is Rodriguez ’n donkie wat swaar kalbasse vol dikmelk oor moeilike paaie dra, ’n weefwiel wat onophoudelik aan ’n stuk growwe weefdraad spin, ’n roeiende galeislaaf in ’n Romeinse skip, die galeimeester wat met ’n lang karwats op en af tussen die roeiers deur stap, om slae uit te deel, ’n trom wat, onophoudelik soos ’n hartklop, bly dreun.

21

Na byna drie weke se volstoom stap bereik hulle weer ’n stewige rivier, nou wel nie so vreesaanjaend soos die Zambezi nie, maar tog ’n sterk, diepvloeiende stroom. Matos sit sy rugsak op die wal neer, asof hy gereedmaak om oor te gaan. Rodriguez kan maar net die kop skud. Hulle moes tot hier toe op die tog verskeie riviere oorsteek, swem-swem, of met die sakke op die kop tot teen die nekke in water. Party was wel byna net so breed en sterk soos hierdie een, maar toe was hulle eie kragte nog heelwat meer. Nou, so uitgemergel en uitgeput na die lang staptog, kan Rodriguez hom beswaarlik voorstel dat hulle hierdie een sal baasraak. Nou maar wat de donner dan ook al! Hy is reeds so afgetakel en verwese dat hy bitter min bodder. Kom wat wil! sê hy vir homself. Matos beduie vir hom en Gaspar om by die rugsakke te wag. Hy en die twee nuwe soldate verdwyn teen die rivieroewer af, in die digte struikgewas in. Kort voor lank kom hulle met twee kano’s teruggevaar. Rodriguez sit met sy kop tussen sy knieë, volkome verslae en moeg. Al die weke se stap. Hy hoor hulle nie aankom nie, so saggies roei hulle. Die kolking van die sterk vloeiende rivier stoot teen sy brein, dié se moeë stulpings aan. Dit raak ’n stadig draaiende kolking van rivierwater, menslike harsings en liggaamsvog. Die bruin rivier is nog steeds in die balle van sy oë vasgevang. Selfs met die kop op die knieë spoel die malende bruin water steeds in sy sigveld rond. Eers toe hy Gaspar langs hom hoor kug, kyk hy op. Die generaal sit voor die roeiende soldaat op die boom van die voorste boot. Agter hulle kom die ander een. Die soldate sit op die knieë en roei met ’n kort, plat spaan elk. Hulle steek die spaan afwisselend, eers links, dan regs, in die bruin water in. Is ons veronderstel om met daai goed oor te gaan? vra Rodriguez homself af. Die kano’s is die eienaardigste parodie van wat veronderstel is om ’n boot te wees. Rodriguez het nog nooit sulke gevaartes gesien nie. Albei van hulle. Die

hele bedryf is van vel en takke aanmekaar geslaan, glad nie eers netjies styfgespan of behoorlik gevoeg nie. Niks anders as ’n beesvel wat oor die geraamte van ’n boom getrek is nie. “Merda!” sê Rodriguez toe Matos binne praatafstand kom. Die generaal grinnik bloot. “Klim!” sê hy en wys vir Rodriguez na die agterste boot. “Is ons hier?’ vra Rodriguez. “Het ons aangekom?” Die generaal antwoord nie, knik bloot skuinsweg met die kop in die rigting van die boot, vir Rodriguez om te klim. Vir Gaspar maak hy plek tussen sy knieë. Hulle kom tog makliker oor die weg as wat Rodriguez gevrees het. Matos beduie vir sy roeier om nie met die rivier te baklei nie. Net stadig met die stroom af te werk na die oorkantste wal toe. Die tweede kano volg ’n paar meter na agter. Die roeiers span hulleself glad nie vreeslik in nie. Dis asof die rivier op sy eie met hulle op pad is na die oorkantste wal. “Baie bloed al hier af,” sê Matos uit die voorste boot. Rodriguez is so gehipnotiseer betrokke, so gemoeid met die water wat louwarm teen die vel van die bote aandruk, dat hy nie eers dink om te vra wat die generaal bedoel nie. Aan die oorkant trek hulle die velbote onder oorhangende takke in, uit sig van die wal, en dop hulle om, met die romp na bo. Die bote smelt byna perfek met die natuurlike omgewing saam. Rodriguez is verbaas om te sien hoe min water daar werklik in die primitiewe bote in gelek het, byna niks. Hulle stap van hier af stadig langs ’n smal stroompie snelvloeiende water af. Dit ruis met ’n vrolike kabbeling oor skoon, ronde klippe. Die varings, riete, palmiete en ander watergebonde plante groei welig al langs die stroom. Kortkort buk Rodriguez om te drink. Die water is kristalhelder en soet. Dis die lekkerste water wat hy nog ooit gedrink het, verbeel hy hom. Dis vir hom eienaardig dat die ander vier nie drink nie. Hulle stap, om die waarheid te sê, in gespanne houding voort, tree vir versigtige tree, die oë gedurig op die bos voor en rondom hulle. Meteens is daar ’n magdom klein figure aan weerskante van hulle in die digte plantegroei. Dit kwetter en kweel, skree bevele uit, rig geweerlope, spiese, pyle-

en-boë oraloor. Baie is kaal, of ten minste kaalbolyf, ander dra vel-skorte of sarongrompe van syagtige materiaal. Rodriguez is aanvanklik onder die indruk dat dit die een of ander pigmeë-groep is, maar kom gou agter dis kindersoldate. “É o general!” klink dit nou oral na weerskante, toe hulle vir Matos herken. Rodriguez kan baie goed sien dat hy nooit sonder die generaal se teenwoordigheid lewend hier uit sou kom nie. Noudat die kindersoldate bewus is van hulle identiteit, verloor hulle alle terughoudendheid. Hulle kom dig teenaan hom stap en trek aan Rodriguez se hemp. Een of twee van die mees voorbariges kom klamp hulle aan die generaal se bobene vas, vryf die wange teen die materiaal van sy uniform. “Dis die kinders wat die myn oppas,” lig Matos vir Rodriguez in. “So?” Matos loop met die kop na onder gedraai om die kinders in die oog te hou. Hy vra indringend uit na die een of ander saak. Rodriguez hoor die woord “Russos, Russos” kort-kort in die gesprek tussen die generaal en die kindersoldate opklink. Dit moet die Russe wees van wie hulle praat. “Ons het ’n probleem hier,” sê Matos vir hom. “Wat?” Die generaal antwoord egter nie. Stap nou bloot woordeloos aan, sy hele houding intens na vore gerig. Rodriguez hoor ’n ritmiese meganiese geskommel ’n ent voor hulle in die ruigte. Dan stap hulle in die oopte uit. Daar is ’n reuse gat in die aarde gegrawe. Dis seker maklik tweehonderd meter breed. Van waar Rodriguez staan kan hy nie die bodem sien nie. Dis die myn. “Ons gaan daar af,” sê Matos. Rodriguez kyk om hom rond. ’n Paar grashutte, dieselfde tipe as in die basis, staan hier en daar onder die bome verspreid. Eenkant is ’n paar kindersoldate besig om die een of ander sorteertafel met die hande heen en weer te skommel. ’n Blanke man staan met sy rug na hulle gekeer, sy oë op die siwwe van die tafel

gerig. “Is dit een van die Russe?” vra Rodriguez. “Hmm.” Die Rus moes bewus geword het van hulle aankoms. Hy draai om, en groet vanaf ’n afstand met ’n handgebaar. Matos groet nie terug nie. Die generaal beduie hulle na ’n punt op die rand van die uitgrawing. Dis die ingang na die myn. Van hier af kan Rodriguez die bodem sien. Dis seker by die honderd meter diep, so ver hy kan skat. Mynwerkers grawe soos rysmiere onder in die stof rond, potsierlike figuurtjies in die diepte. ’n Lang sirkelpad draai gaandeweg al hoe dieper in die myn in, reg rondom die buiterand van die uitgrawing. Matos begin hierin afstap, die leier van die kindersoldate voor hom uit. Rodriguez, Gaspar en die twee volwasse soldate volg. Die ander soldaatjies streep belangrik agter hulle aan. Kort-kort moet hulle plek maak vir stofbedekte kinders wat met bondels vol klip en grond in nette uit palmvesel gevleg teen die wande uit na boontoe op pad is. Die swaar bondels swaai skaars gebalanseerd op die koppe en dun nekke van die beurende kinders. Woordeloos en sonder om na die kante te kyk, gaan die na-bobeurende massa kinders by hulle verby. ’n Paar keer draai Rodriguez gevaarlik na aan die rand, die slingerende prosessie draers van onder uit die dieptes wat rakelings by hom verby skuur. Hulle sirkel vir ’n volle halfuur wyd rondom die myn voordat hulle die bodem bereik. Hier is dit ’n hele bedrywigheid. Kinders by die honderde is besig om met koevoete, pikke en grawe oral in die wande van die myn te karring. Hulle kyk nie op van hulle werk af nie, die gesigte ernstig voor hulle op die rotswande gerig. Stukke klip en rots breek met tussenposes uit die wande los en stort in walms stof op die mynvloer neer. Iewers is ’n petrol-kragopwekker aan die brul, en hamer ’n jackhammer met oorverdowende geraas. Kinders in harnasse van rou rieme kom met houtsleë agter hulle aangesleep om die stukke losgebreekte rots te laai. Van daar af word dit na die middel van die groef getrek, waar Rodriguez verdere intense aktiwiteite kan opmerk. Twee wit mans kom uit die stof en geskarrel nader gestap. Uit die Slawiese hoekigheid van hulle gelaatstrekke lei Rodriguez af dat dit die ander Russe moet wees. Hulle groet met strak gesigte bo die lawaai uit en beduie na bo.

Matos knik instemmend. “Tonight,” sê hy in Engels, hard genoeg bo die geraas om gehoor te word. “Kom ons gaan boontoe,” sê Matos in Rodriguez se oor. “Ek wou jou net kom wys wat hier onder aangaan.” As Rodriguez opkyk, sien hy die bloublink skyf van die lug ver bo hulle koppe dryf, asof losgemaak van sy basis van tyd en ruimte. Hulle val in die prosessie van kinderdraers in vir die terugkeer na die oppervlak. Die wind het nou iewers daar bo rond opgesteek en slierte daarvan mik met rukke en stote in die myngat af. Dit lig die stof in ’n wasige gordyn teen die skerp wande uit. Hulle stap dus in ’n vae onsekerheid van sig saam met die swoegende kinders teen die myn se hoogtes uit, die sirkelpad langs, tree vir stadige tree. Die kinders gee hulle nie kans om verby te kom nie. Die sig is buitendien so vaal en onseker dat hulle dit nie nader aan die rand kan waag nie. Dis ’n versoberende ervaring, die klein, steierende figuurtjies in die stofwalms, die onsekerheid van die sig, die duiselingwekkende hoogtes so naby hulle, die geklop van die jackhammers asof uit die dieptes van die ondergrond, uit die hel self. Of ten minste die Purgatorium voor die hel. Rodriguez byt met skurwe tande en tong aan die stofneerslag in sy mond. Dit voel vir hom asof hy geen asem kry nie. Hierdie is die kwaaiste deel van die hele roete, van die weke lank se stap. Hy moenie nou staan en moed opgee nie. Vir wat het Matos hulle ook nou in die myngat in laat bliksem! Hy konsentreer op die donker figure voor hom en sorg dat hy in die uitgetrapte voetpad bly. Hy weet nie eers meer of die ander voor of agter hom is nie. Hulle kom tog bo uit. Hier stap Matos reguit na die koelte van ’n ruim grasafdak toe. Rodriguez vee die stofaanpaksels met die rugkant van sy hand van sy lippe en tong af en mik agter Matos aan. Die generaal steek vir ’n oomblik vas en beduie vir die twee soldate om pad te gee. Gaspar kom outomaties saam met Rodriguez.

22

Dit moet ’n menasie van die een of ander aard wees, want daar is ’n tafel vir ses mense met kombuisstoele om gerangskik. ’n Dreunende kis-tipe vrieskas staan eenkant teen die latwerk van die muur. ’n Veerpyltjiebord is daarbo opgehang. Drie pyle sit nog, asof gegooi, in die kol, maar is waarskynlik eerder met die hand daar ingesteek. ’n Russiese rabotnitsa wag hulle in met bottels koue bier. Die rabotnitsa is ’n afgeremde middeljarige vrou met toutjieshare. Sy dra ’n donkergroen oorpak, en lyk vuil en gesweet, baie mannetjiesagtig. Die Rus wat hulle met die aankoms bo op die oppervlak by die wiegende sorteertafels gesien staan het, is ook teenwoordig. “Kom ons drink solank,” sê hy en lig die glas. “Die ander manne is nou-nou hier.” Sy naam is Igor. “Ura! Het julle genoeg bier?’ vra Matos hom. “Oorgenoeg. Die Guineër was laas week hier om te kom klippies haal.” “Hmm. Moussa. Die skelm! Ek sou graag die boeke wou sien,” sê Matos, meer beleefd as wat Rodriguez hom ken. “Ivan sal dit netnou kom wys.” Teen skemeraand keer die ander drie Russe uit die myn terug. Hulle skud Matos se hand en mompel hulle name in onduidelike taal aan Rodriguez. “Vertel my bietjie van hierdie myn,” sê Rodriguez, om die Russe op hulle gemak te stel. Vir hom kom hulle maar bra senuweeagtig voor. “Hmm … Ons haal hoofsaaklik akwamaryn hier uit, ’n werklik hoëkwaliteit steen. Dan’s hier soms smaragde tussenin. Maar ons reken nie daarop nie.” Rodriguez veronderstel dis die ingenieur self wat die woord doen. Hy’s die oudste van die groep, en lyk die intelligentste.

“Ek dog dis ’n toermalynmyn?” “Toermalyn is die basiese benaming. Ligblou toermalyn is akwamaryn – blue sky, soos die mense hom hierlangs noem. Groen toermalyn is smarag. Bloupers is tanzaniet. Dan kry mens nog ’n swarte ook, maar dis ’n basiese vorm, nie veel werd nie.” “Maar hiérdie stene is baie werd?” “Baie. Die beste. Kom ek gee gou vir jou die agtergrond. Die eerste toermalyn in Mosambiek is al in die 1960’s deur die Portugese ontdek, so ’n ent weg van hier af, by Paraiba naby Nampula, in die Alto Ligonha-gebied. Hulle het nie veel daarmee gedoen nie. Toe wou almal net diamante dra. Vandag word die Maculamyn se stene regdeur die wêreld se beste modehuise aangekoop: Evita Peroni, Tiffany & Company, Armani, Pala, waaraan jy kan dink.” “Is dit Macula hierdie?” Rodriguez sukkel steeds om die Russe se gutturale Engels uit te maak, maar kry tog die draad van die storie. “Ja, Macula. Jy’s reg. Die eerste klippies is hier in die omgewing rond deur jucca-wortel-boere ontdek, wat landerye aan die oopkrap was. So ’n oppervlakte-geskraap, as jy my vra. Hulle het besef die goed moet waarde hê. Hulle het dieper gegrawe. Gou-gou ’n hele spulletjie uitgehaal. Hulle het die klippies vir ’n paar Renamo-soldate gewys. Die pakkie is met die bostelegraaf deur na die president toe, Dhlakama self. Hy het sy kontakte begin intrek. ’n Malgas met die naam van Moussa Konate, wat al jare lank in Madagaskar in die edelsteenmynbedryf aan die werk was, het so ’n paar jaar terug hier betrokke geraak. Hy’t ’n klein pakkie van so sewe of agt kilogram in die VSA gaan verkoop en die mense daar was mal oor die kwaliteit. Nou is hierdie myn se klippies die wêreld oor gesog. Jy het self gesien hoe diep die gat is.” “En julle bewerk dit met die kindersoldate?” “Ons vat maar net wat Dhlakama vir ons aan-.” “Praat van Dhlakama, die generaal wil die boeke sien,” sê die vrou vir Ivan. Rodriguez neem aan dat sy die ingenieur se vrou is. Sy praat op ’n duidelik gemeensame toon met hom. “Nou kry dit vir ons.”

Die vrou stap dadelik op om die inskrywingsboek in een van die grashutte te gaan haal. Dis prosedure dat Matos, of een van die ander senior generaals, namens Pappa die boek teken as hulle besoek kom aflê by die myn. “Ons teken altyd die boek, dat Pappa kan opcheck,” sê Matos vir Rodriguez. “Dis hoekom ons hier is. Dis hoekom ons gestap het.” “Hmm.” Rodriguez laat glip ’n klein, niksseggende plofklank oor sy lippe. Dit kan van moegheid wees. Of van misnoeë. Die vrou kom terug met die boekie. Dis ’n eenvoudige Croxley-kwitansieboek met blou deurslagpapier. Die teenblaaie uit dieselfde boek word later weer gebruik as Moussa met Pappa afreken vir die edelstene. “Van hoeveel karaat praat ons in totaal?” Ivan steek sy hand uit vir die boek en blaai daardeur. “Dit lyk na ’n totaal van so honderd-en-twintig karaat wat hy laas hier weg het.” “Hoeveel pakkies sal dit wees?” vra Matos. “Hoe bedoel jy: pakkies?” “Die stene gaan mos in sulke klein pakkies uit as Moussa kom oplaai. Of is ek verkeerd?” Dis vir Rodriguez onduidelik waarom Matos nou so klem wil lê op die pakkies. “Dis so, laat ek sien, tien pakkies.” Verbeel Rodriguez hom, of bewe die ingenieur se stem? “Interessant.” Hulle sit by die reghoekige formica-tafel. Die vrou het vir die geleentheid ’n netjiese wit tafeldoek daaroor getrek. Dis ’n ou tafeldoek, kan Rodriguez sien, maar ten minste mooi skoon gewas. Skoner as enige van die Russe self. Nou ja, hulle kom darem ook direk uit die myn uit. ’n Mens kan nie anders verwag nie. Daar sit ’n Rus aan elke kopkant en twee aan die oorkant van die tafel. Die vrou staan tussen die tafel en die hut, gereed om bier aan te dra, wanneer daarvoor gevra word. Rodriguez en Matos sit langs mekaar aan die duskant. Gaspar leun

eenkant teen ’n boom met ’n stokkie in sy tande. Sy geweer hang oor sy skouer. Hy drink niks. Die twee ander soldate is deur die kinders opgeslurp en verkeer seker nou iewers by die kuierplekke saam met die oudstes van die jong meisies. Goed so, hulle het weke lank gestap tot hier. “Die kinders vertel my hulle het vir Moussa aan die ander kant van die rivier voorgekeer en die pakkies getel. Daar was ses-en-twintig. Kan dit wees?” “Die kinders lieg!” Ivan se gesig is rooi en sweterig. Hy praat nou met ’n oordrewe harde stem. “Ken jy nie jou Bybel nie? In kinders lê die waarheid, of so iets,” vra Matos hom. “O, ek het vergeet – julle Russe is mos almal ateïste! Lees nie die Bybel nie. Julle moet wakkerword: Daar is baie slim dinge in die Bybel geskryf. Soos: Jy mag nie steel nie.” Die Russe is doodstil. Hulle kyk af na die biere tussen hulle hande. “Of glo julle darem in die duiwel?” Ivan skud sy kop. “Ura, Menere!” sê Matos en lig sy glas na bo. Die Russe lig hulle glase met groot onwilligheid. “Ura!” sê hulle dofweg. Rodriguez is te verbaas om te drink. Matos het sy hand gelig en kyk half skuins oor sy rug in Gaspar se rigting. Rodriguez sien hoe Gaspar die stokkie tussen sy tande uithaal en wegskiet in die gras. Dan stap hy nader aan Matos, die outomatiese geweer nog steeds oor sy skouer gehaak. Hy kom teen die tafel tussen Rodriguez en Matos staan. “Huh?” sê hy. “Menere, vir oulaas!” sê Matos en lig weer sy glas. Hy gee ’n diep sluk en sit die glas met ’n hewige gebaar op die tafel neer. Dit klink soos ’n knal in die stil aandlug. Die bier spat wyd oor die tafelblad uit.

Gaspar het sy geweer in een beweging van sy skouer af geglip. Hy het nie eers nodig om dit te span nie. Dis klaar gespan. Hy het daarmee so gespan gereedgestaan. Met vier enkele, metodiese skote jaag hy ’n koeël deur elk van die Russe se kop. ’n Netjiese rooi ronde gat in die voorkoppe. Die Russe kry nie eers kans om hulle weg te stoot van die tafel af nie. Hulle sit met die bier nog net so in die hande. Ritmies klap die skote, nie eers baie hard nie. Dit maak bloot ’n skor blafgeluid teen Rodriguez se ore verby. So naby, op point-blank afstand. Die bloed skiet in fyn spatsels op die tafeldoek. Rodriguez kan voel hoe sy tande in sy kop aan die ratel gaan. Point-blank, point-blank, bly Rodriguez dink, asof die woorde as ’n soort inkantasie moet dien. Die vrou staan met oopgevalle mond by die ingang na die hut. “Mevrou, wil jy saamgaan terug Rusland toe?” vra Matos vir haar met ’n sagte, byna deernisvolle stem. Sy antwoord nie, begin net al hewiger bewe. Sy voel-voel met haar hande na die hutpaal agter haar rug. Dan sak sy stadig daarteen af. “Skiet haar,” sê Matos vir Gaspar. Gaspar stap wyd om die vier Russe, wat nou van hulle stoele afgegly het en uitgestrek op die warm sand lê, hulle gesigte met die netjiese koeëlgate in die voorkoppe na bo gerig, die oë wat wydgerek na die skemerbloutes staar. Hy gaan staan doodstil voor die sittende vrou staan en druk die geweerloop teen haar kop. “Njet! Njet!” prewel die vrou op Russies. Gaspar kyk ’n oomblik op om seker te maak dat hy nie kinders in die agtergrond raakskiet nie. Dan druk hy die sneller. Rodriguez het steeds sy glas ongedrinkte bier in sy hand, maar dit bewe nou so dat hy dit inderhaas moet neersit om dit nie te stort nie. “Shit!” sê hy onwillekeurig, op Engels. “Hou jy nie van die partytjie nie?” koggel Matos hom. “Dis maar kakkerig, moet ek sê! Nie juis bevorderlik vir die aptyt nie!”

“Die hele lewe is maar kakkerig, of hoe? Merda! Merda!” “Jy’s seker reg.” Rodriguez kry dit op die een of ander manier tog reg om sy stem normaal te hou wanneer hy antwoord, maar sy hande ruk nou so dat hy hulle inderhaas op sy skoot moet saamklamp om nie die wankelrige tafel onbedaarlik aan die skud te sit nie. “Ek weet ek is reg. Matos is altyd reg.”

23

Hulle rus twee dae lank in die kamp voor hulle die pad terug aanpak. Snags kry Rodriguez bitter min geslaap. Hy stoei maar gedurig met die toneel by die tafel. Oor en oor klap die skote. Hy self is die verraaier wat die finale prys moet betaal, die afrekeningsprys. Beelde van sy vrou en sy kinders bly draai in sy kop. Die generaal druk self die pistool teen hulle slape. Gaspar staan van eenkant af en kyk. Een vir een, duidelik hoorbaar in sy gedagtes, dreun die skote. Die koppe kantel. Daar is die aaklige rooi oopgaan van die monde, die lippe tap bloed en slym. Warm gloede slaan op sy wange uit. Hy kan dit oor sy vel voel spoel. Die druppels sweet pak op sy voorkop saam. Sy onderbroek trek krapperig in die waaie van sy bene op. As hy vies aan hulle vat, voel sy testikels vir hom oud en verrimpeld. Sy hemp sit taai aan sy bolyf vas. As hy hom probeer draai op die smal bed, voel dit asof sy eie hemp hom verwurg. Soggens by die koffietafel vra die generaal met groot smaak vir hom of hy goed geslaap het. “Ja, dankie, generaal,” is hy verplig om te antwoord. Matos laat die twee nuwe soldate agter om tydelik oor te vat waar die Russe verdwyn het. Pappa sal gou genoeg wel iemand nuuts werf. Daar is hordes uhuru-hoppers wat die wêreld vol op soek is na geld en avontuur. Daar sal wel ’n myner of twee in die pakkie wees. Vroeglig van die derde dag begin hulle terugstap. Rodriguez is bly om weg te kom van die plek, van sy eie verstrengelende gedagtes en sy walglike drome.

24

Toe Rodriguez so verskriklik dodelik siek geword het na sy terugkeer van die toermalynmyne af, het Alda hom met groot moeite versorg. Sy was byna gedurig by hom in die hut. Sy het langs hom op die bed gesit en sy gesig met ’n nat lap afgevee. Om hom rustig te hou, het sy saggies tussen haar tande deur ’n wiegelied gesing. Dit was ’n lied vir ’n klein kindjie. ’n Lied wat van ver uit haar kinderdae gekom het. Dit was in ’n vreemde taal. Rodriguez kon nie die woorde verstaan nie, maar hy kon hoor dat sy dit vir haarself bedoel. En vir hom, omdat hy so siek was. Hy kon die deernis daarin hoor. Deernis vir die een wat so na aan die dood gestaan het. Hy het sy arm bewerig na haar uitgesteek en aan haar wang geraak, sy vingers oor die brug van haar neus gestryk. Sy het sag geglimlag en die water spelerig in ’n fyn sproeireën met die vingerpunte in sy gesig geskiet. Gaspar het, in hierdie dae van koors en drogbeelde, ook nader aan Rodriguez gegroei. Dikwels was hy en Alda saam in Rodriguez se hut. Hy het styf teen Rodriguez op die bed kom lê, terwyl Alda voortgaan om die siek man af te spons, en met sy knieë bemoedigend teen Rodriguez se heupe gedruk. “Eina!” het Rodriguez dan gekreun, want sy vel was brandend van die koors en Gaspar se knieë maer en knobbelrig. “Jy moet gesond word,” het Gaspar gefluister, so sag dat Rodriguez skaars kon hoor. Rodriguez was regtig vrotsiek. Swaar malaria. Dit het by swartwaterkoors gaan draai. Hy was net by tye bewus van die ander se teenwoordigheid, Gaspar met sy dun knieë, Matos en Maia wat kom kyk of hulle vriend nog nie genoeg herstel het vir ’n potjie kaarte nie, die altyd teenwoordige Alda, Alda, Alda. Hy sien die blougroen van die omringende bos tussen die latwerk van die hut deur, ’n blougroen wat herinner aan die dieptes van die toermalynkristalle, as jy dit vlak voor die oë hou en stip daarin bly staar, die kosbare toermalyn waarvoor die Russe met hulle lewe geboet het, omdat hulle so gulsig was daarvoor. Die blougroen vertes wat sing soos die sonbesies in die hitte van die dag, in die dansende vlamme van die siekte in hom. Die suising van die wind deur die blare.

Die skaduwees. Die donker man wat geduldig wag. Hyself, Rodriguez, die soldaat vir sy volk, swetend en onrustig aan die rondrol op sy bed.

25

Toe Rodriguez uiteindelik uit die toermalynkoors ontwaak, is hy die held van die basis. Geen wit man in die onlangs bekende verlede het nog so ver gestap, so swaar gely onder die malaria, en dit oorleef nie. Dis ’n voorreg wat glo net beskore was vir die beroemde wit olifantjagters van die oudae, die ivoorstropers waarvan die oorleweringe van die oumense vertel: Pondoro Taylor, Karamojo Bell, Fred Selous, Finaughty, Burton, Bourke. Dit plaas Rodriguez dadelik in dieselfde liga. Die mense van Afrika het waardering vir besondere karakters uit die oudae. Hulle is belangriker as die helde van die toekoms. Die ou jagters stap nog steeds in hulle geheue rond, kromgetrek onder die las van hulle swaar olifantgewere, gelouter deur drank, tabak en die koors. Nou stap hulle eie Rodriguez met hierdie ou, mitiese figure saam. Alda het hom help deurdra, Gaspar is die een wat finaal aan Rodriguez sy status as uitverkorene besorg. Almal in die basis is vir Gaspar bang, selfs die generaals. Selfs Alfinette. Hulle sien hom byna as ’n soort poltergees, ’n onvoorspelbare klein tokkelossie. En Gaspar hang aan Rodriguez soos ’n hans-apie. As hy die krag in Rodriguez kan raaksien, dan moet Rodriguez iemand wees met besondere talente.

26

Rodriguez verval gou in ’n gemaklike daaglikse roetine. Soggens kom Alda met koffie, en Kwelo ’n bietjie later om die makoue kos te gee. Hy doen die nodige ablusie, helfte daarvan in sy hut – gesigwas, skeer en tandeborsel – die ander gedeelte dieper in die bos waar die basis se honde later kom snuffel en vreet. Alda bring sy ontbyt. Hy merk dat sy al hoe meer moeite probeer doen hiermee. Tussen die eentonige pap of bone, soms kassawe, kook sy op eie inisiatief ’n mengsel van veldgroentes in. Daar is soms selfs ’n paar sampioene. Hy kan maar net vertrou dat sy weet wat sy doen. Dat sy nie giftiges inroer nie. Sy het darem in dié wêreld grootgeword, troos hy homself. Hy trek hom netjies aan vir die dag, met kraaghemp en kortbroek, skoene en sokkies. Dan is hy gereed om besoekers te ontvang. Hy het reeds sy skulde terugbetaal vir die beesvel, die tafel en die houtskottel. Die dienste wat hy nou verrig, is gratis, bloot vir die kontak en die skerfies inligting wat hy kry by die paar soldate en ander swerwelinge wat wel Portugees kan praat. Hy is van nature lief vir mense, dus maak hy gou vriende onder kinders en oumense, mans en vroue, Renamo-vegters of siviele aanhangers, mooi en lelik. Hy deel Disprin-tablette uit uit die groot sak wat hy daarvan laat invlieg het, skeer hare, werk wonde toe, en skryf briewe aan skuldenaars en namens hoopvolle geliefdes. Partykeer sit daar ’n hele toeloop voor sy hut, van tientalle meters lank. Almal kom vir Rodriguez sien. Alda help uit eie wil. Sy tolk waar nodig, vee snotneuse af, gesels met ou tannies vir wie die wag te lank raak, knipoog vir amoreuse soldate, leer tussenin die kinders lees en skryf. Al wat Rodriguez uit die besoeke verwag, is die geselskap. Feite bly maar skraps – daar’s min van hierdie inwoners van die basis wat buite die bos kan sien. Die paar korrels inligting wat hy wel uitsif uit die kaf, bêre hy in sy agterkop, vir wanneer hy weer via die radio moet rapporteer.

So leer hy stadigaan die plaaslike Ndau-taal bietjies-bietjies praat. Hy beweeg definitief buite sy opdrag. Hierdie Dokter Schweitzer-houding is nie deel van ’n normale spioenasietegniek nie. Dis definitief nie een wat die base by K2 sou voorstel nie. Nêrens in sy opleiding is hy hiervoor voorberei nie. Die rol van empatikus is een wat volledig uit die ondergrond van sy eie persoonlike samestelling groei. Hy bekommer hom soms oor die samedromming van mense voor sy hut, die brandende verwagting in die oë, maar gee homself geen kans om daarvan weg te skram nie. Hy praat homself voor dat dit die verveling weghou, en die verlange na sy eie huis. As sy hanteerders die werklike omvang van Rodriguez se impak op die mense van die basis sou vermoed, sou hulle heel waarskynlik glad nie daarmee gediend wees nie. Maar hulle het geen oë om hier te sien nie. Al oë wat hier namens hulle kyk, is Rodriguez s’n, die kere wat hy via die radio rapporteer, of wat die doktor na sy enkele besoeke kom oorvertel. Soms gee hy klasse aan die generaals oor basiese staatsleerbeginsels. Hulle is ywerige studente. Rodriguez besef maar weer hoe ver hierdie bevelvoerders werklik van die moderne lewe verwyder staan. Hulle is almal nog maar self jonk, in die vroeë dertigs, en baie gewillig om te leer. Hy verstaan dat hulle bereid is om hulle vir die vrede voor te berei. Dis ’n positiewe teken. Hy hoop die lesse bring hom verder by Pappa in die guns. Die son brand hom al donkerder, hy laat sy snor ekstra breed groei. Dit krul soos die beroemde snor van die Mexikaanse vryheidsvegter Zapata by sy mondhoeke verby en hang wyd oor sy wange en ken. Sy bos donker hare borrel oor sy skouers. Dit vorm ’n ligkrans om die kop, as die besoekers vanuit ’n laag gebukte houding teen die luglyn na hom toe opkyk. So neem hy stelselmatig in hulle oë die beeltenis aan van die “wyse man van die woud”. Namiddae laat, as die son reeds ver gesak het, en die ergste hitte bedaar, speel hy sokker saam met die soldate. Gaspar weier om in ’n ander span as syne te speel. Rodriguez kry skaars geleentheid om behoorlik met die bal te dribbel, of die skraal soldaat trap gedurig in sy skaduwee. “Nee man, gee my kans,” mompel hy een of twee maal half verergd. Dit help nie veel nie. Dan skiet hy tog maar die bal met ’n flink beweging van die voete uit

na die skaduwee aan sy linkerkant, en kyk hoe Gaspar dit met verbete systappies verder na vore laat swenk, gewoonlik met veel meer wilskrag as vernuf.

