'n Oomblik In Die Wind 1d2c35

AAN BREYTEN So ’n lang reis wat vir ons nog voorlê

And so it was I entered the broken world To trace the visionary company of love, its voice An instant in the wind (I know not whither hurled) But not for long to hold each desperate choice

HART CRANE

We live in a disoriented, deranged social structure, and we have transcended its barriers in our own ways and have stepped psychologically outside its madness and repressions. It is lonely out here. We recognize each other. And, having recognized each other, is it any wonder that our souls cling together even while our minds equivocate, hesitate, vacillate, and tremble?

ELDRIDGE CLEAVER

Wie was hulle? Die name is bekend – Adam Mantoor; Elisabeth Larsson – en iets van hul geskiedenis is opgeteken. Ons weet dat sy in 1749, die laaste jaar van die bewind van Goewerneur Swellengrebel, saam met haar man, die Sweedse reisiger Erik Alexis Larsson, die binneland van die Kaap die Goeie Hoop in is waar hy naderhand omgekom het; dat sy daar aangetref is deur die wegloper-slaaf Adam; en dat hulle laat in Februarie 1751 saam die Kaapse Vlek bereik het. ’n Interessante terloopsheid, ’n historiese voetnoot wat niks bygedra het tot kennis van die land of die verloop van die geskiedenis nie. Wie was hulle? Iets meer word aangevul as ’n mens, met heelwat moeite en ’n bietjie geluk, uit die lang lys van die dooies die twee genealogieë naspoor. ADAM MANTOOR: In 1719 het Willem Louwrens Rieckert, ’n boer duskant Constantia, die geboorte van ene ADAM in die slawe laat aanteken. Die moeder is aangegee as KRISSIE, ook bekend as KARIS, ’n Khoi-vrou; maar aangesien Khoin nie gewoonlik as slawe aangehou is nie, is verdere naslaanwerk nodig om aan die lig te bring dat sy in 1714 by Rieckert ingeboek is nadat sy as tien- of elfjarige kind saam met ’n klompie ander deur ’n ekspedisie van die Olifantsrivier af teruggebring is waar hulle wees aangetref is ná die pokkeepidemie van die vorige jaar. As vader van haar kind is aangegee ONTONG, ’n Kaapse slaaf ook in Rieckert se besit, maar kort daarna teen 800 riksdaalders verkoop aan Jeremia van Niekerk, ’n boer van Piketberg. Hierdie Ontong was na alle waarskynlikheid die kind uit ’n verbintenis, in 1698 of 1699, tussen ’n manlike slaaf AFRIKA, afkomstig van Madagaskar, en ’n slavin SELI wat in 1695 op pas hubare leeftyd uit Padang ingevoer is. Vermoedelik is dié Afrika dieselfde slaaf wat in 1702 ná blootstelling aan die ysters, voor die Kasteel geradbraak is, sonder toediening van die genadeslag, nadat hy skuldig bevind is aan sedisie en aan moord op sy baas, Jozua Carolus Henning, ’n koopman van die Kompanjie. In welke geval die laksman – indien die amptelike tariewe toe al van toeing was – ’n ekstra 16 riksdaalders sou verdien het: 12 vir die breek op die wiel en 4 vir die knyp met die tange. Interessant genoeg sou sy voorvermelde kleinseun Adam presies veertig jaar later ook met die gereg kennis maak, in sy geval omdat hy bevele van sy baas, die genoemde boer Rieckert, veronagsaam het en hom met ’n stuk hout aangerand het. Daarvoor is hy, ná ’n regverdige verhoor, gevonnis tot geseling en brandmerk, en na Robbeneiland verban om in kettings lewenslange

hardearbeid te verrig. In 1744 word daar, sonder meer, aangeteken dat hy ontsnap het. Daarna is hy sewe jaar lank nie weer in die Kolonie gesien nie. In Maart 1751 is hy gegesel (3 riksdaalders) en deur die laksman verwurg (6 riksdaalders). ELISABETH LARSSON: Om die een of ander rede is daar gewoonlik aangeneem dat sy saam met haar man uit Swede na die Kaap gekom het. Nou is die verlofbrief egter in die Argief opgespoor (verw. nr. C41 P 154) wat Goewerneur Swellengrebel in Mei 1749 uitgereik het om die binnelandse reis te magtig. Hierin word die lede van die ekspedisie aangegee as Hermanus Hendrickus van Zyl, vryburger van Stellenbosch; Erik Alexis Larsson van Göteborg, Swede, en “sy huisvrou, Elisabeth Maria Larsson gebore Louw, van die Kaap”. Die stamvader van hierdie linie was WILHELMUS JANSZOON LOUW wat in 1674 as Kompanjiesoldaat na die Kaap gekom het, vergesel van sy vrou en twee jong seuns. Een van die kinders is gedurende die oortog vanaf Texel oorlede; die ander, JOHANNES WILHELMSZOON (geb. 1668), is in 1694 getroud met ’n Hugenotemeisie, ELISABETH MARIE JEANNE NOURTIER (geb. Calais, 1676). Op daardie tydstip het stamvader Wilhelmus reeds sy ontslag uit die Kompanjie se diens aangevra en in die distrik Stellenbosch as vryburger begin boer. Sy seun en skoondogter het op dieselfde plaas kom woon, moontlik omdat die vader se gesondheid nie na wens was om die boerdery te behartig nie. Uit Johannes se huwelik met die Franse meisie is ses kinders gebore: Jean Louis (1696 – maar minder as ’n jaar later oorlede), Elisabeth Marie (1697), MARCUS WILHELM JOHANNES (1698), Aletta Maria (1701), Anna Gertruida (1703) en Jacomina Hendrina (1704). Dit kom voor asof Johannes ’n rol gespeel het in die koloniste se opstand teen Willem Adriaan van der Stel; maar pas voor die hoogtepunt van die stryd is hy oorlede (1705). Ná sy dood het sy weduwee hertrou met ene Hermanus Christoffel Valck, by wie sy nog drie kinders gehad het. Die enigste seun uit hierdie generasie, bogenoemde MARCUS WILHELM JOHANNES, het hom weer by die Kompanjie aangesluit en is spoedig bevorder van klerk tot boekhouer en uiteindelik tot dispensier. In 1721 is hy getroud met CATHARINA TERESA OLDENBURG (geb. 1703), dogter van ’n hoë Bataafse amptenaar wat in daardie jaar die Kaap besoek het. Twee seuns aan wie sy die lewe geskenk het – resp. in 1722 en 1724 – is albei kort ná geboorte dood; die

enigste oorlewende kind uit die huwelik was dan ELISABETH MARIA (geb. 1727). Wel het die vader, Marcus, tussen 1740 en 1748, volgens wat vasgestel kan word, nog vyf kinders by drie verskillende slavinne in sy diens verwek. By sy dood in 1750 is al vyf hierdie kinders as bates in sy boedel vermeld. Vermoedelik het Elisabeth Maria die Sweedse reisiger Larsson kort ná sy aankoms aan die Kaap in Februarie 1748 ontmoet; ’n jaar later is sy met hom getroud, en spoedig daarna is hulle die binneland in op hul ongelukkige reis. Een rede waarom die tog destyds min aandag getrek het, sou wees dat Larsson dit die hele tyd aan die Goewerneur en ander amptenare voorgestel het as ’n gewone jagtog (getuie sy lisensie vir die skiet van olifante, renosters, leeus, seekoeie en “vreemdsoortige beesten”) en nie as ontdekkingstog nie. Nie net was die Kompanjie op daardie tydstip – anders as twee dekades later, tydens die besoeke van Larsson se groot landgenote Sparrman en Thunberg – besonder negatief ingestel teenoor sulke reise deur buitelanders nie, maar Larsson self wou waarskynlik verhoed dat enigiemand anders hom voorspring met wat hy beoog het: die katalogiseer en versamel van plante, voëls en diere onbekend aan Europa; en uitvoerige geografiese waarneming gemik op akkurate kartering van die binneland. Ná haar terugkeer in die Kaap is Elisabeth Larsson gebore Louw weer getroud (die Huweliks gee net haar nooiensvan aan: vandaar waarskynlik die verwarring wat so lank i.v.m. haar identiteit bestaan het) en wel in Mei 1751, met ’n bejaarde buurman genaamd Stephanus Cornelis Jacobs (geb. 1689). In Augustus van dieselfde jaar het sy geboorte geskenk aan ’n seun. Kort daarna is haar eggenoot oorlede. Sy het nooit weer getrou nie. In die Kaapse Argief is daar, onder die naam Elisabeth Jacobs, ’n handgeskrewe Memorie – nie danig lank nie, net 85 octavovelle – waarin sy, ter wille van haar seun, ’n kort samevatting van haar lewe opgeteken het. Met ’n beheerstheid en nugterheid wat in haar omstandighede merkwaardig voorkom maar wat vir die hedendaagse vorser een groot frustrasie is, vertel sy ook in breë trekke van haar binnelandse reis. “Vertrek uit die Kaap, Junie 1749, met twee seilkapwaens, oor die HottentotsHollandberge na die Waterbron.” Ensovoorts. Hulle het die gebruiklike roete gevolg: tot anderkant Mosselbaai, oor die Outeniekwaberge, en daarvandaan taamlik hoog noordwaarts met ’n wye bog deur die Kamdeboo na die AgterWinterberg en die Suurveld. Dit kom voor asof die jong getroude vrou dit