27

Saans speel Rodriguez “Risk” saam met Matos, Alfinette, Maia en Faustino, die skaam generaal. Daar’s nie veel geld in omloop in die basis nie, dus speel hulle vir sigarette. Daar lê elke aand met die afskopslag ’n stewige hopie rookgoed op elk van die teenstanders se tafelruimte. Dis die speler se eie saak hoeveel daarvan hy gedurende die aand verslind, en hoeveel hy op die spel sit. Die doel van die spel is om jou opponente uit te oorlê met die manskappe tot jou beskikking. Dis ’n oorlogspel en dus uitgeknip vir die Renamo-toestande. Al speel hulle, kan hulle hulleself nog steeds wysmaak dat hulle met ernstige sake besig is. Die speelvlak bestaan uit twee-en-veertig lande, ses kontinente en ’n magdom weermagte. Die voorbereidings vir die spel is eenvoudig. Die spelers kies hulle onderskeie weermagte uit ’n poel. As daar drie spelers is, kry elkeen vyf-endertig weermagte, vier spelers, dertig, vyf, soos gewoonlik in Rodriguez-hulle se geval, kry vyf-en-twintig. As soldate dien perderuiters, artillerie en voetsoldate. Elkeen se weermag word in gereedheid voor hom opgestel op die tafelblad. Voor hulle op die tafel, in die sentrum van die spel, lê ’n kaart van die wêreld. Die speelkaarte word in lukrake volgorde aan elke speler uitgedeel. ’n Dobbelsteentjie word gebruik om te bepaal wie eerste mag speel. Die spel verloop kloksgewys. Dit begin by Speler Nommer Een. Op grond van die kaarte wat aan hom toegedeel is, kan elke speler ’n weermag of twee plaas in die onderskeie lande en die streke van die wêreld. Die spelers mag hulle weermagte rondskuif binne die landsgrense, totdat hulle tevrede is met hulle posisies. Nou word die dobbelsteentjies weer gegooi. Elke speler kry ’n kans om te gooi. Op grond van die lesings op die dobbelstene word die getal gesneuweldes bepaal. Op grond van suksesse of mislukkings skuif die weermagte rond op die wêreldkaart. Sodra ’n speler al die weermagte van sy onmiddellike teenstander uitgewis het, word hy die wenner en verower al die kaarte wat sy teenstander nog in die hand mag hou. Hy is dan gereed vir die volgende aanslag, op ’n volgende, meer bedrewe, teenstander, self ook militêr

nou beter bedeel as voorheen. Die uiteindelike wenner is die een wat al die ander spelers uitskakel en die wêreld oorwin. Gaspar sit by om te kyk. Hy vind die spel hoogs amusant. Hy gaan gereeld giggelend aan die lag as een van die spelers vloek oor ’n slegte hand, of wanneer Rodriguez na ’n wenslag die hoop wengoed met ’n spottend-uitdagende gebaar in albei arms nader na sy skoot toe vee. Rodriguez wen gereeld, waarskynlik omdat hy met groter oorgawe speel as die ander drie, en nie alleenlik op die noodlot sit en reken nie. Gaspar sien hom wen, en in sy oë groei die wit man in statuur teenoor Maia en die generaals. Daar is magte en kragte wat geluk bepaal. As mens ná genoeg aan so iemand staan, spoel die geluk oor. Hy kan dit dalk vorentoe nodig kry. In sy binneste is Gaspar gedurig besig met sy eie klein magspel. Hy weet dat hy hoogaangeskrewe in Pappa se boekie staan, maar as Pappa nie by is nie, is hy altyd maar bewus dat die generaals hom by verre in rang oortref. Dit pas hom nie. Gaspar is nie slim op ’n konvensionele manier nie, maar hy het ’n hoogs ontwikkelde instink, ’n gut feeling wat hom op bitter min geleenthede in die steek laat. Sy binnegoed vertel hom nou om Rodriguez se vriend te wees. Risk is egter, anders as wat Gaspar dink, ’n blote spel. Nes alle gesofistikeerde soort kaartspeletjies, is dit ’n spel waarin die goeie speler ’n helder intellek moet kan kombineer met elke stukkie geluk wat na hom toe aangegee word. Dis die hele geheim van Rodriguez se sukses. Sommige potte verloor hy, maar aan die einde van die aand, as hulle halt roep, is hy gewoonlik die een met die grootste profyt. Hy deel dit egter gemaklik uit, sommige daarvan sommer dadelik aan Maia en die generaals. Die res die volgende dag aan sy besoekers. Gaspar rook glad nie. Hy drink ook nie ’n druppel sterk drank nie. Rodriguez het hom al ’n paar maal aangepor om ’n sluk uit sy bottel bier te neem, of ’n skyf van sy sigaret, maar Gaspar skud net die kop met ’n breë, idiotiese glimlag. Maia is self nie onnosel nie. Dis nie toevallig dat Pappa hom as minister van binnelandse sake in sy skadukabinet aangestel het nie. Maia is nie ’n militaris nie. Rodriguez het hom nog nooit met ’n wapen gesien nie, nie eers met ’n

pistool nie. Tog lyk dit nie asof die ontberings hier in die bos hom pla nie. Maia het relatief laat by Renamo aangesluit, en ook net omdat hy gedwing is daartoe. Hy het bietjie te kwaai uitgesproke geword agter sy mikrofoon daar as Gato Preto by die radiostasie in Beira. Die Frelimo-regering het klaar besluit om hom in die eilandtronk op Bazaruto te gaan toesluit. Gelukkig het die girlfriend van die plaaslike istrateur die nag by hom in die bed deurgebring. Tussen gehyg en die fluistering van liefdeswoorde deur, het sy vir Maia gewaarsku om pad te gee. Hy’s nog voor ligdag weg, bos toe. Hy het letterlik weggehardloop uit Beira, al langs die ou mangoplantasies af, die veld in, in die algemene rigting van Inhaminga, sy wit hemp met fladderende pante agter hom aan, duidelik opvallend in die strale van die vroeë oggendson. Sy vernuf en sy verstand het hom by Pappa uitgebring. Rodriguez lag lekker wanneer hy die storie vir die soveelste keer hoor. Dit bly ’n treat. Hoe Maia die oorryp mango’s sommer so in die hardloop van die grond af opgetel het om sy oggendhonger te stil, die smaak van die istrateur se girlfriend nog vars in sy mond, die wit hemp al wapperend tussen die groen plantasies deur, Maia soos ’n vlakhaas, al swenkend deur die bome. Maia spog graag met sy oorwinnings in die bed. ’n Mens kan dit verstaan. Hy is, ten spyte van sy losbol-leefstyl, sterk en atleties gebou. Aantreklik, met Arabiese eerder as Afrika-gelaatstrekke, kan Rodriguez sien waarom hy so suksesvol is by die skoner geslag. Hy dra spoggerige gepunte Portugese skoene en ’n netjiese wit katoenhemp. Die vere maak die voël. Maia vertel graag hoe hy as jongman in die sewentigerjare saam met ’n ouer, wit Portugese vrou, Maria de Cruz, in Maputo gebly het. Toe sy terug is Portugal toe, het sy vir Maia saamgeneem. Dis waar hy vlot Portugees leer praat het en Westerse maniere aangeleer het. Maia is ook ’n kunstenaar. Die slegste herinnering van sy vlug uit Beira is dat hy tien van sy beste voltooide skilderye in sy woonstel moes agterlaat. Hier is nie veel kans vir skilder nie. Maar dis sy groot begeerte om eendag weer die verfkwaste op te neem. Rodriguez hou van Maia. Hy het ’n sofistikasie wat hy by die ander generaals mis. Hy is Rodriguez se gedugste teenstander in Risk. Maia raak gou sy grootste vriend in die basis. Rodriguez geniet sy lighartigheid, sy kunstenaarstemperament, sy gebrek aan militêre pretensie. Pappa het toe wel ’n vliegveld laat aanlê om die basis te bedien. Dit het, om die

waarheid te sê, ook nie werklik soveel arbeid gekos as wat hulle aanvanklik gevrees het nie. Hy het bloot die landerye aan die buiterand van die Ziwe-woud laat skoonskoffel, die paar stukke bos tussenin laat uitkap, die hele plek laat hark en gesorg dat die gras gou daaroor teruggroei, sodat dit nie maklik uit die lug sigbaar is nie. Bedags wei ’n paar troppe beeste daarop, om die skyn van onskuld te bewaar. As daar eenmaal ’n maand ’n swaar Kariboe-transportvliegtuig kom land, jaag die wagtertjies bloot die beeste weg. Die vliegtuig word tussen die bosse ingetrek en met takke toegepak, totdat dit weer vertrek. Dit maak die logistiek soveel makliker, en beteken dat die basis nou vryelik voorrade kan ontvang. Die hele plan om die bestaande landerye te gebruik, eerder as om ’n strook in die diep-woud te probeer oopkap, was Rodriguez se idee. Dit beteken wel ’n die goedere moet ses kilometer gedra word, maar dit werk heeltemal goed so. Met die belofte van ekstra kos, voorrade en rookgoed, dra die soldate en die kampaanhangers, klein en groot, heel vrywillig aan die vrag. Nadat Rodriguez sy motorfiets met die Kariboe ingevlieg gekry het, is dit vir hom die lekkerste ding om saam met Maia deur die bospaadjies te ry en die omgewing te verken. Maia gooi sy lyf heen en weer agter Rodriguez s’n aan, soos die motorfiets brullend met hulle deur die bosse vleg. Dan sing hulle oldies en favourites uit die ou LM-radio dae, bo die geraas van die enjin uit. “Midnight Special”. “Locomotive Breath”. “Satisfaction”. “The Beauty of the Days Gone By”. Dit bind hulle, die ou liedjies van so ver uit elkeen se verlede. Rodriguez voel Maia se arms om sy ribbes klem, sy bors wat warm teen sy rug druk. Dit neem tog die verlange na sy eie mense ’n bietjie weg. Hulle speel Risk tot diep na middernag. Die opwinding van die spel is gewoonlik vir Faustino te veel, veral as hy bly verloor. Kort voor lank is hy snorkend aan die slaap, langbeen uitgestrek op sy stoel. Rodriguez verkneukel hom elke keer om te sien hoe iemand met soveel oorgawe op ’n regop en lendelam kombuisstoel kan sit en slaap, asof dit die gemaklikste, beste soort verebed is. Matos vind groot plesier daarin om die kaarte saggies uit sy slapende hande te forseer en dit met ander, veel swakker kaarte te vervang. Dan maak hulle hom met ’n skraap van die kele wakker, om hulle gate uit te verlustig in sy verleentheid en verwarring.

28

Al hoe meer berigte bereik Rodriguez se ore van Renamo se onmenslike wreedhede in hulle aanvalle op die plaaslike bevolking. Hy probeer op ’n manier sin hieruit maak. Volgens wat hy in sy opleiding in strategiese studies geleer het, is oormatige wreedheid in oorlogsomstandighede dikwels ’n teken van swakheid of gebrek aan dissipline. Hierdie voorvalle lyk egter heel anders. Wanneer hy die berigte korreleer met die elektroniese kaart wat hy van Renamo se magsbasis uit die rekenaar genereer, is die aanvalle oorwegend in gebiede waar hulle min steun geniet. Dit wys dat die aanvalle met ’n plan plaasvind. Rodriguez beskou dit as te groot waagstuk om vir Pappa direk hieroor uit te vra, maar in die aande, as hulle Risk speel, pols hy vir Matos, vir Alfinette en vir Maia. Faustino is te dom en onbetrokke om enigsins ’n eie mening te waag. Vir Gaspar is dit asof hulle oor ander mense, ander plekke as sy eie praat. In sy kop het hy heeltemal ’n sluier oor sy eie verlede getrek. Matos stem glad nie met Rodriguez saam oor wreedheid as ’n teken van swakheid nie. Hy sê dat dit ’n goed uitgewerkte strategie is om oorlogsmoegheid by die bevolking en uiteindelik by die Frelimo-regering te skep. “A capacidade de ferir! A capacidade de ferir!” sê hy, byna as ’n soort inkantasie. Die vermoë om seer te maak. “Nou wat wil julle nou eintlik bereik met soveel seermaak?” vra Rodriguez oor sy kaarte heen. Sy bedrewenheid met die spel van Risk en die informele manier waarop hy saans in sy hut met die generaals bymekaarkom, skep by hom die illusie dat hy in die posisie is om moeilike vrae te vra. “Op dié manier kry ons dit reg om ’n eie teenwoordigheid in die hele land tot stand te bring, in al die provinsies. Ook waar ons swak is. Frelimo kan nie oral bykom om te keer nie. Maar dit beteken definitief nie ons is oral swak nie.” “Is dit nie bietjie lafhartig om op die bevolking, eerder as op gewapende soldate te konsentreer nie?”

“Die soldate se tyd sal kom. Ons sien vir hulle ook kans. Daar’s baie tyd. Dis strategiese geweld waarmee ons besig is.” Matos skommel sy dobbelsteen in die palm van sy hand. Dan skiet hy dit wyd uit oor die wêreldkaart. “Strategies?” “Ons teiken burgerlikes juis om die politieke en militêre koste van die regering te verhoog, uiteindelik onbereikbaar hoog deur die dak te ja.” “Maar die geweld is dan heeltemal sonder grense? Wie kan dit ontsnap?” “Daar’s altyd ’n rede voor,” sê Matos. “Dink maar aan die Russe. Of het jy al vergeet?” “Ek het nie vergeet nie.” Maia is meer genadig met hom: “Jy sien, oral waar daar konflik is, is daar maar geweld. Die twee goed loop saam. Die een is ’n byproduk van die ander. Ons hele doel met geweld is om die regering se vermoë om beheer te hou, af te takel. Ons bewys aan die bevolking die regering is nie in staat om hulle te beskerm nie. Soos ons magsbasis uitbrei, sal ons al hoe meer op spesifieke teikens konsentreer. Dan kan die bevolking ’n bietjie rus kry. Dit sal kom, troos jou daaraan.” “Geweld skep vrees en chaos, en lei op die ou end tot ’n mislukte regering,” vul Matos aan. “Maar dis ’n paradoks. Renamo roof en plunder ’n land wat hulle uiteindelik hoop om te regeer?” “Dalk waar, maar om te bou, moet ’n mens afbreek,” sê Maia. Dit lyk nie vir Rodriguez of hy regtig self glo wat hy verkondig nie. “En met die bouwerk, op die oomblik, as die soldate kan roof en plunder soos hulle wil, dan hoef die base kleiner salarisse te betaal, of hoe?” “Geen Renamo-soldaat kry ’n salaris nie,” sê Matos: “Dit kom alles uit die grond uit. Kom, speel! Jy praat hopeloos te veel kak vanaand!” “Grnnk!” Rodriguez kan homself bloot met ’n dom grinnik beskerm.

29

Renamo het die afgelope tyd suksesse op verskeie fronte behaal. Hulle takel alle vorme van kommunikasie en infrastruktuur – paaie, brûe, spoorlyne, radiomaste, geboue. In die Zambezia-provinsie alleen rapporteer die plaaslike inligtingsoffisier per radio aan Alfinette die vernietiging van altesaam vier-enveertig istratiewe regeringsgeboue, vyfhonderd-en-drie staatsbeheerde winkels, agt-en-sestig laerskole en sewe hoërskole, honderd-vier-en-veertig klinieke, alles binne die afgelope boekjaar. Vir die regering behoort dit ’n gevoelige slag te wees. Dis nou wel in ’n noordelike provinsie, waar Renamo se impak nog altyd hoog was, maar die suide sal kom. Maputo self is die einddoel. Op grond van die Nkomati-ooreenkoms mag Suid-Afrika nie openlik betrokke wees by die oorlog nie. Tog is Rodriguez se gevoel dat sy land sy beleid van destruktiewe bemoeiing in Mosambiek verskerp, eerder as verminder het. Die vragvliegtuig kom nog elke maand voorrade aflaai vir die basis. Dit vlieg nou wel sonder ligte en in die nag, maar kom land so gereeld soos klokslag. Hoeveel ander basisse, die hele Mosambiek oor, word nie so bedien nie? Hy hoor van spesiale magte betrokkenheid by die afvoer van ’n groep Frelimowegbrekers na ’n veilige basis in die Transvaal, waar hulle heropgelei word om by Renamo aan te sluit. Hy is, saam met Pappa, haastig om hulle in die Renamoarms te verwelkom. Hoe meer siele, hoe meer vreugde. Dit was ’n uiters waaghalsige operasie, reg in die bek van die leeu in. Die spesiale magte het eenvoudig met ’n eskader van sewe Alouette III-helikopters, bewapen met 20 mm-kanonne, in die buitewyke van Maputo ingevlieg, waar die dissidente in ’n huis verskuil gesit het, hulle in die helikopters geboender, en eenvoudig weer uitgevlieg. Die hele operasie het nie langer as vyftien minute op die grond geduur nie. “Pfoett!” in, “pfoett!” weer uit! ’n Week daarna vernietig ’n groep Renamo-insurgente ’n pas voltooide brug en ’n twee kilometer lange stuk reeds-gelegde treinspoor op die nuwe Ressano Garcia-spoorlyn. Uit die vernietigingstegnieke wat gebruik is, kan Rodriguez aflei dat daar definitief Suid-Afrikaanse weermag-sappeurs betrokke was by die operasie.

Die berigte laat hom met ’n gevoel van trots. Hy veg aan die wenkant! Die Boere sal die skandvlek van die Engelse oorlog uiteindelik uitwis. En hy self het ’n aandeel daarin. Jopie Fourie, Danie Theron, Gideon Scheepers, die tienerseun Johannes Coetzee wat op Cradock se plein koelbloedig deur die Engelse doodgeskiet is. Hulle almal se bloed sal gewreek word. Afrika sal weer met ontsag van die Boere praat.

30

Teen vroegwinter is Pappa weer in die basis. Hy’t besluit om tog iets te doen aan die houtkwessie. Daar is allerhande sprake van vrede. Druk kom van alle kante om die militêre offensief af te skaal. Frelimo begin moed opgee. Renamo se befondsers is nie meer so vrygewig met wapens nie. Hulle het almal nou skielik die oog op vrede. Pappa sal sy eie planne moet maak. Dalk kom Rodriguez se “houtkoper” goed te pas. Ook vir die vredestyd is daar dalk besigheid te doen. Hy laat dus deur die bostelegraaf weet dat hy die houtkappers soek. “Is jy nog vol moed vir die hout?” vra hy vir Rodriguez. “Dis waarvoor ek hier is.” “Ons sal sien.” Waarom sê hy dit op so ’n ironiese manier? Een oggend vroeg, toe die hane vir Rodriguez wakker kraai, staan daar twee mans in verslete klere voor sy hut. Hy kan hulle deur die latwerk in die halflig van die vroegoggend in die skaduwee van die bome sien staan, die rûe teen die stamme gestut. Die een, met ’n geskeurde wit hemp en ou blou denimbroek, is bo en behalwe sy uitermate sterk boarms, van normale bouvorm. Die ander is ’n reus. Hy staan, op skatting af, seker maklik ses-voet-ses op sy kaalvoete. Die spiere bol in massiewe rondings op sy boarms, bors en kaal skouers. Hy dra ’n denimoorpak van die Farmer Brown-tipe, sonder hemp of skoene. Albei die mans het ’n soort hoed van dik rooi lap op die koppe, met oorflappe teen die son. Hulle is baie swart van gelaat en, sover Rodriguez in die swak lig kan agterkom, van heel ander etniese tipe as die soldate waaraan hy gewoond is. Dis nog voordat Alda sy oggendkoffie bring. Hy lê hulle en dophou terwyl hy stadig wakker word en wag vir Alda om te kom. Sonder haar voel hy skielik verlore. Dit voel vir hom asof die mans deur die dik latwerk tot in sy hut kan sien, waar hy in duidelike profiel op sy bed lê. Ah, daar kom sy! Hy sien hoe sy ’n oomblik vassteek en die twee mans eerbiedig groet voordat sy die hut binnekom.

“Wie’s dit?” “Dis die oudstes van die hout, die manne waarvoor jy gevra het.” Dis die houtkappers. Hulle praat g’n woord Portugees nie en Alda moet al die tolkwerk doen. Dit wil vir Rodriguez voorkom asof die twee mans in die verflenterde klere buitendien uit ’n ander eeu hier aangestap gekom het. Daar is nog die vrede van die woud in hulle oë. Hy kan sien hoekom Alda hulle so genoem het – sy wat gewoonlik nie veel te sê het oor die dinge van die oumense nie. Die oorlog het hulle nog nie aangetas nie, kan hy sien. Hulle staan nog ver buite die kontaminasie van die moderne lewe. “Wat wil hulle hê?” “Hulle wil vir jou die bome gaan wys.” “Die meneer wil bome sien,” sê sy, wanneer sy en Rodriguez uitstap om te groet. Sy vertaal heen en weer na Rodriguez toe en terug, elke sin wat sy met die houtkappers gesels. Dit vat tyd, maar Rodriguez voel hom van meets af ingereken. Hy is bly sy doen dit so. “Ons sal jou gaan wys. Pappa het so gesê. Daar’s ’n plek in die woud waar die heilige panga-panga-bome groei. Ons weet. Ons ken baie goed.” Die man met die wit hemp is die woord aan die voer. Hy praat in ’n taal wat vir Rodriguez heeltemal vreemd klink – ’n mompeling, ’n diep gegrom – maar Alda tolk tog asof sy dit baie goed verstaan. “Asseblief,” sê Rodriguez. Hy voel vreemd opgewonde oor die vooruitsig. Die bome is tog net ’n front, waarom wil hy dan nou so ernstig daaraan glo? “Gaan saam, sê hy vir Alda. “Ek het iemand nodig om te vertaal.” Hy skrik toe ’n skielik ironiese gedagte deur sy onderbewuste flits: “Alda vertaal vir my na die houtkappers toe, en hulle sal vir ons met die bome praat. So kry ons tog ons pad deur die woud gevind.” “Nou ja, kom ons gaan.” Rodriguez neem sy rugsak met sy slaapsak daarin toegerol. Alda kom van haar eie hut af terug met ’n verslete grys kombers wat sy in dun tou toegewoel het en op haar rug abba. Die toue keep diep vore in haar skouers, in die rooi rok in,

maar sy lyk glad nie ongemaklik daarmee nie. Sy’t seker meer ongemak as dit al leer verduur, dink Rodriguez. Die twee houtkappers dra niks, behalwe ’n blinkgeslypte panga elk. Toe Rodriguez daarom laat vra, sê hulle dat dit nou warm genoeg is snags, en dat hulle hulself buitendien altyd net met die blare van die woud toedek. “Ons is al so gewoond,” sê die man met die wit hemp vir hom. Hulle stap reg wes van die basis af, al dieper na die diepste dele van die woud. Rodriguez was nog nooit hier nie. Alle operasies het tot dusver na die suide of ooste plaasgevind, waar daar bewoning is, en mense, en waar die woud uitdun in landerye en yler bos. Vir Rodriguez voel dit asof hulle tree vir tree deur dieselfde omgewing stap, by presies dieselfde bome verby, in ’n slingerpad wat hom net al hoe meer verwar. Die houtkappers sê egter dat hulle al baie kere tevore hier was en presies weet waarnatoe hulle op pad is. Die plantegroei verander vinnig, hoe dieper hulle in die oerwoud instap. Varings, klimoppe, selfs orgideë, vee teen hulle kuite en knieë. Bobbejaantoue wurg teen al dikker boomstamme op. Rodriguez het nie geweet dat die wêreld hier, so naby sy tuiste, so eksoties-vreemd kon lyk nie. Dis ’n ander planeet, vir soverre hy hom kan voorstel. Die blare op die woudvloer raak al hoe meer ’n sponserige tapyt. Rodriguez voel hoe hy daarteen beur soos teen dik sneeu. Wanneer hy sy voete swaar oplig om vorentoe te stap, rys die blare dadelik op sy voetspore en bedek dit met die digte neerslag van baie jare. As hy terugkyk om te probeer bepaal waarvandaan hulle gekom het, sien hy nie ’n teken van hulle bewegings nie. Hy’s nie ’n bang man nie, maar hierdie magiese opslurping deur die woud, maak ’n ongekende vrees in hom wakker. Hy kom agter dat die houtkappers met die verbygaan met groot eerbied aan die grootste bome stryk, die handpalms na vore gerig. Toe hy daarna vra, sê hulle dis om te wys dat hulle in vrede kom. Hulle slaap die eerste nag baie diep in die woud. “Is ons daar?” vra Rodriguez met ’n fluisterstem.

“Ons het nog ver om te loop,” antwoord die houtkapper. Rodriguez het die Ziwe-woud voor sy koms reeds baie stip uit lugfoto’s sit en bekyk, ingezoem op elke klein detail. Toe het hy nooit kon voorsien dat hierdie plek so ontsaglik groot, so ondeurdringbaar wyd kon wees nie. “Sjoe, die plek is groot,” sê hy sagweg vir Alda. Sy knik bloot die kop. Hier, buitekant die basis, is dit vir hom asof sy ’n groot deel van haar onderdanigheid verloor het. Sy’s nie meer hier om te bedien nie, maar as ’n soort ontdekkingsreisiger in eie aard. Hy waag dit nie om haar enigiets te vra om sy eie gemak te verseker nie. Hy maak dus eiehandig die vuur, sit self die ketel op die kole, maak vir hulle al vier tee uit sy rugsak uit. Hy het juis die voorsorg getref om vier blikbekers in die sak te sit, saam met die proviand, die tee en die suiker. Aan die manier waarop hulle sy hande dophou, kan Rodriguez sien dat die houtkappers ’n sterk suikerlus moet hê. Hy keer dus die helfte van die pakkie in hulle bekers om. Môre moet hulle maar daarsonder. “Dankie,” sê Alda, met haar sangstem, toe hy haar beker met albei hande aangee, sy vingers bakgehou rondom die warm vloeistof daarin. Sy rol haar grys kombers binne armlengte van hom op die blaremat oop. Rodriguez voel gevlei om te sien dat sy haar nader aan hom beskou as aan enige van die houtkappers. Dan is hy tog waarlik deel van hierdie land, van hierdie mense. Wanneer hulle gaan lê om te slaap, ruis die blare met ’n aanhoudende sagte ruising onder hulle koppe en lywe. Deur die nag hou dit nooit op nie. Die blare wat praat. Dit suis deur Rodriguez se drome soos ’n oseaan van oerbestaan. ’n Ruisende matrys. Lyne van klank wat saampraat met die subsoniese gezoem uit die hemelruim. Die sterre wat neerdaal en onder hulle koppe kom knetter. Alles loop daarop, sweef daarop met krakerige voete, die vreemde figure wat uit die mis naderstap, die figure wat om hom saamdrom in sy toestand van onskuld en rus. Die volgende oggend vroeg bereik hulle die heilige panga-panga-woud. Dit was toe nie heeltemal so ver as wat die houtkappers gemaak het nie. “Hier is ons,” sê die man met die wit hemp. Die reus het tot dusver geen woord gesê nie. Rodriguez wonder of hy ooit in staat is om te praat. Al sy gesprekke

vind deur sy hande plaas. Hy stryk nou weer met groot ootmoed oor die skurwe vel van die reuse bome. Een na die ander groet hy hulle. Dit is werklik iets om te beleef, die manier waarop die swygsame reus in staat is om met die bome te praat. Daar moet seker maklik ’n honderd van hierdie reuse bome in ’n digte groepering staan. As Rodriguez opkyk, verdwyn die toppe in ’n digte blaredak, waarvan dit onmoontlik is om die hoogte te skat. Dis hóóg, is al wat hy kan sien. Die bome is so dik dat twee mans nie om die stamme sou kon vat om dit te omarm nie. Die stamme het ’n pienk, amper menslike vel, hier en daar met heldergroen vlekke bespikkel. Die sagte aard van die bas maak dat ’n mens geneig is om die hout as waardeloos af te maak, maar Rodriguez weet goed genoeg hoe edel, hoe gesog, die binnekant van hierdie bome is. Aan die stilte van die houtkappers, die gewyde atmosfeer, selfs Alda se sprakeloosheid, weet hy dat hierdie bome die siel van die woud bewaar. Tog kan hy nie anders as om in geldterme aan hulle te dink nie. Shit! Dis derduisende rande se hout hierdie! Dis asof die houtkappers sy gedagtes kan hoor, want hulle kyk albei met beskuldigende blik direk in Rodriguez se oë. Wat het Pappa vir hulle voorgesê? “Dankie,” sê Rodriguez sag. “Ons het die bome gesien. Ons kan nou maar teruggaan.” Hy besef baie goed dat die houtkappers hom hiernatoe gebring het om hom ’n les te leer.

31

Soms gaan kyk Rodriguez hoe Alda die kinders leer lees en skryf. Sy gebruik Portugees as leermedium. “Cão, gato, menina, menino, galinha, senhora, senhor . – Hond, kat, meisie, seun, hoender, mevrou, meneer.” Dis baie makliker om in Portugees te dig as in Afrikaans, dink Rodriguez nog soos hy die koor van stemme oor die sand aangedreun hoor kom. “Bom dia, senhor!” sê die kinders as Rodriguez nader stap. Rodriguez glimlag en groet terug, die gebrande arm in die lug, net soos hy aanvanklik die helikopter gegroet het. Hierdie vreemde swart kinders lyk vir hom al reeds meer bekend as die vae herinnering wat hy van sy eie twee by die huis het. Hoe gou het herinneringe die manier om te vervaag! Hoe lank is hy al hier? Hy tel die maande in sy kop af. Al byna ’n jaar! Alda het die skryfbord uit die ops-kamer gedra en in die mik van ’n groot umbila-boom staangemaak, ’n meter van die grond af. Hier trek sy in blokletters die gekose woorde in bordkryt na. Die kinders sit plat op die rond, die bene na vore gestrek, of onder die boude ingevou. Elkeen het ’n stuk sand skoongevryf en toor die woorde met ’n stokkie hierop uit. Die tonge steek pienk tussen die tande deur, of word teen die kieste geklem van konsentrasie. Elke krul wat nie na Alda s’n lyk nie, word met die handpalm skoongevee, voor hulle moedig weer probeer. Soos kinders oral, is daar die slimmes en die dommes. Die stadiges en die vinniges. Alda is ’n sprankelende onderwyseres. Rodriguez kan sien dat die kinders baie lief vir haar is. Sy’s nooit kwaai met hulle nie, ten minste nie sover hy kan sien nie, en vat hulle geduldig deur elke swaai van die skrywersvoetpad. “Waar’t jy dit alles geleer?” vra hy haar, sy stem ekstra sag, om nie die kinders in hul werk te steur nie. “Ek hou my oë oop,” sê sy, enigmaties. “Was jy ooit self op skool?”

“Nee.” “Maar waar dan? Kom nou, Alda, moenie vir my jok nie.” Dit lyk vir hom asof sy heeltemal gaan weier om te sê. Dan sê sy tog, so sag dat net hy dit hoor: “Die nonne het my in die hospitaal leer lees en skryf. Toe ek nie kon loop nie.” Rodriguez kan goed sien dat sy nie daarvan hou om aan die wrede dae herinner te word nie. Maia het hom vertel van die twaalfjarige geskende dogtertjie met die toegedraaide onderlyf, in die hospitaalbed in Beira. Hy vra dus nie verder uit nie, gee bloot ’n tree nader en vat haar sag om die skouers: “Hierdie is ’n wonderlike juffrou wat julle het,” sê hy vir die kinders, terwyl hy kwaai na hulle kyk. “Nós gostamos muito dela!” beaam die kinders, almal saam, so te sê gelyktydig.

32

Eendag kom land daar uit die bloute ’n ligte vliegtuig, ’n Piper Aztec, skaars sterk genoeg om bo die bosse te bly. Die man wat daar uitklim, is skraal van bou en verweer deur son, wind en weer. Sy naam is Rodney Hayne. Hy sê hy’s ’n sendeling. Hoe hy die vliegveld opgespoor het, weet die vader alleen. Hayne vertel wel dat hy uit Malawi gevlieg het en dat die Here dit op sy hart gelê het om vir die Massala-mense te kom diens hou. “Mens kan nie toelaat dat die siel verlore gaan nie,” sê hy. Rodriguez is bly om nog ’n wit man te sien, en nogal een met sulke goeie bedoelings. Die Mosambiekers was in die algemeen nog altyd ’n sterk religieuse nasie, sedert die tyd van die vroegste voorvaders. Die Portugese het die saak verder gevoer met hulle priesters en Moeder-Marias. Hayne is Protestants, maar vir die bosbewoners maak dit nie ’n verskil nie. Dis dieselfde Here. Rodriguez reël dat die soldate en die bywoners in die oopte van die paradegrond bymekaarkom om die sendeling aan te hoor. In hierdie stadium het Rodriguez geen generaal se toestemming meer nodig om besluite in die basis te neem nie. Al dra hy, nes baie van die ander soldate in die basis, geen formele uniform nie, word hy lankal deur almal op dieselfde vlak as die generaals gereken. Hulle speel tog saam kaart. Almal kan goed sien hoe Pappa hom waardeer. Hayne se boodskap is eenvoudig, die ou-ou tyding: “Bekeer julle van julle slegte dade. Hou die harte skoon. Hou vas aan die Kruis.” Rodriguez is vreemd geroer deur die eenvoudige bood-skap, afgemete getolk deur Maia self. Hoe lank terug was hy saam met sy eie mense in ’n plek van aanbidding? Hy het al vergeet hoe dit is om in Afrikaans te sing. Dis asof Monique self in die wit kleed en met die lang lokke van Jesus op hom afkyk en vir hom sê dat sy lief is vir hom. Rodriguez moet byt om die trane weg te hou. Hy maak of hy ’n erge sinus ontwikkel het, en vee en vee met sy sakdoek oor sy gesig. Sy hart voel sommer ligter toe Hayne se vliegtuig weer skeef-skeef en met ’n

groot gesukkel van die landerye af lig en oor die bome verdwyn. Rodriguez luister lank, maar hoor geen onheilspellende plofklank in die rigting waarnatoe die sendeling gevlieg het nie. Dis goed, Hayne het belowe dat hy weer sal kom. Dis juis Hayne se teenwoordigheid wat vir Rodriguez die idee gee van die Tres Pernas. Hy weet dadelik dat hy vir Pappa sal kan oortuig om die godsdiens te betrek by die stryd. Drie dinge dus: politiek, godsdiens, militêr. Die volle hearts and minds, hoe dan nou anders?

33

Een maal ’n maand lewer Rodriguez sy verslag aan die Sirkus. Alfinette gee hom volle gebruik van die radio, solank hy Engels praat, en nie Afrikaans nie. Al is Alfinette nie altyd direk by nie, moet hy dit steeds in kodetaal kleur. ’n Mens weet nooit wie iewers in die lugruim aan die luister is nie. “Ons behoort hier rondom die basis vyf- tot seshonderd kubieke meter planke te kan uitsaag,” beteken: “Hier is vyf- tot seshonderd soldate in die basis.” “Die bome wat ek bekyk het, is maar bra krom en skeef,” beteken: “Die moraal is laag en die opleiding is swak.” “Die blare is nou oraloor vinnig aan die val,” beteken: “Die bevolking word links en regs uitgemoor.” Die Sirkus het, op Rodriguez se versoek, begin om ’n gedeelte van sy salaris aan hom in kontant uit te betaal. Dit kom saam met die voorrade maandeliks met die vliegtuig, in ’n koevert. ’n Pakkie Amerikaanse dollars. Die res, die grootste gedeelte, gaan na Monique toe. Vir haar, en vir die toekoms van sy kinders. Dit val heeltemal binne die parameters van sy dekking: ’n werknemer van ’n houtmaatskappy wat sy toegekende salaris trek. Rodriguez gebruik die geld vir die bietjie plesier wat hy in die basis kan genereer: rook, drink en dobbel. Hier en daar koop hy ’n stukkie plaaslik vervaardigde handewerk, om sy verblyf makliker te maak: nog ’n velmat, een of twee biesiemandjies, ’n houtlepel, ’n masker vir die mooiheid daarvan, ’n ekstra kombers. Van ’n hoereerdery hou hy hom weg. Daar is baie Renamo-hoertjies wat nie sal omgee om die wit man in die mik van hul bene te laat inkruip nie, maar Rodriguez is vasbeslote om hierdie enkele front van sedelike integriteit nie prys te gee nie. Dan het hy alles verloor. Hy bevredig dus sy drang na menslike aanraking deur middel van sy noodhulp aan die siekes. As die eensaamheid te groot word, dink hy aan Monique. Tog kan hy nie keer as Alda se gesig soms in sy gedagtes voor dié van sy vrou inskuif nie. Hy haat homself daarvoor. Hy het nou ’n hele boerdery eende en makoue. Van hoenders hou hy hom weg. Dis erg genoeg om die hane vroegoggend van die ander hutte af te hoor kraai. Nes die apostel Petrus lê hy in angssweet en wag vir die aanklag van die derde

kraai. Wie is hy aan die verloën? Hoe wyd lê die omvang van sy verraad? Dis onmoontlik om weer aan die slaap te raak. Hy trek dus maar ’n boek nader en lees in die effense lig van die lamp – Graham Greene se The Human Factor. Dis ’n boek wat die doktor met ’n knipoog aan hom gegee het met sy laaste besoek. Dis seker die kakste boek wat hy in sy lewe gelees het. Dis veronderstel om oor die spioenlewe te handel, maar dis bloot ’n huishoudelike getjommel, ’n ingeteelde gepêllie-pêllie van begin tot einde. Hy skiet elke nou en dan die boek met ’n vies vloekwoord weg oor die vloer (“Fok!”), maar staan dan maar weer minute later op om dit uit die sand te gaan optel om weer te probeer. Daar’s niks anders nie. Maia se Die meisie in rooi het hy reeds voos gelees. Hy neem hom voor om met die volgende vlug ’n hele krat boeke te laat kom. Op ’n manier moet hy van hierdie werklikheid ontvlug!

34

Sy antagonisme teenoor Winterfeldt groei elke keer wanneer hy die doktor in die basis ontmoet. Sy aanvanklike positiewe indruk van die man is lankal reeds weggekalwe. Met Pappa naby, behandel die doktor vir Rodriguez soos ’n analfabeet. Hy is wel veel verder geleerd, moet Rodriguez toegee, maar dit verskoon nog nie sy meerderwaardige houding nie. Rodriguez plaas groot waarde op sy eie goeie verhouding met Pappa. Met die doktor by is daar duidelike tekens dat hulle hom uitsluit uit die mees vertroulike gesprekke. Dis glad nie goed vir Rodriguez se ego nie. Hy hou hom dus slim, en lok vir Pappa voor Winterfeldt uit oor Renamo se gebrek aan werklike beleid. “Het Renamo ’n beleid?” vra hy. Hulle sit met vol glase koue bier om die tafel by Dhlakama se tent. Alda het die grys geruite tafeldoek daaroor oorgetrek. Dis skoon gewas en netjies gestyf. Die drie mans sit met die elmboë oor die tafel geleun en geniet die aandskemer en die koue bier. Die gekondenseerde vog slaan in koue druppels aan die buitewande van die glase uit. Gaspar hang iewers in die agtergrond rond, soos altyd. “Die beleid is ’n teenbeleid. En vir ons werk dit goed so.” Dit lyk tog of Pappa lus is om die kwessie vir Rodriguez uiteen te sit. Dalk wil hy weer ’n keer die doctore se insette hieroor hê. “Ja? En hoe? Teen wat?” “Teen kommunisme. Vir demokrasie. Vir die vrye mark. Teen die gedwonge verskuiwing van mense na die kommunale nedersettings toe. Teen die nasionalisasie van ons land se bates. Teen ideologiese retoriek. Teen die verwerping van alle vorme van godsdiens. Teen die aftakeling van die gesag van die ouers. Teen die verwerping van die rol van die tradisionele leiers. Teen die gebrek aan burgerlike regverdigheid. Teen die vervolging van ons land se geleerdes, skrywers en kunstenaars. Wat meer wil jy nog weet?” Pappa is nie eers effens uitasem na die lang gepraat nie. Hy’s duidelik gewoond daaaan om uitgerekte stukke retoriek kwyt te raak.

Rodriguez is behoorlik stilgepraat. Daar’s nie veel argumente teen so ’n uiteensetting nie. Hy hoop stilweg dat die doktor sal help. Winterfeldt sit hom egter woordeloos en aankyk, ’n koggelende uitdaging in sy blik. Rodriguez het hom mos uitgegee vir ’n politieke analis. Laat hy dan voortgaan met die spel! “Is daar nie darem iets positiefs ook nie? Iets anders as blote sabotasie. Iets waaraan die mense kan vashou. Iets waarmee hulle kan identifiseer. Iets waarmee ’n mens vergaderings kan opsweep. ’n Duidelike politieke program vir die toekoms. Wanneer ons die regering oorgeneem het?” Rodriguez is bly hy kan homself by die “ons” insluit. Hy hoop Dhlakama sien dit ook in daardie lig. “Wat sê jy, doctore?” Rodriguez is bly dat Pappa die saak nou so, in die doktor se rigting, aan die afwentel is. “Meneer Rodriguez is heeltemal reg,” sê Winterfeldt. Selfs die blyke van ondersteuning klink vir Rodriguez neerbuigend. “Soos ek dit laas vir jou uiteengesit het, generaal,” gaan Winterfeldt voort: “Mens kan jou beste beleid geformuleer kry op grond van die doelwitte van ekonomiese herstrukturering. Ons moet ons nie met allerhande ideologieë ophou nie. Dis die werk van die kommuniste, en die godsdienstiges.” “Nou werk jy dit dan solank vir ons uit,” sê Pappa. “Op die oomblik is ek nie geïnteresseerd in politieke beleidmaking nie. My eerste en enigste taak is om kommunisme die land uit te jaag. Vir my, en vir my soldate, my mense, is dit genoeg!” “Of wat sê jy?” Die generaal draai hom om en kyk direk na Gaspar, waar hy teen die boomstam leun. “A luta continua!” antwoord die maer soldaat. Hy het op aandag gekom, en lyk flink en paraat. “Ek sekondeer!” sê Rodriguez. “Op Renamo! Op die oorwinning! A luta continua!” Gelukkig het hy ’n glas bier in die hand om na bo te lig. “Mooi, man!” sê Dhlakama en lig sy eie glas. “Mooi!” sê die doktor.

35

In Pretoria het doktor Winterfeldt ’n dringende gesprek met Niel Barnard, die direkteur-generaal van Nasionale Intelligensie, aangevra. Dinge bekommer hom in Mosambiek. Dis nie hoe hy dit voorsien het toe hy die agent laat plaas het nie. Dinge dreig om hand uit te ruk. Renamo raak veel gevaarliker as hoe hulle dit beplan het, en dis grootliks deur Rodriguez se toedoen. “Uit watter verlede kruip hy uit? Waar kom hy vandaan? Julle het my min gesê.” “Doktor, jy ken die prosedures. Ons sê gewoonlik min. So word jy self ook beskerm. Jy weet dit mos.” “Maar wie’s die mannetjie? Ek is tog veronderstel om op ’n manier in beheer te wees van die Mosambiekse operasie.” “Nou goed.” Hy buig vooroor en druk die interkomknoppie. “Kry vir ons Manuel Rodriguez se lêer,” praat hy met sy sekretaresse. “Ek het dit al gister laat aanvra, toe jy gebel het,” sê hy sydelings vir die doktor. Die direkteur sit terug in sy stoel en vou sy hande. “Ek ken die outjie se verhaal so ’n bietjie. Persoonlik dink ek hy’s van die beste wat ons het. Gaan dit nie by julle twee maar oor ’n konflik van karakter nie? Hy’s maar ’n bietjie hardkoppig van geaardheid. Jy’t ook maar jou eie donker kant, of wat sê ek alles, doktor?” Winterfeldt skud sy kop vererg: “Ek verbeel my nie. Ek was self in die basis. Dinge is glad nie onder beheer nie.” “Hy loop al ’n lang pad saam met ons. Eers vir Martin Barnard gewerk by O2. Martin het hom na ons toe aanbeveel. Sy beste, het hy gesê. Hy’s aanvanklik aan hom voorgestel toe Martin in Windhoek ’n joppie vir O6 moes doen. Martin, toe nog relatief junior, maar sterk op pad boontoe, is Windhoek toe gestuur, saam met ’n kollega, Vladimir, ’n verloopte Pool, om teenspioenasie daar te doen. Na baie moeite het hulle ’n Wes-Duitser in Okahandja geïdentifiseer. Rodriguez het in daardie stadium vir O3 in Windhoek gewerk, ’n gewone lessenaar-job. Die

Pool was goed vir niks, kon nie eers ’n woord Engels praat nie, en Martin het hulp nodig gehad. Die direktoraat het Rodriguez aan hom toegeken om te help met die haak van die telefoon. Hy was toe natuurlik nog nie Rodriguez nie, en het onder sy normale naam gewerk, ’n gewone man. “Wat’s dit?” “Jy weet jy mag nie weet nie. Hoekom wil jy weet? Sou jy graag jou eie naam rondgestrooi wou sien?” “Nee.” “Nou maar …” “Meneer …” Die sekretaresse bring die lêer deur en plaas dit op die direkteur se lessenaar, rugkant na bo. Winterfeldt kan tog die etiket lees soos die direkteur die lêer omdraai, oopslaan en begin deurblaai: “Manuel Rodriguez”, en onder in hakies: “Mosambiek”. Daar’s nie, sover Winterfeldt kan sien, ’n ander naam by nie. “Die Duitser was staatsveearts by die slagpale op Okahandja,” gaan die direkteur voort, sy geheue nou verfris deur wat hy voor hom lees. “Martin het gekla dat hulle vreeslik gesukkel het om die werk gedoen te kry, weens die primitiewe opset met die plattelandse sentralestelsel. Hulle moes glo ál die drade herlei na die huis van die destydse kommissaris van die Herero verteenwoordigende owerheid, ene Oom Ben, ’n paar kilometer verder. Nagwerk heeltyd. Rodriguez het gehelp. Na die drade gekoppel is, moes hulle elke tweede dag gaan bande omruil by Oom Ben se huis in Okahandja. Rodriguez het saam met Martin gery en hulle het glo baie kans gekry vir gesels in die kar. Martin het die jong Rodriguez as ’n baie eienaardige mens opgesom. ’n Enigma. Vol kontradiksies. Dis alles hier in die lêer. Kon hoor dat hy ’n eenspaaier, ’n rebel was, anders as die meeste ander mense. Iets waarmee Martin self kon identifiseer. Sterk by die Nasionale Party en NG Kerk en rugby en ASB betrokke, maar het glo baie gebots met sy seniors.” “Waaroor gebots?” “Oor baie goed, gewoonlik nonsens, maar filosofies, filosofiese nonsens, jy weet, en dan opgestaan vir waarin hy geglo het. Martin was ook maar so, het hy

self erken, alhoewel hulle in ander opsigte totaal verskil het, die godsdiens en so aan – Martin was maar ’n stout outjie! Rodriguez het aanvanklik baie na Martin opgekyk, en het ’n groot waardering gehad vir sy rol en bydrae tot die Diens. Hy het die mannetjie stadigaan begin vertrou en hom begin vertel van die goed waarin hy, dis nou Martin, betrokke was. Die jong man het glo aan sy lippe gehang en gesê dat hy hoop om ook geleentheid kry om so iets te doen. Dis waar hy hom raakgesien het vir iets meer.” “Van watse soort goed praat ons nou?” “Onder meer was Martin baie instrumenteel in die teenspioenasie geval van Koslov, die Russiese spioen wat in die tagtigerjare in Suid-Afrika vasgetrap is. Hy’t ook die sabotasie op Upington-lughawe gedoen van die Amerikaanse vliegtuig wat ongemagtig kerninstallasies in die Kalahari afgeneem het, en honderde ander stories wat ek al vergeet het.” “Hmm.” “Een aand op pad terug van Okahandja het hy vir Rodriguez vertel dat hulle vir hom wat Martin is, hoof gaan maak van die Windhoek-kantoor. Rodriguez het gevra of hy nie op ’n manier direk onder hom kon werk nie. Martin het van die outjie leer hou en hom sy second-in-command gemaak. Onder sy leiding het hulle die eerste “ompik”-operasies begin doen. Hulle het aanvanklik nie juis vreeslike waardevolle inligting bekom nie, maar dit het darem vir baie opwinding gesorg. “Rodriguez is vroeg in 1986 Kimberley Inligtingskool toe vir verdere opleiding. Martin Barnard is intussen Johannesburg-streekkantoor toe verplaas. Dit was ’n groot kantoor met baie moeilikheid. Hy’t aanvanklik van die mannetjie vergeet, maar begin 1988 het hy hom Pretoria toe laat verplaas, eers by die hoofkantoor van O3 as lessenaarbeampte vir frontliniestate. Van daar af het ons hom opgetel en grootgemaak vir Mosambiek, in ons kantoor in Midrand. Hy’t nes ’n regte Portugees gelyk, jy weet mos, en ons kon vir hom ’n goeie tweede mantel aantrek. Ons het hom vir taalklasse Lissabon toe gestuur. Daar’t hy bedags die taal aangeleer en saans rugby gespeel vir ’n Portugese klub.” “Hy is meer Portugees as die Portugese self!” “Nou ja, daar het jy dit … Ons het aanvanklik vir Kobus Engelbrecht gevra om hom in die ding in te praat. Kobus was ’n Namakwalander wat Rodriguez al as

student ontmoet het. Hulle was saam in die koshuis. Dinge het positief gelyk. Ons het toe ’n finale briefing gereël in ’n safe house in Sunnyside in Pretoria, saam met Mike Kühn, toe die hoofdirekteur van Koverte Insameling, om hom te oorreed. Mike was ’n terror in die Diens en, soos meeste ander, ook ernstig betrokke by Burgerlike Beskerming. Sê toe vir hom al die mooi goed: bla-blabla, dat hy nie keuse het om die land bo huisgesin en persoonlike aspirasies te stel nie, ensovoorts, ensovoorts. Kühn was maar ’n baie arrogante doos, en ek het eintlik nie verwag dat hy hom sou kon inpraat in die Mosambiek-storie nie. Maar Rodriguez het gou ja gesê. Dit was glo sy ultimate droom, het hy gesê. “Ons het hom ingetrek as ’n “F”-beampte, op die vlak van ’n luitenant-kolonel. Hy was maar pas dertig en die rang was ’n groot lokaas. Hy’t gebyt, soos jy weet. Verder ken jy die storie. Ons het hom onder jou geplaas, as menslike hulpbron, op grond van jou Mosambiek-Renamo-kontakte. Jy’t self die groen lig gegee. Jy was sterk beïndruk tydens die onderhoud, onthou ek, en na al die finale klarings.” “Nou’s ek glad nie meer beïndruk nie.” “Ons sal maar moet sien.” Die doktor het steeds ’n suur trek op sy gesig wanneer hy vir Barnard groet. Die Rodriguez-kalant sit soos sooibrand op sy maag.

36

Winterfeldt, in hulle alleengesprekke, is uiters krities oor die geloofwaardigheid van die geheime verslae wat Rodriguez in gekodeerde taal via Dik-Daan aan die Sirkus verskaf. Dis nie soos hy die saak verstaan nie. Hy glo eenvoudig nie Rodriguez se bewerings dat daar ’n toename van geweld op burgerlikes deur Renamo-soldate aan die plaasvind is nie. Hy glo nie die getalle van ondersteuners waarop Renamo aanspraak maak nie. Hy verwerp die duisende verskuilde soldate in die woud, waarop Rodriguez oor en oor in sy intelligensieverslae hamer, as ’n vlug van die verbeelding. “Maar ek sê jou dit ís so. Ek sit elke dag hier in die basis. Die berigte kom daagliks hier aan. Deur die bostelegraaf. Oor die HF-radio. Ek sit nie en snotsuig nie. My ore is oop. Ek speel elke aand kaart saam met die generaals.” Winterfeldt skud bloot meewarig die kop. Rodriguez kan duidelik sien dat hy dink hy praat stront. “Doktor, glo nou maar wat hierdie Rodriguez vir jou sê. Ek sit hier, en ek kyk. Ek luister. My ore is oop. My bronne gesels. Daar is derduisende soldate waarvoor ons nie rekenskap kan gee nie. Soldate waarop Dhlakama nie ’n hand kan lê nie. Soldate waaroor hy geen beheer het nie. Hulle het die naam Renamo gehoor en hulle stroom agterna, soos klein riviertjies uit die struikgewas, wat by mekaar aansluit, en al hoe groter raak. Hulle het hulle nie-amptelike leiers wat vandag bevelvoer en môre elders is. Die naam van Pappa is ’n losse verbindingstuk. Dis ’n naam wat hulle kan gebruik in hulle oorlogsdanse snags: ‘Dhlakama! Dhlakama!’ in hulle moer in, tromme en de lot. Heavy gerook. Daar is geen dissipline nie. Hulle sorg vir hulle self, uit wat die bos en die nedersettings kan verskaf. Die geweld raak elke dag erger. En die geweld genereer nog meer geweld. Dis ’n eindelose kringloop.” “Hmff!” laat Winterfeldt hoor, ’n blaasgeluid uit sy keel. Rodriguez kan dit nie kleinkry dat die dinge waarmee hy elke dag so sit en wroeg hier in die basis, deur die doktor met ’n skouerophaal en ’n snork

afgemaak word nie. Hy vertrou Winterfeldt glad nie meer nie.

37

Rodriguez wens hy kon die doktor vat om self te gaan kyk, maar die geleerde is al lankal terug na die beskawing. Die berigte van geweld teen burgerlikes wat by Rodriguez in die basis aankom, raak al hoe dringender. ’n Splintergroep van Renamo, die Rovembesia, maak in een aanval amper vyfhonderd Frelimoondersteunende dorpenaars in ’n gebied suid van Manica in die Zambeziprovinsie dood. Frelimo, in weerwraak, stel ’n hele ry tradisionele leiers in die gebied tereg deur hulle in ’n lang ry teen ’n muur te laat staan en ’n koeël deur elkeen se kop te jaag. Kort daarna, in Augustus, wis Renamo-soldate die dorpie Catandica, met tweehonderd-ses-en-tagtig inwoners, uit. Daar is ’n paar Frelimo-soldate en volwasse mans onder die gesneuweldes, maar die meeste van die dooies is kinders, vroue en oumense. Die Rooikruis maak bekend dat hulle ’n groep van vierhonderd kinders wat al langer as vier jaar onder Renamo-bewaking in die dorp Maringué sit, uiteindelik opgespoor en, met behulp van internasionale druk, bevry het. Renamo beweer dis weeskinders, maar die Rooikruis sê die ouers is geskiet. Die berigte kom op ’n slegte tyd. Renamo is juis nou besig om te onderhandel vir ’n vreedsame skikking. Rodriguez kan ook nie kop of stert van die gerugte uitmaak nie. Party bronne beweer die aanval op Catandica was ’n beplande optrede deur Frelimo-soldate, vermom as Renamo-soldate. Dis vir Rodriguez baie moeilik om die rafels wat so stuk-stuk met die wind die basis binnegewaai kom, saam te weef tot ’n sinvolle geheel wat hy aan die Sirkus kan rapporteer. Sy base wil natuurlik dadelik ’n behoorlike antwoord hê. Dik-Daan hou hom groot meneer oor die lug: “Die Houtfabriek wil weet wie die planke aan die brand gesteek het. ’n Mens kan nie maar net so in die lug rond pis nie!” “Ek weet nie,” kap Rodriguez terug: “Op die oog af was dit ons eie skrynwerkers, hulle het ons overalls gedra, ons hamers en byle, maar die Grootbaas sê hy’t nooit so ’n opdrag gegee nie.”

“Kry jou inligting reg!” “Ek sal rondvra en laat weet.” “Jy word betaal om te weet!”

38

Die malaria het Rodriguez van voor af met mening getakel. Dit voel vir hom asof hy hierdie keer werklik aan die doodgaan is. Dit moet ’n rebound wees op die vorige kwaai siekte. Dis Alda wat vir Pappa oortuig om hom te laat huis toe gaan om te rus. Rodriguez is te moeg, te verwese, om teë te stribbel. Hierdie is die eerste geleentheid in amper ’n jaar wat hy en Monique mekaar sien. Hy lê in die huis om te herstel. Die plek is vir hom heeltemal onbekend. Monique het laat aanbou aan ’n vleuel by die slaapkamer. Tussen die ylings van sy koors en die onsekere momente van sy wakkerword, voel dit vir hom asof hy in ’n vreemde, onwerklike ruimte sweef. Die blindings is toegetrek teen die son. Dit is skemerdonker in die kamer. Die mure is ligpers geverf. Daar is ’n gedurige botsing tussen die moderne skakering van die mure en die swermende virusse in sy bloedstroom en sy brein. Hy wil vir haar sê om dit in ’n ander kleur oor te laat verf, maar word reeds naar by die blote gedagte aan die reuk van vars verf. Monique het dit op haar geneem om hom te versorg, en sy doen dit graag. Maar sy weet nie mooi wat om met hom aan te vang nie. Waaroor om te gesels nie. Sy’t alreeds geleer dat hy nie met haar oor die koverte aspekte van sy werk mag praat nie. Sy probeer dit dus nie uit hom trek nie. Maar wat bly oor? Sy benewelde beskrywing van die bos en die basis is ’n eentonige herhaling van grashutte en bome met onbekende name. Hoenders wat tussen blare skoffel en hane wat vroegoggend kraai. Die eende in sy agterplaas. Pap en bone. Kort-kort kom druk sy ’n koorspen in sy mond en bekyk dit met ’n magtelose sug teen die ligstreep wat deur die blindings skyn. Dan skud sy dit met ’n afwesige houding weer terug na die rusvlak. Rodriguez lê en rondrol in sy sweet en mompel die aardigste goed oor dooie mense en kinders wat verkrag word. Soms word hy wakker met sy eie krullebol-dogtertjie wat met ’n bleek klein gesiggie oor haar pa gebuk staan: “Pappa? Pappa?” Toe hy uiteindelik gesond is, is dit asof die huis vir hom te klein geword het. Hy

sit vir ure buite op die stoep, rook sigaret na sigaret, en tuur teen die mure van die huise aan die oorkant die straat vas. Wanneer hy wel binne is, gooi hy al die vensters wawyd oop. Dis asof hy nie genoeg lug kan kry nie. Dis vir Monique hoogs irriterend, want die klank van die verkeer op die nabygeleë verbypad raak onuitstaanbaar tydens spitstyd, so met die vensters oop. As sy hom vra om hulle toe te maak omdat die geraas haar pla, vloek hy binnensmonds. Sy het nie die vrymoedigheid om hom tereg te wys nie. Hulle voel soos vreemdelinge vir mekaar. Uiteindelik, toe die koors hom heeltemal verlaat het, voel hy tog sy behoefte aan haar na hom toe terugkeer. Sy is teen hierdie tyd so verward deur sy onvoorspelbaarheid en sy buie dat sy nie behoorlik kan ontspan teenoor sy toenaderings nie. Hy probeer haar liefkoos en sê hy’s jammer. Sy glimlag bemoedigend terug. Tog is hulle liefdespel vir haar niks anders as ’n blote meganiese handeling nie, ’n plig wat sy moet uitvoer, soos vir ’n sieke. In sy sugte is dit vir haar gedurig of daar op die punt van sy tong die naam van ’n ander vrou dwing om uit te glip. Hulle nooi sy skoonouers vir braaivleis en bier op die Afrikaner-manier. Dis ’n mislukking. Die kinders speel uitbundig oor ouma en oupa se knieë rond, maar Rodriguez voel gou uitgesluit. Hy’s niks anders as die besoeker, die tydelike verbyganger, die vreemdeling, nie. Dit voel vir hom asof daar ’n skandvlek op hom rus. Of daar iets onaangenaams op sy voorkop geskryf staan. Sy skoonpa probeer hom uitvra oor die lewe in die bos, maar wat is daar nou ook om te vertel, behalwe die een en ander oor die eendboerdery? En dit kan Monique ook nou al met geslote oë oorvertel. Hy is dus uitermate verlig toe Rodney Hayne met die Aztec by Lanseria land om Bybels te kom haal vir die sendingvelde. Dit bied Rodriguez die geleentheid om terug te vlieg basis toe. Hy vat vir Gaspar en Alda presente saam. Maia en die generaals sal moet kaartspeel vir hulle s’n.

39

Rodriguez se versameling makoue en eende het so uitgebrei, ’n hele boerdery, dat Kwelo net botweg weier om langer na hulle om te sien. Hy het buitendien so dik geword dat hy skaars kan loop. Rodriguez is spyt om van hom ontslae te raak, maar dis die man se eie keuse. Daar het ’n nuwe soldaat in die basis opgedaag, so ’n skraal gele, met hoë wangbene soos ’n Mongoliër. Rats en atleties. Dit kan ’n opgeskote Boesman wees, of ’n Nama uit die ou Suidwes. Hy hou hom eenkant van die ander soldate en het duidelik nie ’n heenkome nie. Hy het met die vragvliegtuig gekom, van iewers uit Suid-Afrika. Waarskynlik via een van Pappa se kontakte. Rodriguez probeer aanvanklik uitvis van waar en van wie af, maar wanneer die soldaat ontwykend antwoord, laat hy dit daar. Die man se naam is Ramec. Hy praat goed Portugees, maar weier enige ander taal. Rodriguez neem hom dadelik in diens om na die makoue en eende te kyk. Hy hou van die man se unieke gelaatstrekke, ná al die swart gesigte waarteen Rodriguez daagliks moet vaskyk. Hy lyk intelligent en wakker. Rodriguez kan hom goed gebruik. “Ken jy eende?” “Eu sei tudo… . Ek weet van alles.” Ramec neem ook Kwelo se taak oor as Rodriguez se persoonlike lyfwag. Die man wat na die eende moet kyk, kyk ook na Rodriguez. Dis die ooreenkoms.

40

Rodriguez het al so laks geword met die ontvangs van sy maandelikse kontant, dat hy die koevert elke keer heel openlik voor die ander kaartspelers sit en oopskeur. Dis buitendien nie ’n vreeslike dik rol note nie, skaars twee honderd dollar per slag. Dis genoeg om hom deur die maand te sien. Die basis is ’n goedkoop plek om in te woon. Hierdie keer het hy des te meer rede om die note voor sy kaartspeel-vriende uit te haal. Hy skuld vir Alfinette die geld vir die eendjies. Dis ’n skrale vyftig dollar, maar hy wil Alfinette spesifiek laat sien hoe ’n groot hap dit uit sy sak maak. Hy skeur die koevert dus in die verposing tussen twee potte Risk oop. Dit kom netjies toegevou in die gebruiklike vel papier met die maandelikse afrekeningstaat op. Maar wat is hierdie keer aan die gang! Rodriguez word yskoud tot in sy tone. Daar moet ’n nuwe rekenmeester aan diens wees, of so nie wil die doktor hom ’n aardige vuil streep trek. Die afrekeningstaat dra oop en bloot, in harde blou amptelikheid, die logo en adres van Nasionale Intelligensie op die briefhoof. Duidelik! Openlik! Blatant! Dis ’n doodsvonnis as daar ooit een was! Rodriguez kyk verskrik op, reg in Gaspar se oë in. Sy maag gaan skielik onbedaarlik aan die kramp. “Wag, ek moet dadelik gaan skyt!” sê hy ylings. Hy stop in die verbygaan Alfinette se vyftig dollar in die hand en hardloop na buite met die pakkie note steeds in die briefhoof toegevou. ’n Ent buite sy hut, steek hy vas om te luister. Daar is niemand wat hom agternasit nie. Hy moet nou dadelik hiervan ontslae raak! Rodriguez het werklik nou ’n groot skittery op hande. Dit moet deels van die skok wees. Hy haal skaars die naaste bosse of hy moet inderhaas sy broek afpluk en tussen die yl grasspriete gaan hurk. Die diarree loop in ’n dik stroom sous uit hom uit, aangewakker deur die vrees: Fokkit! Dit was amper!

Hy druk die dollars haastig in die sak van sy kortbroek wat hy eenkant toe uit die gemors uit omhoog hou. Wat maak hy nou met die vrekselse papier? Hy kan nie waag om sy gat daarmee af te vee nie! Dan fladder dit netnou die hele kamp vol! Hy skeur die onderste stuk, die stuk met die onskuldige berekeninge af en gebruik dit om hom skoon te vee. Wat nou van die res? Hy voel in sy sak rond na sy vuurhoutjies. A! Daar’s die dosie wel. Hy’t vir ’n oomblik gevrees hy’t dit by sy sigarette op die tafel laat lê. Rodriguez hou die vloekselse papier teen die effense lig wat van die horison af deursypel en steek dit aan die brand. Hy moet twee, drie keer ’n vuurhoutjie trek om die vlam te laat vat, so bewe sy hande. Hy misreken hom met die grootte en verbrandingstempo van die vlam op die dun papier. Dit versprei vinniger as wat hy gereken het. Binne sekondes lek die vlamme aan sy vingers. “Shit!” vloek hy weer en skiet die brandende stuk papier in die gras weg. Die volgende oomblik staan die hele kol droë gras reg rondom hom in ligte laaie. “Brand! Brand!” skreeu hy hardop in die rigting van sy hut. Dís nou ’n fokop! Hy sien verlig hoe Gaspar, Alfinette en die generaals dadelik ylings in sy rigting aangestorm kom. Hopelik kan hulle help! “Brand!” sê hy weer, op sagter toon, dié keer. “Ons sien so!” brom Matos. Matos is die een wat dadelik proaktief dink. Hy hardloop terug na Rodriguez se hut toe en kom met die leë wateremmer nadergehardloop. In die hardloop skep hy reeds ’n vrag sand van die helling langs die voetpaadjie af en kom skiet dit met ’n wye boog op die vinnig-groeiende vlamme uit. Gelukkig maak die kol gras ’n effense kaalte voordat dit die hele woud begin ingroei. Dit gee hulle die kans om die vuur te blus. Dit kort ’n hele paar emmers sand voor Matos die vlamme dood het. Die ander vier skoffel baie oneffektief met die skoensole op die na-brande rond. “Maar wat dink jy doen jy?” vra Matos kwaad vir Rodriguez. “Jy kon die hele basis aan die brand gesteek het!”

“Sorry, sorry,” is al wat Rodriguez kan stamel. “Daar was ’n vrekselse klein slang in die gras. Ek het my gat afgeskrik vir die donner! Ek wou hom uitbrand. Nie geweet die vlamme sal so vinnig aan die loop gaan nie. Sorry, julle! My fout!” “Jy moet jou kop laat lees!” brom Matos. “Jy raak bosbefok, lyk dit my!” “Sorry,” sê Rodriguez weer. Hy kan baie goed sien hoe briesend kwaad Matos is. Sy hart bons verskriklik in sy bors. Hy was laas so bang toe Matos die Russe by die toermalynmyn laat fusilleer het. Hy besef baie goed hoe na aan sy eie dood hy self gestaan het. “In die Viëtnam-oorlog het hulle glo gepraat van ‘akute omgewingsreaksie’,” sê hy hardop. Hy is bly hy kan dié term onthou. Hy kan sien dat dit die generaal beïndruk, die hele ironie, die galgehumor daarvan. Gelukkig weet hy nie hoe die vreesgedrewe diarree so pas vir Rodriguez onbedaarlik op sy hurke neergetrek het nie. Daardie deel het hy nie gesien nie, net die vlamme. “Kom ons suip hierdie uit,” sê Rodriguez, en krap aan die note in sy sak. “Dis op my.” “Beter, ja!” Matos is dadelik in ’n goeie luim. Hulle laat vier literbottels van die gevaarlike plaaslike distillaat, Cabeça de Velho, die “Kop van die Ouman”, van die stokers af kom. Kort voor lank dreun die half dronk stemme van die vrolike vyf kaartmanne deur die dun latwerk van Rodriguez se hut, die stil, ontvanklike aandlug in. Gaspar sing nou en dan, heel nugter, saam. Rodriguez is van plan om homself vanaand des pletters te drink! Die reuk van gebrande gras hang nog lank in die lug rondom die hutte.

41

Die volgende oggend kontak hy onmiddellik vir Dik-Daan op die radio. Sy kop is te seer en hy’s hopeloos te kwaad om in kodetaal te probeer praat. Gelukkig is daar niemand anders naby nie. Net Alda is besig met haar skoonmaakwerk, die uitvee van die vloer – meer hark as vee, want die oppervlakte is sand – en die afstof van die rekenaars en radio’s. Haar gesig is egter sonder uitdrukking wanneer sy teenaan hom kom werk, met die nat lap oor die tafelblad vee. Rodriguez sien haar byna nie raak nie. Die saak is te ernstig, hy is reeds so aan haar teenwoordigheid gewoond. “Sê vir daardie dom donders wat my geld opmaak, hulle moet f’n kyk waarin hulle dit toerol!” sê hy toe Dik-Daan se stem krakerig oor die eter verskyn. “Wat bedoel jy?’ wil Daan nog vra. “Spul imbesiele! Lyk my die stadslug tas jul koppe aan!” “Hoe nou?” “Ek het amper laas nag die hele basis afgebrand met daai dom stuk papier wat julle vir my gestuur het! Amper my dood gesien! Weet julle dat die NID se logo voluit op die blad was? Die hele kaboedel. Kop-en-peester. Duidelik. Vir almal om te lees. As julle die saak nie ordentlik kan beplan nie, los die geld by die huis! Gee dit alles vir my vrou. Deel dit uit aan die armes. Moet dit fokken net nie weer só vir my stuur nie. Julle wil my doodmaak hier, lyk dit my? Het ek julle kolonel Kurtz geword, miskien? Het ek vir julle ’n verleentheid geword? Wil julle die apokalips op my afwens? Sê my net, dan kom ek huis toe. Daar is beter dinge om te doen as om my dood in die bos te sit en afwag. Met julle spul poeskoppe in beheer!” “Nee, nee.” Dik-Daan se stem klink definitief skuldig. Of verbeel hy hom? Die bos tas sy eie kop aan, besef Rodriguez. Dalk is hy self die poeskop. Dalk was dit ’n geregverdigde fout, die skuldige vel papier. Dalk blote domheid, ’n groen rekruut.

“Neem kennis asseblief! Julle poeftertjies daar by die huis kan julle nie indink wat ek elke dag hier deurmaak nie!” “Goed. Goed. Ons sal dit regstel.” Dik-Daan se stem is apologeties. “Asse-fokken-blief!” Wanneer Rodriguez die spreekbuis terugplaas op sy mikkie, sien hy dat Alda vraend na hom staan en kyk, die lap slap in haar hand. Sy het die vrees in sy stem gehoor. Die internasionaal bekende vloekwoorde. Haar oë is groot en donker. Sy staan baie naby aan hom in die klein ruimte van die ops-tent. Hy kan die blou aartjies oor die oogballe sien loop. Tog dra haar blik geen agterdog nie. Dit maak hom nie bang nie. Daar is eerder die behoefte om haar in sy arms toe te vou, iewers troos te vind. Alda. Alda. Maar nee. “Nada. Nada,” se hy vir haar. Dis niks nie. Sy aanvaar dit so, maar glimlag nie.

42

Dis ’n unieke geleentheid. Pappa het die drie wit mans wat tot die binnekring van die basis toegelaat is, genooi vir koekies en tee by hom aan tafel. Dis doktor Winterfeldt, Rodriguez en Vader Hayne. Alda het ’n pakkie Lemon Creams mooi in die middel deurgesny en die koekies soos domino’s uitgestring op die kaal lap van die tafeldoek. Die paar koekies wat in elk van die twee ente van die pakkie vasgesteek het, het sy met Pappa se toestemming vir haarself en vir Gaspar uitgedeel. Hulle staan nou soos twee samesweerders, koppe bymekaar, in die koelte van die skaduwees van die bome daaraan en knibbel. Die mans sit met die koppies tee in die hande, netjies, by ’n tafeldoek, nes in koloniale tye. High tea. Rodriguez glimlag wanneer hy effe wrang daaraan dink dat hulle drie besoekers amper presies die drie bene van Tres Pernas uitdruk: die godsdiens, die politiek en, met hom wat deesdae al hoe meer direk by die gevegsbeplanning betrokke is, ook die militêre. Drie wit raadgewers, elk met sy eie agenda. Pappa met sy eie mengel van godsdiens, politiek en militêre bevelhebbing. “Generaal,” sê die doktor: “Ek reken dis nou tyd om weg te doen met die militêre en te begin fokus op die verkiesings.” “Jy en wie reken so?” “Die hele Westerse wêreld.” “Wie’s hulle?” Pappa is nou sommer moedswillig. Hy weet goed genoeg waar die druk vandaan kom om die oorlog te staak. “Jy weet tog: die Italianers, die Duitsers, die Franse, die Britte, Amerika.” “Maar nie PW Botha en sy manne nie.” “Hulle sal nog inval by die res. Hulle móét net inval.”

“Dis ’n moeilike stap om te neem.” “Maar hy moet geneem word.” “Wat sê die Vader?” vra Dhlakama vir Hayne. “Vrede is altyd ’n goeie ding.” “Wie gaan jou opvolg as militêre bevelvoerder wanneer jy eers president van die land is?” vra Rodriguez om die spanning te breek. “Matos, seker. Hy’s op die oomblik my beste generaal.” “Matos het al ’n legende in eie reg geword,” sê die doktor: “Ek hoop net sy lojaliteit hou. Frelimo het al ’n paar keer probeer om hom terug te rokkel.” “Ja, hy’t my gesê,” sê Pappa. “Die laaste keer was met die vredesamesprekings in Rome, sommer net daar, reg onder my neus!” “Hy’s ook ’n oud-Frelimo, of hoe?” vra Vader Hayne. “Ja, nes ek … En André Matsangaiza voor my. ’n Mens leer maar mettertyd die lig sien.” “Daar is maar net een Lig, en dis die Ware Lig,” sê die Vader. “Ja, Vader Hayne,” lag Rodriguez: “Jy ry hopeloos te ná aan die Lig met daai ou sukkelende, rokende Pipertjie van jou!” Hy dink aan die vorige keer toe Vader Hayne hom vir ’n plesierrit die lug ingevat het. “Word jy bang?” koggel die Vader hom. “Bang, ja. Jy moet net onthou, as daai ding neerstort, travel jý reguit hemel toe, en ek donner af aarde toe!” Dhlakama lag lekker vir Rodriguez se grap. Die generaal is ’n man wat sy humor geniet. “Ek sien Matos dra deesdae ’n seshonderd dollar donkerbril.” Die doktor se stem klink bra bytend van sarkasme.