aanvanklik interessant gevind het, maar naderhand vervelig (haar man had klaarblyklik net tyd en aandag vir sy byna besete wetenskaplike bedrywighede met die pers van blomme, die skiet en opstop van voëls, die voorberei van diervelle, die versamel van reptiele; en met die karteer van hul vordering), en uiteindelik “ondraaglik”. Die Memorie laat deurskemer dat daar van vroeg af onenigheid was met Van Zyl, wat sy dienste as gids aan Larsson verhuur het, maar gou heeltemal in die binneland verdwaal het; dit het op ’n klimaks uitgeloop toe hy eers gedreig het om Larsson te skiet, hom toe glo bedink het en die bos in gevlug het waar hy sy eie harsings met ’n pistool uitgeblaker het. Kort daarna het ’n troep San twintig van hul twee-en-dertig osse gesteel, met die gevolg dat een wa agtergelaat moes word. Nog later het al hul Khoi-helpers gedros en die laaste osse – behalwe net twee – met hulle saamgeneem. En toe het Erik Alexis Larsson doodgewoon die wildernis in geloop en verdwyn. Op daardie tydstip was hulle in ’n beboste streek, waarskynlik tussen die bolope van die Visrivier. En daar het die vlugteling-slaaf op haar afgekom. Oor die eerste gedeelte van die terugreis seewaarts rep Elisabeth nie veel in die Memorie nie; iets meer darem oor die tog daarvandaan, wat mens moontlik sou kon rekonstrueer deur die kant van die Tsitsikamma en oor die berge na die Langkloof en die Klein-Karoo; oor die Swartberg, en deur die Karoo terug na die Kaap. Maar selfs dié gegewens bly karig, byna onbeduidend. En eers met die slotsin word mens met iets soos verbystering geslaan wanneer sy, ná soveel feitelikheid, skryf: Dit sal niemand van ons kan afneem nie, nie eens onsself nie.

Nou het daar heeltemal toevallig in die loop van ’n gans ander stuk navorsing (die lewe van Van der Kemp), in Livingstone House, hoofkwartier van die Londense Sendinggenootskap, die erg gehawende maar tog nog ontsyferbare Joernaal van Larsson self aan die lig gekom. Hoe dié drie lywige foliogrootte boeke in hul swaar bruin bande daar beland het, is nog nie seker nie. Die enigste verklaring, op sigself skaars geloofbaar, mag wees dat swerwende Khoin dit in die verlate plaashuis opgetel het waar die laaste inskrywing in Elisabeth se

handskrif gemaak is, en dit jare later aan een van die L.S.G. se sendelinge by Bethelsdorp daar naby besorg het. Die grootste gedeelte van die Joernaal is deur Larsson self gehou en bestaan uit byna klinies-uitvoerige aantekeninge van hul vordering, waarnemings, vondste, gevolgtrekkinge en verwagtinge. Met minutieuse akkuraatheid verskaf hy byvoorbeeld ’n lys van die toebehore waarmee hulle uit die Kaap weg is. Op die eerste wa was daar ses groot kiste (waarop die egpaar se matras snags oopgerol is) en twee kleintjies, bevattende:

klere wit borssuiker koffie tee 10 lb sjokolade ysterware (domkrag, spykers, stawe, ysterbrokkies) spelde, naalde, gare ruilware: glaskrale, kopertonteldose, messe, roltabak, Indiese syserpe, kamme 500 lb buskruit in vate, toegedraai in vars skaapvelle vir waterdigtheid 1 ton lood en tin, met ’n volledige stel gietvorms 16 snaphane, 12 dubbellooppistole, 2 sabels, 1 dolk 10 riem papier om plante te pers instrumente, o.m. ’n kompas, ’n higrometer, ’n dipnaald, en ’n drie voet lange barometer in ’n kissie, met ekstra kwik in ’n erdebotteltjie.

Die tweede wa was belaai met vier vate brandewyn, twee vir die bewaar van

“eksemplare”; die res om die Khoin aan die gang te hou of inboorlinge se guns te wen. Daarbenewens: 2 groot kiste vir die bêre van versamelings 2 tente 1 tafel en 4 stoele 1 rooster, 1 groot braaipan, 2 ketels, 4 kastrolle, 2 koffiekanne, 2 teepotte, 2 wasbalies, 3 skottels ’n versameling porseleinware (koppies, borde, bakke). Die trek was vergesel van 32 osse, 4 perde, 8 honde, 15 hoenders en 6 Hottentotte (sic!).

Elke dag is die gevorderde afstand bereken en die weer aangeteken. Opvallend is die voortdurende verwysings na wind: “Wind vandag” – “Weer wind” – “Erg winderig” – “Elisabeth klae oor die wind” – “Rukkerige wind” – en een keer selfs ’n uitvoeriger beskrywing, die naaste wat Erik Alexis Larsson in die Joernaal aan die poëtiese kom: “Die hele binneland is soos ’n see van wind waardeur ons bestendig vaar.” Daagliks is ’n katalogus verstrek van nuwe ontdekkinge en vondste. Iedere bok of roofdier wat geskiet is, word in besonderhede opgemeet en gedissekteer. Met net soveel onbewoë presisie word aangeteken: “Aangeval deur gekweste leeu en net betyds gered deur Hottentot Booi, wat in die arm gebyt is voor ons die dier kon doodskiet. Geïnteresseerd om te sien dat Booi se vlees onder sy vel presies dieselfde kleur is as ’n blanke s’n.” Dit blyk ook dat Larsson met heelwat vindingrykheid ’n feillose metode ontwerp het om voëls te skiet sonder om hulle te beskadig, sodat hulle opgestop kon word. Dié metode, jare later deur Vaillant “herontdek”, het daaruit bestaan dat daar eers ’n klein hoeveelheid buskruit, afhangende van die afstand, en die grootte van die voël, onder in die geweer gegooi en met ’n stukkie kerswas vasgestamp is, daarna is die loop met water gevul. Sodoende is die voël net duiselig geslaan, en die nat vere het verhoed dat hy dadelik kon wegvlieg.

Daar is min verwysing na persoonlike aangeleenthede. Soms net: “Rusie met Elisabeth” – “Elisabeth het, jammer genoeg, geen sintuig vir die wetenskap nie” – “Elisabeth veeleisend gisteraand, weer vanmôre; nie bevorderlik vir konsentrasie nie”. Op sy laaste inskrywing (3.1.50) volg ’n paar oop bladsye voordat daar, datumloos, in Elisabeth se handskrif voortgegaan word. Haar inskrywings is heelwat langer; en anders as in die Memorie van jare later, is haar toon hier persoonlik en soms selfs dringend. Veel besonderhede verskaf sy nie; sommige ervaringe wat vir haar, volgens die toon, die veelseggendste moet gewees het, bly nogal kripties. Maar daar is opmerkings, lós van geografie en tyd, waarin mens skielik déúr die geskiedenis kyk: So ’n lang ontdekkingsreis wat vir jou en my nog voorlê. O God, o God.

Wie is hulle? Die Memorie en die Joernaal word tans voorberei vir publikasie in geannoteerde uitgawes: die L.S.G. moet nog formeel toestem. Dan sal die geskiedenis hulle vir hom opeis. Maar dit gaan nie om geskiedenis nie. Dit gaan om daardie handjie vol reëls wat by die feite verbypraat. Dié woorde: Dit sal niemand van ons kan afneem nie. Of dié: So ’n lang ontdekkingsreis, o God. Dáárom moet mens die windsels afstroop. Nie maar om dit oor te vertel of te herskep nie; maar om dit oop te maak en van nuuts af te laat gebeur. Om deur die land te reis soos dit sou kon gewees het: terug: terug na die hoë berg bokant die klein dorp van duisend huisies teen die see, in die wind. Terug deur die woeste en leë land – wie is ek? wie is jy? – sonder om te weet wat jy gaan kry, as al die instrumente verwoes is deur die wind, as al die joernale vergaan het in die wind: terug. Dis nie ’n kwessie van verbeelding nie, maar van geloof.

Hy kry haar ineengedoke op die voorkis van die wa tussen die wildevyebome, laat die middag toe die voëls al begin slaapplek soek in die bome; omring van die oorblyfsels van haar trek, die relikwieë wat hier in die wildernis die prestasies van haar beskawing verteenwoordig: ongelaaide gewere (gisteraand en vanoggend al afgevuur) en sakkies kruit en lood, gedroogde blomme tussen velle gevlekte wit papier, opgestopte voëls en skelette met delikate gebeente, tekeninge van diere en bome en uitspanplekke by heuwels en riviere, klein reptiele bewaar in alkohol, die lang buis van die barometer nog omgekeer in sy bakkie kwik, ketel en kastrolle by die dooie vuur, handgeborduurde lakens oopgegooi oor bosse en die stomp van ’n aalwyn, kledingstukke nog verkreukel en klam van die geweld van laas nag se storm, ’n rooster gevlek met nuwe roes, porseleinware; en die kaart op een van die kiste agter haar, die buitelyne aangegee deur vroeë Portugese en gepresiseer deur ’n eeu se kusvaart; van die linkerkant af ’n smal strook intens beskryf en gevul met kontoere van heuwels en riviere, berge, gelyktes, breedte- en lengtegrade, hoogte bo seespieël, klimaatstreke, windsterktes – omgewe deur ’n leegte met tentatiewe strepe en stippels, oop en wit vir enigiets, terra incognita, na alkante toe wyd. Hy bly lank in die opening van die ontoereikende takskerm staan, met die dooie haas in sy hand, vasgehou aan die agterpote; fyn bloeddruppeltjies vlek uit die neusgate op die platgetrapte gras. Sy kyk nie op nie. Hy kan nog omdraai: sy sal nie eens weet dat hy daar was nie. Die honde is saam met die Khoin weg. Wat is dit wat mens uit jou vertroude wildernis aandryf na so ’n trek se laaste staanplek toe? Wat is dit wat jou dwing om weke in die geweste van ’n wa te hou soos ’n hond of ’n roofding op sy spoor? Wat is dit wat jy nie van jou kan afwerp nie, wat jou laat maal om ’n staning, wat jou soos ’n jakkals na die maan wil laat huil in die nag? Hy kan nog terug, maar hy staan haar en aankyk, soos baie maal tevore maar nou van nader, en openlik. Haar lang donker hare los oor haar gesig en skouers – skraal geboë skouers asof sy oornag jonger geword het as wat sy was, nie vrou nie maar skaars meisie. Die blou rok met die wit borduursels lankal sonder die styfsels en stopsels en hoepels van die Kaap en nou slordig verkreukel: sy’t laas nag daarin geslaap en vir die eerste keer op reis vandag nie verklee of gewas of

haar hare gekam nie. Hier is ek. Vyf jaar was genoeg; te veel. Iets laat haar opkyk: nie geluid nie, maar stilte. Die wind wat deur die dae gestoot het, wat laas nag oor die kamp gejaag en die takke van die skerm losgepluk en die seil van die wakap uit die bak se vlegwerk geruk en verskeur en uitgerafel het, het stilweg en bedees gaan lê. “Wie is jy?” Dit is die eerste wat sy vra toe sy hom sien en haar – ná die skok oor sy klere – saamtrek op die wa. “My naam is Adam Mantoor.” Hy bly nog staan, vervat net die haas se pote. “Wie is jy?” Daar is iets byna komies in die situasie. Hy kom nader om haar gerus te stel, maar sy moet die beweging verkeerd vertolk het, want sy gryp een van die pangewere en spring op. “Moenie nader kom nie!” Hy aarsel effens en gee nog ’n tree in haar rigting. Toe sy die sneller trek, gebeur niks. Sy laat sak die geweer, kyk radeloos rond en gryp dan blindelings een van die lang pistole en slinger dit na hom. Hy moet koes, anders tref dit hom. Nou is hy seker. Hy kom tot by die wa en sit die haas daarop neer. Sy begin onder die kap in retireer, haar hare klewerig oor haar wange. Sy is so jonk. Toe hy die geweer probeer afneem, bly sy net ’n oomblik daaraan vasklou voor sy laat los. Uit een van die oop sakkies langs die wakis neem Adam kruit, weeg dit in sy palm af en giet dit in die loop af; stamp dan tydsaam ’n pluisie vas en gooi die hael agterna. Daarna haal hy die haan oor dat die vuurklippie orent staan soos ’n slang wat wil pik, en hou die geweer na haar toe uit, met die versierde kolf in haar rigting. “Wat soek jy hier?” Hy haal sy skouers op. Die baadjie is te groot vir hom.

“Wag!” beveel sy gejaag. “Ek sal …” Sy duik weg onder die tentflap in en kom weer te voorskyn, met ’n koperbekertjie in die hand. “Brandewyn.” Met ’n gebaar na haar mond: “Drink.” En weer, nadruklik, toe hy bewegingloos bly staan: “Drink.” Adam skud sy kop en sit die bekertjie voor op die wa langs die haas neer. “Jy moet nou loop,” sê sy skielik weer aggressief, die gelaaide geweer in haar hande. “My man gaan nou-nou terugkom.” “Hy’t verdwaal.” “Hy sal jou op die plek doodskiet as hy jou hier kry.” “Met sy geweer vol water? Ek is nie ’n voël wat hy kan opstop nie.” “Hoe weet jy dan …?” vra sy verslae. Met nuwe verset: “Jy’t hom dopgehou! Hoe lank hou jy ons al dop?” Hy maak ’n gebaar; die breë kantmansjet aan sy mou flap om sy gewrig. Dis of die beweging haar skielik weer van sy voorkoms bewus maak: ’n nar in die wildernis. “Dis sý klere! Jy het hom doodgemaak en sy klere gesteel!” “Ek het die klere al lank.” Nee, dis nie die klere waarmee Erik Alexis vroeg gisteroggend agter die kuifkopvoël aan is nie. Maar tien dae gelede, twee weke: dis opgeteken in die Joernaal. Hulle het gedink dis die Hottentotte. “Dan was dit al die tyd jy.” Weer die skouerophaling. “Dit behoort aan my man.” “Maak dit saak?” “Met wie praat jy so?”

Ja, hy’s maerder as Erik Alexis. Min of meer ewe lank, maar baie maerder. Eintlik lyk hy verspot in die deftige blou baadjie en die kniebroek, sonder die hoed wat daarby pas, en met die ruwe bokvelskoene. Ek weet nie wat jy hier soek nie. Ek vertrou jou nie, jy moet loop. Ek het iemand nodig om my te help. Hy het nooit gister teruggekom nie. Hy het tevore al agter voëls aan verdwaal, maar nog nooit het hy ’n nag uitgebly nie. En só ’n nag. Toe het sy geslaap. Van skone uitputting en angs waarskynlik, skaars bewus van die storm. Die honde wat minder word: twee dood in die worsteling met die leeu; een weggedra deur ’n hiëna; van die ander weggelok deur die San en met pyle geskiet; die laastes troueloos met die Khoin vort. Van Zyl wat al opstandiger raak en drank steel en wil maak en breek, baklei met Larsson, al koorsagtiger in háár rigting gluur, of rondsluip in die kamp as sy verklee of bad; en toe die bosse in, en die pistoolskoot. “Ek en die Hottentotte sal hom begrawe, bly jy maar liewer hier, dis nie mooi om te sien nie.” So bedagsaam. Maar snags of in die vroeë môre? Sy agterkop, skrywende in die Joernaal onder die geel lantern in die watent; láát. Of werksaam met die kaart: net so erg soos oubaas Roloff. As ’n kaart kon kook, het jy met een getrou. Die res sou jy tog nie ontbeer nie. En ek moet maar lê en brand. Is dít waarvoor ek weg is van alles, die wildernis in saam met jou, één vlees? Een kaart, een joernaal – die vlees is vir jou presiese wetenskaplikheid te onseker en onberekenbaar, onfatsoenlik. Al waarop jy jou verlaat, is die lengte van jou barometer en die kwik wat styg en daal. God, hoe’t jy die Hottentot laat looi wat die ekstra botteltjie kwik laat breek het! Julle het hom vasgemaak tussen die wawiele, jy het gestaan en kyk terwyl hulle hom slaan, jou bleek Sweedse hande het gebewe. En dieselfde nag het hulle almal gedros. Verbaas dit jou nog dat ek laas nag geslaap het? Dat my vrees ook bevryding was, dat ek niks anders wou as om te slaap nie? In die hart van die storm was ek veilig en beskut, meer as ooit by jou: niks kon my in die geweld bykom nie. Maar nou is die tweede dag verby en vannag sal ek nie kan slaap nie. Êrens moet jy wees, maar waarom het jy nie teruggekom ná al my geweerskote nie, tot g’neen meer gelaai was nie en hý dit vir my moes kom laai? Het jy darem jou mooi gepluimde voël gekry? “Waar kom jy vandaan?” vra sy. Hy draai half om en maak ’n vae gebaar wat die meeste van die skemerige wêreld agter hom insluit: trae, hoë hellings wat onverwags afbuig na diep ravyne met kreupelhout en struikgewas: bome wat sy nie ken nie, bosse wat sy nie ken nie: naam gegee deur Erik Alexis Larsson, Latynse name, niksseggend vir haar