“Ja, hy’t dit juis in Italië gekoop toe ons laas daar was. Ek hou daarvan wanneer my generaals ’n bietjie uitstaan bo die gepeupel.” Winterfeldt is bang vir Matos, dink Rodriguez, met skielike insig. Die doktor is glad nie ’n militêre tipe nie, al dink hy hy’s James Bond. Intelligent, definitief ja. Hoe kan dit dan anders met ’n man wat ses tale kan praat! Blue chip spy, ja. Maar teenoor ’n harde generaal, sonder veel finesse, soos Matos, kan Rodriguez verstaan dat die doktor hom vreemd voel. He is too primitive and pragmatic for him to fathom and to ultimately manipulate. Rodriguez is nie seker hoekom hierdie woorde vir hom in Engels opkom nie. “ ’n Gemiddelde Mosambieker verdien minder as ’n dollar ’n dag!” Dis Vader Hayne se morele gewete wat namens die armes praat. “Die armes het ons elke dag by ons … Of wat sê die Bybel?” “Moenie spot nie, generaal. Jy leef ’n hopeloos te gevaarlike lewe om die kans te vat om te spot.” “Jammer, Vader. Ek trek my woorde terug. Wag laat ek op die hout slaan.” Dhlakama het die tafeldoek weggeskuif en gee die tafelblad ’n harde raps met die kneukels. Die ry koekies in die middel dril van die skok. “Tevrede Vader?” vra hy. Vader Hayne gee bloot ’n ligte laggie, maar sonder ironie, heeltemal gelate. Hy is geen godsdienstige dweper nie. Hy doen maar net sy werk. “Koekies, Menere?” Dhlakama is weer die galante gasheer self. “Dankie, ja.” Dis net Rodriguez wat vorentoe buk vir ’n handvol. Die doktor is genoeg in die beskawing om hom dik te eet aan die soetgoed. Vader Hayne het ’n probleem met diabetes. Hy bly weg van die suiker af. “Kom! Maak skoon!” beveel Pappa vir Alda toe hulle koppies leeg is. Die meisie kom stap tussen hulle in, neem die leë koppies met ’n galante glimlag. Aai! dink Rodriguez soos hy opkyk na haar toe: Darem ’n besondere mens!

“Dankie, Alda,” sê Vader Hayne. “Jy’s ’n engel!” Sy glimlag bloot haar tipiese skaam glimlag.

43

Gorongoza is een van die hoogste berge in Mosambiek en die afgelope byna twintig jaar ’n wegkruipplek vir Renamo. Dis ’n berg vol misterie en taboes. Die plaaslike Sena-mense noem dit die heilige berg. Hier bly Samatsengi, toordokter, geneser, godsdienstige leier, profeet. Hy bly op ’n plato, twee dae se klim teen die berg op, op ’n oop stuk veld tussen digte doringbome, aan die noordekant van die fontein. Die fontein bars van nêrens uit die ondergrond en ruis met ’n dowwe gedreun oor ronde klippe teen die berg af. Heerlik sterk. Water uit hierdie fontein is spesiaal belangrik in die rites van die Sena. Samatsengi is die meester van die fontein. Hy verkoop die heilige water aan sy pasiënte, of gee dit weg aan die armes. Hier mag mense nie rooi klere dra, of praat voor hulle eers hande geklap het nie, of enigsins die punt van ’n kierie of ’n geweerloop na die berg toe wys nie. Dis belangrik dat die water skoongehou word. Niemand mag in die water mors nie. Dis die heilige water van die berg.

Nadat die Rhodesiërs hulle hier kom wegsteek het, en PW se Suid-Afrika hulle verder kom onderhou het, het Renamo ook hier in die dieptes van die berg gebly. Hulle het ’n vliegveld uitgekap tussen die doringbome op ’n stuk gelykte tussen die klowe. Hier het die Suid-Afrikaners hulle vir jare lank van kos en wapens voorsien. Die groot militêre vragvliegtuie het snags sonder ligte van Wonderboom-lughawe ingevlieg en hulle pense hier vir die soldate kom leegmaak. Dit was te ver, te ondeurdringbaar vir die Frelimo-regeringsoldate om hulle hier te kom pla. Na die Nkomati-verdrag, het PW Botha se regering hul steun amptelik onttrek. Samora Machel moes die ANC-kaders uit Mosambiek uitskop, hulle sou van Renamo vergeet. Maar hulle het nie vergeet nie. Die SuidAfrikaners kon nie meer die vliegtuie in die nag instuur met hulle dreunende enjins nie. Die steun aan Renamo moes nou baie geheimsinniger plaasvind. Dis hoekom Rodriguez in die bos is. Pappa het sy basis verdeel, dit geskuif na Maringué, en na Massala in die Ziwewoud. Kleiner basisse is oral in die landelike gebiede gevestig. Hier kon sy

soldate nader aan die mense woon, en op kos en nuwe rekrute steun. Samatsengi het in die berg by sy heilige fontein bly woon. Soms het Renamo-eenhede hom hier kom besoek vir medisyne en seën. Rodriguez en Maia, saam met Alfinette – hoof van teenspioenasie, Faustino – die skaam generaal, Kwelo en ’n hele patrollie vreemde soldate stap nou te voet deur die nag vanaf Cavalo na Samatsengi se blyplek. Die bos het te dig geraak, die bospaadjies te dof, om verder met die Land Rover te ry. Tot op Cavallho kon hulle nog op die voertuig bly, wel stadig en slinger-slinger. Rodriguez self het bestuur. Hy vertrou nie meer die drywers nie. Die Land Rover het te belangrik geword vir die werk. Vir Tres Pernas het hulle ’n voertuig nodig, reikwydte, ’n vragwa vir die dra van die propagandamateriaal. Toe Alfinette laas bestuur het, het hy hulle twee voorbladvere gekos. Daarom bestuur Rodriguez deesdae eerder self. Rodriguez is eienaardig stil op hierdie rit, die hele laaste paar weke, om die waarheid te sê. Maia probeer hom ’n paar maal in ’n gesprek betrek, bo die gedreun van die enjin heen. Soos gewoonlik by Maia, gaan dit oor politiek of vroumense. Rodriguez mompel ’n kort stukkie kommentaar terug, maar sink gou weer in sy eie gedagtes in weg. Wanneer Maia vroumense wil praat, begin sy kop net oor een ding maal: Monique en die kinders by die huis. Hoe lank is hy al so alleen in die bos? Hy kan skaars onthou. Wanneer hy dit bereken, sien hy: twee jaar. Dis ’n lang tyd in enige man se lewe. En hy’t ’n sterk gevoel dat dinge nie meer so goed vir hom aan die uitwerk is nie, dat hy deesdae op ’n mespunt loop. Dis hoekom hulle op pad is na Samatsengi toe. Samatsengi sal die bene laat praat oor hom wat Rodriguez is. Pappa het dit vereis. Rodriguez kon nie anders as saamstem nie. Dis nie dat Pappa self veel respek vir Samatsengi het nie, reken Rodriguez, maar Pappa weet hoe belangrik die toordokter vir die mense is, ook vir sy eie generaals en soldate. Die bene moet praat. Alhoewel Pappa baie van die wit man leer hou het die afgelope jare, kan daar uiteindelik maar net een baas wees. Dis belangrik dat die mense dit sien. Daar’s nie omdraaikans nie. En hy’s te diep hierin om nou te wil vlug. Hy moet sy kanse vat, dis al opsie. Hy kan maar net hoop sy eie medisyne is sterker as die toordokter s’n. Rodriguez het die slagoffer van sy eie talente geword. Vir Pappa was hy uiters bruikbaar en vindingryk. Tres Pernas is Rodriguez se baba. En Pappa kan sien

hoe belangrik hierdie inisiatief van die Drie Bene vir Renamo is, hoe goed dit werk. Daar het die laaste maande honderde nuwe ondersteuners by Renamo aangesluit. Pappa sien selfs kans om die regering in ’n oop verkiesing te takel. Of andersins om die groot stede militêr te vat: eers Beira, dan Tete, uiteindelik Maputo. Rodriguez het hierin ’n groot rol te speel. In hierdie nuwe krag. Dis in die eerste plek die doktor wat vir Rodriguez die moeilikheid gegee het. Langer as ’n jaar reeds stook die doktor onmin by Pappa. Hy’s jaloers op Rodriguez se aansien, op die sukses van Tres Pernas. Hy het van Pappa ’n verduideliking geëis: Waarom is Tres Pernas nie eers met hom uitgeklaar nie? Dis sy regering wat die wapens verskaf. Hulle wil weet waarvoor hulle dit gee. Hulle wil weet waar hulle met Renamo staan. Pappa was self die laaste tyd onrustig oor Rodriguez. Dit sal hom die geleentheid gee om almal te wys waar die man staan. Die mense sal hoor wanneer die bene praat. Pappa het Gaspar die opdrag gegee om die besoek te reël. Gaspar gaan nie self saam nie. Hy het vir Maia gestuur. Maar Maia weet nie dat dit oor Rodriguez gaan nie. Hy dog dis maar algemene inligting wat hulle by die toordokter gaan vra. Rodriguez en Maia is te na aan mekaar. Hulle speel te diep in die risikospel saam. Alfinette weet. Gaspar het hom mooi vertel dat Samatsengi die woorde van die bene net aan hom sal uitlê. Hy is immers hoof van teenspioenasie. Hy’s die enigste onder hulle wat die Sena-taal praat. Gaspar het dit mooi so beplan. As die bene goed van Rodriguez praat, is Pappa weer vry om hom te gebruik. Dan kan Rodriguez die beleid aan die designados verduidelik, en kan Pappa verder hierop voortbou. As dit anders uitval, maak hulle ’n ander plan. Ook goed so. Dan sal Rodriguez nie eers van die berg af kom nie. Sy bene sal net daar in die klowe lê en verbleik. Samatsengi self sal daarvoor sorg. Samatsengi duld nie vuilspel nie. Sy mulheres fortes, die gevreesde Amasone-vroue wat hy daar by hom aanhou, sal die verraaier self met die kaal hande verwurg, sy lyk teen die kranse gaan afgooi. Gaspar se opdrag aan Alfinette is duidelik: As Samatsengi iets verdag oor Rodriguez in die bene optel, kom hy nie af van die berg af nie.

44

Die dag voor hulle vertrek, het Gaspar ’n donkerbril by Rodriguez afgebedel. Hy is bang Rodriguez kom nie terug nie, dan sit hy sonder die bril. Dis ’n mooi bril, ’n egte Ray-Ban, een wat Rodriguez uit Johannesburg laat kom het, saam met ’n besending wapens. Die bril is hopeloos te groot vir Gaspar se kop. Hy lyk soos ’n spinnekop. Tog verhoed dit hom nie om Rodriguez te vra om stadig met hom agterop die motorfiets deur die basis te ry nie, sodat hy behoorlik kan pronk met die bril. Gaspar wil so veel as moontlik waarde kry uit sy goeie verhouding met Rodriguez, voordat Samatsengi die wit man doodmaak. Dis maar soos sy kop werk. Wat hy uit die lewe kan kry, sal hy vat. Dieselfde geld vir die dood. Daar’s nie veel oor te redeneer nie. Gaspar het sy arms styf om Rodriguez se lyf geklem. Hy hou sy kop skuins teen Rodriguez se rug gedruk. Sy ken druk teen Rodriguez se blaaie. Rodriguez ruik vir hom lekker, vars gewas, na seep. Stadig ry hulle met die slinger-bospaadjie deur die basis. Kinders hou op speel. Hoenders rek die nekke en klap die vlerke. Honde gaan opgewonde aan die blaf. Vroue kyk van hulle dagtaak af op: “Oeloeloeloeloe!” juig hulle die twee op die motorfiets toe, Rodriguez die wit man met die wit hart, Gaspar met die mooi sonbril. Rodriguez dink nog, Gaspar vasgeklem aan sy rug: Nes ’n regte klein apie! Gaspar dink: Samatsengi sal die bene gooi oor Rodriguez. As die antwoord sleg is, nie heel positief oor die wit man nie, sal Alfinette dit interpreteer, en vir Samatsengi sê wat om te doen. Dan is my bron van goedere weg. Dan’s dit my laaste sonbril hierdie. Geniet dit terwyl ek kan. Aan die begin, net nadat Rodriguez in die basis aangekom het, was Gaspar heeltemal teen die man. Toe’t hy hom fyn dopgehou. As Pappa in die basis was, het hy hom nooit alleen saam met Pappa gelos nie. Later het hy van die wit man leer hou. Rodriguez was eenkeer byna dood. Hy het van die noorde af teruggekom ná ’n trip saam met Matos, vrot van die malaria, maer en uitgeteer. Pappa het hom met die sendeling se vliegtuig laat uitvlieg Suid-Afrika toe vir behandeling. Of was dit in ’n later stadium? Gaspar kan nie meer mooi onthou

nie. Alda het hom versorg, stadig weer aan die lewe gekry. Gaspar het by Rodriguez op die bed kom lê, met hom gesels. Hy kon sien dat die wit man sy nabyheid waardeer. Toe hy ’n bietjie gesond geword het, het Pappa hom met die vliegtuig laat uitvlieg, terug Suid-Afrika toe, vir hospitaalbehandeling. Rodriguez het vir Gaspar belowe dat hy sal terugkom, en dat hy vir hom iets moois sal saambring. Rodriguez was ’n maand later weer terug in die basis. Hy het vir Gaspar en vir Alda klere saam gebring, en vir Gaspar ’n nuwe mes. Gaspar het dit nie vergeet nie. Rodriguez het vir hom soos ’n pa gevoel, toe hy die mes uithaal en vir hom gee. Dis ’n mooi mes. Gaspar het dit nog steeds. Moet hy vir Rodriguez waarsku oor Samatsengi? Samatsengi sal nooit ’n wit man vryspreek nie. Dit sal sy krag afwater by sy mense. Soos Gaspar dit sien, is daar geen kans dat Rodriguez sal terugkom van die berg af nie. Nie as hy hom nie waarsku oor die gevaar nie. Maar hy kan nie weet hoe Rodriguez selfs met die inligting by Pappa sal verbykom nie. Dan sit Gaspar. Dan is sy eie lewe geknip. Nee, hy sal liewer niks sê nie. “Hei! Jy knyp my borskas toe!” sê Rodriguez. Gaspar het nie besef dat hy vir Rodriguez so styf vasgehou het nie. Hy laat skiet effens, gee ’n verleë laggie. Dan kyk hy op, dat die vroue die sonbril mooi kan sien, hy en die wit man op die rooi motorfiets, op luierspoed, stadig deur die basis. Die volgende dag het Rodriguez saam met die soldate vertrek na die berg toe.

45

Die pad van Chimoio tot op Cavallho is onlangs reggemaak. ’n Viertrek-voertuig kan taamlik gemaklik daarop ry. In die Portugese tyd was dit die hoofroete na die Gorongoza Nasionale Park. Toe was daar nog tyd en waardering vir die dierelewe. Die luuksheid van toerisme. Rodriguez kan vaagweg onthou uit sy dae in die spesiale magte in Angola, dat ’n mede-offisier, ’n sekere Barnard, hom van sy dae as lid van die verkenningskommando in die Gorongoza vertel het. Toe was hier nog ’n ryk dierelewe en ongeskonde natuur. Daar was ’n ontsaglike groot krokodil in een van die poele naby Chitengo. Hulle kon hom in volle lengte onder die wateroppervlakte sien dryf, wanneer hulle met die helikopter laag in die kloof afgevlieg gekom het. Daar was glo die mees eienaardige wolkformasies bo in die berge, en groot areas van heilige grond, wat heeltemal vir die bevolking verbode was. Van daardie tyd af, van wat Barnard hom vertel het, het Rodriguez ’n droom om die Gorongoza te sien. Hy is dus stilweg opgewonde oor die besoek. As sy vreesgedagtes hom net nie so gedurigdeur aanhou pla het nie! Gedurende die oorlog was dit hierlangs die naaste wat ’n voertuig aan die berg kon kom. Frelimo het hierdie pad gebruik om Renamo in die berg te kom lastig val. Die Suid-Afrikaners het Renamo gewys hoe om die pad vol myne te plant. Toe kon Frelimo nie meer hier ry nie. Die pad het stadigaan begin toegroei. Ses maande terug het die situasie verander. Daar was sprake van vrede, ’n skietstilstand. Renamo se hoofbasis was lankal nie meer in die berg nie. Daar was dus nie veel te verloor nie. Rodriguez het vier soldate opgelei om myne te lig. Hulle het by die Unomoz se Gurka-span aangesluit en die Chimoio-Cavallho pad begin skoonvee. Uiteindelik is die pad deur die Verenigde Nasies se vredespan skoon verklaar. Voertuie kon weer hierlangs ry. Soos hulle daardeur gery het, het die ou umbilo-woud nog die skyn van onaantasbaarheid bewaar. Maar by die afdraai na Chimoio het die Indiërsakemanne wat die winkels in die dorpie bedryf, al klaar begin om groot stompe op te stapel wat hulle diep in die woud laat saag het. Reuse stompe, sommige meer as ’n meter dik, het in groot hope in skoongeskraapte lappe grond in skaduwee van die bome gelê. ’n Laaste rusplek.

Die finale aanslag, het Rodriguez gedink en sy kop misnoeg geskud. Hoe ironies, het hy gedink: Die oorlog het hierdie ou bosreuse beskerm. Die landmyne het die stootskrapers en die vragmotors uit die woud weggehou. Noudat die pad skoongevee is, die oorlog sogenaamd amper verby is, nou kom die aasvoëls dadelik in om te aas. En niks kom die plaaslike bevolking toe nie. Hulle bly nog net so arm soos altyd. Alles, die hele oorlogsbuit, is vir die sakke van die ryk sakemanne, die buitelanders wat met dollars kan koop, en vir hulle binnelandse begunstigdes. Dis nie net hierdie bome nie. Gerugte van goud en diamante en olie en vis en aardgas en steenkool hou die buitelandse magte geïnteresseerd in Afrika, ook in hierdie land aan die suidooskus van die kontinent. Dit gaan al so van die Portugese die eerste keer voet in Afrika aan wal gesit het, of aan die kus kom strand het met hulle heilig-benoemde barke: São João, São Bento, João Baptista, die Dom Francisco, die galjoene Bom Jesus en Madre de Deus. Soveel ander het gevolg, ander skepe met mooi-klinkende name, ander seevaarders van alle nasionaliteite, soutsproei en avontuur in die oë. Ja, dink Rodriguez: Party het belange by die uitkoms van die oorlog. Ander wil hê die oorlog moet nooit stop nie. Sy morbiede gedagtes voor in die kajuit van die skommelende Land Rover, vasgedruk tussen die deur en die skaam generaal, sy skielike verlange na Monique en na die kinders, maak hom homself sonder genade afvra: Waar staan ek self nou eintlik in die prentjie? Hy’t nie ’n antwoord nie. Die pad is wel skoon van die landmyne, maar dit bly ’n ver ent pad om te ry met die stadige, oorvol Land Rover. Hulle sit vier voor in die kajuit: Alfinette, Maia, Rodriguez en Faustino, die skaam generaal. Ses soldate staan ingedruk agter op die bak. Rodriguez sou veel ligter wou reis, maar Gaspar wou hom nie met minder mense laat gaan nie. Rodriguez kon die sin daarvan insien: die oorlog is nog nie verby nie. Op ’n manier moet hulle bly spiere wys. Hulle reis via Catandica, die ou Vila Paiva de Andrade, oor Chimoio. Hulle haal Carvallho net voor donker. Hier weet die plaaslike kommando niks van hulle koms nie. Het Gaspar aspris nie laat weet nie? Die radio is tog beskikbaar? ’n Peloton soldate omsingel hulle dadelik met outomatiese wapens gereed. “Wie

de fok is julle?” wil een bars weet. Die ander handhaaf ’n doodse stilte. ’n Afgetakelde wit Hilux-bakkie jaag vanuit die bosse nader, gooi remme aan in wolke stof. Dinge ruk handuit! dink Rodriguez. ’n Lang, slap mulatto in ’n kamoefleeruniform met rooi lissies klim uit die Hilux en stap nader. Dis die bevelvoerder. Rodriguez het die man nog nooit voorheen gesien nie. Tog salueer die bevelvoerder dadelik vir Faustino. Die twee praat in ’n dialek wat Rodriguez herken as een vanuit die noorde van die land. Goed so. Rodriguez verstaan nie waaroor die twee gesels nie, maar voel gerus gestel. “Hy sê hy gaan nie saam nie,” sê Faustino verleë: “Hy’s bang vir die toordokter. Hy’t al van genoeg moeilikheid gehoor.” “Ons het ’n gids nodig, iemand om die pad oop te maak by die plaaslike inwoners, by die Renamo-soldate in die omgewing. Hy moet saamgaan. Dis nie nodig dat hy saam ingaan in die binneste plek van Samatsengi nie.” Alfinette praat met ’n afgemete stem. Hy dra nou die gesag van die hoof van teenspioenasie. “Hy moet saamgaan,” sê Rodriguez ook. “Wat is sy naam?” “Hy is kommandeur Afonso, dieselfde naam as Pappa.” “Goed so. Hy gaan saam vir geluk. En om die pad te wys.” Die kommandeur stem halfhartig in. “Dan moet ons dadelik begin stap,” sê hy in Portugees vir Rodriguez. “Ek wil teen Woensdagaand terug wees in die basis. Ek het iets vir myself gereël. ’n Klein funksie.” “Ons is reg om te loop. Ons het lank genoeg gery.” Hulle is ’n stewige patrollie wat ’n uur later uit die basis uitstap, die donker in. Afonso het tien van sy eie soldate laat saamkom. Hy is bang vir iets, kan Rodriguez sien, maar hy weet nie vir wat nie. Afonso gee ’n vinnige pas aan. Dis duidelik hy ken die omgewing, selfs in die nag. Dit is wel byna volmaan, maar nog steeds. Rodriguez is gewoond aan stap. Hy stap al die afgelope twee jaar kruis en dwars

deur Mosambiek. Toe hy en Matos na die toermalynmyne toe is, het hulle met die terugkomslag die meer as honderd-en-vyftig kilometer tussen die Alto Molokwe en Gilo binne drie dae afgelê, die hele pad te voet. Hierdie is byna ’n drafstap, blindweg deur die nag. Rodriguez is spyt dat hy nie kan sien waarnatoe hulle op pad is nie. Op sy eie kom hy nooit weer hier uit nie. Dalk is dit juis so beplan. Maia hou niks van stap nie. Hy haat dit. Hy dink ook fokol van toordokters. Maar Gaspar het hom gedwing om saam te kom op hierdie mal ekspedisie. Maia is skaduminister van binnelandse sake vir Renamo, maar die klein klits van ’n Gaspar doen met hom net wat hy wil, net omdat hy Pappa se gatgabba is. En, al erken Maia dit swaar, is hy bang vir die bliksem. Die fokker is ’n psigopaat, hy’s seker daarvan. Die eendag wil hy jou opvreet van liefde, die volgende dag steek hy sy geweerloop aanmekaar in jou ribbes, met daai vieslike gryns in die oë. Die een dag deel hy geskenke uit asof hy Vader Krismis is, die volgende dag bedel hy jou laaste sigaret uit jou hempsak, jou stompie uit jou mondhoek. Hy voel magteloos teenoor die aap. Die ander generaals voel net soos hy, weet hy. Gaspar is wat maak dat Pappa met ’n ysterhand kan regeer. Dis net Rodriguez wat nie vir Gaspar bang is nie, lyk dit. Rodriguez is vir niks bang nie, glo hy. Hy glo Rodriguez is bly dat hy, wat Maia is, saamgekom het berg toe. Hy en Rodriguez is goeie maatjies. Hy moet maar om Rodriguez se ontwil vasbyt. Maia onthou die stories wat hy oor Samatsengi gehoor het toe hy nog in Beira by die radiostasie gewerk het, disc-jockey was. Toe hy nog Gato Preto was. Later, toe die Suid-Afrikaners hom help vlug het uit Beira en in die Chitengo-basis gaan wegsteek het om groot te maak vir ministerskap, het hy die stories weer gehoor, nog duideliker. Samatsengi was groter as die oorlog. Hy het die oorlog oorleef, ’n teenwoordigheid in die berge, ’n skaduwee, ’n skim, ongeskonde, onaangetas. Die mense het, ten spyte van die oorlog, ten spyte van landmyne oral op die voetpaadjies, verskuilde hinderlae plek-plek in die ruigtes, die pad na die toordokter se heilige water aanhou stap. Selfs dié wat nie geweet het waar om hom te soek nie, het ’n boodskap gestuur, en kort voor lank het die instruksies gekom van waar om hom te kry. Daardie mense hoef nie op een plek gewag het nie. Hulle kon teruggaan na hulle huise toe, wegraak in die bos, Samatsengi se boodskappers het hulle gekry, die instruksies agtergelaat, weer weggesmelt in die skaduwees.

Samatsengi was in beheer van alles, glo: heilige water uitgiet, liefdesdoepa meng, opspoor van verlore broodwinners, stout kinders soet maak, toekoms voorspel, gesondmaak van die dunsiek, vyande vernietig, wat ook al. Eenkeer het die Zimbabwiërs ’n seksie hoogs opgeleide spesiale soldate ingestuur om vir Samatsengi op te spoor, om hom dood te maak. Die mense het later die soldate gekry, agt van hulle, waar hulle sonder wapens en sonder verstand in die oop son ronddwaal, hulle koppe heeltemal leeg, zombies. Hulle het nie eers naby Samatsengi se blyplek gekom nie. Die Renamo-soldate het die spore gevat en gesien waar hulle hul wapens stuk-stuk geloop en weggooi het, onder andere ’n splinternuwe Dragonhov-sluipskuttergeweer. Die soldate het die Zimbabwiërs na Matos toe gebring. Hy het nie lank met hulle gesukkel nie, bloot sy Makarov teen hulle agterkoppe gehou en die sneller gedruk, een vir een. So het die stories oor Samatsengi geloop. Maia voel fokol vir toordokters, maar hy’s nie so seker oor hierdie Samatsengi nie. Oor hierdie berg nie. Hulle sê Samatsengi kry sy krag deur die berg, en die berg voed op Samatsengi. Een keer het die Zimbabwiërs met twee helikopters oor die berg gevlieg. Hulle gemonteerde Browning-masjiengewere se lope het by die oop deure uitgehang, na die berg se kant toe. Daardie helikopters het sommer by die eerste draai al teen die kranse vasgevlieg, die een na die ander. Moer toe. Net omdat die gewere in die berg se rigting gekyk het. Dis hoekom Samatsengi en sy vroue die mense so kaalhande verwurg, om nie die berg te onteer nie. Samatsengi kon die dood uitdeel as hy wou, as hy gevra is daarvoor. Pappa het van sy eie generaals, Osufo ingesluit, laat grootskrik by Samatsengi, by hom en sy gevreesde Amazonas. Op die draaipunt van die dood. Bloed getrek. Die rand was naby. Pappa het dit speel-speel genoem. Dit het sy generaals op hul plek gehou. Nederig. Maar dit het hulle ook aan die lewe gehou, tot dusver, reg deur die oorlog, tot nou dat dit amper vrede is. Dit was die regte medisyne. Die mense het dit gehoor, die stories, en nog meer aan Samatsengi geglo, en aan Pappa. Dalk is dit ook waarom hulle op pad is na die dokter se blyplek toe, om Rodriguez se onthalwe. Om lewe of dood. Maia kan ’n vlaag van vrees in sy eie binnekant nie keer nie. Dit spoel vanaf die krop van sy maag, deur sy borskas, in die holtes van sy kop in op. Hy leun vorentoe en stap verbete om in te haal op die ander voor hom in die donker. Maia ken nie die pad nie, nie een van hulle uit die Massala-basis ken die pad nie.

Dis hoekom Afonso en sy soldate die pad aangee. As Maia hulle hier in die donker verloor, is hy vir altyd verdwaal. Afonso het die rooi lissies van sy uniform afgehaal voordat hulle begin stap het, dit in die Hilux se kajuit gelos. Hy het hulle in die halflig van die vure mooi bekyk, voor hy hulle toegelaat het om te begin stap. Hy weet rooi word nie op die berg gedra nie. Rooi vir die berg is soos ’n rooi doek voor ’n bul. Hy het buitendien nog nooit vir Rodriguez sien rooi dra nie, nie eers ’n T-hemp nie. Maia weet nie hoekom hy moes saamkom op hierdie trip nie. Daar’s mos genoeg van die ander. Hulle stap vinnig. Deur die nag swenk hulle deur die bos. Heeltyd op die drafstap. Dis duidelik dat Afonso die pad ken. Hy gee hulle geen kans om rond te kyk, om in die maanlig hulle posisie te bepaal nie. Hulle stap vir ure aanmekaar. Afonso stop nêrens nie. Teen ligdag is hulle in die voetheuwels van die berg. Hier rus hulle die eerste keer. Hulle maak ’n klein vuur en plaas die vuil blikketel wat een van die soldate saamgedra het, sommer so direk op die vlamme. Daar is tee en ’n bietjie suiker, ’n paar stukkies droë brood. Hulle moet maar so deurkom. Bo-op die berg sal Samatsengi vir hulle sorg. Bergaf is hulle dalk minder om voor kos te gee. Die berg troon hoog bo hulle uit, donkerblou in die oggendlig, ’n majestueuse teenwoordigheid. Majestueus is dalk nie die regte woord nie, dink Rodriguez. Daar behoort ’n ander woord te wees. Maar hy is te moeg om dit te kry. Rodriguez besef nou eers hoe moeg hy is, ’n volslae moegheid wat van sy hele wese besit neem. Hy kan dit nie verklaar nie. Gewoonlik laat hy hom deur nie een van die soldate wegstap nie. Hy wonder of hy nie weer besig is om siek te word nie. Of word hy net eenvoudig oud? Hy voel glad nie in beheer van sake nie. Noudat hy die hele Tres Pernas-inisiatief op die tafel gesit het, voel dit vir hom asof hy die sleutel van sy lewe weggegee het. Nou kan die hele ding sonder hom loop. Hy’t sy onontbeerlikheid verkwansel vir ’n paar oomblikke van glorie. ’n Gans met goue eiers. Reg om geslag te word. Die gelag te betaal. Die ha-ha oor Manuel Rodriguez se graf. Sy gebleikte beendere. Hy is nie meer seker oor enigiets, oor enigeen nie. Nie oor Pappa nie. Oor Gaspar nie. Selfs nie oor Maia, sy vriend, nie. Hy weet hy’t ’n vyand van Winterfeldt gemaak, daarvan is hy seker. Dalk sit die

doktor self agter hierdie trip na die berg toe. Rodriguez weet nie hoe sterk die doktor se invloed op Pappa is nie. Rodriguez se base het hom aangesê om nou met die doktor saam te werk, maar dit lyk vir hom asof die doktor reken dat hy sy baas is. Fokken Duitse herrenvolk-mentaliteit! Rodriguez is nie seker vir wie nie, maar vermoed dat die doktor ook vir die een of ander Sirkus werk, nie direk vir die NI nie, maar waarskynlik vir die Duitse ekwivalent daarvan, of die Bundesamt für Verfassungsschutz (BfV) of die Bundesnachrichtendienst (BND). Sy front is ’n joppie by Wits, maar hy’s duidelik ’n dubbele agent van die een of ander aard. Rodriguez het al sy base gepols oor Winterfeldt se rol, op ’n moet-weet-basis, maar hulle het hom bloot geïgnoreer. Vir hom gesê om aan te gaan met sy werk. Hy is glad nie so seker dat die doktor Renamo se belange op die hart dra, of selfs Suid-Afrika s’n nie. Of hy net vir sy eie mense se belange by die Sirkus betrokke is nie. Rodriguez is vasbeslote om nie nou in te konk nie. Hy het die afgelope twee jaar so mooi deurgesien. Alles opgeoffer: Monique, die kinders, die huis, sy mense. Hy’t ’n tipe bosgees geword. ’n Bosgod, as’t ware. Hy gaan nie nou opgee nie. As dit van hom afhang, byt hy vas. Die toordokter moet maar maak met hom wat hy wil maak.

46

Hulle het weer begin stap. In enkelgelid teen die klowe uit. Afonso is voor, dan Alfinette, Faustino en die ander soldate. Maia loop heel agter, Rodriguez ’n paar treë voor hom. Die bos raak al hoe digter. Hulle rek in ’n string van meer as ’n honderd meter uitmekaar. Die agterstes het die voorstes reeds uit die oog verloor. Skielik is daar ’n beroering aan die voorkant. Die dik Kwelo kom inderhaas by Rodriguez-hulle verbygehardloop, paniek in sy gesig. Maia is net betyds om hom aan die uniform te gryp en “Stop!” te sis. Dan kom Faustino aangestap: “Venha faz favor!” sê hy vir Maia. “Daar’s soldate voor. Hulle vra of die wit man by ons is.” Dis hoogs eienaardig. Niemand in die berg weet dat hulle op pad is nie. Dat Rodriguez saamkom nie. Niemand kon weet nie. Hulle kom blindweg in. Onaangekondig. Daar is nie radio’s op die berg nie, geen vorm van moderne kommunikasie nie. Hoe weet hulle van hulle, van hom, van die wit man? “Ja, die wit man is hier,” sê Maia vir Faustino. “Jy weet dit mos?” “Maar ek moes eers kom vra.” Van hier af loop hulle onder die bewaking van Samatsengi se troepe. Rodriguez kry hulle nie eers te sien nie. Hulle is te ver aan die voorkant. Hy moet maar net glo dat hulle deel van sy patrollie geword het. Hulle is nou vier groepe mense met gemengde lojaliteite. Samatsengi se troepe staan die naaste aan die waarheid. Hulle loop voor. Dan volg Afonso en sy seksie. Dan die Renamo-groep met Maia, Alfinette en Faustino en die ander soldate. Laastens is daar Rodriguez met sy leuen. As Samatsengi so ver die klowe in kan sien, hoeveel dieper sal hy nie die leuen kan uithaal nie? Rodriguez is eenmaal tevore aan ’n reeks leuenverklikkertoetse onderwerp. Hy het hieroor die strengste opleiding ondergaan. Hoe om elke vraag metodies te beantwoord. Hoe om sy emosie gedurig in toom te hou. Hoe om homself los te

maak van sy eie wese en sy bestaan. Hy’t toe die toets geslaag. Kon lieg sonder dat dit op die elektronika registreer. Daar is min mense wat dit regkry. Net ’n paar in die geskiedenis. ’n Mens moet die leuen so goed kan glo dat dit die waarheid raak. ’n Goeie verbeeldingskrag. Dis sy enigste hoop nou. Hy loop en mompel die woorde vir homself in sy binneste in: Kalm. Kalm. Kalm.

47

Hulle slaap die tweede aand op ’n gelykte hoog teen die berghange. Sommer so in gelid, soos hulle aangekom het. Die lug is dun en skraal. Hulle haal duidelik swaarder asem so hoog op in die atmosfeer. Rodriguez is so moeg dat hy dadelik aan die slaap raak. Hy slaap ’n byna droomlose slaap. Net soms sien hy vlietende figure deur sy onderbewuste stap. Dreigend? Bemoedigend? Hy is nie seker nie. Wanneer hy insluimer, het hy gou weer van hulle bestaan vergeet. Kort na middernag laat die gidse hulle wakkermaak, op die ry af. Hulle begin weer stap. Dit voel vir Rodriguez asof hy op lug loop, sy voete los van die res van sy liggaam, sy kop iewers in die slierte van wolke, ’n vae, trae mis waarin sy brein onseker rondklots, ’n fetus in ’n oerbron, ’n dors kleuter in onbereikbare, ondrinkbare water. Die gelid voor hom het vasgesteek. Die maan het reeds gesak. In die donkerte sien hy vir Maia na vore wys, ’n bewerige, onsekere beweging van die hand. Hulle hoor hoe een van die voorste soldate ’n paar kort handeklappe gee, ’n skerp geluid in die bros naglug. Maia gaan dadelik op die knieë en klap ook met die hande, namens die agterhoede. Hy kyk vinnig om na Rodriguez toe. Hy is nie seker of hy die regte ding gedoen het nie. Dit het half outomaties gekom, die drang om op die knieë te sak en die hande so eerbiedig te klap. “Dis reg, groet die berg,” praat Rodriguez hom met ’n fluisterstem moed in. Hy het hierdie eerbetoon al voorheen in die Sena-rituele sien afspeel. Van oorkant die donker kloof kom ’n handeklap in antwoord. Dit moet seker tweehonderd meter of meer weg wees, maar die klap kom duidelik, duideliker as enige stem. Dan weer ’n keer, in antwoord op Maia s’n. Rodriguez kan voel hoe sy kopvel aan die kriewel gaan. Voorwaar, dis ’n heilige plek hierdie! Hy tuur die nag in. Hy wens hy kon beter in die donker sien. Maar dit kon hy nooit aanleer, om so goed soos hierdie mense in die donker te sien nie. Dis ’n ware Afrika-ding.