ore. Hoe gepas dat jy net beduie en niks sê nie: want hierdie land hét nie naam nie, veral nie Latyns nie; dit bestaan eintlik nog nie. En dis joune, goed, dis joune. Maar wat maak ek hier? Ek het iets gesoek, ánderkant die Kaap en oorkant sy verste bekende berge, maar nie dit nie: net nog berge, nog vlaktes, nog skeure en riviere; wind en reën; droogte; stilte. Nie dit nie, dis niks van my nie. Adam beweeg; sy verstrak. Maar hy tel net weer die haas op, aan die ore dié keer, en loop eenkant toe waar die doodgereënde vuurtjie gryserig en swart tussen die klippe lê. Sy hou hom dop. Hy hurk, sy rug na haar – nou sou ek hom kon skiet met die geweer wat hy self gelaai het; maar om die een of ander rede minag of vertrou hy my – en begin met ’n mes, wat hy êrens onder sy klere uitgehaal het, die haas af te slag. Vinnige skoon hale wat haar boei, rondom die nek, van die pootjies af in na die oksels, en oor die borsbeen en die maag. Dieselfde kleur vleis. Sy gaan weer op die wakis sit en hou die geweer oor haar knieë; maar hy kyk nie een keer op nie. Uit die waterbalie agter die wa kom hy water skep, asof hy vertroud is met alles. Onder die hoop loshout onder die buik van die wa kry hy droërige houtjies. Met sy rug na haar maak hy vuur. Uit niks? Dit rook en rook, ’n skerp kruiegeur wat haar sonder rede weeïg maak. So ruik die land. Hy brand die rooster skoon en vlek die haas daarop uit. Die son is onder, die hemel gloei. Vannag sal sy niks slaap nie. Dit is verskriklik stil. Daar is groter berge agter die nader bulte: anders as die porseleinblou van Hottentots-Holland, logger, geweldiger, soos diere wat lê en slaap. Terwyl die vleis braai en die groot ketel kook, bring hy die twee osse nader en begin die takke van die verwaaide skerm regtrek. Hy weet dat sy hom dophou. Hy hoef net op te kyk om haar te sien. Maar wat is daar om te sê as hy sou kyk? Ek ken jou? Ek ken jou nie? Wie is jý? Wat soek jy hier? Jy hoort nie hier nie. Hier weet ons nie van die Kaap nie. Dis nie waar nie. Vyf jaar praat ek al in die wildernis met myself; vyf jaar sien ek die Berg voor my, en die baai. Die heel mooiste blik het mens van Robbeneiland af. Hulle begraaf jou tot by jou nek in die sand en pis dan in jou mond. Tussen sy wydsbeen bene deur sien jy die Berg. Jou ma sing in die wingerd: “Oorkant die water, blinkend en bly.” En jou ouma met die hekelkombers mompel oor Padang, rooi en groen van hibiskus en trilblaarbossies.

Sy sit op die wa en weet; hy by die vuur. “Bring vir my water om te was,” gebied sy daarna. Onder die wakap agter haar brand ’n lantern wat aan ’n kort ketting hang. Hy bly sit. “Het jy gehoor wat ek sê?” “Jy kan self water vat.” Selfs in die vuurlig kan hy sien dat sy bleek geword het. “Ek laat nie ’n slaaf so met my praat nie!” “Ek is nie ’n slaaf nie.” “Wat soek jy hier?” “Ek dag jy het hulp nodig.” “Vir wie sê jy jy-en-jou?” Hy staan stil op. “Vir jou.” “Ek wil jou nie hier hê nie,” sê sy skielik heftig. “Nie vannag nie en nooit nie.” Daar is ’n skerfie histerie in haar stem. “Ek sal self regkom.” Hy bly doodstil staan en kyk hoe sy, bleek en met haar tande vasgebyt, van die wa afklim en vlak by hom die ketel warm water van die vuur kom haal. Eers toe sy terugkom by die wa, draai sy om en sê venynig: “Jy ken nie jou plek nie.” Hy antwoord nie. “As my man terugkom …” “Hy sal nie.” Tydsaam draai hy om en begin nog hout op die vuur pak, sy rug weer na die wa. Maar later versit hy onder die rook uit en sien die skaduwee deur die tentkap roer. Sy is ná aan die lamp, die wa is beknop; daarom is die beweging grotesk en ongedefinieer, tog kan hy nie wegkyk nie. Tevore was hy nooit so naby nie. Sy is besig om te ontklee. Gebukkend oor die balie staan sy en was. Gestroop uit die rok beweeg haar romp en arms; in profiel sien hy die

vlugtige vorm van haar borste – nie meer net ’n vae swelsel beskut deur kantborduursel nie, maar presies en rond. Wit; met jou swart skaduwee. Vyf jaar praat ek al met myself of met stammetjies Khoin, mense-van-mense, in die vryheid van die wildernis wat ek gekies het. Die nag toe ek oor die water teruggekom het, halfverdrink, en uitgestrompel het op die donker strand onder die bietjie maan, met die wind wat die water droog maak teen my bibberende lyf: dié nag het ek al geweet: soontoe lê die vryheid. Al soontoeër. Maar presies waar begin dit dan, anderkant watter berg, oorkant watter rivier? Waar hou die suide op met trek aan ’n mens, soos ’n gety, ingesuig soos deur die wind: diékant toe, mense toe, kindwees toe? En daar gooi jy nou jou skaduwee teen die tent – jy weet dit nie eens nie: of minag jy my soveel dat jy nie eens omgee nie? – en kam jou hare; jou skouers en jou arms beweeg; jy draai en ek sien die puntjies wat jou tepels maak, koud van die water soos ek kaal op die strand die nag. Jy: die allerlaaste jy-mag-nie, die onaanraakbaarste van alles, jy: wit, vrou. Rondom hulle buig die sirkeltjie van die takkraal; die wildevyebome. Omring deur die oneindige, bepaal daardeur; gereduseer daartoe. Die diere begin in die nag, ná die lig in die wa uit is en die warm reuk van die pit weggesyfer het. Die vuurtjie buite is skaars ’n gloed. Laas nag was daar, in die storm en die gewelddadige wind, geen geluid van diere nie. Maar vannag is hulle daar, eers ver, naderhand ook nader; naby. Jakkalse wat ysingwekkend skaterlag. En dan wat sy die meeste vrees, omdat dit die nag die ontsaglikste maak: die roep van die hiënas wat laag begin en dunner word, soos uitroeptekens in die donker. Die maan is nog nie uit nie. Erik Alexis Larsson sou geweet het wanneer die maan weer moet swel, vol word, afneem, verdwyn. Erik Alexis Larsson sou alles geweet het. Vreet hulle vannag aan hóm? Of gaan hulle nog nader kom, deur die nuttelose heininkie, verby die vuur, selfs aangelok daardeur? Seekoeie kom agter die lig aan uit die water uit, snags. Langs ’n rivier waaraan jy naam gegee het op jou kaart, het ons die aand by die tafeltjie gesit en skaak speel, die lantern tussen ons, toe die groot ding skielik by ons opdoem. Jy het die lantern gegryp en begin hardloop, in al wyer sirkels, en die seekoei agterna; tot die Hottentotte geskreeu het jy moet die ding los. Jy het dit eenkant toe weggesmyt en anderkant toe gevlug; en die dier het die lantern bestorm en dit flenters getrap en weer padgegee. Al wat jy in jou joernaal aangeteken het, was: “Proefondervindelik

vasgestel dat sommige diere, bv. die hippopotamus, snags aangelok word deur lig i.p.v. afgeskrik te word.” Sy skuif orent en kruip na die voorkant van die diggeknoopte kap. Een punt maak sy los. Die nag is koel op haar gesig; dis bedompig binne, sy is vasgekeer hier. Ná ’n ruk herken sy sy gestalte by die lae vuur. Sy wil na hom roep: maar wat sou sy vra, of sê? Haar stem is moeilik in haar keel. Daar sit hy maar, sy kan nie eens uitmaak of hy hiernatoe kyk of wég nie. Gaan hy heelnag waak dat die hiënas nie kom nie? Maar wat het dit met hom te doen? Sy wil hom nie hier hê nie. Hy bedreig haar selfstandigheid, haar stilte; hy bedreig háár. Vannag sou sy gewis van angs gesterf het as hy nie nou daar, so, gesit het nie. Moet sy hom ’n geweer aanbied? Of is dit beskerming genoeg dat hy daar sit, geklee in haar man se Kaapse klere wat so los sit aan sy lang maer lyf? – donker man in die donker. Elisabeth knoop die hoek van die seil weer vas. Haar hande is bewerig, die palms klam. Hy is daar buite. Sy trek haar dig toe onder die geborduurde laken. Haar oë is toegepers, en sy onthou weer die moerbeiboom en hoe barstens rooi en ryp die vrugte was. Vannag, God, hou die hiënas nooit op met huil nie. Dis nie mooi om te sien nie, het hy gesê. En haar gesig brand soos die dag in die boom.