Dan begin hulle stadig weer voortbeweeg. Voetjie vir voetjie nou. Oor skerp klippe. Deur nou splete. Om bastions van rots. Rodriguez vee met sy handpalms aan die rots soos hy daarteen verby beur. Die vel van die rotse is skurf en koel. Die lewe van eeue lê daarin opgesluit. Dis ’n ewigdurende plek, kan hy voel. Hulle het ’n soort plato bereik, die kranse en die klowe agtergelaat. Die helling raak gaandeweg al meer gelyk. Voor, deur die digte bos heen, kan Rodriguez die bleek skynsel van ’n oop stuk grasveld in die donker sien blink. Dit moet ’n soort oase wees, ’n klein paradys hier in die hoogste hoogtes van die berg. Die opdrag kom in die ry af. Faustino tolk vir Rodriguez en Maia: “Ons moet ons skoene uittrek, sê hulle. Dis heilige grond hierdie. Terra sagrada!” sê hy. Faustino se stem is sag en plegtig. Die soldate lei hulle na die oop stuk veld. Hier en daar kan hulle nou tekens van menslike bewoning sien, ’n grashut, nog een, die sagte gloeiing van die vorige aand se kole, die reuk van rook en van lig geskroeide pap, die lae, vraende gebulk van ’n koei, die sagte gekreun van ’n baba. Rodriguez besef nou eers hoe honger hy is. Die speeksel versamel asof van nêrens in sy mondholtes, pak saam rondom sy tong. Hy sluk swaar daaraan. Dit voel vir hom asof hy nie kan asem kry nie. Vir ’n oomblik pak die paniek hom ongetemper beet. Dan vat ’n vrou hom vanuit die skemerdonkerte aan die arm, trek hom en Maia en die skaam generaal nader na een van die grashutte toe. “Julle drie slaap hier,” sê sy sag in Portugees: “Dormir bem! Slaap lekker. Julle is baie moeg en die nag is kort. A noite é curta!” Die hut is ’n losstaande dak op pale. Die grond is netjies skoongehark. Daar is drie grasmatte oopgesprei. In die middel van die vloer brand ’n vuur met sagte vlamme. In die lig van die vuur kan Rodriguez sien dat die ander soldate na ander hutte gelei word, elkeen ’n lêplek kry. Langs die vuur staan ’n kleipot met water, ’n blikbeker langsaan. Rodriguez drink dorstig, daarna gee hy die beker vir Maia en Faustino aan. Dis die lekkerste water. Hy was vrek dors! Dis asof die water sommer sy honger ook stil. Hy kyk vinnig op sy horlosie. Daar’s nog vier uur se slaap oor voor dit lig raak. Met ’n tevrede sug gaan hy op die grasmat lê, skuif sy rugsak onder sy kop in. Hy is dadelik aan die slaap. Sonder gewete.

48

Rodriguez word gewek deur die geluid van water, massas water wat oor klippe spoel. Die wind moes in die nanag gedraai het. Dis die heilige water van die berg wat hy hoor, besef hy. Hy het ’n dringende behoefte om te urineer. Hy lig sy kop en kyk om hom. Die meisie van gisternag sit plat op haar boude langs hom in die sand. Hy weet nie hoe lank sy al so vir hom sit en kyk nie. Die blik in haar oë is sag en ver. Sy het die langste wimpers wat Rodriguez nog aan ’n paar oë gesien het. Sy dra net ’n velskort om haar heupe. Haar bolyf is kaal. Sy het die pragtigste simmetriese borste, vol en rond. Die areola daarrondom is donker en breed. Dit skep die indruk van uiterste vrugbaarheid. Haar vel het die kleur van vars room. Dis ’n skok om so ’n kaal wit vel hier so afgesonderd in die berg te sien. Is sy een van Samatsengi se vrouekrygers? “Jou sak asseblief,” sê sy beleefd. So mooi en met so ’n beleefde stem kan dit tog nie een van die wrede Amasones wees waaroor hulle so baie berugte stories gehoor het nie? “My sak?” stamel Rodriguez verbouereerd. “Ons vader, die oudste, wil jou sak hê.” Rodriguez trek die sak onder sy kop uit en gee dit vir haar aan. Sy neem dit met albei hande, met ’n effense kopknik en ’n buiging van die bolyf, die ou bekende teken van respek. Wanneer sy opstaan, merk Rodriguez hoe uitsonderlik lank sy is, heelwat langer as hyself, definitief. Sy verdwyn met die sak. Rodriguez sien hoe Maia vir hom lê en kyk. “Dis orraait,” sê hy vir hom. “Dis net my sak. Daar is niks in wat ons saak kan weggee nie. My verkyker, bietjie brood, ’n skoon hemp en ’n handdoek. ’n Vyfliter sak wyn wat Gaspar saamgestuur het. Buitendien ’n present vir die baas van die plek.” Faustino is ook nou wakker. Hy lê liggies en bewe. Dis tog nie so koud nie! Is

dit ’n malaria-aanval wat terugslaan, of is die man bang? Rodriguez wil nie kyk nie. Hy draai sy oë weg en kyk deur die kompleks van hutte rondom hulle. Die plek is groter en meer uitgebreid as wat hy hom laas nag verbeel het. Al is hulle op ’n wye plato, kan Rodriguez sien hulle het nog nie die top van die berg bereik nie. Bokant hulle verdwyn steeds hoër bergspitse in die mis. Na die weste toe strek die hutte in ’n lang arm van die vallei af. Teen ’n groot granietrots, teen die berghang, staan ’n reuse hut op pale, onder dak. Verskeie trappe en terrasse lei teen die binnekant van die reuse hut op. Bo, in die diepste skaduwee, is ’n gedeelte wat heeltemal toegebou is met matte van palmblare. Dit skep die indruk van koelte, van toevlug, ’n skuilplek. Dit moet hier wees waar Samatsengi bly. Rodriguez staan vinnig op en verdwyn agter ’n bos om water af te slaan. Maia en Faustino sluit by hom aan. Dis ’n groot verligting. Rodriguez het nie besef dat hy so opgeblaas is van gisternag se water nie. Hulle het tog nie so baie gedrink nie. “Aah!” sug Maia ook langs hom van verligting. Faustino se gesig is grys en lusteloos. Die man is duidelik nie heeltemal homself nie. Op daardie oomblik breek die son deur die wolkemis, gooi ’n sagte geel lig oor die hele vallei en teen die kranse op. Hulle sien die meisie met die lang ooghare terugkom. By die hut wag sy hulle in. “Julle kan naderkom,” sê sy. Sy lei hulle na ’n oop ruimte tussen drie hutte. Hier is ’n reeks palmblaarmatte reeds vir hulle oopgesprei. Kruisbeen gaan hulle sit. Alfinette en Afonso sluit by hulle aan, ook begelei deur een van die uitsonderlike vroue. “Wag hier,” sê hulle tegelyk. ’n Rukkie later kom Samatsengi. Die son het weer agter die mislaag verdwyn en dis moeilik om mooi te sien wat aan die gang is. Tog vat dit nie lank om te begryp nie. ’n Baie skraal man, ’n uiters skraal man, met ’n welige bos grys-grys hare, en ’n hol borskas waarop mens die longe tussen die ribbebene deur kan sien klop, met ’n paar verskrompelde bene, word op ’n breë houtplank deur twee vroue in die oopte tussen die hutte ingedra. Dis nie die twee vroue wat hulle reeds ontmoet het nie, maar definitief soortgelyk. Lank, uitsonderlik lank, baie lig van vel, blank kan mens maar sê, met sterk Ariese of Nilotiese gelaatstrekke. Hulle gesigte is aantreklik op ’n harde manier, die neuse sterk en reguit, die neusvleuels groot en wyd. Hulle hare staan wild gepluis weg van hulle koppe, die voorkoppe wyd en intelligent. Hulle

het dieselfde goedgevormde borste, en die dik boarms van manlike krygers. ’n Dun velriempie is styf om elke boarm gebind en beklemtoon die spiere daarin des te meer. Samatsengi se elmboë rus teen die kaal borste van die twee vroue aan elke kant. Soos hulle hom indra en op die palmmatte kom neersit, skuur sy arms ligweg teen die vol borste. Dit skep ’n erotiese atmosfeer waarvan Maia sy oë nie kan afhou nie. Rodriguez ook nie. Hy het baie lanklaas ’n wit vrou gesien. Die vyf besoekers waag dit nie om na mekaar te loer nie. Hulle kyk vir Samatsengi stip aan, hulle aandag volledig op hom toegespits. “Ek het julle reeds van veraf sien kom,” sê hy. Sy stem is melodieus en duidelik en kontrasteer skerp met die uitgedroogde liggaam, sy kreupel bene. Hulle betwyfel nie sy woorde nie, weet bloot instinktief dat dit waar is. “Vem, vamos começar!” sê Samatsengi. Dis ’n formele uitnodiging om te begin. Die besoekers skuif hulle reg op die matte, kruisbeen en kaalvoet. Hulle sê nie ’n woord nie, wag bloot op die Grote om te praat. Samatsengi haal diep en ritmies asem. Sy longe stoot en sak teen sy ribbes en sy skraal borsbeen. Rodriguez kan ruik hy het die sak wyn opgespoor. In die vroegoggendlug kom die reuk van rooiwyn swaar na hulle toe aangestuif. Samatsengi blaf ’n kort bevel in die Sena-taal. Nog twee vroue van die Amasone-tipe kom nader van agter die hutte. Daar is min tussen hulle te onderskei: susters, of vroue van dieselfde diep-ingeteelde Afrika-stam. Ook die meisie van gisternag sluit by hulle aan, en die een wat vir Alfinette en Afonso gebring het. Rodriguez voel op ’n vreemde manier gerusgestel deur die meisie se nabyheid. Sy laat hom aan Alda dink, dieselfde broeiende moederlikheid, dieselfde vroulike grasie, hoewel natuurlik baie mooier, sonder die littekens van oorlog, die skending van verlore jeug. Samatsengi hoef nie ’n woord verder te sê as die uitnodiging om te begin nie. Rodriguez is rustig. Al sy onsekerheid van gister, gedurende die mars, en in sy drome, het verdwyn. Hy hóú van die ou man, besef hy, al daardie wysheid, al daardie lyding in een liggaam! (Dis die Engelse woord “suffering” wat prominent in sy gedagtes opkom: “súffering!”) Rodriguez weet dat hy hom vrywillig in sulke hande sal oorgee om te sterf as dit dan moet. Hy het geen vrees meer nie. Dis net een enkele, gedurige, langwerkende aanvaarding van

homself, van sy lot, hier in Mosambiek, hier in Afrika, hier op aarde. Hy is meteens so ontsettend bly dat hy gekom het, dat hy so swaar gestap het om op die heilige berg te kom, hier by hierdie gryskop ouman met die mooi vroue. Dit gee sin aan alles, aan Mosambiek, aan die oorlog, aan die kinders wat weggevoer is om te leer doodmaak, aan al die dooie soldate wat alreeds gesterf het, aan almal wat nog gaan sterf, aan hom en aan Monique, aan sy pragtige krulkop-dogtertjie, aan sy seun wat sy naam voortdra. Dankie! Dankie! kom die woorde in hom op, in die suiwerste, klinkklare Afrikaans. Dis ’n gebed, besef hy, ’n pryslied wat uit hom vloei, na die hemel reik. Dis ’n pryslied wat uit hom vloei en aansluit by die hele ruimte, die hele matrys van menslike bestaan. Hy hoop dat Maia en die ander dit ook so sien, sy goeie vriende, dié wat reeds so ver met hom saamkom op hierdie pad, hulle wat hom reeds beter as sy eie vrou leer ken het, sy makkers van die bos. Twee jaar is ’n lang tyd, dink hy, ’n tyd om stadigaan mal te word. Met ’n kort beweging van die vinger beduie Samatsengi vir Rodriguez se kamerade om eenkant toe te skuif op die mat. Vir Maia beduie hy woordeloos agter sy rug in. Rodriguez sit nou alleen voor die toordokter op die mat. Hy weet hy behoort blootgestel, kwesbaar te voel, maar die verskuiwing het die teenoorgestelde uitwerking. Dit stel hom net meer gerus. Hy weet sy makkers kan nou agter sy rug sien, hulle sal hom waarsku, al is dit net met die flikkering van vrees in die oog, as daar iemand van agter sou nadersluip met ’n sluipmoordwapen in die hand. “Hoe kan ek so iets dink,” berispe hy homself dadelik. Tog wyk die rustigheid nie van hom nie. Die meisie van gisternag (o, hoe wens hy hy het haar naam geken!) kom buk voor Rodriguez met ’n kleipot vol water. “Ek moet jou gesig was,” sê sy. “Jy moet skoon wees.” Nie net my gesig nie, maar ook my hande en my voete, wil Rodriguez sê. Dis woorde wat hy van iewers af onthou en wat nou vir hom gepas voel. Sy het voor hom op die mat kom hurk, op haar knieë. Sy skuif haar lendedoek agtertoe om haarself van Maia en die ander te beskut en begin om baie versigtig sy gesig te was. Rodriguez wil nie kyk nie, maar verbeel hom hy kan haar donker geslag, die hare tussen haar dye teen haar gehurkte bene sien blink. Sy knip haar donker oë met die lang ooghare. Haar aandag is direk op die oppervlak

van sy vel. Sy het haar linkerarm om sy rug gesit om hom te stut. Haar pragtige, harde borste vee deur sy gesig soos sy versigtig met die nat spons in elke plooi, holte en verharding van sy gesig was, die diepgesonke oë, die neus, die droë, gebarste lippe. Dis ’n heilige oomblik, ’n oomblik van paring, die oerritueel van die geslagte wat so voor sy makkers en voor die ou man afspeel. Rodriguez is bly dat hy so vir hulle ’n voorbeeld kan wees, kan voorgaan as priester. Een van die ander vroue het nou stadig nadergekom van agter sy rug. Sy begin om sy skouers met haar hande en vingerpunte te masseer. Rodriguez kan die krag in die vingerpunte voel. Hierdie vrou is stérk, hy so ontsettend swak. Dis net die sagte veeg van die nat spons oor sy gesig, die sagte kyk in die meisie voor hom op die mat se oë, wat hom regop bly hou. Dan is daar nog ’n vrou agter hom. Hy het haar nooit sien kom in die skaduwees, of in die flikkering van sy maats se oogballe nie. Hy het gedog hy sou sien, maar hy het nie. Uit die hoek van sy oog merk hy dat sy ’n mes dra. Die lem blink lank en skerp in die lig van die son wat op daardie oomblik weer deur die wolke breek. Sy wil om te lewe sê hom om te koes, om weg te duik van die lem, van die mes af. Dieper in hom, veel dieper, is daar egter ’n stem wat hom aansê om te bly sit. “ ’n Stukkie hare, dis al wat ons nodig het,” sê die vrou met die mes. Rodriguez kan nie sien of dit een van die twee vroue is wat vir Samatsengi ingedra het nie. Hy laat sak gedweë sy kop. Die vrou vat sy hare in haar hand. Rodriguez voel die mes deur sy lang lokke sny, hoe daar van sy hare skietgee, loskom in haar hande. Dit voel vir hom meteens of daar van sy krag uit hom vloei, of daar iets lewends, ’n stuk van homself in daardie hare weggesny word. Die vrou skuifel op haar knieë by hom verby en gee die lang donker lok krulhare vir Samatsengi aan. Die toordokter het ’n leersak van sy blad af gehaal. Hy skud die inhoud oor Rodriguez se hare uit. Dit lyk na bene, die wortels van plante, opgerolde stukkies dierevel, ’n bokhorinkie. Die vroue begin ritmies met die hande klap. Samatsengi begin sagweg prewel, in ’n onbekende taal, terwyl hy met albei hande wye sirkelbewegings oor die voorwerpe op die mat maak. Die oë van die toordokter raak weg in ’n dowwe glinstering, soos die oë van ’n blinde. Is dit die

wyn? wonder Rodriguez nog, maar weet dat dit nie is nie. Samatsengi het met ’n rukbeweging van die hande tot swye gekom. Sy hande is doodstil oor die voorwerpe op die mat gestol. Die vroue het almal nou opgehou hande klap. Die stilte hang swaar oor die hele nedersetting. Dit voel meteens vir Rodriguez asof hy bo dit alles sweef. Heeltemal ontliggaam is. Afkyk op die groepie onder hom. Die matte. Die mense. Die vrou wat die hare afgesny het, is nog steeds op haar knieë voor Samatsengi op die mat. Daar kom ’n aardige roggelgeluid uit die diepte van haar keel uit. Die roggelgeluid uit die keel van die vrou en die gerammel van die heilige water oor die klippe is nou ononderskeibaar in Rodriguez se ore. Hy sweef oor baie water, oor baie geluid, oor tyd en ruimte. Weg. Weg.

49

Rodriguez word wakker met ’n sagte hand wat hom agter sy rug stut, hom stadig regop bring. Hy kyk om. Dis die meisie met die lang ooghare. Hy lê in die skemerdonkerte van ’n hut. Samatsengi sit eenkant op ’n velkaros. Die twee vroue van die draagbaar is ook teenwoordig. Voor Rodriguez staan ’n glas vol wyn. “Kry vir jou,” sê Samatsengi: “Ek is bly dat jy nie suinig was met goeie wyn nie.” “Ja,” lag Rodriguez met ’n breë mond. “Dis nagmaalwyn. Wat het gebeur?” vra hy. Sy stem klink vir hom hard en oormoedig in die holte van die hut, die stem van ’n kind. Tog neem hy hom dadelik voor om niks sagter te praat nie. Daar is ’n bruising van energie in hom. Wat het gebeur, ou maat? is hy lus om vir die toordokter te vra. “ ’n Goeie ding het gebeur,” sê Samatsengi. “Dis baie goed dat jy in ’n koma ingegaan het. Dit het my kans gegee om in jou kop te klim, te kyk of jy niks daar wegsteek nie. Ek kon sien dat jou hart goed is, dat jy gekom het om goeie dinge vir hierdie land, vir Renamo te doen.” Nou maar ja, dink Rodriguez. Effens van stryk deur die toordokter se woorde, lig hy die glas wyn na sy lippe en neem ’n sluk daaruit. Hy kantel die glas skuins voor sy oë. Hotel Embaixador, Beira, staan op die glas gegraveer. Dan lig hy dit in die rigting van die toordokter, ’n uitbundige gebaar, asof hy op sy gesondheid drink.

50

Rodriguez het hierna nog twee ure in die hut by Samatsengi en die vroue bly sit terwyl hulle die sak wyn stadig leegmaak. Hulle het soos ou vriende gesels. Samatsengi het hom openbaar as ’n wyse en intelligente man. Nie net ’n kenner van die okkulte nie, maar van moderne politiek, die wêreld en sy orde, sport – veral sokker en krieket – en die Protestantse en Roomse godsdienste. Samatsengi het vir Rodriguez aan sy dogter voorgestel, die meisie met die lang ooghare. “Sy is nog ’n groter dokter as ek,” het hy gesê en goedig gelag. “Nomsa,” het hy haar by die naam genoem: “Gaan wys vir die besoeker ons hut met die geskenke.” “Wil jy?” het sy gevra. “Graag.” Rodriguez is bly hy kon van die ondersoekende oë van die ouman wegkom. Hy wil ook baie graag alleen met die jong skoonheid wees, haar kaal bolyf in die helder buitelug sien. Sy bly egter ontwykend voor hom stap, sonder om om te kyk. By ’n klein hut van klei en pale steek sy vas. Sy stoot die deur vir hom oop. Hy stap agter haar aan. Binne is dit byna pikdonker. Dit neem tyd vir sy oë om aan die donker gewoond te raak. Hy kan die meisie hoor asemhaal, ’n duidelike hyging van haar longe. Sy staan doodstil langs hom. Hy kan haar ruik, die effense sweetreuk van die lewe in die buitelug, die fisieke aard van die lewe in die berge. Sy oë word stadig aan die donker gewoond. Voorwerpe klim stadig uit die verborgenheid uit. Die inhoud van die hut het Rodriguez se asem weggeslaan. Daar is olifanttande tot byna teen die dak, armbande van goud, ’n stuk of twintig antieke gewere – die kolwe ingelê in ivoor – ’n kopertrompet van seker honderde jare oud, ’n gekromde seerowerswaard, so oud dat dit waarskynlik nog uit die berugte seerowerryk van Tortuga kon stam. “Sjoe!” het Rodriguez uitgeroep.

“Ja … Alles presente aan my pa. Dis mense wat kom betaal het, oor al die jare.” “Maar so oud?” “My pa ís oud, baie oud,” het sy gesê en die deur weer agter hulle toegestoot. Daar was ’n blik van misnoeë op haar gesig. “Wat ek met al die goed sal maak wanneer my pa nie meer daar is nie, weet ek nie. Alles gemors wat my betref. Alles gemors. Hy dink hy versamel dit vir my, vir eendag. Maar alles gemors. Nikswerd nie. Nada.” Sy het die laaste woord tussen haar tande afgebyt. “Vanaand moet ek met jou pa praat oor besigheid,” het Rodriguez gesê. “My pa sien nooit mense in die nag nie, maar ek sal hom sê. Ek glo dit sal reg wees. Kan ek ook by wees?” “Asseblief,” het Rodriguez geantwoord, sy stem skor in sy keel. Daardie aand het Rodriguez vir Samatsengi vertel van Tres Pernas en hom gevra of hy sal help. Samatsengi was dadelik bereid. Hy het van Rodriguez se idee gehou. Hy’t belowe dat hy sal optree as koördineerder van die tradisionele genesers, dat hulle vir Rodriguez vanaf die godsdienstige kant sou ondersteun. Rodriguez was baie tevrede. Met so ’n magtige man aan die spits, sal die bevolking geredelik volg. Pappa sal bly wees. Pappa sal hom met ope arms terug verwelkom. Hy het die toets geslaag. En meer. Die volgende oggend het Samatsengi se vroue hulle teen die berghange gaan afsien. Die ander was strak en terughoudend, maar Nomsa het met ’n wye armswaai gewaai toe Rodriguez terugkyk.

51

Die besoek aan Samatsengi het Rodriguez se status in Renamo grootliks verhoog. Rodriguez het nou klaarblyklik volle toestemming van Pappa om as politieke comissario op te tree in die Sofala-provinsie van Mosambiek, in die gebied tussen Massala en Marromeu. Hy gebruik hom veral in sy onderhandelinge met die sakemanne wat nou so stuk-stuk begin aas in ’n oorlogstiller Mosambiek. Rodriguez kry juis berig van ’n groep Suid-Afrikaanse jagoperateurs wat hulle platvoet in die Marromeu-area tuisgemaak het. Op hulle gemak ’n volledige basiskamp kom inrig het, met kragopwekkers en yskaste. Volgens die inligting wat Rodriguez se ore bereik, is hulle in die digbos in die ou Coutadas Veertien en Vyftien aan die soek vir jagpakkette van olifante en buffels. Die Coutadas is jaggebiede wat nog in die Portugese tyd opsygesit is vir avontuurlustige koloniale jagters soos Taylor, Burton en Bell. Hier was dit groot mode om te kom leeus, olifante en buffels jag. Vir vriende en familie. Vir sport en inisiasie. Gedurende die guerrillaoorlog het hierdie jaggebiede heeltemal in onbruik verval. Die omgewing het net eenvoudig te gevaarlik geword. Menslike roofdiere oral in die omtrek. En so onverwags. In die hitte van die oorlogstyd het almal van alle kante af op die olifante in die Gorongoza Nasionale Park losgebrand, vanuit voertuie, uit helikopters, per voet, met masjiengewere en kanonne, met ou voorlaaiers en vergiftigde assegaaie, op alle moontlike maniere, vir vleis en ivoor. Rhodesiërs, Malawiërs, SuidAfrikaanse spesiale magte soldate, Frelimo’s, Renamo’s, plaaslike inwoners, swerwende renegate, de lot. Die plek se status as wildreservaat was oor en verby. Niemand het meer ’n fok omgegee vir die wilde diere nie. Die olifante, dié wat oorgebly het, het byna almal padgegee na die digte woude van die laaglande toe, na die vergete jaggebiede van Coutadas Veertien en Vyftien. Hier was hulle minder in die oopte. Dieper woud. Meer beskermd. Renamo was aktief bedrywig in die omgewing, en dit het die nuuskieriges uitgehou, tot voordeel van die olifante.

Die eerste berigte kom aanvanklik vanaf Inchope, waar die bevelvoerder van die padblokkade laat weet dat hy ’n konvooi privaat voertuie met Suid-Afrikaanse registrasienommers in sy blokkade voorgekeer het, maar dat hulle weier om deurvoerfooie te betaal. Dhlakama se naam is as paspoort genoem, en dié van ’n spul onbekende big brass van die buurland. Hy vra wat hom te doen staan. Gooi die fokkers in die tronk, wil Rodriguez dadelik aanbeveel, maar dis te laat. Hulle is reeds deurgelaat. ’n Week later roep Alfinette hom na die radio toe. Die bevelvoerder by Inhaminga is op die lug. Hulle het ’n konvooi van vyf privaat voertuie voorgekeer in die padblokkade daar. Dis ’n groep wit mans en ’n vrou. Hulle is op weg na Marromeu. Hulle het glo reeds lankal ’n jagbasis in Coutada Vyftien opgerig. “My mense wil skiet!” waarsku die bevelvoerder. “Hulle is hoogs de bliksem in vir hierdie fokkers se arrogante houding.” “Arresteer die leiers!” sê Rodriguez dadelik. “Laat die res deurbeweeg na hulle kamp toe. Kontak my weer oor ’n week.” ’n Week in die tronk op Inhaminga sal selfs die hardegatste Meneer-de-Beer maniere leer. Matos het ook nou ingestap in die ops-kamer. Rodriguez kan sien dat hy beïndruk is met die manier waarop Rodriguez die saak hanteer. Hy’t hom nie verniet goed geleer nie! Die wit man sal nog vorentoe iets vir Renamo beteken! Rodriguez kontak vir Dik-Daan op die radio. Nee, dis reg, hy weet van alles. Die manne het toestemming om daar te wees. Glo pêlle van Pik Botha. Niel Barnard het hulle toestemming gegee om in te beweeg. Hy handel weer op grond van inligting wat die doktor oor die toestand in die gebied verskaf het. Hulle het glo toestemming van Dhlakama, maar dit glo Rodriguez glad nie. “Waar kom hulle aan die kak?” vra Alfinette. Rodriguez stem saam. Dis hopeloos voortydig. Die oorlog is nog glad nie verby nie. Wie gee hulle die reg om nou al te wil kom piekniek hou in die bos? Hy besluit om sake te gaan deurmekaarkrap, Pik Botha of te not. Hy gee opdrag om die jagters vry te laat. Hy sal hulle by hul basis in die bos gaan konfronteer.

52

Na ’n paar dae is hulle reg om te vertrek. Rodriguez kommandeer die kortgat Land Rover op wat hulle by Unomoz gekry het om verkiesingsmateriaal te versprei, en ry om te gaan ondersoek instel. Hy gaan nie weer die Land Rover oorlaai soos laas keer nie. Hy vat vier soldate, Kwelo en Earman ingeslote. Dis genoeg. Demonstração da presença . Spierewys. Maia sê hy ry saam. Op die ou end is Gaspar ook by. Hy bly nie dié keer by die huis nie. Die eerste ent van Massala af ry hulle deur die bekende digte bos wat die basis omring. Hulle hou oudergewoonte in die olifantvoetpad, die Land Rover wydsbeen oor die spore. Nader aan Inhaminga begin die woud opbreek in ’n oper tipe savannaveld. Rodriguez bestuur. Die sand raak al dikker. Hy moet sy ry ken om betyds uit te swaai vir die ebbehoutbome wat hier oral in die sandgrond groei. Hulle kan, weens die landmyngevaar, steeds nie waag om op die ou Inhaminga-Marromeu-gruispad te probeer ry nie. “Arme dom donners!” sê Rodriguez, wanneer hy aan die jaggeselskap dink. “Ook veel meer geluk as wysheid. Weet hulle nie van iets soos landmyne nie?” “Kan seker nie traak nie,” brom Maia. Die bos raak al weer digter. Rodriguez is gefrustreerd. Dis belangrik dat hulle Inhaminga voor donker haal. Hy is nie lus om hier in onbekende terrein so onbeskerm in die oopte te slaap nie. Hier loop oral verdwaalde soldate rond. Maia het wragtig in die skommelende voertuig aan die slaap geraak. Hy lê met ’n oop mond teen die deur en slaap. Hy is besig om duidelik hoorbaar te snork. Gaspar sit en giggel en wys met ’n hanswors-grinnik en beskuldigende vinger na Maia, die tong tussen die tande vasgeknyp. “Jy skiet nie op die mense nie!” sê Rodriguez kwaai. “Behalwe as ek die bevel gee. Hoor jy my? Ons gaan hulle net skrikmaak. Uitvind wat hulle daar soek.” “Ek hoor,” sê Gaspar.

Dis reeds donker toe hulle Inhaminga se buitewyke binnery. Dis weereens vir Rodriguez verbasend hoe breed die hoofstraat hier is. Seker vir groot parades in die Portugese tyd ontwerp. Allerhande perde-optogte en sierwaens. Slagorkeste en brass bands. Oral slenter groepies soldate rond. Hulle kyk die Land Rover agterdogtig agterna soos Rodriguez-hulle verbyry. Groet dan tog met die lig van ’n hand, toe hulle die geverfde Renamo-vlag op die deur sien. Maia is nou wakker en beduie vir hulle hoe om by die plaaslike Renamohoofkwartier uit te kom. Rodriguez sou dit op sy eie moeilik weer gekry het. Dis ’n soliede ou gebou met reuse, dik mure, sonder vensters of sydeure. Dit lyk soos ’n antieke soort fort. Reuse mangobome groei in falankse teen die mure en vee met hulle hoogste takke aan die dak. Die soldate by die ingang spring flink op aandag wanneer hulle verbystap. Binne is dit stikdonker. Geen wind trek deur die muf ou gebou nie. Die wagoffisier bied vir hulle water aan om mee te was. Maia trek dadelik sy hemp en sy skoene uit. Hy maak gereed vir ’n erotiese aandjie in die dorp. Rodriguez is egter te moeg om hom te veel aan persoonlike higiëne te steur. Dis ’n fout, want in die nag kom ’n trop hans rotte kort-kort aan sy vuil hande knaag. Hy kry bitter min geslaap, en word in ’n omgekrapte bui wakker toe die eerste lig deurbreek. Maia slinger eers die kamer in met die son al behoorlik op. Hy ruik na ’n oormaat plaaslik vervaardigde bier. Dit voorspel niks goeds vir die jaggeselskap nie. Die twee leiers van die jaggeselskap is drie dae gelede vrygelaat, rapporteer die wagoffisier. Hulle maats het hulle kom haal. Glo vloek-vloek daar weg. Rigting Coutada Vyftien. Dis goed. Rodriguez-hulle sal maar die spoor vat. Gaan kyk wat die donners daar aanvang. Maia dring aan om eers die plaaslike garnisoen toe te spreek voor hulle verder ry. Hy’s nie verniet die minister van binnelandse sake nie. Dit neem ’n uur of twee om al die soldate bymekaar te maak. Daar is uiteindelik amper ’n duisend mense onder die mangobome by die fort bymekaar, soldate en burgerlikes saam. Rodriguez is bekommerd om te merk dat die soldate oor die algemeen maar bra oes daarna uitsien. Min van hulle het heel uniforms aan. Die stewels is gelap en die sole deurgestap. ’n Hele paar sit kaalvoet. Tog lyk dit vir hom asof die meeste wel gewere van een of ander aard besit. ’n Nuwe besending

uniforms en stewels en ’n dag of twee se behoorlike kos, en ’n mens kan seker ’n gevegseenheid van hulle maak. Maia is in sy element. Met oratoriese swaai van die arms druk hy die vrede van die toekoms op die bevolking se hart. Hy praat oor die moontlikheid van die komende verkiesings en sê hulle aan om reg te stem. “Julle weet mos vir wie?” “Viva Renamo, viva!” beklemtoon Maia met die vuis in die lug. “Viva!” koor die mense agterna. Aan die einde van sy toespraak laat Maia vir Rodriguez vorentoe kom en oorhandig met groot seremonie die ou Portugese goewerneurswoning op Inhaminga aan hom. “As blyke van waardering vir diens aan Renamo.” Die bevolking klap entoesiasties hande. Rodriguez kan maar net glimlag. Hy’t die gebou nog nie eers gesien nie. “Moerse mooi,” sê Maia sydelings vir hom. “Groot kamers. Dubbelverdieping. Lekker naby die sokkerveld. Jy sal daar kan aftree.” “Dankie, in elk geval,” sê Rodriguez. Hulle vertrek teen die middaguur weer uit Inhaminga. Maia praat van eers siesta hou. Hy’t ’n plaaslike senhorita in die oog, maar Rodriguez wil net wegkom. “Nee fok, kom ons ry,” sê hy. “Spaar jou koerasie vir later. Ons kan weer hierlangs terugkom.”

53

Die pad raak al hoe moeiliker hoe verder hulle ry. Rodriguez mik daarvoor om vanaand in die ou suikermeule op Sena te slaap. Dit lyk of daar reën in die lug is. Hy wil nie graag heelnag weer wakker sit nie. Hy hoop net die rotte is minder dié keer. Op die vliegveld by Sena kan hulle met die aankoms die wrakke van vier uitgebrande ligte vliegtuie sien staan. Dis onmoontlik om die fabrikaat of vragkapasiteit uit te maak. Waarskynlik vliegtuie wat oorspronklik by die suikerbedryf betrokke was. Nou staan hulle aan flarde. ’n Monument vir Renamo se vernietigingsvermoë.

Van Sena af vat hulle die volgende dag die jagters se spore verder. Dit het wel heelnag sag gereën, maar die spore is nog nie weggewas nie. Hier ry g’n ander mense rond nie, so die wielspore wat in die bos inlei, moet die regtes wees. Maia is gou weer aan die slaap. Gaspar speel met die spanstuk van sy geweer. Die vier soldate agterop sit en dommel, koppe laag in die hoedens geknak. Van hier af lei die spore hulle al hoe dieper in die jag-reservaat in. Nie een van hulle was al voorheen hier nie, selfs nie Maia die geswore wêreldreisiger nie. Hulle begin gou al meer tekens van dierelewe sien. Daar lê groot bolle olifantmis in die tweespoorpad. Die spore van ’n trop buffels het ’n hele strook van die pad omgedolwe. ’n Bietjie later kry hulle ’n trop koedoes in die oopte, ’n groot bul en vier koeie. Dis die eerste wild wat Rodriguez in meer as ’n jaar sien. “Jippie!” skree hy hard by die venster uit. Die koedoes glip vinnig tussen die struikgewas in. Die wielspore lei hulle na die ou jagkamp in die Coutada. By die slagboom by die ingang staan ’n enkele swart man in ’n groen natuurbewaarderstipe uniform op wag. Hy lig hulle in dat die groot menere daar binne is. “Nou ja, tel op,” brom Rodriguez. Die wag gee ’n vinnige kyk na die soldate op die bak. Dan lig hy die slagboom sonder teëspraak.