Hy kom eerste terug by die kamp tussen die wildevye, onder uit die smal bosklofie wat tussen die vaalgroen hellings deur kronkel. Dis nog bloedig warm, veral in die klere waaraan hy hom nie kan wen nie; en hy loop al van vroeg af. In ’n gebreide, toegevoude bokvelletjie oor die skouer dra hy ’n klompie eiers wat hy versigtig by die kookplek uithaal en in ’n holtetjie bêre. Toe hy opkyk, sien hy haar ook van ver af tussen die bome deur aankom, lank, met haar lang rok los om haar lang bene, en slierte van haar donker hare klammerig vasgepleister teen haar voorkop en haar wange. Met die nader kom sien hy dat sy uitermate bleek is, selfs blouerig om die mond, met sweetspikkels op haar bolip. Sy’t hom nie opgemerk nie. Sy gaan verby na die wa en bly staan, met haar hande gestut teen die spatbord en haar kop vooroor in die waai van haar elmboë. Haar moue het sy opgerol. Hy sien die fyn strepies wat die lig oor die haartjies van haar voorarms maak. Eers toe hy opstaan, raak sy van hom bewus en swaai verskrik haar kop om,

maar herken hom dan en ontspan; laat weer haar kop vooroor hang. “Kan jy vir my …” Sy bly stil, nog effens hygend van die loop, en byt op haar tande. Gaan skep dan, sonder om verder te vra, self vir haar water met die skepbeker. Sy gaan op die gras sit, agteroor geleun teen die voorwiel. Hy bly na haar kyk: neutraal, miskien met iets leedvermakerigs. “Die son,” sê hy. “Te kwaai?” “Nee,” antwoord sy koppig. “Dis niks. Dis net …” Sy trek ’n oomblik saam, staan skielik vinnig op en vlug om die wa na die agterkantse skerm, waar hy haar hoor opgooi. Dit laat hom verleë voel, en ’n bietjie oorbluf. Om hom besig te hou, gaan hy na die kookplek en begin fynhoutjies breek vir later se vuur. Eers na ’n ruk kom sy terug. “Is jy siek?” vra hy. “Nee.” Sy gaan sit weer teen die wiel. Sy’t haar hare losgemaak; dis lank en sag oor haar skouers. “Jy makeer iets.” “Ek verwag sy kind.” ’n Vervlugtige drif laat haar regop sit: “Hy’t geen reg om weg te raak op so ’n tyd nie. Hy’t nog nooit aan enigiemand behalwe homself gedink nie.” Sy is te moeg om kwaad te bly. “Jy’t niks gekry nie,” sê sy eindelik. “Nee. Ek het met al die lopies van die kloof op gesoek. Ná die storm het daar nie spore oorgebly nie.” Hy besluit om tóg vuur te maak, al is dit so vroeg, en die ketel te kook. Met iets neulerigs, ’n toon wat sy in haarself verfoei, sê sy: “Op enige ander tyd sou ek niks oorgekom het van die loop in die son nie. Dis net oor ek …” Hy sê niks. “Ek het altyd myle gestap in die Kaap,” hou sy vol. “Elke dag, as ek van my ma kon wegkom. Sy wou altyd ’n draagstoel saamstuur. En een keer was ek die Berg uit, tot bo.” Sy wag dat hy moet reageer. “Op die Leeuwenstaart was ek baiekeer, op die Kop ook. Maar net een keer op Tafelberg self. Hy lyk so plat van onder af, maar het jy geweet hoe ongelyk is hy bo? Skeure en klippe en

struike.” Daar’s vruggies, soos kleinerige dennebolle; hulle gee mee as mens hulle in jou hand vasdruk. As die mans gaan klim het, het hulle altyd daarvan teruggebring en dan die meisies hul oë laat toemaak en die vruggies in ons hande toegevou. Dan moes jy die gegiggel en die geskree en gelag hoor. Verspot. Ek kon dit nie verdra nie. Maar toe ek hulle self gepluk het, het ek dit geniet. Daar was wind bo. En die kranse so grys en rooi tot heel onder waar die see se skuimstrepe lê. Dis of mens tot aan die einde van die wêreld kan sien daar van bo af, net blou en blou see. Dit laat mens snaaks voel om so te staan en kyk. Roekeloos; asof jy kans sien om enigiets te doen waarvoor jy jou anders sou skaam. Soos om jou klere uit te trek of iets. Sy maak haar oë oop, effens verskrik: dit lyk of sy hom kwalik neem dat hy nog daar is. Die kleur begin stadig terugkom in haar wange. “Ek ken die Berg,” sê hy bot. “Ek was ook bo gewees. Baiekeer.” “En dan het jy die see gesien?” “Natuurlik.” “Ek het daardie dag gewens dit was nie nodig om ooit weer terug te gaan nie.” Sy kan nie verstaan waarom sy so praat nie – met die ademloosheid van ’n Kaapse meisie op ’n bal, wat die eenselwigheid van haar bestaan probeer kleur met die opwinding van nietigheidjies, wanneer daar jong offisiere van ’n besoekende skip in die stad is, of amptenare op pad terug na Patria; as die kanon skiet en die vlae gehys word en die wag voor die Kasteel aangevul word en die kantienvroue hul wyn met water begin verdun. “Ons het gaan hout haal op die Berg,” sê hy, nog teësinnig, asof dit sy is wat hom dwing. “Dan kan ons die hele dag uitbly en eers die aand terugkom met die vrag.” “Dit moet swaar wees bergaf met ’n vrag hout.” “Nee, jy maak bondels en rol hulle af. En onder hang jy die bondels aan dwarslatte en dra hulle so, twee-twee.” Sy sit regop, geslote teenoor hom. “Jy’s ’n slaaf,” sê sy.

“Ek is nie,” sê hy aggressief. Die water kook. “Kom haal jou tee.” “Wat het jy hier by ons wa kom soek?” vra sy, opnuut agterdogtig. “Wat wil jy van my hê? Ek het niks.” “Vir wat moet ek iets soek? Ek het net die wa hier gekry, dis al.” “Jy’t ons dopgehou. Jy’t hom hier weggelok.” “Jy het gesê dit was ’n voël.” Sy leun weer moeg agteroor. “Jy moet my terugneem. Ek moet in die Kaap kom.” “In die Kaap? Hoekom moet ek teruggaan? Ek het padgegee.” “Jy kan my nie hier laat bly nie.” Sy druk die kommetjie gespanne tussen haar palms vas. “Ek moet by mense kom. Ek kan nie só …” “Daar is Khoi-stammetjies diékant toe.” “Wat sal dit my help? Ek moet by mense kom.” Hy kyk haar hatig aan. “Mense?” vra hy met donker wrok. Sy drink van die tee, en bedaar effens. “Jy moet tog verstaan.” Ek weet nie waarom ek jou moet jammer kry nie. Ek moes weggebly het van die wa af. En jy moenie dink, ómdat ek gekom het … “Ek is op pad see toe,” sê hy sonder om na haar te kyk. “Miskien is daar ’n boerehuis of trekmense op die pad.” Enige plek by die see, net nie hier waar daar geen einde is aan die land rondom ’n mens nie. “Maar hoe kan ek hier weggaan voor ons hom gekry het?” vra sy skielik radeloos. “Hy moet seergekry het of iets. As hy terugkom en hier is niemand …” “Hy het jóú laat staan.”

“Nee, hy het nie. Hy het net agter die voël aan geloop. Hy sal terugkom.” “Sal hy die wa vir jou trek?” “Hy sal weet hoe om hier uit te kom. Hy’s tog ’n man.” En toe sy dit sê, verfoei sy haar opnuut, opstandig. Sy hoor die pasgebore kind agter die toe deur huil en sien hom met geboë skouers uitkom, en effens vassteek toe hy haar herken. Hy probeer verbyloop, maar sy hou hom teë. “Waar was Pa gewees?” “Nêrens,” sê hy afwerend. Sy voel haar gesig brand: “Is dit weer een van Pa se bastertjies? En wat gaan van hóm word?” “Dit het niks met jou te doen nie, Elisabeth,” sê hy. “Dis nie vrouesake nie.” “Vir Pa is ’n slaaf ook maar net ’n vrou!” sê sy woedend. En dink: en ’n vrou en ’n slaaf. Sy sien sy moeë oë smeul. “Gaan na jou kamer toe, Elisabeth, en bly daar tot vanaand.” “Ons moet maar eers hier bly,” sê sy strak. “Ons moet hom nog kans gee, dalk kom hy uit. Daarná, ja.” Ag Here, die see. Hy dink: in die somer: die warm semengeur van die melkbos by die Kaap se see. Dit alles het ek verloor. En nou, ná soveel jare. Die skemer begin aankom. Die hadidas skree van die klofie af op en kom oor die bulte verbygevlieg. “Vir wat skree hulle so?” vra sy. “Sommer.” “Dis aaklig, dis soos ’n doodskree.” Hy lag minagtend. “Waar woon jy?” vra sy, skielik weer dringend. “Nêrens.” Hy begin sy kommetjie uitspoel. “Ek wil weet wat jy hier kom soek het!” eis sy met aandrif. En toe hy nie antwoord nie: “Jy probeer my net gerus maak, ek weet.” Sy staan op en rangskik die gewere en pistole op die wa. “Jy wag jou kans af. Maar ek hou jou dop, hoor jy? Ek sal jou niks toelaat nie. Al moet ek mysélf …” Sy sluk ’n snik in haar keel terug. “Verstaan jy? Jy mag my niks doen nie. Ek is swanger. En jy is ’n