“Klim!” beveel Rodriguez in Afrikaans met die verbyryslag. Die wag gryp na die relings en hys homself op die agterbuffer. “Waarnatoe?” vra Rodriguez na agter. Die wag wys na ’n regterkantste vurk in die pad. Voor hulle verskyn die mees luukse jagkamp wat Rodriguez nog in sy dag des lewens aanskou het. State of the art. Uit die boeke. Splinternuwe jagvoertuie staan onder skadunet geparkeer. Alles drup van die geld. Daar stap ’n bebaarde man met ’n groot rooi baard by een van die tente uit: “Wie de fok is julle!” begin hy van ver af skree. Maia is nog effe babbelaas van die gekuier in Inhaminga en Rodriguez hou hom met moeite in toom. Hy het al vir Gaspar aan die arm halfpad by die deur uit en moedig hom in Portugees aan om die rooibaard ’n koeël deur die kop te ja. “Matar o filho da puta!” sê hy skerp. “Wag! Wag!” sê Rodriguez angstig, met sy arm in ’n stopteken gekrom. “Ons is ’n formele Renamo-afvaardiging wat hier is om julle kamp te inspekteer. Ons hoor julle maai die wild voor die voet af.” Rodriguez praat rustig en afgemete, al is hy yskoud van woede. Hy praat Engels. “Wie’s daar, Jan?” skree ’n ander man uit een van die luukse tente. “ ’n Klomp ape van Renamo!” roep hy oor sy skouer. “What I can do for you, gentlemen?” vra Rooijan in ’n swaar Afrikaanse aksent. “You see, we have important vistors from oversea. They here for hunt purposes.” Dit raak te veel vir Rodriguez om te vat. Die arrogante bliksem! Dis beter dat hy liewer eers afkoel. Uit die hoek van sy oog sien hy hoe Gaspar met die vingerpunte aan die sneller van sy geweer staan en stryk. Hy maak vir hom groot oë en vorm die woorde: “Nee! Nee!” Maia is besig om eenkant teen ’n tentflap te staan en pis. “My naam is Rodriguez, Comissario Rodriguez,” sê hy vir die rooibaard. “Ek en my mense bly vannag hier by julle in die kamp oor. Ons kan môre verder gesels. Sorg dat daar vir ons plekke by julle etenstafel ingeruim word. Ons is honger. Ek hoop julle het lekker kos… . En goeie wyn.”

Rodriguez, Maia en Gaspar slaap in een van die luukse tente en beduie die vier soldate na die tent langsaan. “Hier’s pakgoed in,” sê Kwelo. Hy’t homself die rol toegeëien as voorman van soldate. “Nou skop dit uit!’ Die kampkok kom haal hulle later. Hy praat met ’n hoflike, effens vroulike, stembuiging: “Die kos is op die tafel. Julle is baie welkom.” In die eetkamertent sit die oorsese gaste, saam met Rooijan, sy seun – ’n mens kan dit aan die gesigstruktuur herken – en nog ’n blanke jaggids, sekerlik die stem wat uit die tent geskree het. Die gaste bestaan uit twee mans en ’n vrou, waarskynlik Amerikaners, volgens die aksent. Die vrou is al in haar vroeë middeljare, maar steeds heeltemal aantreklik. Rodriguez merk onmiddellik hoe Maia haar sit en opsom. Hy laat nooit ’n kans verbygaan nie. Die soldate druk vir hulle plekke rondom die tafel oop. Hulle sit nou behoorlik skouer aan skouer, die geswete swart soldate en die belangrike besoekers uit die buiteland. Rodriguez kan die spanning in die lug met sy mespunt aanvoel. “Senhor Rodriguez, precisamos de uma bebida!” sê Kwelo. “My manne soek iets om te drink!” “Wanneer het ons laas ’n goeie gin-en-tonic geproe?” vra Rodriguez sylangs vir Maia. Dit lyk nou of Rooijan enige oomblik in trane gaan uitbars. “Ek bring. Ek bring,” sê die kok van agter. Die kos is goed. Gestoofde buffel-steak, rys en vars groente. Daar’s wyn ook. Maia en Rodriguez kry die gin-en-tonic waarvoor hulle gevra het. Yskoud. Met rinkelende blokkies ys. Wanneer laas het hulle so iets geproe? Die soldate het hulle heeltemal tuisgemaak by die tafel. Rooijan en sy vennote sit hulle kos baie haastig en afsluk. “Nou ja, dan praat ons môre!” kry Rooijan dit reg om met ’n normale stem te sê toe hy uitstap.

“Tot môre!” sê Rodriguez en lig die glas na bo. Hy verskoon homself kort hierna. Gaspar volg hom dadelik tent toe. Hy laat Rodriguez nooit ver uit die oog nie. Maia en die soldate sit nog tot laatnag lekker met die oorsese gaste oor Afrika en gesels. Rodriguez kan hoor hoe hulle stemme al hoe lewendiger uit die etenstent opklink.

54

Die volgende oggend sien Rodriguez en Maia vir Jan en sy vennoot in die etenstent. Rodriguez het reeds vroegoggend in die kamp rondgestap en die skedels getel. Daar is in die kort tydjie reeds drie olifante en vier buffels geskiet. “Ek sien julle fok die wilde diere behoorlik goed op!” sê hy vir die jagters. “Ons het toestemming van die Mosambiekse regering,” kap Jan terug. “Watter regering?” “Is daar meer as een?” “Moet jou nie kom slim hou nie! Hierdie is Renamo-beheerde gebied. Hier praat jy met Renamo as jy enigiets wil hê. En as jy hier rond met Renamo wil praat, dan praat jy met Rodriguez. Vir groter sake is dit ons minister hier, Meneer de Maia.” “Is jy die man wat ons in Inhaminga laat opsluit het?” “Hy sit hier voor jou.” Rodriguez kan sien die twee jagters sluk steeds swaar aan die tronkervaring. “Het hulle julle bietjie maniere geleer daar?” “Fok! En hoe!” “Watch jou taalgebruik, meneer!” sê Rodriguez streng. Dit verhoed hom egter nie om self skreiend te vloek nie: “Vertel my bietjie iets. Die hele tyd wat julle hier rondgefok het, behalwe om diere dood te skiet, wat het julle gedoen om die plek te bewaar vir die nageslag?” “Ons het gekom om te jag. Ons het toestemming van Pretoria.” “Pretoria se gat!”

“Hmm.” “Kyk, menere … . as julle nou die saak van die begin af ordentlik aangepak het. Behoorlike toestemming kom vra het by die regte mense. Goeie natuurbewaringspraktyke toegepas het. Game guards aangestel het om die gebied teen wilddiewe te patrolleer. Wildtellings gehou het. Belasting betaal het. Dan was die saak dalk anders.” Maia maak soos gewoonlik ’n hele seremonie van die ding. Hy praat lank oor Renamo se vryemarkbeleid, oor die protokolle wat in plek gestel is rondom jag en bewaring. Uiteindelik gee hy hulle die wenk dat behoorlike toenadering wel tot ’n ooreenkoms sal kan lei. “Ons het nie veel kontant in die kamp nie. Net genoeg om ons weer by die huis te kry, brandstofgewys, en so aan,” antwoord Rooijan. Hy besef baie goed dat dit uiters belangrik is om tot ’n vergelyk te kom. Daar is meer as tweeduisend buffels en ’n moerse spul olifante in die twee Coutadas gesamentlik. Daar is baie jare laas amptelik in enige van die twee gebiede gejag. Dis ’n goudmyn wat wag om ontgin te word. “Julle het seker iets anders wat van waarde kan wees?” Maia sit baie bedaard met sy arms op die tafelblad gestut. Rodriguez kan sien dat die twee jagters baie verleë aan die rondskuif is. “Ons voertuie kan ons nie afgee nie. Daarsonder kom ons nie weer by die huis nie. En met die Amerikaners by kan dit ’n hele internasionale verleentheid afgee. Dit wil julle tog nie hê nie, of hoe?” “Moenie jy besluit wat ons wil hê nie,” sê Rodriguez bars. “Ons vat wat ons nodig het, wanneer ons dit wil hê.” “Ek het darem nie so groot gedink nie,” sê Maia. “Wat van ’n goeie jaggeweer?” Die twee jagters kyk betekenisvol na mekaar. Rooijan se oë blits. Rodriguez sien dat hy sy opsies sit en oorweeg. Dan sê hy tog, heel inskiklik: “Dis nie te veel gevra nie. Gee my ’n oomblik.” Hy stap by die etenstent uit en kom ’n paar minute later met ’n geweer-in-’n-sak ingestap.

“Laat ons sien,” sê Rodriguez. Hy trek die geweer uit die sak. Dis ’n heel goeie geweer, kan Rodriguez agterkom, ’n Sako met graveerwerk en ’n goeie Swarovski-teleskoop. “Dis orraait,” sê hy vir Maia. “Jy kan dit vat. Dis ’n smart geweer.” “Goed,” sê Maia. “Nou kan ons gesels.” Maia gaan haal sy aktetas in die tent. Hy haal ’n stel amptelike Renamobriefhoofde daar uit. “Kom laat ons ’n behoorlike ooreenkoms optrek vir julle toekomstige benutting van die Coutadas.” Die jagters het nie veel beweegruimte nie. Hulle moet bloot aanvaar wat Maia en Rodriguez vir hulle sit en dikteer: “Gereelde wildpatrollies. Behoorlike boekhouding van trofeegetalle en kliëntebesetting. Vyf-en-twintig persent van alle direkte inkomste uit die trofeejag, in Amerikaanse dollars bereken. Duidelike voornemens ten opsigte van sosiale verantwoordelikheid. Toekomstige beloftes vir investering in skole, klinieke, kerke, of wat ook al uit eie keuse.” Die jagters kan nie anders as om tot alles in te stem nie. Maia skryf die hele saak netjies met die hand uit en laat al die partye teken. Hy, Rodriguez, en albei die jagters. Dan druk hy die Renamo-stempel daaroor af. Gedaan! “Ek sien jou seun is by jou,” sê hy vir Rooijan. “Ek hoop jy leer hom betyds hoe die lewe behoort te verloop.” “Ek aanvaar jou raad met graagte.” Verbeel Rodriguez hom, of is daar ’n sarkastiese toon in die man se stem? Ignoreer tog maar. “Julle kan dadelik teruggaan met hierdie stel kliënte. Julle het genoeg geskiet vir die oomblik. Wanneer julle met die volgendes kom, is dit volgens die nuwe reëls, onthou!” Rodriguez hou sy vinger teregwysend in die lug soos hy dit sê. Hy hoop die jagters het hom goed verstaan. Toe Rodriguez-hulle na ’n stewige ontbyt saam met die jagters en hulle kliënte later die oggend vertrek, spring die wag by die slagboom haastig op aandag en salueer flink met die verbyryslag. “As die bliksems nie self maniere het nie, moet ons hulle leer,” brom Rodriguez

teenoor Maia. “Jy’s reg.” Hy sit en stryk oor die fyn grein van die kolf van sy nuwe jaggeweer. By die padblokkade duskant Inhaminga gee hulle die soldate opdrag om die geselskap goed te skud, wanneer hulle daar verbykom. “Maak hulle leeg!” sê Rodriguez.

55

Die Frelimo-regering verklaar Rodriguez persona non grata. Voëlvry. Daar’s ’n prys op sy kop. Die jaggeselskap het, met hul terugkeer na Pretoria, dadelik ’n amptelike klag gaan lê oor die behandeling wat hulle van Rodriguez ontvang het. Die klag is deur die diplomatieke netwerke, en via die doktor se kontakte by Frelimo, aan die Mosambiekse regering voorgelê. In die praktyk kan hulle niks doen nie, maar op papier is Rodriguez reeds ’n terdoodveroordeelde man. Hy het egter behoorlik in Pappa se agting gestyg. Pappa roep hom en Maia in toe hy weer by die basis besoek aflê, en wens hulle geluk met die knap hantering van die saak. “Ons soldate sal glad nie gediend wees met ’n spul buitelanders wat sakke vol geld kom maak, terwyl hulle self krepeer van ellende nie.” “Ja-nee.” Comissario Rodriguez voel hom behoorlik een met Pappa en sy mense. Sy koms na Mosambiek was tog nie sonder sin nie.

56

“I s daar dalk ’n kêrel met die naam Ramec daar by julle? So ’n maer gele?” Dis Dik-Daan van die Sirkus wat wil weet. Hier kom moeilikheid, dink Rodriguez onmiddellik. Sy makoue het kleintjies en hy het juis so pas ’n paar mandarynse eende, ’n mannetjie en ’n wyfie, by Alfinette persent gekry. Hy sal nou swaar vir Ramec kan afstaan. Die man het nou eers behoorlik vir die pluimvee leer sorg, soos Rodriguez dit wil hê. “Nie waarvan ek weet nie,” sê hy dus: “Hoekom soek julle hom?” “Die mannetjie het vir die BSB gewerk, maar hope kak aangejaag. Ons wil hom in Vlakplaas sien. Prime Evil wil hom braai.” Rodriguez weet goed wat dit beteken. Ramec se doppie is geklink. Dit plaas hom in ’n baie moeilike situasie. Hy het van die man leer hou. Vlakplaas sal sy dood beteken. “Ek sal rondvra,” sê hy dus. Hy weet al klaar dat hy die verkeerde besluit geneem het, die dislojale besluit. Hy is besig om sy brûe agter hom te verbrand. Die bos tas sy kop aan. Hy weet ook dat Ramec se tyd min is. Daarom, toe die sendeling weer met die Aztec kom land, oortuig hy hom om Ramec uit te vlieg. Santa Carolina-eiland toe, die Paradys-eiland, soos dit ook bekendstaan. Hayne sien, soos altyd, kans vir alles. Rodriguez onthou goed hoe die sendeling sommer so uit die bloute hier by hulle aangevlieg gekom het, soveel maande gelede. Die Aztec is nou wel ’n sukkeltuig, maar dit het langafstandbrandstoftenks, wat hulle ver sal bring, soontoe en terug. Daar is ekstra vliegtuigbrandstof in die basis. Rodriguez laat dadelik volmaak. Gaspar wil eers teëkap, die brandstof is kosbaar, maar Rodriguez oortuig hom om te help. Rodriguez is bly hy het met al die klein gunsies, die sweets,

donkerbril en die motorfietsritte, Gaspar se vertroue gewen. Hy het dit nou baie nodig. “Pappa?” vra Gaspar. “Ek sal dit self met Pappa uitklaar,” belowe Rodriguez. “Ek vlieg self saam, om toesig te hou. Alles sal reg wees by Pappa. Moenie jy worry nie.” Ramec kort geen tweede woord nie. Die woorde “Prime Evil” is vir hom genoeg. “Luister nou mooi,” sê Rodriguez vir sy eendewagter: “Hierdie meneer, hierdie goeie pastoor, vat jou nou na ’n eiland toe. Ek vlieg saam om te kyk dat alles reg is. Waar ons jou gaan aflaai, bly jy. Jy roer nie. Jy steek nie jou fokken kop van daai eiland af uit nie. Jy bly daar. Al raak jy soos Robinson Crusoe stokoud op daai plek. Jy waai nie vir ’n skip of vir enigiemand nie. Hoor jy vir my?” “Ja, Meneer.” Die man klouter in ’n openlike toestand van paniek in die vliegtuig in. Rodriguez klop hom op die rug om hom moed toe te wens, maar Ramec verstuit omtrent ’n spier soos hy wegspring onder die vriendelike handkloppie. “Hei! Hei! Kalmeer,” sê Rodriguez vir hom. “Sorry! Sorry!” pleit hy op Engels. “Sorry vir wat, jou moer!” Hayne kyk Rodriguez direk in die oë voor hy vir hom en Ramec aansê om in te gord. Hy hou duidelik nie van hierdie manier om ’n medemens te behandel nie. Met ’n paar swaaie van die skroef, vat die klein enjin rukkerig. “Nou ja. Ons is weg,” sê Hayne. “Ons is weg,” mompel Rodriguez. Die sendeling knik sy kop. Hy het geen aanmoediging nodig nie. Hy is hier in Afrika vir ’n goeie saak. Hy stuit vir niks. Net hy en Rodriguez weet waar hy vir Ramec gaan aflaai. Dis hulle geheim. Ramec self weet nie eers nie.

57

Ramec en Rodriguez sit saam met Vader Hayne op Paradys-eiland. Hulle sit in die ruïnes van die ou Quinga-hotel. Vlermuise rits om hulle heen. Daar is die skerp reuk van duiwemis vanuit die lank reeds verlate kamers. Eenkant in ’n hoek staan ’n klavier onder dik lae mis. Die vliegtuig is in die dekking van ’n bos wilde tamariske en palmbome ingetrek. Die landingspore op die sand is reeds goed doodgevee. Minder as vyftig meter van hulle af lê die strand, wit en ongerep. Die blou water van die Indiese Oseaan klots sag daarteen, breek oor die sand met ’n fyn bruisgeluid. ’n Entjie weg na die noorde toe is ’n enkele rotsrif wat oor die vlak water hang soos ’n arm met ’n hand. Die branders slaan met ’n fyn sproeireën daarteen op. Daar is ’n klein wit kerkie op die rand van die eiland gebou, waar die diep water begin. Die son gooi sy laaste lig in rooi en blou deur die skerwe van die brandglasvensters. Dit skep ’n spokerige en veroordelende indruk. Die Vader kyk met nostalgie en weemoed na die flonkering van lig op gebreekte ruit en skud sy kop verslae. Dis aand en reeds skemer aan die word. Die lug is nie meer blou nie, maar dra die onsekere vaalte van die dageinde. Stringe reënlose cirruswolke strek wyd oor die lugruim heen en trek allerhande soort slierterige figure in die lugstrome. Daar is nie water te drinke naby nie, maar die sendeling het ’n twintig-liter kan water in die Aztec. Hulle sit nou beurtelings klein slukkies daaraan en drink, die dop van ’n koffiefles as drinkding. Vader Hayne het ’n paar sakkies rys en blikkies soutvleis in sy kis met noodproviand. Die rys het hulle oor die kole laat kook, die soutvleis net so in die oopgesnyde blikke op die kole laat prut tot dit warm is. Nou sit hulle en eet aan die warm kos. Dis die aand voor hulle terugvlieg. Hulle plan is om môreoggend vroeg in die lug te wees, vort. Rodriguez het uit eie wil ingestem om in Malawi af te klim, by die sendingstasie. Hy sien kans om van daar af terug te stap basis toe. Dis baie beter so. ’n In- en uitvlieg uit Massala sal net onnodige agterdog wek. Hy is nie meer bang vir stap nie. Hy stap die hele wêreld plat, as dit moet. Ramec is die hele aand baie stil, hy antwoord skaars op hulle vrae. Rodriguez en die sendeling is, tussen happe soutvleis en rys deur, aan die gesels oor die

evolusieleer en die plek daarvan in die godsdiens. Vader Hayne wil die skepping eensklaps gedoen sien, daarvan is hy seker. Rodriguez probeer hom oortuig dat die skeppingsplan elke dag gedurig uitgevoer word, dat die skepper sy hand in elke stukkie evolusie het wat van dag tot dag op aarde gebeur. Die skeppingsverhaal sluit ook die oerknal in, volgens hom. Meteens praat Ramec, byna uit die bloute uit. Hulle skrik vir die erns in sy stem, hoe skor dit klink. Eers reken albei die wit mans dat hy ook iets oor die skepping wil sê, in Portugees, al is dit ook op sy eie, naïewe manier. Maar nee, hy praat oor Rodriguez. “Weet julle hoekom Vlakplaas my soek?” vra Ramec, skielik in suiwer Engels. Rodriguez is hopeloos te uit die veld geslaan om enigiets te antwoord. Hy sit maar net sprakeloos vir Ramec en aanstaar. Waar sou die man so ’n suiwer Engels geleer het? Die man wat hy sommer op eie oordeel na ganswagter gedegradeer het. “Ek weet te veel,” se Ramec. “Wat te veel?” kry Rodriguez dit tog reg om te vra. “Goed wat die Suid-Afrikaners nie weet nie. Wat hulle graag sou wou uitvind. Goed wat agent Rodriguez nie weet nie. Oor die doctore. En oor Dhlakama self.” “Wat jy waarvandaan weet?” Ramec wys met ’n onbetrokke, vae handgebaar die verte in. Dit kan na Europa toe wys, of na die noorde van Afrika. “Vra nie vrae nie, kry nie vreemde antwoorde nie,” sê hy bloot op enigmatiese toon. “Wat weet jy?” “Laat ek praat. Julle sal hoor.” “Praat maar. Ons luister.” “Dit kan ’n tydjie vat.” Ramec praat nog steeds in die suiwer, aksentlose Engels waarmee hy begin het, die taal wat Rodriguez hom glad nie toegereken het nie, al die maande in sy agterplaas by die eende en makoue.

“Ons het die hele nag.” “Nou goed. Vra julle vrae later. Gee my eers kans om die storie klaar te vertel. Ek moet diep dink om die hele storie bymekaar te hou. Dit kom van ver af, van verskeie bronne. En moenie vra van waar af nie. Ek loop my lope.” “Gaan voort.” “Kom ek gee eers die agtergrond. Van baie daarvan weet julle seker goed genoeg, maar ek moet by die begin begin.” “Begin by die begin,” moedig Rodriguez hom aan, vorentoe op sy houtstompsitplek geleun, nou, by die aanhoor van sy eie naam, behoorlik geïnteresseerd in die man se verhaal. Aan die maer, geel man se hele houding kan hy aanvoel dat hier vir hom ’n antwoord vir baie van sy vrae en onsekerhede wag. “Na die Nkomati-verdrag was die Suid-Afrikaanse weermag baie onwillig om die politieke besluit te respekteer om Renamo aan hulle eie lot oor te laat en dat hulle alle, maar alle hulp, in enige vorm, aan hulle moes staak. Die Groot Generaals het al wat ’n verskoning is gebruik om nog steeds te bly invlieg. Die Suid-Afrikaanse lugoormag in dié tyd het toegelaat dat hulle ingevlieg het oor Mosambiekse grondgebied sonder enige challenge. So, ondersteuning was maklik. Geen verifiëring kon grondlangs plaasvind nie, alles was afgeleë, in die berge, ensovoorts, soos julle weet.” “By Gorongoza, dis reg ja.” Rodriguez merk hoe Ramec sy Engels nou plek-plek met spioenetaal deurspek. “Die Suid-Afrikaanse troepe trek toe, met die spesiale magte in tou, uit Gorongoza na die tydelike HK in Maringué. Die weermag maak vir hom ’n landingstrook hier, ingeniously genoeg, in die rivier. Dhlakama begin in die digte bosse van Massala, net noord van Maringué inbeweeg. Die bosse daar is, soos ons almal weet, eintlik ’n digte woud, niks is sigbaar uit die lug nie.” “Ja, ons weet. Ek het dit self uit die lug gesoek.” Rodriguez is haastig dat die man moet voortgaan en antwoord dus blitsvinnig en sonder verposing. “Na Nkomati het die buitepartye, veral die Italianers en die Portugese, hard probeer om Renamo en Frelimo te kry om die wapens te los, en om in beginsel ooreen te stem dat die pad vorentoe ’n verkiesing moet wees. Frelimo het egter

goed geweet die Suid-Afrikaanse weermag ondersteun nog steeds vir Renamo. Hulle het die druk via Europa op die Suid-Afrikaners begin plaas om pad te gee onder Renamo uit. “Na PW uit is, was die De Klerk-regering omring met ou generaals, nou as ministers, kabinetslede, en wat ook al. Die nuwe generaals wat in die weermag oorgevat het, was nie in die spes-omgewing ingegrawe nie. Die politici was dus bang dat die weermag of vir hulle lieg oor hulp aan Renamo, of dat spesiale magte elemente dit op hulle eie inisiatief, en sonder die medewete van die groter weermag aan die doen is.” Rodriguez knik. Vader Hayne sit gestol op sy stomp. “Die Nasionale Intelligensiediens word toe getaak om uit te vind, klandestien, deur koverte bronne, om uit te vind of daar nog voortgesette amptelike weermaghulp aan Renamo is. Dit was die oorhoofse prioriteit. Tweedens was die opdrag om uit te vind of daar nog oorblyfsels was van weermagelemente wat onafhanklike hulp aan Renamo verleen. Derdens wou NI weet wat die werklike stand was van Renamo ten opsigte van hul paraatheid, die hoeveelheid troepe, honde, makoue, hoere, ensovoorts, die hoeveelheid wapens wat hulle besit, voertuie en raadgewers, waar hulle basisse nou sit, hoe ver dit geleë is in terme van afstande, ensovoorts, ensovoorts. Ook wou hulle uitvind oor Dhlakama se kapasiteit as leier, en sy steun, en die profiele van ander leiers binne Renamo, hulle leierskapstyl en die kapasiteit van Renamo om uiteindelik langs ander partye in ’n demokrasie te funksioneer.” “Ja, ja.” Vir Rodriguez is dit tot hiertoe bekende gegewe. Dis die opdrag waarbinne hy nog altyd beweeg het. Maar hoe weet hierdie man dit so goed? Hoe kry hy dit reg om in sulke vloeiende spioenetaal te praat? “Nou ja. Ook ten opsigte van Renamo se politieke wil om in verkiesings in te gaan, en sy kapasiteit om polities verantwoordelik op te tree. Hulle kapasiteit en houding jeens die komende verkiesing. En dan, die belangrikste saam met die elemente hierbo, was die vraag of, sou hulle die verkiesing verloor, Renamo met die oorlog sou voortgaan en sou terugkeer na die bosse. “Dit was die opdrag. Die metode was deur infiltrasie van ’n menslike hulpbron onder dekking. Dit wil sê, die ononderhandelbare vereiste van ontkenningsvryheid deur die befondser, die Suid-Afrikaanse regering. Die

befondser se betrokkenheid op dié wyse, naamlik deur infiltrasie, kon groot skade polities berokken het. Dit sou juis die teenoorgestelde aandui van wat die operasie ten doel gehad het. Ou nuus sover?” “Ja, ou nuus.” “Dit beteken dat, sou Rodriguez uitgevang word, niemand verantwoordelikheid sou vat of skuld sou erken nie. Die koverte Sirkus het wel na sy mense gekyk, maar dit sou in elk geval onmoontlik wees om hom te ‘red’ sou iets fout gaan. Selfs al sou hulle iets of iemand invlieg, was hulle aangewese op die doctore om dit te reël en te reguleer. En vir die doctore was dit belangrik dat die situasie so bly soos dit was. Sy persoonlikheid, sy opdrag van sy eie Sirkus, en sy hele ontplooiing het daarvan afgehang. Dit het onder andere beteken dat alles wat Rodriguez aan die Suid-Afrikaners kon koppel, skoongemaak moes word. Naam en paspoort, plek van herkoms, verblyf, ensovoorts.” “Hoe weet jy dit alles?” Rodriguez kan homself nie keer om weer te vra nie. Dit sny te na aan die been. “Ek het julle mos gesê om nie te vra nie. Dit beteken Rodriguez word afgelaai as werknemer van die sakeman op Pietersburg, wat bereid is om die fisiese en ekonomiese risiko te loop om iemand daar te laat, teen betaling, om Renamobesigheid op te line en te ontwikkel. Hier split die storie nou op.” “Ja?” “Gegewe die opdrag aan die Sirkus, nader hulle dus nou hulle koverte been en dra die opdrag aan hulle oor. Die groep uitgelese narre sit en kyk na hulle vermoëns en begin beplan vir die uitvoering. Dit was in Augustus. ’n Paar dae later word Rodriguez ingeroep en gesê hy gaan Portugal toe vir ’n taalkursus, tot Desember van dié jaar. “Rodriguez gaan doen die kursus. Sy front in Portugal is rugby. Deur die dag doen hy die taalkursus by die Centro de Linguas, en in die aande en oor naweke speel hy rugby vir die eerste span van Clube de Belenenses, in Lissabon. Een of twee keer moet hy ook klein takies in Europa verrig. Hy deel ’n woonstel met die bekende voorryman Toks van der Linde. Hulle speel rugby in dieselfde span. Die res van die dag doen hy sy taalkursus. Tot sover is hy niks gesê van Mosambiek nie. Is ek reg sover?”

Rodriguez is sprakeloos. Hoe kon die man dit alles weet? Vader Hayne sit ook met groot aandag en luister. “Jy is reg,” kry Rodriguez dit tog reg om te sê. “Die doctore was toe reeds ’n bron van die Sirkus vir ’n hele aantal jare. Op grond van sy politieke kundigheid ten opsigte van Mosambiek was hy reeds op die Sirkus se radar uit die militêre tyd. Na Nkomati het hy homself aangebied as bron en het die Sirkus hom goed betaal vir inligting oor Renamo. Hy was egter nooit te vertrou nie. Daar was toe reeds bewyse dat hy ook met ander Sirkusse geskakel het, of vir hulle gewerk het. In Sirkus-terme is dit baie gevaarlik, soos julle weet, ’n no go, want in effek sou jy so ’n adder aan jou boesem toevertrou wat ook te enige tyd teenoor sy eie Sirkus kon rapporteer. Dis wat die doctore dan presies ook gedoen het. “Sy hanteerder by die Suid-Afrikaners was Max. Die doctore was tien maal slimmer as Max, en eerder as wat Max hom gebruik het, was dit andersom. Hy het hom gebruik vir die inligting wat Max se status as top-nar in sy liga van narre uitgelig het. Max was nooit in die weermag nie, en het op ’n slinkse, jaloerse manier almal uitgewerk wat wel daar was. Hy het ’n plaas geërf wat al die base se statusse as Marlbouro men help bou het. Max het nooit baie gedrink nie en het, wanneer die base getrek was, het hy sy net begin span, stadige personeel-poison, op die jagtogte en ook gereeld tydens ‘dinkskrums’. “Die manne was op mekaar aangewese vir geselskap en beplanning, omdat hulle bestaan binne die groter Sirkus nie geadverteer is nie, en amptelik nie bestaan het nie. Jy kon nie vra om hulle te nie, en mense wat vir hulle werk se name was nie bekend nie, en is ook nie onder hul regte name by die Sirkusistrasie gehanteer nie.” “Ek kan nou baie fokken goed verstaan hoekom Vlakplaas jou soek!” Rodriguez gee nie eers om dat die dominee hoor hoe hy vloek nie. Ramec gaan eenvoudig met ’n bedaarde stem voort met sy vertelling: “Max nader die doctore met die opdrag om te fasiliteer dat ’n lid van die Sirkus, nie ’n bron nie, geplaas moes word. Fisies by Renamo, onder dekking, en nie om te infiltreer nie, daar’s ’n verskil, soos julle weet. Die doctore se reaksie het Max nooit in die stelsel ingevoer nie. ’n Mens kan net vermoed wat hy sou sê en die besware wat hy sou opper. Sy wêreld sou nou oopgevlek kon word, en sy status as die enigste bron van inligting en sy slinkse manipulering daarvan tot nadeel van die RSA sou tot ’n einde kom.”

Die vuur het al lankal uitgebrand en die kole gloei nog net ligweg, ’n vae gloed wat geen werklike lig skep nie. Ver oor die see kan Rodriguez tog aan die skynsel op die horison sien dat die maan aan die opkom is. Môre vlieg hy en die sendeling terug na Malawi en bly hierdie vreemde, geheimsinnige man hier op die eiland agter, met al die gevaarlike inligting in sy kop. “Max se eie ego was ’n tweesnydende swaard in dié geval. Net soos hy nie die doctore se beswaar ingevoer het nie, net so het hy ook nie teëspraak van die doctore toegelaat nie, want dit het gegaan oor sy beeld by die Sirkus, en dít was nie onderhandelbaar nie. “Hier wys die doctore nou hoe goed en slim hy was. Vir jare het hy speletjies gespeel met Renamo. Na die militêre onttrekking van Suid-Afrika uit Mosambiek het niemand geweet tot wat Renamo in staat was nie. Sou hulle iets wou weet, moes hulle die doctore betaal om dit te kom sê. Hy was fyn genoeg om so na aan die waarheid te bly dat sy inset altyd gesog gebly het. Hy het egter ook die RSA se buitelandse beleid beïnvloed deur gedurig vir Renamo ’n groter of kleiner gevaar te maak, na gelang van wat sy Duitse base op ’n gegewe tyd wou gehad het. Hier was hy nou met ’n probleem opgesaal en hy los dit toe so op: “Teen alle opdragte van die Sirkus in gaan hy reguit na Dhlakama en sê die RSA Sirkus het ’n spesifieke versoek, en die spesifieke versoek is daarop gemik om die militêre sterkte van Renamo te bepaal. Die versoek kan nie geweier word nie, want dan sal die RSA, sonder die inligting, téén Renamo moet besluite neem. Dit sou beteken dat hulle die ergste moes vermoed, en al die Frelimopropaganda glo. Aan die ander kant, as die RSA die werklike Renamo kon leer ken, sou eerstens die doctore onnodig wees, en tweedens mag dit wees dat die RSA Renamo dan as ’n non-entity beskou en hulle nie ag in power political dealings met Frelimo nie. “Sowel die doctore as generaal Dhlakama het geweet dat daar nie voortgesette Suid-Afrikaanse militêre teenwoordigheid sou wees nie, en was dus nie bang vir hierdie soort ingryping nie, alhoewel die doctore steeds altyd die kat naby die duiwehok gehou het met suggesties daarvan. “Die doctore gaan dus na Massala, sit by Dhlakama, en vertel hom die persoon wat gaan kom, is ’n nar van die Sirkus. Dié Rodriguez moet net verdra word vir ’n tyd, ’n paar plekke sien, en moet dan weg. Dié Rodriguez en sy base moet

nooit weet dat Dhlakama weet wie hulle is nie, want dit sal die inligting waardeloos maak, met al die moontlike interpretasies daarvan. Daar is egter ’n voordeel vir Dhlakama persoonlik. Die Sirkus weet nie Dhlakama weet wie die doctore daar aanbring nie. Hulle gaan ’n cover gebruik. Die cover is besigheid, en dit hou groot materiële voordele in. Daar is allerhande beloftes: voertuie, motorfietse, mediese materiaal, ’n klein biblioteek, ’n nuwe HF-radio, kos, kragopwekkers, sone, enso-voorts, ensovoorts. Al wat Dhlakama moet doen, is om saam te speel, dan is alles syne. Die persoon wat sal kom, sal elk geval nie uithou in die bos oor ’n lang tyd nie, en sal self loop. As hy iets oorkom, dan is dit ook goed, almal is veilig, want niemand sou weet hy was ’n lid van die Sirkus nie. Sy price-tag is zero.” “Shit!” sê Rodriguez. “Ja, Rodriguez het nie geweet van die exposure nie. Hy sou bloot nie geplaas word nie, sou daar ’n sweempie van ’n vermoede hieroor wees. Dit was nie oor sy veiligheid nie, dit was oor die ontkenningsvryheid vir die Sirkus. Hierdie was landsake, groter as die individu. “So, net ná Rodriguez se aankoms op die basis speel Dhlakama mooi saam. Hy vat alles wat hy kan, karre, motorfietse, voorrade, en sit vir Rodriguez in ’n hut in die militêre basis. “So roep Pappa vir Matos in en sê hy moet Rodriguez na die noorde vat, hom in sy moer in stap en hom leë basisse wys, en wat ook al, en hom lus maak deur by die toermalynmyn verby te stap. Sommer in die verbygaan ook die Russe opcheck. So sal Rodriguez dan, wie die Rodriguez ook al is, fucked up gestap wees, met min kos, min water, slange en rotte waar hy snags slaap, geen badgeriewe, lekker swaarkry. Hy sal vir sy base vertel van die niks wat hy gesien het, en hy sal graag teruggaan na sy wit vroutjie en sy televisie. Dhlakama en doctore sou dan veilig agterbly met hulle wêreld onverstoord, en die doctore se Duitse base sal ook kry wat hulle wil hê: ’n Renamo sonder heenkome, wat nie die politieke landskap in Mosambiek sal versteur nie. Nie die deals, wat die Duitsers en die Portugese en watter ander belanghebbendes met Frelimo het, sal versteur nie. Maak ek sin sover?” vra Ramec. “Shit!” is al wat Rodriguez uitkry: “Shit! Shit! Shit!” “En wat gebeur toe? Vlakplaas laat weet toe vir Rodriguez op die radio om te sê

dat hulle vir Ramec soek. Ramec weet te veel. Wat doen Rodriguez toe?” Ramec bly ’n paar oomblikke stil, wag vir Rodriguez om self te antwoord. “Rodriguez vlieg vir Ramec uit na die eiland toe.” “Jy’s reg: Rodriguez vlieg vir Ramec uit. Teen alles in waarin hy opgelei is. Teen sy hele Suid-Afrikaner-patriotisme in. Hy word net ’n mens. En Ramec is bly. Rodriguez red Ramec se lewe. Hy bring vir Ramec na die Paradys-eiland om weg te kruip teen die magte van Prime Evil. Hoe klink dit vir julle?” “Dit klink na ’n moerse storie, as jy my vra!” sê Rodriguez. Vader Hayne is net so sprakeloos. “En nou? Wat nou?” vra hy vir Rodriguez. Rodriguez dink ’n paar oomblikke na. “Ek weet nie,” sê hy. “Sal moet dink. Huistoe? Dalk maar net eenvoudig huistoe,” sê hy. “Of sal ek aangaan soos altyd? Maak asof niks gebeur het nie. Wag vir Pappa om iets te doen. Kyk wat gebeur. Kan ek jou vertrou om stil te bly?” “Jy het my volle steun,” se Vader Hayne. Daardie nag slaap Rodriguez niks. Hy leef nou in geheel ’n ander bestaan as waarin hy hom die afgelope langer as twee jaar lank verbeel het.