slaaf.” Hy kyk haar doodstil aan en breek ’n stokkie, onnodig, tussen sy hande. Die klein skerp geluid knal tussen die bome. Hy voel sy asem diep uit hom stoot en wag dat hy eers bedaar. “Slaaf, slaaf,” sê hy eindelik. “Dis al wat jy kort-kort vir my kan sê. Dis nou genoeg. Jou ‘mag nie’ kan jy opvreet.” Miskien het jy die reg om my been vir my af te kap. Maar om my daarna te sê ek mág nie reg loop nie: dáárdie reg dink ek nie het jy nie. Hy staan haar en aankyk en sien haar bewe; en draai dan om en loop blindelings na die opening in die skerm wat hy vanmôre verstewig het. “Jy mag nie nou wegloop nie,” sê sy. “Dit word donker. Jy kan my nie hier laat staan nie. Jy moet my terugneem, jy moet my help. Jy moet iets doen. Kom terug!” Adam kyk om. “Jy’s bang.” Sy antwoord nie. Jy beveel my oor jy bang is; oor jy g’n sê oor my het nie. Jy’s maar min, hier! En skielik kry hy haar byna jammer. “Wil jy eiers eet vanaand?” vra hy lomp. “Ek het neste uitgehaal in die kloof.” Die dag van die solder. Waar ons mos altyd in was ná ons gespeel het of gewerk het. Lewies en ek. Die baas se ander kinders was te klein vir ons. Somerdae in die bergstroompie bokant die plaas, verby die silwerbome en die aangeplante eike, kaal. Saamry op die wynwa stad toe, na die Kompanjie se skuur. Strikke stel vir die grysbokkies wat die gesaaide kom vreet. Kallers uit die kraal keer en anderkant die ringmuur ploeë in die mis. En dan teen die soldertrap op om te gaan haal van die rosyne wat ons self, saam, in die parstyd van die soet hanepootdruif help droë het. In die geurige skemer daar langbeen tussen die velle en die doodskiste op die vloer: dan het ek hom my ouma se stories oorvertel. Vroeër kon hy saam met my op die agterwerf hurk om te luister as sy uit haar eie mond die name aanmekaar ryg, Padang en Boeroeboedoer, Tjilitjap, Palikpapan, Djokjakarta en Smeroes; maar toe haar hande te kromgetrek het vir

werk en sy vir die baas nutteloos geword het, is sy mos vrygestel en stad toe gestuur: die krotjie van dryfhout en biesiegras bo teen die Leeuwenstaart. En toe was dit ek wat vir Lewies die stories moes oorvertel as ons die soet rosyne eet. Daar was niks geheims daaromtrent nie, dit het maar so gebeur: die solder was nie vir ons, soos die kelder, verbode nie. Dit het op die dag se pad gelê, met sy geure van kaneel en boegoe en soutvis en rosyne, suurvye en gelooide vel. Dit was waarom ek dit glad nie kon verstaan nie, die dag toe Lewies Houtbaai toe was saam met sy pa en ’n man van Patria. Ek het vieruurstryk uit die boord gekom, en honger gevoel, en gaan rosyne haal op solder; en toe ek teen die leer afkom, toe keer die nooi my voor. “Wat het jy daar, Adam?” “Rosyne, Nooi.” Ek het haar gewys. “Wat jy waar gekry het?” “Daar bo, Nooi, op solder, Nooi.” “En wie’t gesê?” “Maar Nooi!” Dit was al wat ek vir hom ook kon sê toe hulle in die skemer terugkom en sy my aan hom afgee: “Maar Baas! Maar Baas!” “Dié streek kry mens nou maar net nie uit julle uit nie, lyk dit my!” het hy gesê. “Dan moet jy op die swaar manier leer.” Ek het nog altyd nie verstaan nie; ook nie toe die slawe kom en my ooptrek oor die houtkruiwa en my broek en my jurk van my afskeur nie – sommer so afskeur en wegsmyt, eenkant toe. Ek het begin huil toe die rieme om my polse en enkels insny van die styftrek. “Maar Baas, ek het dan altyd saam met Lewies daar bo gaan eet!” Hy het omgedraai na Lewies wat nog eenkant by die perde gestaan het. “Is dit so, Lewies?” “Hy lieg, Pa.”

Dis wat hy gesê het, my elkedagse maat van die bergstroom en die wynwa en die kallers agter die ringmuur. Hy lieg. “Oor jy nog jonk is, Adam, en baie te leer het, maak ons dit net een pyp.” En toe’t hy op die onderste treetjie van die soldertrap gaan sit en die pyp opgesteek solank die twee werfslawe met die goeie seekoeivelsambokke uit die binneland so presies soos met ’n mes my bobene en boude en my rug oopkerf, haal na haal, dat die kielierige bloed teen my sye afloop. Ná hy sy pyp uitgerook het, het die nooi, wat vanself Sondae in die kombuis die Woord vir ons gelees het, met die soutvaatjie gekom dat hulle die slae kan invryf terwyl ek skreeu en in die kruiwa pis. “Maar Ma, dis hy,” het ek die aand gesê toe ek met kouekoors op my hopie velle lê en bewe en sy met geduldige hande die wonde met kruie bestryk. Sý het nie gehuil nie; sy was op haar ou manier bedaard. “Dis hy wat my altyd saamgevat het solder toe. Hy’t nooit vir my gesê dit mag nie. En toe sê hy vir die baas ek lieg.” “Hoe sal ons nou vra oor wat moes gewees het?” het sy gepaai. “Ek self is Khoi gebore, ek moet los kon rondgeloop het. Maar die Honkhoikwa, die wit manne met die gladde hare, hulle weet beter en hulle het God aan hulle kant. Dis hulle wat moet sê, en dis ons wat moet luister.” “Nee, Ma!” “Jy moet luister, anders gaan jy nog hel hê.” “Ek verstaan nie, Ma.” “Stil tog nou, Aob. Stil. Die baas het gesê jy moet môre vroeg weer in die werk wees.” Aob. Dit was ek. Dis my naam. Wat sy vir my gegee het en wat net sy ken; en ek. Adam vir die wêreld – Aob vir ons, as haar hande my pyn in die donkerte stil. Aob as sy vertel van haar mense anderkant die berge, haar vryloopmense wat agter hul bees en vetstertskaap aan trek soos die seisoene kom, van die groot Jagter Heitsi-Eibib se een klipgraf na die ander. En Aob nou, hier. Maar vir háár het ek gesê: Adam Mantoor.

En dis daardie dag dat ek dit wis, die eerste keer: dat ek nie net ek is nie, maar ek én ek. Een ek vir die Honkhoikwa; en ’n ek-ek vir myself, vir my ma, ’n naam uit die vreemde land anderkant die berge. “Die slang se gif kan ek uit jou uitsuig,” het die ouvrou van die Khoin die dag by die miershoop gesê, en by my verby gespoeg. “Dis niks. Maar die Honkhoikwa se gif is nie vir mý om uit te kry nie.” “Jy kan maar jou eier kom haal,” sê hy. Die lantern hang weer agter haar onder die kap, en in die halfdonker is haar gesig so donker as sy eie. Sy kom haal die bord. Wil omdraai, maar kyk weer na hom. “Hoor hier,” sê sy, “ek het nie netnou bedoel … Dis net oor ek nie weet wat gaan gebeur nie. Ek was so seker gewees ons gaan hom vandag kry. Nou weet ek nie meer nie. En met die kind …” “Vertel my van die Kaap,” val hy haar byna bruut in die rede. “Wat wil jy weet van die Kaap? Waarom wil jy hoor?” “Dis hoekom ek gekom het.” “Daar’s tog niks wat ek kan vertel wat jy …” Sy kyk weg. “Ek begin self vergeet, dis al so lank. As ek deesdae terugdink, is dit aan lank gelede, toe ek ’n kind was.” “Ek wil hoor.” Sy praat by hom verby, soos tevore; eintlik met haarself. “Sondae in die kerk. Ma wou so graag nader aan die preekstoel kom, maar die plekke het hulle uitgedeel volgens rang. Die Kasteel as daar ’n onthaal was: ons was gewoonlik daar. Die strate wat vol mense word as die kanon skiet en die skepe inkom. Saans op stoep, voor ete, die grootmense met die glase wit wyn met alsem daarin, of aalwyn – my pa het my partykeer laat proe. Ná ete die vroue en die meisiekinders eenkant, gesels, speletjies; en die mans langsaan of terug stoep toe in die somer. En die slawe wat pype en tabak aandra, arak, sopies. Ek het altyd probeer wegsluip om te gaan loer wat die mans doen, hulle stemme kon so luidrugtig skater of bulder daar buite, soveel interessanter as die vroue met hulle koffiekoppietjies en hulle Moselwyn met suiker of met seltzerwater.” Sy kyk

weer eenkant toe, soos vroeër toe sy van hom vergeet het: asof sy baie lank nie gepraat het nie en haar nou nie kan beteuel nie. “Eenkeer was ons na ’n bulgeveg by die Kasteel, ’n Sondagmiddag. Hulle het die binnehof afgeskort en ’n bul ingejaag, ’n geweldige dier, swart, met ’n hoë skof en wilde horings. Ek onthou die spiere onder sy vel, dit was soos hase wat hardloop. En hoe hy geblaas het en stof opgeskop het en die afskorting bestorm het dat jy net hout kon hoor breek. Die vroue het so geskrik, en gegil en te kere gegaan. En toe het hulle die honde ingejaag en hulle het die bul bevlieg. As hulle hom aan die neus beetkry, het hy hulle met sy kop deur die lug geswaai dat hulle soos velle trek. Maar daar was te veel van hulle, hulle het hom van alkante af bygekom. Sy skouers, sy lieste, sy pens, sy stert, sy neus. Mens kon niks meer hoor nie, só was die geblaf en die getjank en die gebrul en die gebulk. Eenkeer het hy geval. ’n Paar honde het stukke vleis uit hom uitgeskeur. Die mense het geskreeu en gejuig. Toe was hy weer op. Sy neus het in bloederige rafels gehang. Hy het bly gaffel na hulle. ’n Paar het hy op sy horings gevang; hulle binnegoed was om sy kop gedraai, die bloed het oor sy oë afgestroom. Ek wou loop, ek kon nie meer kyk nie, ek wou naar word; maar as ek loop, het ek geweet, dan sou my bene swik. Ek het hard begin huil. Maar álmal het so geskreeu, niemand kon my hoor nie. En toe ek ná ’n lang ruk weer kyk, was hy plat op die grond en hulle was besig om hom uitmekaar te skeur en met mekaar te baklei. Daar was niks meer te sien van sy pragtige swart vel en die spiere nie, alles was vol bloed en sand en mis. Ek het nooit geweet doodgaan kan so smerig wees nie. En so onnodig. Hy wou tog nie daar gewees het nie. En hy was so sterk gewees, sy spiere het so gerol. Maar toe was daar net die gemors oor: die mis en die sand en die bloed, niks wat mooi was nie, niks sterk nie, net liederlik.” Hy kom skielik agter dat sy weer huil, nou terwyl sy dit vertel; dat haar hande so heftig aan die bord vasklou dat hy bang is dit gaan breek. “Hoekom het jy dít onthou?” vra hy. Sy skud haar kop. Sy kry haar onder bedwang en snuit haar neus. ’n Lang ruk sit sy en afkyk na die kos op haar bord. Die ergste weet hy nie eens nie, dink sy doodmoeg. Dat, toe ons teruggaan huis toe, ek nie meer ontsteld of bedruk was nie, maar ’n wonderlike ligtheid in my binneste gehad het asof alles uit my uitgedryf was wat my gekwel het. Ek was skoon lighoofdig, soos wanneer my pa my arak laat proe het. Dit was asof ek iets baie mooi gesien het.

Sy het die donskombers van haar bed af op die gras kom oopgooi en daaróp, sorgvuldig, die groot kaart oopgesprei, een kant vasgedruk onder flessies brandewyn waarin akkedisse en ’n paar kleinerige slange dryf; op die ander kant kniel sy sodat dit nie weer toerol nie; die kaart met die dig betekende strook omgewe van die ruimtes met die tentatiewe strepe en name gesuggereer deur Kolb, deur De la Caille, deur die teruggekeerde olifantjagters, deur Khoin omgekoop met koper of krale, brandewyn of ’n paar span tabak. Dit en dit weet ek, kyk, dis sekuur afgemerk en ingevul en aangeteken; oor die rivier se loop bestaan daar geen twyfel nie, dáárdie bergreeks met sy uitlopers het ek verken en sy hoogtes vasgestel; op dié vlakte is die reënval in die somer laag. Maar die res? Dáár kan nog enigiets wees, Monomotapas, ’n streek waar witmense met lang gladde hare woon, fabelagtige diereryke, goud; Afrika. Sy roep hom en hy kom teësinnig nader. Sy stryk ’n plooi op die kaart glad. “Kom wys my hoe kom mens hiervandaan by die see.” “By die see?” Hy draai hom half om, beduie met sy arm, ver, diékant toe, regs van die oggendson verby. “Nee, wys my hier,” sê sy ongeduldig. Hy kom kniel oorkant haar, fronsend, en betrag die kaart ’n ruk benieud. “Ons is nou hier,” wys sy. “Só om lê die see. Maar hoe ver? Waar is die plek op die kus waarheen jy wil gaan?” Hy skud sy kop, lig hom orent en beduie weer skuins agtertoe soos hy reeds beduie het. “Het jy nog nooit ’n kaart gesien nie?” Hy kyk haar net vraend aan, wrokkig in sy agterdog. “Hier is die Kaap,” beduie sy met haar vinger op die papier, gespanne, met gedwonge geduld. “Hier is die Warmbron. Dan Swellendam. Daar is die Outeniekwaberge. Só langs het ons gekom tot hier. Wys my nou …” “As dít is hoe jy die land ken,” vaar hy skielik uit, “moet dan nie vir mý kom vra nie. Jy ken hom só …!”

Onverwags pluk hy die kaart onder die flesse uit; ’n paar val om en een begin te lek. Hy smyt dit weer neer en spoeg op die grond. “Jy kan hom opfrommel en weggooi, so. En dan is die land nog altyd daar!” “Los die kaart uit!” gebied sy, verbaas oor sy uitbarsting: oor die feit en die intensiteit daarvan; geskok daardeur, bedreig daardeur. Maar sy laat haar nie intimideer nie: sy hét nog nooit. Haar pa het soms gesê, juis hy wat ten spyte van hul soms kwaai botsings die naaste aan haar was: “Elisabeth, ek verstaan jou glad nie. Dis of jy ’n seun moes gewees het.” Want sy had dít in haar wat hulle gerieflik as “manlik” sou wou bestempel het: niks hards of hoekigs nie, maar ágter die mooi voorkoms en oënskynlik gemaklike geaardheid ’n kern van stilte, van ontoeganklikheid; ’n verbete wil om as haar eie te bewaar wat sy haar eie geag het; om met rus gelaat te word. Sy staan nou teenoor Adam met die weerbaarheid in haar bedreig; maar sy gee nie toe nie. “Dis tyd mors om met jou te sukkel,” sê sy ingehoue. “Jy’s onnosel.” “Jou kaart het jou tot hier gebring,” antwoord hy kwaai. “Nou goed, laat hy jou dan hier uitkry ook.” “Dis nie nodig om so te kere te gaan nie.” Oor jy ’n verdomde kaart kan lees! Is ek dáárom slaaf? Ek dra nie papier met my saam nie. Mý land het ek met my oë gekyk en met my ore gehoor en met my hande gevat. Ek eet hom en ek drink hom. Ek weet hy’s nie ’n ding dáár nie: hy’s hier. Wat weet jý van hom af? “As ek onnosel is, kom dan self reg.” Sy buk en tel die kaart op, begin dit versigtig oprol. “Ek hét reggekom tot hier,” sê sy. “Ek en my man altwee.” “Is dit van al die regkom dat hy nou weg is?” “Hy sal nog terugkom.”