58

Veilig in Malawi by die sendingstasie, besef Rodriguez dat hy ’n essensiële besluit sal moet neem, ’n besluit oor lewe en dood. Na Ramec se openbaring weet hy maar te goed dat sy cover nog heeltyd geblaas was, nooit bestaan het nie, om die waarheid te sê. Hy loop op dun ys, in die woorde van die Spreukedigter. Hy verstaan baie dinge nie. Waarom het Pappa dan heeltyd die spel met hom laat saamspeel? Wie weet almal? Net Matos of ook die ander generaals? Maia ook? Hy kontak dadelik vir Dik-Daan van die sendingstasie se radio af. Daarna vir Monique. Hy het so lanklaas met haar gepraat dat haar stem vir hom oud klink. Oud en afgeleef. Hy kry dit moeilik oor sy hart om vir haar “liefling” en “skat” te sê. Tog sê hy dit gedurig, al is dit net om homself moed in te praat. “My cover is geblaas, was nog heeltyd geblaas,” sê hy. “Nou, kom dadelik huis toe!” Daar is paniek in haar stem. Dalk is dit juis die paniek wat hom anders laat besluit. “Nee, ek gaan weer terug. Nou het ek ’n ander rol te speel, dalk juis meer produktief as tevore.” Met Dik-Daan klaar hy dit presies net so uit. “Ek het besluit,” sê hy toe hy hom die tweede keer kontak. “Ek moet dit eers met die base uitsorteer. Ek sal môre ’n noodvergadering laat belê.” “Môre is te laat. Ek stap vandag terug Massala toe.” “Jy gaan op eie risiko,” sê Dik-Daan. “Ons kan jou geen backing gee nie, nie moreel, militêr of fisies nie.” “Dis orraait, ek is op my eie. Daar was buitendien nooit backing nie.” “Gmff!”

59

Dis die moeilikste ding, om jouself te bevraagteken. Veral oor iets waarin jy so lank en so sterk geglo het. Sy Afrikanerskap. Die superioriteit van die wit man in Afrika. Sy reg om die Westerse beskawing te beskerm teen die aanslag van die bos. Van die primitiewe in Afrika. Maia, watter goeie vriend het hy nie geword nie. Hy was nader aan hom as aan enigeen van sy kollegas daar by die Sirkus. Selfs Alda, so sonder haar gepoleerde lagie vernis. Net ’n mens. Rodriguez kan eenvoudig nie waag om die finale stap te neem, die stap wat hom heeltemal van rigting sal laat verander nie. By die huis het sy gesin hom nodig, het hulle die ekstra geld nodig wat hy voorsien met sy verblyf in die bos. En dit beteken nie net die danger pay nie, maar ook die ekstra geld wat hy vir “buitelandse werk” verdien. Hy is trots daarop dat hy goed is in sy werk. Hy weet van geen ander agent wat dieselfde sou kon uitrig, in dieselfde omstandighede waarin hy tot hiertoe in Mosambiek gewerk het nie. Dit sit nie in elke man se broek nie. Hy is trots op wat hy bereik het. Maar elke mens het ’n breekpunt. Hy is moeg om die hele tyd teen ’n oormag te moet veg. Hy verstaan nie die interne politiek by die Sirkus nie. Hy reken hy verdien ’n medalje, en kyk nou net wat het gebeur in die plek daarvan. Hulle verkoop hom uit aan die vyand! Hy is super-gatvol vir die hele ou bedryf. Rodriguez weet baie goed as hy vandag sou oorstap na Matos toe en hom aanpor tot ’n coup d’état, sal die generaal gou inval by sy planne. Dan skop hulle vir Pappa en sy hele wêreld se gatgabbas uit en vat Mosambiek volledig oor. Frelimo staan nie ’n kans nie. Matos is mans genoeg daarvoor. Met goeie SuidAfrikaanse spesiale magte ondersteuning jaag hy al die kommuniste in die see. Rodriguez het steeds sy makkers in die offisierskorps. Met hulle stuur hy die hele Sirkus moertoe! Die hele Sirkus en al hulle Broederbond-maatjies! Daardie slapgatte by hoofkantoor, soos Dik-Daan en sy pêlle. Hulle sit net daar en vreet

heeldag slaptjips en word bevorder, en gaan aan, en slaan die kitaar of hulle die kat-se-snor is. As hy aan Matos se kant is, is hy binnekort deel van die regering van hierdie land. Matos sal hom ’n goeie pos aanbied. Minister waarskynlik. Van Natuurbewaring. Of Buitelandse Sake. Of Sport. Wat ook al. Minister Rodriguez. Maar hy kan nie. Hy was maar nog altyd een wat met die smal paadjie langs geloop het. Hy’s so grootgemaak. Hy’t geen illusies van grandeur nie. Hy’t nog maar altyd sy kop laat sak en sy werk gedoen, nes ’n muilesel. Altyd vir die base geluister. Fokken sirkusnar, hy! Hy dink aan sy vrou en sy kinders wat hom soveel maande nie gesien het nie. Hoe verlang hy nie nou na hulle nie! Wat sal van hulle word as hy nou moes oorstap na Matos toe en ’n staatsgreep op Pappa se regering uitvoer? Hy sal sy pensioen verloor. Hy sal nooit toegelaat word om terug te keer na sy vaderland toe nie. Nooit weer Suid-Afrika kan binnegaan nie. Nooit weer vir enige Sirkus enige plek in die wêreld mag werk nie. Hulle sal hom aankla in terme van die Wet op Staatsgeheime. Wie gaan vir sy huis betaal? Sy vrou se onderhoud? Die kinders se skool? Dis te veel gevra. Kan hy dit doen? Is hy mans genoeg om te rebelleer? Hy weet nie. Dalk is daar ’n middeweg. Hy sal moet sien.

60

Rodriguez het sy manskappe in ’n netjiese hinderlaag opgestel, op ’n effense hoogtetjie, na ’n skerp draai, in die digte bos, langs die nuwe teerpad tussen Niacuadala en die Caia-pont. Dis ’n eenvoudige hinderlaag, maar goed beplan. Rodriguez het vier seksies spoorstaaf in die regte lengtes uitgesoek en ’n hele bos vlymskerp ysterpenne daarop laat vassweis. Die sweismasjien het hy juis spesiaal met hierdie doel voor oë ’n paar weke gelede met die Kariboe laat invlieg. Die voorbereide plate het hy met ’n peloton swaar gewapende soldate deur die bos die hele ent van Massala af laat dra. Dieselfde groep roeiers as laas met die lang stap myne toe, het hulle oor die Zambezi by Nharugue gevat, hierdie keer veel moeiliker en meer sukkelend met die swaar plate ongemaklik tussen twee mekoro gebalanseer, die roeiers wat mooi moet pasop om nie gedurende die roeislag met die kuite of die ribbes aan die skerp penne te stamp nie. Die slagysterplate lê nou wyd oor die teerpad uitgesleep, op ’n spesifieke plek waar die bome te dig en die padwalle te steil is om uitswaaikans te bied. Dis ’n ou kunsie uit die insurgensieboek hierdie. Selfs pantserkarre loop op rubberwiele. Die voordeel van hierdie “ystervark”-tipe hinderlaag is dat jy jou vyandelike teiken mooi wyd versprei, soos die voertuie se bande vinniger of stadiger afblaas, en die drywers stelselmatig beheer verloor. Dit gee jou eie magte die geleentheid om ’n wye teiken oor ’n groot area effektief te kan bestook. Hulle wag vir die Frelimo-konvooi om verby te kom. Alfinette het die radioboodskap onderskep en gedekodeer. Rodriguez is seker die konvooi is op pad. Ses KrAZ 255B-troepedraers, met ’n enkele BTR-152-pantserkar met gemonteerde masjiengeweer as dekking. Die Frelimo’s behoort min teenstand op die teerpad te verwag. Hier is geen gevaar van landmyne nie. ’n Teerpad bied maklik ’n vals gevoel van sekuriteit. Jy hoop jou spoed sal jou deur die moeilikheid dra. Jy ry juis te vinnig om behoorlik voorsorg te tref. Dis juis hoekom Rodriguez die teerpad uitgesoek het om sy hinderlaag in te lê. Rodriguez hanteer self die RPG. Dit lê gereed langs hom op ’n mat van groen

varings, rankplante, gras en ander grondbedekking. Miere skarrel oor sy kamoefleerbroek, klim oor sy sokkies en kruip lastig teen die binnekant van sy broekspype op. Hy vee hulle vies met die handpalm dood. Hy het sy hele gesig en sy hande baie netjies met ’n stafie “black is beautiful” kamoefleerverf ingekleur. Nou lyk hy nes die ander soldate. Lig en skaduwee val in strepe oor hulle wange en voorkoppe. Oor lywe, hande, stewels en oorgehaalde gewere. Die kamoefleeruniforms bied behoorlike dekking in die kleurespel van die digte bos. Nou en dan kug ’n soldaat aan Rodriguez se linkerkant met ’n sagte hoes. Die geluid is egter nie steurend nie, en smelt gemaklik saam met die geskarrel van insekte en gekraak van die blare. Hy kyk af en sien die pantserpenetrerende granaat obseen dik aan die voorpunt van die lanseerder uitsteek. Die skakelaar sit reeds in die bewapende posisie. Die granaat kort net ’n snellerdruk om met ’n juigklank na vore te skiet, uit te roep met die angswekkende “whooosh!”-geluid, so eie aan ’n granaatlanseerder. Dis ’n goeie tipe RPG. Daar is wel nou geen onderskeibare fabrikaatsmerke op aangebring nie, maar Rodriguez weet dit kom direk van Krygkor af. SuidAfrikaanse vakmanskap. Suid-Afrikaanse betroubaarheid. Daar kom hulle nou! Hulle kan die hoë huilgeluid van die Russies-vervaardigde 15 liter vierslag JaMZ-238 V8 dieselenjins duidelik deur die lug hoor aanstuif. Aan die verskuiwing van die geraas van die enjins deur die omgewing, en die hoë klank van die revolusies, kan Rodriguez hoor dat die voertuie teen volspoed aankom. Goed so! Rodriguez het die Renamo-soldate almal aan die wegkant van die draai opgestel. Die hinderlaag strek vir byna ’n halwe kilometer vanaf die ysterplate aan weerskante al langs die pad af. Daar lê ’n stoppergroep direk by die plate. Die vuurgroep is uitgestring in ’n netjiese falanks aan weerskante van die doodsakker. ’n Stoppergroep lê weggesteek aan die einde van die pad. Hier het hulle ’n paar dik boomstompe oor die padoppervlak getrek. Vir in geval daar dalk wel van die voertuie sou deurglip. Daar is altesaam vyf-en-vyftig soldate in gereedheid. Almal goed bewapen. Almal met die hand uitgesoek. In die middelpunt van die hinderlaag, in ’n stuk skoongekapte terrein, is ’n medium-masjiengeweer, ’n Bren, Brits-vervaardig, maar van Suid-Afrikaanse oorsprong, op ’n tweepoot opgestel. Die magasyn is behoorlik geslot en die wapen staan gespan. ’n Hele ammunisiekis met ekstra magasyne is langs die operateur in gereedheid geplaas. Die patrone is spesiaal

vervaardig om deur pantser te dring, almal met getemperde staalpunte. Dis Rodriguez se eerste aanval, ná sy besluit om aktief by die oorlog betrokke te raak. Die pantserkar is voor in die konvooi. Dit tref die ystervarkplate met ’n harde slag van rubber op staal. Die lug fluit met ’n harde sis uit die styfgepompte bande. Die rubberwiele word binne die eerste paar meter aan flarde geruk. Die BTR-152 hardloop gou op die kaal staal van die wielvellings. Agter hom tref die een na die ander van die troepedraers ook die lokval. Twee van die voorste voertuie jaag in mekaar vas en word teen die boomstamme aan die kant van die pad vasgeslinger. Een van hulle dop skuinsweg op sy sy en gooi sy vrag soldate in ’n hoop teen die padskouer uit. Dis ’n hele gemors. Rodriguez het die RPG direk op die deur van die pantserkar. Hy druk die sneller. By hom, teenaan hom, deel van homself, by sy ore verby, die vreesaanjaende gesuis, die roep van die dood self. Hy sien hoe die granaat die BTR-152 direk op die deur tref. ’n Groot ronde swart gat word in die pantser daarvan geruk. Binne is daar ’n oordonderende, hol knal. Vlamme skiet by die oopgerukte gat uit, ’n geelrooi flitsing bo-op die dak, deur die oop luik. Niemand kan daar binne oorleef nie. Vir ’n oomblik hoor hy weer, ver en sekondêr, die dowwe knal van die landmyn in Caprivi, daardie knal wat sy een oor permanent doofgeruk het. Sy arm tot op die rou vleis weggebrand het. Wat hom die man gemaak het wat hy nou is. Maar hy leef steeds. Hy, Manuel Rodriguez, leef hier in Mosambiek, wel onder ’n vals naam, maar dis dieselfde hy. Rodriguez sit die RPG netjies langs hom neer op sy blarekombers. Dan tel hy die ligte masjiengeweer wat langs hom gereedlê op, en skiet saam met die ander soldate in die hinderlaag sarsie na sarsie op die Frelimo’s af. Dit word ’n slagting. Die Frelimo’s wend nie eers ’n poging aan om terug te skiet nie. Almal probeer paniekbevange onder en agter om die voertuie wegkruip, ’n malle poging om weg te kom van die singende lood af, die vuurwarm stukkies doodsmetaal. Daar is nêrens wegkomkans nie. Dis ’n eensydige uitwissing. Byna ’n soort fusillering. Wanneer Rodriguez ’n harde fluit gee en geweer in die lug op die oppervlak van die teerpad uitstap om die staak-vuur-bevel te gee, lê die lyke van die soldate

gesaai oor die teer. Die pantserkar brand nog lustig voort. “Staak vuur!” roep Rodriguez. Met die swart kamoefleerstrepe oor sy gesig en die wit rookbolle uit die pantserkar uit wat laag oor die teer aangeborrel kom en rondom sy bene stuif, lyk hy soos die doodsengel self, ’n vernietigende, vergeldende figuur. “A vingança é nossa!” roep hy uit en stoot die geweerloop na bo. “A vingança é nossa!” antwoord sy soldate uit die skuiling van die bos.

61

Rodriguez word al hoe meer betrokke by die direkte beplanning en uitvoering van militêre aanvalle. Dis ’n ooreenkoms wat hy met Pappa gesluit het. Hy het met hom oop kaarte gespeel oor sy rol as agent. Hy het niks gehad om te verloor nie. Pappa het hom lank gesit en bekyk, toe gesê: “Nou goed, dan veg jy vir ons. Jy’t lank genoeg die wegkruip-skelm gespeel. Is dit ’n deal?” “Dis ’n deal,” het Rodriguez gesê en vorentoe oor die tafel geleun om die generaal se hand te skud. Sy base in K2 weet niks daarvan nie. Hy doen dit op eie inisiatief. As hulle hom vra, sal hy sê dat hy inligting soek. Hy stuur die soldate eksklusief teen militêre teikens in. Sy offensiewe is deurgaans uiters geslaagd. Die Frelimo-soldate is nie teen die krygsvernuf van Rodriguez en sy soldate bestand nie. Hulle is besig om die regering van voor af bloedneus te slaan. Hy het self nou ’n geweldenaar geword. Hy herinner hom daaraan dat dit alles vir ’n goeie doel is. ’n Moreel regverdigbare doel. Die doel van sy aanvalle is om die geweld weg te wentel van die burgerlike bevolking af. Hy rig dit na waar dit tuishoort – by die militêre teikens. Hy oortuig Pappa om die werwing van kindersoldate te staak. Die soldate is nou almal ou ervare veterane van die stryd. Hulle suksesse voed hulle waagmoed dag vir dag. Verder troos Rodriguez hom daarmee dat elke stukkie militêre sukses teen Frelimo ’n tree nader aan vrede beteken. Net toe Pappa en sy generaals gerus geword het, gereken het dat die beloofde verkiesings ’n uitgemaakte saak is, dat die oorlog oor en die vrede naby is, toe het Frelimo juis die militêre operasies begin verskerp. Dit het hulle byna onverhoeds betrap. Nou’s hulle egter volstoom op die offensief. Kolonel Rodriguez word ’n vlam van vernietiging. Vir sy soldate is dit asof hy uiters sterk toorgoed dra, of die seën van die Here self op hom rus.

Daar is ’n kommando van honderd soldate uit die Massala-basis wat Pappa direk aan hom toevertrou. Hy het lankal die kamp as tuiste verlaat. Daar gaan weke, met die langer operasies selfs maande, verby dat hy glad nie in sy hut kom nie. Hy maak slegs sporadies kontak met die radio, en steur hom nie meer aan kodetaal en behoorlike radioprosedures nie. Hy’s te diep in die sentrum van die oorlog om nog spioen-spioen te wil speel. Hy vermoed dat sy base vir Winterfeldt gekonfronteer het met sy dubbele rol, want hy sien hom nie meer by Massala besoek aflê nie. Hy hoor wel via die bostelegraaf dat hy nog steeds elders in Mosambiek doenig is. Hulle het sy lont dus waarskynlik nog nie afgetrap nie. Rodriguez het sy makoue geslag, die eende weggegee. Hy lewe in die bos. Waar hy kom, is hy tuis. Hy en sy manskappe. En sy vrouesoldate. Sy staf-offisier is Alda. Sy’t haar rooi rok geruil vir ’n netjiese nuwe kamoefleeruniform. Dis spesiaal vir ’n vrou gesny, en beklemtoon haar jeugdige liggaamsbou baie beter as wat die ou verslete, vormlose rok dit ooit kon doen. Sy stap fier en regop, met ’n natuurlike militêre houding. Op haar skouers dra sy twee breë rooi epoulette. Dit is ’n uiterlike teken dat sy nie bang is om in die hitte van die geveg raakgesien te word nie. Die soldate aanvaar haar gesag onvoorwaardelik. Sy is aan kolonel Rodriguez verbonde, en die kolonel dra Pappa se goedkeuring, die Here se seën, Samatsengi se merk. Ook die Frelimo-soldate sien haar langs die wit man aanstorm in die hitte van die aanval. Hulle skiet, skiet, skiet, maar bly mis. Die onoorwinlikheid van kolonel Rodriguez. Die faam van sy soldate. Die vreesloosheid van sy beroemde vrouemakker. Die vrou met die rooi epoulette. Die legende word die hele land deur gedra. Die tromme roffel dit deur die woud. ’n Voorskrif vir bestaan. ’n Mitologiese waarheid. ’n Storie van die oumense. ’n Lewenswysheid. By die vure. Deur die bos. Deur nedersettings en oor riviere. Tot aan die kus, tot by die houtromp-seilskepe wat teen die strande in die vlakwater rus, gereed om na Zanzibar, Glorioso-eiland, Juan de Nova, of die Horing van Afrika te vaar.

62

Die hele Nasionale Raad van Renamo is bymekaar in ’n operasionele bevelstent, op ’n hoogte in die digte bos langs ’n sytak van die Pungwe-rivier. Verskeie Renamo-bataljons lê ontplooi op strategiese plekke, gereed vir die bevel om aan te val. Die teikengebied: 19° 50’ 37” Suid, 34° 50’ 20” Oos. Die stad van Beira. Twaalf mortierseksies staan gereed om met behulp van kragtige rubberbote geplaas te word, ses in die murasies van die ou visfabriek, ses ander op die sandbank regoor die riviermond in die Baai van Beira. Twee helikopters staan gevul met brandstof, toegetrek onder seile, masjiengewere met kiste vol patroonbande reeds geïnstalleer. Die Renamo-generaals is vol vertroue dat hulle die stad kan inneem. Eintlik behoort dit maklik te wees. Die Frelimo-eenhede in die stad is gedemoraliseerd deur die aanhoudende aftakeling, die senu-oorlog wat Renamo met soveel sukses oor die afgelope jare op hulle bly voer het. Die paaie vanaf Maputo na Beira is weggespoel deur die swaar reën van die afgelope reënseisoen. Die lugsteun staan sonder brandstof op die lughawens. Dis ’n donker uur vir die Frelimo-regering. Kommunisme werk nie in Afrika nie, het hulle nou tot die skokkende besef gekom. Mense is te lui om te werk, en te lief vir gesels, te lief vir mekaar. “Ons kan die plek vat. Daarvan is ook so seker soos wat ek hier staan,” sê Matos vir die vergadering. Daar is ’n instemmende gebrom van stemme. “En dan Maputo self.” “Dan Maputo self!” Almal is hier wat saakmaak: Afonso Dhlakama, Mateus Matos, Herminio Morais, Rauel Domingos, Manuel Nacino de Maia, generaal Oscafo, Tambora, Alfinette, die sekuriteitshoof. Kolonel Rodriguez is ook by. Al is hy nie in die topbevelstruktuur nie, het Dhlakama hom spesifiek gevra om by te wees. Dhlakama het in die afgelope maande op sy strategiese insig leer vertrou.

Dhlakama is die voorsitter. Dis op sy versoek dat die vergadering enigsins plaasvind. Matos wou, sonder al hierdie formaliteite, eenvoudig voortgaan met die aanval. Dis hy wat die bataljons in die eerste plek in posisie geplaas het. Maia sit en aantekeninge maak. Hy’s die sekretaris. Gaspar staan gereed teen die ingang, aan die binnekant van die bevelstent. Hy’s steeds Pappa se hooflyfwag en vertroueling. Rodriguez se taak is om die aanval te stop. Tot elke prys. Winterfeldt het die Suid-Afrikaanse Nasionale Intelligensiediens, en so die Suid-Afrikaanse regering, oortuig dat Renamo ’n goeie kans staan om ’n vrye verkiesing in Mosambiek te wen. Dit beteken egter dat alle militêre aktiwiteite dadelik gestaak moet word. Rodriguez het die opdrag om dié boodskap op ’n uiters diplomatiese manier aan die Renamo-topstruktuur oor te dra. Winterfeldt het toe tog die laaste sê! Maar nou? Hier terwyl almal gereed sit om die wig in te druk, die laaste slae te slaan? Die vyand sit in die handpalm. Dis net vir toeslaan en klaarmaak wat begin is. Dit gaan teen sy grein om nou teë te skop. Om nou te moet anders praat as altyd. Hy is self ’n soldaat, met die strategiese insig om te weet dat Renamo vir eens en vir altyd nou die militêre oorhand sal kan kry. Hy stem dus met Matos saam dat hulle Beira met ’n militêre offensief moet inneem. Daarna kan hulle dit met ’n goed georkestreerde aanval op die hoofstad, op Maputo, opvolg. Dit sal werk, dit behoort te werk. Renamo het oor die afgelope twintig jaar sterk genoeg geword om dit te kan doen. Die gevegsgereedheid, die dissipline en die moraal is baie beter as die regeringstroepe s’n. Die grootste voordeel aan Renamo se kant was nog altyd dat hulle vanuit die land self kon leef, op die goedgunstigheid en vrees van die bevolking, by hook or by crook, terwyl die Frelimo-soldate van ’n karige, dikwels glad-nie-betaalde salaris afhanklik was. Die wil om te veg by Frelimo is so te sê zero. Dhlakama weet. Hy was self ’n Frelimo-bevelvoerder op sy dag. Die opdrag kom egter baie duidelik, in boekkode, saam met die dik War and Peace wat Rodriguez per vliegtuig tussen sy ander leesstof vir die maand ontvang: “Daar mag geen aanval plaasvind nie! – Under no circumstances any attack!” Dis maklik om dié woorde uit ’n boek van meer as ’n duisend bladsye in ’n kodeboodskap aangedui te kry.

Hy sit dus rondom die bevelstafel in die operasionele tent regoor Beira met die kiem van verraad teenoor Renamo in sy binnenste. “Stop die oorlog, tot elke prys!” Rodriguez weet dat Pappa ten volle bewus is van sy dubbelrol as agent. Pappa weet dat hy as Suid-Afrikaner praat, namens ’n wit Suid-Afrikaanse regering. Hy hoop egter dat hy die ander generaals kan oortuig. Rodriguez, kolonel Rodriguez, is in die oë van die Renamo-generaals ’n militêre strateeg na wie geluister kan word. Daar loop baie stories oor hom in die rondte. Hy’t al ’n legende geword in die hele Mosambiek. Hy het hom bewys met al die fisieke ontberings waaraan hy hom blootgestel het. Hy het op verskeie geleenthede suksesvolle aanvalle vir Renamo van stapel gestuur. Hy loop in die tradisie van die heel eerste Renamobevelvoerder, die mulatto-wit man, kolonel Oscar Cardoso. Cardoso se mantel het op hóm geval. Sy gees het op hom neergedaal. Maar die grootste ding wat in Rodriguez se guns tel, is die feit dat hy die toets by Samatsengi geslaag het. In die oë van alle Mosambiekers, selfs in die soms bygelowige gedagtes van Dhlakama, is dit die belangrikste bewys van Rodriguez se suiwerheid, van sy bonatuurlike uitverkorenheid. Die man móét ’n profeet wees! Dis al wat Rodriguez het om op staat te maak. Al waarop hy kan staatmaak om die aanval af te weer. Al wil hy nie. Al wil hy nie. Dis die opdrag wat hy moet gehoorsaam. Hy werk vir die Sirkus. Hy werk vir sy land. Hy’s nie ’n verraaier nie. ’n Patriot. Dis waarvoor hy sy vrou opgegee het, sy pragtige kinders. Om aan homself getrou te bly, is daar geen manier waarop hy die opdrag kan ignoreer nie. Al moet hy daarvoor sterf. Hy is baie bewus van die gevaar. Hy sit in die sentrum van die gevaar. En hy vermoed die Sirkus sit met ’n skewe gegewe. Die hele ding is op ’n dwaalbegrip gebaseer. Die Sirkus weet nie na wie se poppe hulle in werklikheid dans nie. Hoe kan hy hulle behoorlik waarsku? Hy wens hy kon die hele pad Pretoria toe loop om persoonlik te gaan rapporteer. Vir K2 oortuig van wat presies Winterfeldt se dubbele rol is. Wat dit inhou vir Suider-Afrika. Oor die radio, met kodetaal, kom dit nie sterk genoeg uit nie. Hulle glo hom nie. DikDaan wil nie na hom luister nie. Dis asof hy met ’n dowe praat.

Nou, hierdie generaals. Die aanval. Die bataljons is gereed. Almal is tot die tande bewapen.Die oorlogslus bruis deur hulle are. Die moetie van die toordokters is reeds oor hulle uitgeskud. Die magasyne is vol. Die daggablare vir dapperheid lê reeds gereed om brandgesteek te word in die pype. Dhlakama gee die generaals kans om een vir een die aanvalswyse van elke individuele hoek af te belig. Daar is gou tweespalt in die benadering tot die basiese gevegsplan. Matos wil die rivier as primêre wig vir die aanval gebruik. Sodra die mortierspanne in posisie is, moet die vier rubberbote met die kragtige enjins ’n peloton spesiale seesoldate reg met die rivier af neem tot in die hawegebied van Beira. Hulle sal daar ’n spergebied afbaken om die hoofelemente van die vyand besig te hou. Sodra die seepeloton geplaas en ingegrawe is, sal die bataljons voetsoldate in die perimeters van die stad begin inbeweeg om dit in besit te neem, straat vir straat, huis vir huis, stadsblok vir stadsblok. Dhlakama dink dis te gevaarlik. Hy wil nie in hierdie stadium onnodig manskappe verloor nie. Hy voel reeds die politieke oorwinning aan. Hy wil sy bevolking spaar vir die toekoms. Hy staan ’n stelselmatige bombardering van die middestad vanuit die mortierstellings voor. Dit kan dae vat om die weerstand af te breek. Maar daar is veel minder gevaar vir die manskappe. Die helfte van die generaals staan ’n blitsaanval voor. Die ander bly deur lojaliteit vir Dhlakama steun. Dit gee vir Rodriguez die opening waarop hy wag: “Ek sê ons stel die aanval af!” Hy ril in sy binneste soos hy dit sê. Hy wil dit nie sê. Hy wil saam aanval. Die bruising van die oorlogsopwinding is ook in sý bloed. “Hoekom?” “Ons kan Beira vat. Ek gee toe. Sommer gou. Met mortiere of met mariene soldate. Maak g’n verskil nie. Dis nie die kwessie nie. Die kwessie is Maputo.” Hy bly ’n paar oomblikke stil voordat hy verder gaan. “Dis nog maar die begin van die reëntyd. Daar is geen manier waarop ons in die volgende drie maande

met groot getalle troepe en met behoorlike grofgeskut by Maputo gaan uitkom nie. Ons weet almal die paaie is weggespoel. G’n vragmotor, geen stuk artillerie kan daardeur nie. En die paar helikopters wat ons het. Hulle is hopeloos te min. Dis te ver om te vlieg. Die brandstof is beperk. Ons krane is toegedraai. Almal wil vrede sien. Dis te ver vir die rubberbote. Hulle kapasiteit as troepedraer is buitendien beperk. Hoogstens ’n peloton. Te min.” “Dan wag ons die drie maande!” Matos se stem is bars en vol aggressie. Matos klop al lankal aan die deur om Pappa se rol as hoof van Renamo af te vat. Dis nou die tyd om sy krag te meet. “Ons het nie drie maande nie. Die Russe het geval. Ek gee toe. Maar ons vergeet van die Chinese. Hulle ondersteun nog steeds die kommunisme. En hulle raak elke dag al hoe meer aktief by Afrika betrokke. Dis net nodig vir Chissano om ’n enkele woord te spreek, een versoek te rig, en ons het ’n hele Chinese leër in Maputo. Baie gouer as drie maande. Hulle wag net vir iets soos die Beira-aanval om te gebeur. Dit sal hulle oorgenoeg diplomatieke skietgoed bied om die Chinese in te bring. Dan’s Renamo weer waar hy was. Twintig jaar terug. Alles van voor af. Die bloed, die snot en die trane. Is dit wat ons wil hê?” Die vergadering is doodstil. In die gesigte om die tafel kan Rodriguez teleurstelling, woede, onsekerheid, vrees, veragting, verwagting lees, ’n wye verskeidenheid emosies. Dis bekende gesigte, die meeste van hulle. Oor die afgelope twee jaar het hy hulle goed leer ken. Baie nou met die meeste van hulle saamgewerk. Dis sy krygsgenote. Hoe swaar is dit om hulle nou so verward te sien sit. Uitgeknikker deur die waarheid van sy woorde. Maar nou dat hy die woorde hardop uitgespreek het, weet hy hy’s reg. Die Sirkus is reg. Die doctore is reg. Die wêreld is wyd. Daar is baie vyande. Reekse bondgenote. Die wêreld stop nie in Afrika nie. Ook nie by die paar oudkoloniale magte daar oorkant in Europa nie. Dis Alfinette wat die mes indruk. Hy kom stadig regop vanuit sy stoel: “Moenie na hom luister nie! Die wit man is ’n spioen!’ sê hy. “Hy werk vir die SuidAfrikaners. Ek het hom op die radio hoor praat. Dis sy base wat hom voorgesê het om die oorlog te stop. Hulle wil hê Renamo moet die stryd verloor. Dis al waaroor dit gaan. Fok hierdie mooipraatjies!” Rodriguez sit liggies in sy stoel en bewe. Wat nou?

Dit neem nie lank vir die oordeel om te kom nie. “Mate o feiticeiro! Maak dood die towenaar!” Dis Matos wat die uitspraak gee. Hy kon die term “wit man” gebruik het, of “verraaier”, maar om een of ander rede gebruik hy “towenaar”. Dis die soort taal wat Gaspar kan verstaan. Pappa se gesig is onwrikbaar, soos ’n masker. Hy kyk vir Rodriguez direk in die oë. Hy weet hy’t nou die mag om die aanval te staak. Die argumente is geldig. Daar’s nie by verby te praat nie. Maar dis nou die regte geleentheid om van Rodriguez ontslae te raak. Die man het sy doel gedien. Hy is weggooibaar. Dispendable. Dispensaro … Hy knik dus vir Gaspar. Die beweging van sy kop is diep, ernstig, betekenisvol. Gaspar het agter Rodriguez inbeweeg. Hy druk die loop van die AK in sy rug, hard, tussen sy blaaie. Die vergadering sit doodstil. Alle oë is op Rodriguez en die maer lyfwag. “Staan op!” sis Gaspar. Rodriguez kan voel hoe die fyn druppels spoeg in sy nek reën. Die jong soldaat dwing hom na buite. Hier beduie Gaspar hom die bos in: “Kom ons loop. Hier naby gaan jy te veel stink wanneer jy lê en vrotraak!” Hulle stap al dieper die bos in. Die stemme in die konferensietent het weer opgevlam, maar word gou dowwer soos die bos die twee mans opslurp.

63

Hulle stap ver. Die voëls kweel lustig voort in die digte blare, vanuit die toppe van die bome. Is dit nodig om so ver te stap? wonder Rodriguez nog. Uiteindelik hoor hy vir Gaspar agter hom sis: “Parar!” Dis tyd om halt te roep. Die geweerloop suig teen sy kop vas: “Nou kak jy! Dis julle wit mense. Julle verraaiers. Julle slange van die duiwel!” Gaspar oefen stadig al meer druk op die geweer uit, druk Rodriguez se kop af met die donker loop, dwing hom op sy knieë voor hom in die stof. Gaspar se oë blink onnatuurlik skerp. ’n Lae sug kom uit Rodriguez se keel. Hy maak sy oë stadig toe. Sy ooglede fladder. Hy kan net dofweg sien. Meteens kom daar ’n figuur uit die bos uit op hulle afgeduik, ’n gekamoefleerde soldaat met rooi epoulette op die skouers, ’n uniform met ’n mens in. Dis Alda. Sy is te lig vir Gaspar. Daarom duik sy direk na die geweerloop toe. Sy pluk die loop van Rodriguez se kop af, druk dit in haar eie maag vas. Vas. Hou dit daar vas. ’n Gloeiende kool vuur teen haar ingewande. Daar waar haar kinders moes groei. Rodriguez wag nie om te kyk nie. Hy glip in die bosse weg. Begin gebukkend hardloop. Agter hom hoor hy ’n skoot dofweg knal. Dan nog een. ’n Dowwe skreeu. Dan stilte.

64

Rodriguez is uiters dankbaar dat hy lewendig terug is in Suid-Afrika. Hy het twee weke onafgebroke deur die bos tot in Komatipoort geloop. Hier het hy ’n taxi-bestuurder oortuig om hom op krediet by sy huis in Pretoria te kom aflaai. Monique het hom beswaarlik herken. Haar mond het oopgeval toe sy hom voor die deur sien staan. Toe het sy gefluister-sug: ”My man!” en onbedaarlik aan die huil gegaan. Hy moes haar voor hom, hande op die skouers die huis in stuur, bang dat iemand op straat hom sou raaksien, die taxi-man ’n wagtende donker figuur in die motor. Hy lyk sleg: brandmaer, ongeskeer. Sy hare staan in lang lokke om sy kop en hang oor sy skouers. Die takke het rooi hale oor sy wange en gesig gekrap. Hy lyk soos ’n karakter uit ’n klug. Walden self wat terugkeer uit die bos. Die laaste oorlewende van Soylent Green, Westworld of The Ultimate Warrior. “My man, my man!” Dis woorde van ongeloof, gemeng met afsku en onsekerheid. Tog met liefde. Skerf het dadelik al die kontant in die huis, sy gesin se kosgeld vir die week, bymekaar geskraap en die taxi-bestuurder betaal, dubbel wat die man gevra het. Dit was sy broér hierdie, watwou! Die man het die tee en toebroodjies geweier wat Skerf hom wou aanbied. Dis nie sy wêreld hierdie nie. Hy kan skaars Engels praat. Hy’s haastig terug. Hy sal self gaan voorrade koop met die goeie bondel kontant. “Dankie! Pas jouself op. En mooiry!” Terwyl Monique teemaak, skaars oor die skok, skakel Skerf reeds sy base. Soos ’n goeie soldaat rapporteer hy dadelik terug aan die hoofkwartier en wag vir verdere bevele. “Jy’s in diep moeilikheid, ou maat!” sê Dik-Daan onmiddellik toe hy sy stem herken. Daar is nie eers navrae na welstand, of “Geluk dat jy leef!” nie.

Twee dae later laat hulle hom inkom vir die debriefing. Hulle mors nie tyd nie. Maar dis meer as ’n blote debriefing. Dit raak ’n volwaardige dissiplinêre ondersoek. “Ons doen ’n formele ondersoek op jou. Ek moet jou waarsku dat jy mooi moet oorweeg wat jy sê, voor jy praat.” Skerf is uit die veld geslaan. ’n Dissiplinêre ondersoek is die een ding wat ’n K2agent deur sy hele loopbaan die meeste vrees. Dis byna erger nog as die oopruk van sy dekking. Of selfs as die dood. ’n Menslike hulpbron leef op lojaliteit. Hy veg óf aan die een, óf aan die ander kant. Niks tussenin nie. ’n Agent is uit die aard van sy werk inherent ’n dapper mens. Dapper mense sien altyd kans vir die dood. Maar ’n dapper mens se swak punt lê ook juis in sy integriteit. En daarom juis in die beeld wat hy van homself ronddra. In sy eie arrogansie. In die klein kapsule, die windlose vakuum, waarin hy die afgelope twee jaar bestaan het, het hy net sy eie oordeelsvermoë gehad om op te reken. Nou en dan die onbetrokke, lugversteurde stem oor die HF-radio, Winterfeldt se enkele onverwagse besoeke. Dit en sy eie oordeel. Hiervolgens was hy volkome in beheer. In soverre ’n mens in sulke buitengewone situasies in beheer kan bly. Die goed was hy moes doen, het hy gedoen. En goed gedoen, volgens hoe hy dit sien. Hy kon natuurlik nie alles sien nie. Sy sigwydte het teen die bos gestuit. En hy was ’n soort van bosgod daar in die basis in Massala. Dit weet hy goed. Hy het besluite geneem. Allesomvattende besluite. Besluite oor lewe en dood. Nou ja, hy’t niks om weg te steek nie. Laat dit maar kom, die afrekening. Hy bly volkome vir sy dade toerekeningsvatbaar.

65

Vyf imposante karakters sit aan die oorkant van ’n strak tafelblad. Rodriguez ken reeds vir Niel Barnard en vir Dik-Daan. Die ander drie is nuwe gesigte, waarskynlik eers Sirkus toe nadat Rodriguez in Mosambiek geland het. Die een nuwe ou, reeds pankop, en met ’n effense pens, netjies in swart pak en rugbydas, vra die vrae. Die ander sit en luister. Maak aantekeninge. Alles heel formeel. G’n ge-boetie-boetie nie. “Lyk vir my jy’s die klassieke geval van iemand wat te groot geword het vir sy skoene. Die big boy begin speel het. Rammetjie-uitnek. Byna elke reël in die handboek van koverte operasies gebreek het,” sê Niel Barnard van agter die tafel. Hoe so?” “Kom nou, moenie Meester Groot Onskuld met ons kom speel nie. Ons is nie jou speelmaats nie.” “Asseblief Menere, julle sal my in die prentjie moet plaas. Ek was baie lank in die bos.” “Dit wil vir ons so lyk, ja!” “Ek verstaan nie.” “Die ideologie het bietjie begin verkrummel, lyk dit vir ons. Elke dag met die swart broertjies en sussietjies saam in die bos. Speel kaart met die top black brass. Die doctore het ook oë. Hy hou hulle oop. Lankal nie meer so edel vir die apartheidsaak nie, of wat sê ek alles? Onse ou goeie wit Suid-Afrika, nou nie meer so mooi van buite af nie, nè? Apartheid nie meer die beste beleid nie. Raak bietjie skaam vir die wit broers, nè? Te veel swart maatjies, nè?” “Nommer twee, daarmee saam sommer: Ietwat gekompromitteer deur sy

omstandighede. Swart lyfdametjie in die bos, voel-voel ’n bietjie rond waar nie gevat moet word nie. Netnou, netnou is die kameel in die tent. Die rooirokkie wat so dag en nag daar by die hut kom inloer. Vieslike Alda. Bron van plesier. En Mammie by die huis? Dinge lyk nie meer so mooi nie, nè. Veral as daar kinders is wat later jare na Pappa moet opkyk. Sy blaadjie nie meer so skoon nie, nè?” Skerf raak al hoe meer woedend hoe langer die ondervraging aanhou. Hy kan voel hoe die aggressie hom stadigaan bemeester. Hy moet homself beheer! “Die eie ego raak te groot, nè. Onhanteerbaar. Ons man raak alleen. Soek ’n bietjie vriendskap. Kry nie genoeg aandag van die huis se kant af nie. Lanklaas van Mammie gehoor. Die Sirkus is ook nie juis veel behulpsaam nie. Ou DikDaan-op-die-radio ook al geselskap. Soek ’n bietjie avontuur? Wil ’n bietjie die Grootmeneer speel, hè? Die hero van die plek raak. Is dit nie ons man in Massala self daardie nie? Nogal kolonel Rodriguez! Ga! Vlam van Verwoesting. Maak arme onskuldige kindertjies dood in die dorpe. Vroue en oumense. Val aan waar hy wil. Luister nie meer vir sy base nie, nè? Wil nie meer luister nie. Het ’n te groot man geword om vir die base te luister.” Skerf sit net sy kop en skud. Hy weet dis futiel. Daar is geen bandopname beskikbaar om sy gesprek in die bevels-tent regoor Beira aan hierdie manne voor te speel nie. Dis net sy woord teen die doctore s’n. Sy woord teen Dik-Daan op die radio. Sy gat is toegesteek in Mosambiek. Hy’s ’n voëlvryverklaarde. Hy kan nie eers vir Maia vra om hom te kom verdedig nie. Ramec sit op die eiland. En Alda is dood. Dood. Dood. Soos hy nou voel, loop hy dadelik oor na die Chinese toe, die Kubane, enigeen wat hom wil hê. Vir hierdie Sirkus kan hy nie langer werk nie. Maar sy bloed is Afrikaner-bloed. Die helde uit die ou geskiedenis skree saam teen sy verraad. Hy moet hiermee vrede maak. Met hierdie spul vreemdelinge hier voor hom, agter die tafel. “Menere, my lojaliteit was nooit gekompromitteer nie. Ek speel nog altyd in dieselfde span.” Hy kyk stip na die ondervraer se rugbydas, terwyl hy dit sê. Dis al wat hy kan sê om homself te vrywaar van skuld. Dis die regte ding om te sê. Hy kan sien dat die Sirkus luister. “Sê vir ons, kom wees nou eerlik, is daar nie maar ’n ou swart memmetjie wat

jou oog gevang het nie?” “Watwou!” (Sy’s dood, wil hy sê, maar hy sê dit nie.) “En daardie man wat jy uitgevlieg het, heeltemal teen instruksies in?” “Watter man?” “Kom nou, moenie maak of jy nie weet nie. Jy’t ’n Vlakplaas-verdagte met ’n vliegtuig afgevoer na veiligheid. Die kolonel was glad nie tevrede nie! Vreeslik vies!” As die fokker net minder wil allitereer, dink Skerf. “Sy lewe was in gevaar,” antwoord hy, so kalm moontlik. “Hy was vir my belangrik. ’n Bron. Ek het op hom leer reken. Ek het gedink dis die regte ding om onder die omstandighede te doen. Ek moes ook maar my eie reëls maak, my eie spel leer speel, blindweg in die bos. Julle het nie oë gehad om my daar te kon help kyk nie.” “Ons stuur jou vir sielkundige waarneming!” sê Niel Barnard. “Jy moet jou kop laat lees! Gaan huis toe. Kom môre terug. Jy’t seker genoeg om by die huis te gaan verduidelik. Of is Mammie nog tevrede met haar wederhelf?” Fok julle, wil Skerf sê, maar hy sê dit nie. “Maak ’n afspraak met die sielkundige. Laat hy ’n verslag optrek. Ons sal jou daarna laat weet waar ons met jou staan.” Skerf haat sielkundiges. Hy haat die idee om deur enigiemand ondervra te word oor sy emosies. Oor sy vrese en innerlike behoeftes. Hy haat emosies. Maar dalk is dit die enigste uitweg op die oomblik. Hy vermoed in sy diepste wese dat hy wel skuldig staan. Voor hierdie manne en voor homself. Voor sy nasie en sy land. “Goed. As dit die enigste opsie is.” “Dit is die enigste. ’n Uitvlug vir jou. Vanuit al die moeilikheid waarin jy jou begeef het. Vat dit, as jy my raad wil hê.” Die direkteur-generaal lyk meer genaakbaar.

66

Die sielkundige is ’n ouer man, grys, met ’n spitsbaardjie, baie soos Jan Smuts, of ’n afgetredene uit ’n inrigting vir kranksinniges. Hy lyk nie so nie, maar hy is eintlik ’n hoogs gespesialiseerde psigoloog, wat op konsultasiebasis sielkundige werk vir die staat doen, met kopwerk en met behulp van medikasie, waar nodig. Hy werk al die afgelope tien jaar vir die NID. Skerf het al gehoor van hom voor hy weg is Mosambiek toe. Toe is daar al met respek van hom gepraat. Hy is by die agente van koverte operasies bekend as Doctor No. Dis ook bekend dat hy nie uitpraat nie. Die mees koverte van al die kovertes. By hom is jou saak in veilige hande. Die ou man skep ’n vaderlike indruk en wek vertroue, selfs by iemand teen hierdie tyd so sinies soos Skerf. Skerf weet nou baie goed dat hy hulp nodig het. Die paar dae by die huis, by Monique en die kinders, het hom baie duidelik laat besef dat daar iets in sy kop verkeerd gegaan het. Hy het hom ’n paar keer betrap dat hy haar, sy eie vrou, juis die een na wie hy so lank verlang het, by die geringste provokasie aan die strot wou gryp, tot die dood toe wou begin wurg. Het hy ’n moordenaar geword? So kan hy nie aanhou nie. Hy’t gedog daar sou net liefde wees. Vrede. Begrip. Maar hy het ’n volslae vreemdeling geword. Vir homself. Vir alle ander. Monique ken hom nie meer nie. Hy ken haar nie. Selfs sy kinders kyk hom met agterdog aan. Dis nie meer hulle pa nie. “Kom sit gerus,” sê Doctor No. Die stoel is diep en sag, van goeie bruin leer. Koel. Skerf sink daarin weg. Dit wil vir hom voel asof hy al hoe dieper wegsink, tot by die punt van verdwyning toe. Dit koester hom. Gee hom die sprankie sagtheid wat hy lankal uit homself geweer het. Dit, die sagte gaan-sit, breek alreeds ’n stukkie van sy weerstand af. Skerf hoor homself begin praat. Dis nie hy nie, maar dis iemand wat uit hom praat. ’n Koverte persoon waarvan hy nou eers kennis dra. Dis asof al die vrees, die wrewel, die onsekerheid, die verlange van jare skielik uit hom loskom, meteens in ’n stortvloed van woorde uit sy binneste gewurg word. Hy kyk stip voor hom uit. Hy sien nie die doktor raak nie. Dis asof hy met homself praat, in

die verte in, na die dieptes van ’n poel donker water: “Doktor weet, my grootste en enigste begeerte, reg van die begin af, was om ’n sukses van die operasie te maak. ’n Sukses sou vir my oorlewing beteken, ’n loopbaan. Doktor weet self hoe dit was: Ons blanke stelsel was toe pas oorgeneem deur die proses genoem “amalgamasie”, wat dit ook al mag beteken het. Al die dienste is saamgegooi, die vyand en al die ou apartheidspioene was nou saam in dieselfde bed. Ek moes iets kry om my uit te lig uit die pecking order, my spesiaal te maak. Hier het ek vergeet van die Boere-siekte, van jaloesie-siekte, van al die goed wat my naam sou gat maak, die ou goed wat sou inskop by al die withandjies, die hoerkinders wat nie kans gesien het vir fisiese risiko’s nie. Almal van hulle wat reggesit het om my af te trek, uiteindelik tot waar my prestasies bevraagteken sou word deur die ewige pen-pushers, die wetters wat reggestaan het om die kommunikasiekanale sonder my wete te manipuleer, waar daardies wat soos ek gedink het, alles wat ons uiteindelik reggekry het, tot elke prys sou moes beskerm en verdedig teen die onderpresteerders wat hulself in die script wou inskryf om die gloriepoel te verdeel volgens die fucked-up refleksies waarin mense wat in hulle hele lewe niks gedoen het nie, en nou maklik sou uitblink. Doktor sien?” Skerf weet dat sy sin ’n rammeling was, dat hy onsamehangend praat, maar dis soos dit nou uit hom kom. Hy kan dit nie keer nie. Niks daaraan skaaf nie. Dis sy woorde. Die woorde van ’n desperado. ’n Primitiewe man. “Mmm, hmmm.” Die erns op die goeie doktor se gesig is ’n werklike erns, niks nagemaak nie. “So, Dok moet my wragtag hoor, my grootste vrees was nie vir my eie lewe, of vir my vrou en kinders nie, maar juis die mislukking van die operasie, ’n direkte kousale verband met beloning en geleenthede in die reeds twyfelagtige wêreld van die spioene. Nie net gewone spioene nie maar uitgesoekte koverte van koverte spioene. Ek het my hele lewe onder dekking gelewe, doktor. Daarom was ek geskik vir die operasie, ek was nog nooit gekoppel aan die normale spioene nie en het tot toe, en elke oomblik daarna, dekking honderd present uitgelewe.” Die doktor sê niks terug in antwoord nie, steun bloot instemmend. Skerf weet hy het niks te verloor meer nie. Anders as Alda, leef hy, kan hy dink, het hy gedagtes, kan hy praat. Dis asof hy homself nou eers herken, asof hy meteens in staat is om homself met groot vrug te kan analiseer.

“Ek erken ek het in die laaste gedeelte van die operasie met verdeelde lojaliteite gelewe. As ’n polities opgeleide persoon, met bogemiddelde IK, was dit aan die einde redelik duidelik dat daar eerstens soveel hiënas gestaan en vreet het by die karkas van glorie dat die spasie baie beknop sou raak. Die inistrasie- en ondersteuning-tiffies kon nou met hul beheer van die tipiese koverte kommunikasiekanale die room afskep wat ek honderde kilo’s voor moes stap – letterlik. “Renamo het my waarde gesien. Vlot Portugees, opgeleide politieke tegnikus, impak by die generaals. Ek het die verkiesingsplan geskryf, was besig om daarvoor te mobiliseer, Tres Pernas, ensovoorts, ensovoorts. Ek erken hulle het my met beloftes van grandeur oorweldig. Grond, geld, ’n posisie in ’n nuwe regering, onder meer. Verder was ek ook beloon en aangevuur deur my eie suksesse. ’n Tipe van ’n high, ’n surreële wêreld – kneg by die huis, maar koning in die bos. Ek het ’n aanvanklik kritieke situasie omgedraai en ’n meester daarvan geword, waar die wetters my wou doodmaak, letterlik. Ek het terugbaklei, groot vriende met die generaals geword, en mettertyd by almal meester geword – of, oukei, amper by almal. “Die materiële vrese was ook maar heeltyd voorop. Ek het net ’n salaris gehad, bietjie van ’n toelaag. Sou ek dit verloor, sou ek nie twee maande hou nie, met klein kindertjies. Ek moes my mense ’n huis gee, medies, ensovoorts. Die toelaag sou my in staat stel om na ’n beter buurt toe te trek, beter vir almal. Ek is ’n spoorwegkind met ’n deeglike vrees vir armoede en die psige van ’n spoorwegkamp. Ek moes tot elke prys geld maak sodat ek en my mense nie met die skuim van ’n samelewing moes skouers vryf nie.” “Nee, dis goed. Dis verstaanbaar, ou maat. Gaan gerus voort.” “Die ander groot vrees was tipies dié van die koverte operateur. Almal het games gespeel en hier het groot boys gespeel. Dit was vir die wêreld noodsaaklik dat Renamo die oorlog laat staan en in verkiesings ingaan. Maar hulle moes die verkiesings nie wen nie. Die ANC kon nie hulle pêlle in Frelimo só verraai nie. Die Portugese sou al hul eiendomme en Cahora Bassa verloor, die Italianers al die geld wat die Mosambiekse regering hulle skuld, die seeroete sou in nuwe hande kom, ’n incapable regering, Zimbabwe wat wraaksoek op Renamo, ensovoorts, ensovoorts. “Ek erken ek het geweet dat die toegeneentheid wat ek ontwikkel het vir

Renamo onprofessioneel was, ek hét kant gekies. Dit het my rapportering beïnvloed en my hulp aan hulle. Die politieke raad, opleiding, ensovoorts was net daai bietjie te presies, en te betrokke. Die wet in Suid-Afrika het ons dit verbied, en my koverte reëls het dit verbied. Maar – aan die ander kant – doktor Winterveldt het self sy geld gemaak deur die enigste bron te wees uit Renamo, vir die Franse, die Duitsers, die Porras, almal.” Skerf kan nie anders as om sy grootste vyand nou voor die sielkundige te openbaar nie: “Hy was baie goed hiermee. Hy het van die begin af dekking geminag as ’n taktiese instrument. Hy was in staat om vir almal te skryf presies wat hulle wou hoor, met net die klein bietjie onsekerheid om sy hand in die till te hou, as die kamtige verklaarde regsadviseur van Renamo, alles duidelik openlik verklaar teenoor die wêreld. Net ek moes heeltyd in dekking bly leef. Hy kon wees wie hy wou wees. Wie hy sogenaamd was. Hy was kamma die enigste sane voice, wat kon lees en skryf in al die mense se tale. Hy was pissed off met Rodriguez wat daar in sy till rondfok, en vir Pappa nou direk aan die RSA link met kommunikasielyne. Ook hulle dalk só adviseer dat hulle die verkiesing kan wen – ’n duidelike no-go vir al sý kliente. Hy het my telefonies gesê hy gaan my uithaal, in soveel woorde, en dit toe gedoen.” “Praat gerus. Laat dit uitkom.” “Ja, die slang! Ek dink ek weet nou wat hy gedoen het. Sy werkswyse was baie slim. Deur die volgende bewerings het hy my nek probeer omdraai. Dis waarmee hy my by die base wou swartsmeer. Ek noem dit puntgewys, dat doktor mooi kan sien: 1. Hy het dadelik aan Teenspioenasie my sogenaamde “verraad” gerapporteer. Hy het gereken op hulle onkunde. Hulle moes iets ondersoek waaroor hulle glad nie ingelig was nie. Hy was, deur my, baie gretig om al die koverte konings by te kom. 2. Hy het groot gewag gemaak van my kamtige onverklaarde en ongeklaarde geheime betrokkenheid by die Frelimo-regering. Wat natuurlik suiwer stront is: Frelimo was nog altyd my grootste vyand. 3. Hy het my gaan verkla by die Suid-Afrikaanse ambassade, op grond daarvan dat ek glo sakemanne van die RSA se veiligheid bedreig, en dit as ’n koverte Suid-Afrikaanse burger. Dit was ’n spul donnerse wilddiewe, g’n sakemanne

nie! 4. Aan my onmiddellike base het hy gerapporteer dat ek glo vir hom in die geheim gesê het hulle almal ’n klomp ape is, wat geen beheer meer oor my het nie, en dat ek nie vir hulle sal luister nie. Dis ’n ernstige aantyging in die range. Tweedens nog hierby, dat ek eise vervals, op klein skaal bedrog pleeg, die ou koverte klagte by alle dienste. 5. Aan topbestuur het hy laat weet dat ek mense in die bosse oplei, by Marromeu, sowat 300 soldate, ’n baie ernstige klag, en tweedens dat ek geld steel by sakemense en vir myself kontrakte en grond kry in Mosambiek. “Hierdie coup het die donnerse professor baie klinies uitgevoer. Ek het hier direk in ’n lokval kom instap. Direk uit die bos. Ek dog nog ek kom veilig terug. Onmiddellik het die kak gespat. Toe ek laat weet ek is by die huis, het ek net van my onmiddellike baas die boodskap gekry, ek moet my gat by hoofkwartier in Pretoria kry. Hulle trek ’n ondersoek op my. Ek is in diep moeilikheid!” “Gaan gerus voort.” Die doktor steur hom oënskynlik min aan Skerf se growwe taalgebruik. “Doktor, jy weet goed hoe paranoïes die res van die Diens nog altyd oor ons Kovertes was. Die operasie het die oor van alle top brass begin kry en die res van die Diens oorskadu. Die jaloerse hoerkinders het elkeen met ’n sak kak gesit en wag om mee te gooi. Die ondersoek gelas deur die direkteur-generaal, deur Niel Barnard, draai toe al die krane oop, en die hiënas het ’n field day met my. Dit wil buitendien vir my lyk daar was ook ander stront in Kovert wat ek nie van geweet het of deel was van nie.” Die goeie doktor voel hom genoop om in hierdie stadium in te gryp in die gesprek: “Wag nou maar eers, ou seun. Briek ’n bietjie. Moenie te diep in dié goed probeer ingaan nie. Dis buite jou verwysingsveld. Daar is baie goed wat jy nie verstaan nie. Dinge lyk anders hier by die huis as in die bos. Dis goed dat jy gepraat het, ou seun. Die dinge sal vir jou mooi uitdraai – jy hoef nie bang te wees nie.” “Dankie, Dok.” Hy moet dit so aanvaar, al wil hy nie, al wil hy teen al die prikkels skop, alles uitmekaar breek, as hy kan. Maar hy weet die ding het vir hom te groot geword. Hy is maar ’n klein rat in ’n baie groter masjien, weet hy nou baie goed.

Met die groetslag aan die bebaarde Dok verlang Skerf skielik onverklaarbaar erg na sy eie pa. Hy is dood voordat hy geweet het, iewers kon verneem, wat sy seun vir die land gedoen het, watter soort held hy geword het. Aai. Die tyd is verby om die dooies te sien. Hulle het reeds vertrek. Aanbeweeg. Na wat ook al daar voor lê.

67

Uiteindelik verklaar die dissiplinêre komitee hom tog skoon. Op grond van sy aanvanklike goeie rekord, sy hoë graad van ervaring en opleiding, maar ook op grond van die positiewe verslag van Doctor No. Hy is clear. Hy’t nie te veel skade aangerig nie. Dit kan hom vergewe word. “Dis deels ons eie skuld. Ons het hom hopeloos te lank in die veld gehou sonder ’n pouse. Twee volle jare. Dit kan die sterkste man breek.” Hy word gedegradeer. Hy het lankal nie meer diep klaring nie. Hy’s nie meer ’n agent nie. Hulle gee hom ’n swaar waarskuwing oor die man wie se lewe hy gered het. Uiteindelik kry hy egter veel meer as dit. Die ondersoek was seer, maar hy het skoon uitgekom, heel skoon. ’n Jaar later, ná die stof gaan lê het, toe dinge in terugskouing anders begin lyk het, het hulle hom ’n medalje gegee. Die Leydsmedalje, silwer, vir dapperheid en al die goedjies daarmee saam. Vandag lê dit nog steeds daar by Skerf se huis in die kluis. Hy was in ’n mate gelukkig dat hulle groter buit geruik het, veral die finansies-ouens en die teenspioenasieseksie, en hom nie meer interessant gevind het nie. Inteendeel, dit was maklik om via Skerf se skuld by die groot kanonne uit te kom, die big boys wat nou in onguns verval het. Die stokke waarmee hulle geslaan het, was juis in Skerf se guns – die swak omstandighede waarin hulle hom laat werk het, die swak betaling wat hy gekry het, die swak rugsteuning, die risiko’s wat met ’n lid se lewe gewaag is, die feit dat hy geen behoorlike professionele leiding gekry het vir die operasie waarmee hulle hom belas het nie. Mooi, man! Die sukses van die operasie kon hulle nooit aftakel nie. Dit staan so in die boeke. Hy was uiteindelik bloot gelukkig. Hy was definitief ’n bietjie wild, en het beslis buite die opdrag opgetree. Maar dit was uiteindelik doktor Winterfekdt se vermoë om vir teenspioenasie, wat juis veronderstel was om hom uit te vang, te gebruik om die hele Kovert, die hele K2, netjies te vat en van ’n kant af op te rol, soos ’n ou stuk mat. Die donners! Hulle was almal maar te gretig om hulle eie kollegas, op wie hulle

die hele tyd jaloers was, te grind, eerder as om die werklike groot spioen, die doctore self, uit te vang, te expose vir wat hy eintlik was. Hy was hopeloos te uitgeslaap vir hulle. Sy kak gaan nog steeds aan. Mens hoor stories van hom van oraloor, van Angola af, van diep uit Afganistan, Libië, Tunisië, van waar ook al, tot vandag toe nog.

68

Dis nag. In Botswana. Die grondpad het deur jare se verwaarlosing so versleg tot ’n blote dubbelry diep slingerspore in die sand. Daar is beeste oral. Donkies. Maer perde. Monique bestuur. Hulle is op pad terug. Skerf moes gaan ondersoek instel na die moontlikheid om ’n Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsdatabank in Gaborone tot stand te bring. ’n Biblioteek. Dis al waarvoor NI hom nou nog geskik ag. ’n Bibliotekaris. Monique bestuur. Skerf slaap. Hy’s moeg. Dis nie net ’n liggaamlike moegheid nie, maar ’n moegheid van die gees. Sy beste dae is verby, voel hy. Hy’t bra nutteloos geword. Monique bestuur. Dis nag. Skerf slaap. Dis na middernag. Skerf slaap die slaap van die onskuldige. Hy’t geen gewete meer nie. Sy drome is ’n vae gesuis van herinneringe. Monique is reeds lankal by vaak verby. Sy ry met allerhande verwronge beelde wat in die ligte van die voertuig op die balle van haar oë bly draai. Hoe vaker sy word, hoe harder trap sy die brandstofpedaal. Sy hoop dat die spoed haar sal wakker hou. Sy moes lankal vir Skerf wakker gemaak het. Hom aangesê het om oor te vat. Maar sy wil nie. Sy wil alleen wees met haar eie gedagtes. Sy’t dit so nodig. Agter in die kombi slaap die kinders. Dan: die vaal figuur van ’n donkie in die pad. Te vaal. Te vaal. Die spookfiguur dring baie lank te laat in die skrikveld van haar bewuste in. Sy pluk hard aan die stuurwiel. Die voorwiele slaan hard teen die sandwal vas. Die momentum van die spoed skiet die kombi die bosse in. Dit tref die soliede stam van ’n boom. Tol. Hou aan tol. Hou aan tol. Dan stilte.

69

Hy sit verdwaas en verslae daar. Sy kop klop. Sy mond hang oop. Hy druk met sy tong aan sy tande en voel dat meer as een van hulle los is. Bloed en slym drup op sy bobeen waar sy langbroek oopgeskeur het. Hy sien figure stil om hom lê in die Afrika-nag. Nag. Nag. Hy begin verweg en verwese roep na sy vrou. Die klank kom dof en verwronge oor sy lippe: “Honiii! Honiii!” Is dit sy vrou se naam wat so klink? Is dit die enigste manier hoe hy dit kan uitspreek? Stadig begin hy naderkruip deur die stof. Hy sien haar voor hom lê. Haar hele gesig is toe van die bloed en die stof, ’n verwronge wit-en-donker masker. Hy buk oor haar bors. Luister fyn. Daar is tog lewe. Aagh! Sy dogter lê met haar kop teen haar ma se voete. Sy lewe. Die klein krullebol. Hy kruip verder deur die nag. Soek. Soek. Dis net instink wat hom laat voortbeweeg. Self het hy nie die krag nie. Sy seun. Sy oudste. Dis sy seun. Hy laat sy kop sak, ruik aan die liggaam wat voor hom lê. Daar is niks hierbinne nie. ’n Dooie holte. Sonder asem. Sonder hartklop. Die siel daaruit. As die siel bestaan. “Nee! Nee! Nee, Here, nee!” Dis vir Alda wat hy sy seun opgeoffer het, klop dit in sy kop. Vir Alda. Sy het ’n ander naam ook gehad, weet hy, ’n soort bynaam, maar hy kan dit om die dood nie onthou nie. Nie onthou nie. Vir Alda. En vir Rodriguez. En vir die sondes van die mens. Rodriguez leef. Die ou Skerf Malan is dood. Die nag is stil en wyd rondom die toneel van die ongeluk. Veraf begin ’n nagvoël skree. ’n Dikkop, so ver Rodriguez kan uitmaak. Dis ’n aardige, rou,

deurdringende geskreeu, so in die stilte van die nag. Die eensame geskreeu van die voël sny tot diep in sy hart. Dis die barre skreeu van Afrika.

70

Dit neem jare voordat Skerf uiteindelik tog die moed bymekaarskraap om vir Maia ’n brief te skryf. Maia se naam duik nog hier en daar in die nuus oor die onlangse gebeure in Mosambiek op. Hy het oorgenoeg sosiale talent om homself in te wikkel in die nuwe omstandighede, hier ’n glimlag, daar ’n klop op die skouer. Dis maklik genoeg om sy adres in die kuberruim op te spoor. In sy brief is Skerf die eerste keer werklik eerlik met sy eertydse vriend. Dis ’n brief wat hy uit sy binnegoed skryf. Met elke penstreep is dit asof daar ’n mes in sy maag draai.

My vriend en oudkameraad Maia Ek wil vir jou kom kuier, maar ek kan nie. Jy behoort te weet waaroor dit gaan. Jy het alles self saam met my meegemaak, al het jy baie laat eers die volle waarheid gehoor. Ek stoei steeds met ons verhouding van die verlede. Jy het gehoor wat die generaals oor my gesê het daar in die tent by Beira. Jy weet dis alles waar. Ek het vandag nog ’n probleem, Maia, met die hantering van my nar-status, en die deel van die inligting met buitestanders. Ek slaap elke nag sleg daaroor. Daar is drome wat my aanval, wat maak dat ek nie een oomblik rustig kan slaap nie. Selfs hierdie skrywe aan jou maak my senuweeagtig. Ek sal ’n oplossing hiervoor moet kry, as ek ooit wil terugkom Mosambiek toe. Om die waarheid te sê, as ek enigsins wil voortgaan met die lewe! Daardie pad is vir eers vir my toe. Vir baie jare het ek nooit my betrokkenheid by die Sirkus verklaar of bespreek nie. Nou praat ek uit die aard van ons geskiedenis, die ding tussen my en jou, en ons verhouding as siviele persone, die eerste keer openlik daaroor. Ek het nie nodig om data of detail te fabriseer nie. Jy weet presies waaroor dit gaan. Jy was die volle twee jaar daar saam met my in die bos. Jy sal my moet help hiermee. As daardie waarheid ooit sou moes uitkom!

Niemand mag weet dat ek ’n agent was vir Suid-Afrika nie. Ek is ’n SuidAfrikaanse burger. Dit kan my burgerskap in gevaar stel. Dit kan ook beteken dat ek nêrens anders in die wêreld ooit weer burgerskap sal kan kry nie. Ek is soos ’n man wat voëlvry verklaar is. Dus moet daardie saak saam met die oorlog sterf. Jy sal dit baie goed besef. Ek het in my werk as ’n Sirkusnar ander lande se burgers oortuig om ook narre te wees, wat hulle ook skuldig maak, self ver van nou af, in die toekoms. So het baie ander mense, vandag moontlik in senior posisies, met my saamgewerk, sonder dat hulle daarvan bewus was dat ek vir die Sirkus werk. Sou hulle dit vandag uitvind, sal hulle kwaad en bang wees. Jy self is so een, al moet ek dit vandag met skaamte erken. Gelukkig het jy jou toe nie in die politiek begeef nie. Baie mense hier rond, ons bure, vriende van my vrou, kennisse en familie, het lank probeer uitvind wat ek doen. My base in die Sirkus het besluit niemand mag ooit weet nie. Geeneen het beheer oor wat met sulke inligting gebeur nie. Sou jy dit, hoe terloops ook al, deel met wie ook al, prolifereer die saak gou-gou, en ek sit met my gat in die tronk, terwyl ek nog dink ek hou vakansie in Mosambiek! Soos jy kan sien, is dit dus vir my op die oomblik baie moeilik om te kom kuier. Vorentoe skraap ek dalk wel die moed bymekaar. Ek hoop jy verstaan dit so. Hou my steeds in gedagte in jou gebede. Para sempre seu amigo, Rodriguez.

Die brief is tog ’n reiniging. Dit voel vir hom asof hy nou eers weer kan vorentoe kyk, die dinge van die verlede agter hom kan sit. Hy sal maar wag om te hoor wat Maia se reaksie is. Maar hy het alle vertroue in sy eertydse makker. Maia was nog altyd ’n man met ’n deernis vir mense. Hy was nooit iemand wat lank loop met ’n verwyt nie. Die saak sal reg wees.

71

Skerf Malan het hom in Seepunt gevestig, met die oorblyfsels van sy gesin. Hy en Monique en hul krulkop-dogtertjie. Hulle het ’n nuwe baba, ’n seun. Monique het alles mooi gespaar die jare wat sy vir Skerf gesit en wag het, toe hy in die bos was. Uit die spaargeld het sy vir hulle ’n huis gekoop, ’n paar blokke van die see af. Onder teen die helling, tussen die stapels woonstelle op die seefront deur, kan hulle die branders sien kabbel in die lig van die son, die weerkaatsing skerpblink op die oppervlak van die see. Skerf het geld teen die huis geleen en ’n houtfabriek begin. Hy sit vloere in vir ryk Kapenaars. Vloere van topgehalte edelhout. Die hout kry hy uit Mosambiek. Klaar gesaag in hanteerbare blokke. Hy droog dit self in ’n groot oond wat hy uit ’n ou vraghouer omgebou het. Dan saag hy dit in vloerdikte planke. Net reg vir lê. Die hout kom van Maia af. Dit kom per skip, in die Kaapse hawe afgelaai. Die eertydse skaduminister het ’n florerende sakeryk opgebou. Hout, edelstene, minerale, tropiese vrugte, tabak, wol, beesleer, net waaraan jy kan dink. Hy bedryf sy sake uit Beira. Die naam van sy maatskappy is Gato Preto, die Swart Kat. Dis baie gepas. Dit herinner hom aan sy nederige beginjare. Hy nooi kortkort vir Rodriguez om te kom vakansie hou by sy kondominium in Xai-Xai, maar tot dusver het die man aanmekaar ’n verskoning om nie te gaan nie.

Die Einde

Queillerie, ’n druknaam van NB-Uitgewers, ’n afdeling van Media24 Boeke (Edms) Bpk, Heerengracht 40, Kaapstad, 8001 Posbus 879, Kaapstad, 8000, Suid-Afrika www.queillerie.co.za

Kopiereg © Piet van Rooyen 2012

Alle regte voorbehou.

Geen gedeelte van hierdie elektroniese boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm of deur enige elektroniese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, skyf- of bandopname, of deur enige ander stelsel vir inligtingsbewaring of -ontsluiting.

E-boekontwerp: Trace Digital Services

Ook beskikbaar in druk: Eerste uitgawe, eerste druk 2012 ISBN: 978-0-7958-0034-4

Epub-uitgawe: Eerste uitgawe in 2012 ISBN: 978-0-7958-0035-1 (epub)

Mobi-uitgawe: Eerste uitgawe in 2012 ISBN: 978-0-7958-0055-9 (mobi)