“Dis al amper ’n week. Hoe lank moet ons nog hier rondlê?” “Hoe kan ek hier padgee as hy nie uitkom nie? Ek sal my lewe lank bly loop met die angs dat hy dalk weer teruggekom het – en dat ek nie daar was om hom in te wag nie.” “Hou hy só aan jou rokpante vas?” vra hy uittartend. “Ek is met hom getroud.” Hy het nie ’n antwoord verwag nie; veral nie só, met haar kop hoog gelig, op dié nugter toon nie. Hy kyk weg. Sy haal diep asem. Wat tussen hom en my gebeur het, maak nie saak nie. Of ons ’n fout begaan het, maak nie saak nie. Ook nie of ek hom liefhet nie, of hom verag nie. Hy is my man. Hy is die vader van my kind in my. “As jy dink dat dit vir my maklik was om tot nou toe hier te bly …” sê sy. Haar stem het dringender geword, maar daar is geen selfbejammering in nie. “As jy dink dat dit maklik was om deur hierdie binneland te trek …” Haar oë laat hom omdraai. Nukkerig loop hy van haar af weg wa toe. Miskien het dit vir jou ook nou begin. Mens dink jy kan jou pad loop soos jy wil. Maar dié land haal jou in. Uit sy pad sal jy nie bly nie. “Wat gaan jy doen?” vra sy agter hom. Sy klim op die wa, by hom verby, en gaan die kaart binne bêre. “Wat wil jy hê moet ons doen?” “Ek gaan na my see toe,” sê hy kortaf. “Ek is nou moeg van hier sit. Dis my tyd om te gaan, en môreoggend loop ek. Jy kan agter jou kaart aan trek as jy wil.” Hy kyk op. “Of jy kan saamkom.” “En as hy oormôre terugkom? Of oor ’n week?” “Wil jy verder gaan met die kind in jou, of wil jy vir ’n dooie man bly sit en wag?” “Hy is nie dood nie!” Hy trek sy skouers op, haal ’n geweer van die voorkis af, en kruit en koeëls. “Waar gaan jy?” vra sy vinnig.

“Vleis soek.” “Wie het vir jou …” Hy loop weg. Hy is bewus van verlate opstandigheid in haar toe hy by die opening in die skerm kom, maar hy kyk nie weer om nie. Tussen die wildevye deur loop hy, en teen die eerste grashelling af, groen ná al die reën, met net hier en daar slote oopgespoel in die bloedrooi grond. Laer af raak dit bosryker. Hy volg die smal wildspaadjie tussen die noorsdorings en die broodbome deur, waad deur die watertjie en beur anderkant boontoe: gewoonlik wei daar wild teen die skuinste waar die bome yler raak. Hy voel bedruk. Hoe gaan ek jou en jou kind by my see kry – weet jy hoe ver die Tsitsikamma is? – en hoe gaan julle daarvandaan die Kaap haal? Hier kan jy tog nie agterbly nie. Maar hoe gaan ons verder trek? Dis nie wat ek gesoek het toe ek wa toe gekom het nie. Ek wou net – wát wou ek? Hoe moet ek weet? Ek wou net hoor van die Kaap. Ek wou net … Ná al die jare in die binneland: diere en stiltes; klip en korstelige bos; ’n stammetjie Khoin hier en daar. Mens leer klaarkom; en tog. Nou kan ek jou nie laat bly nie. Die skok van hartseer waarmee ek die Kaap, wat ek tog haat, in jou herken het. Ek mag dit nie weer, nie sommer, laat los nie. Wie, wonder hy, is in wie se mag? Wie is aangewys op wie? Nou moet hulle verder, môre. Daar is in elke verder gaan iets van die eerste keer. Die houtjies bymekaarmaak op die eiland, tussen die kap van die blouklippe en die bietjie visvang en die tuinmaak deur; tot daar genoeg is vir ’n vaartuigie, skaars maar ’n vlot met spane. Maande. En die afwag van die oomblik: want soms is daar verligting van die kettings en die voetysters. Dit moet ’n feesdag gewees het, want hulle het sopies gekry, en Skriflesing daarby – en met die wag onkapabel en die toesig verslap, kon hy die paar ure wegkruip tot dit donker word. Die geluid van die branders, die skuur van die skulpies en fyn klippertjies teen die strand; dan die egalige sloepsloep van die spane op die deining na die strooiseltjie lig op die kus, die donkerte van die Berg, die sterrehemel oop daar bo. Die wind is nie goed nie; die see is sleg vannag. Maar dis ál kans wat hy het. Tot die branders so kwaai word dat hy die spane moet laat los en vasklou net om bo te bly. Voel hoe die planke knars en meegee, uitmekaar skuif, skielik breek. Nou sal hy moet swem, met ’n plank onder sy bors. As mens net kan sien wanneer die branders agter jou swel. Hy sluk water en voel hoe hy swaar word soos ’n nat seil; die sproei van golwe wat voor hom breek, jaag terug in sy gesig. Hy gaan dit nie haal nie. Sy arms is lam van die koue water; dit brand in sy bors

en hy kan nie eens meer sien watter kant toe nie. Net aan, aan, tot die see hom op die land uitgooi. Miskien voel dit so om gebore te word. Hy kruip hoër op, die water mag hom nie weer beetkry en terugsleep nie. Hy lê en bewe op die sand; hy ruk soos ’n vis wat vrek. “Jy moet onthou,” het die baas gesê, “jy’s geteel vir hierdie land.” Dag, land. Hou my vas, ek kan nie meer nie, die water wil my terugvat. En dan daarna, ná die enkele nag in die Berg en die steelse terugkeer na die baas se plaas anderkant, die vlug te perd. Want as die ligdag hom vaskeer op die Kaapse Vlakte, is dit verby. Ek slaan my oë op na die berge, het hulle hom kleinklein geleer; godvresend grootgemaak, met Jesus Christus en Heitsi-Eibib, sy ouma se woorde oor die Profeet, alles saam. Wegkruip in die bos deur die dag se eindelose ure. En dan die derde nag berg uit – nou te voet, die perd is klaar. Van bo af lê die hele wye inham van Valsbaai onder die maan; en die Berg ver oorkant. Dis waar ek gebore is, my ma is daar, my ouma was daar gewees. En my pa wat ek nooit geken het nie. Op die plein voor die Kasteel het hulle my oupa op die wiel gebreek, sy naam leef voort. Myne. Ek kan my oë toemaak en alles bly sien. Silwerbome, flaminke en wingerde duskant; die kale vlakte; die wit huise. Ek ruik die stank van die slawelosie in die stad; ek ruik die suur jong wyn op die werf; ek hoor die gerammel van die koetswiele verbykom. Hiervoor is ek, sê die baas, geteel. Mantoor van sy huis. Dit alles moet ek nou van my afgooi soos ’n ou kombers vol vlooie, met die bekende stink van die vel waaraan mens gewoond geraak het: selfs jou jeukplekke leer jy liefkry. Om anderkant hierdie Berg van voor af te begin leer: dit is ’n klip, dit is ’n boom, dit is ’n bok, dit is ’n giftige adder. My land, my wildernis: nou is dit ek en jy. Môre sal hulle begin jag maak op my. Hulle sal hul perde opsaal en hul honde bymekaarroep en hul gewere poets en hul kruit en koeëls afweeg; en my jag soos ’n bok of ’n jakkals. Want nou het ek dier geword, minder as dier: ’n voortvlugtige, vry ding. Kaïn het darem nog, het my ma vertel, ’n merk op die voorkop gekry dat niemand hom mag bykom nie. Mý enigste merke dra ek op my rug, nie ter beskerming nie, maar ter veroordeling. Jag my maar; probeer my moeg jaag; kyk of julle my kan flou kry; kyk of julle my kan bykom. Van nou af is dit julle en ek. Want nou is ek mos los. Dis wat vryheid beteken: dat enigeen my mag doodmaak.

Hy lê aan toe die jong rammetjie tussen die twee nabome deurkom en trek die skoot op die knop van die blad. Trap in sy haas om daar te kom byna op die pofadder wat pragtig gevlek doodstil tussen die klippe lê en bak, maar spring werktuiglik opsy, raap ’n klip op, gooi dit vrek: rooi bloed oor die goue vel. En gaan dan die bok omrol, sny behendig die pens oop en dop hom om dat hy die binnegoed kan uitpluk; skud-skud die bloed uit, vat dan voor- en agterpote vas en swaai die bok oor sy skouers vir die pad terug. Die skok van die skoot trek deur Elisabeth. ’n Oomblik is sy naar en kan nie roer nie. My Here, dan is hy terug, hy’s nooit dood nie. Sy haas haar na die opening in die takkraal en staan daar en wag, te lam om verder te loop. Eers ná ’n ruk sien sy Adam onder die lopie uit terugkom met die bok oor sy skouers. Dan was dit al die tyd jy gewees, nooit hy nie. Sy gaan sit. Oor die skok; oor die verligting. Sy wil dit nog nie toegee nie, maar dit is wat dit is. Onsegbare verligting dat dit nie Erik Alexis Larsson is wat daar van onder af aankom nie. “En dit is mnr. Larsson. My dogter Elisabeth. Ons het soveel van u gehoor, ons kon nie wag om u te ontmoet nie.” ’n Groot man met ’n netjies gekapte vol vosbaard; seker middeljarig; verbasend wit – sy’t hom bruingebrand verwag – met byna vroulike rooi wange; groot wit hande met rooierige haartjies op die kneukels; en koel, afgetrokke, verbaasde blou oë. Hy buig effens; sy knik. Nie een sê iets nie. Haar pa praat ’n rukkie; hulle luister nie eintlik nie; tot haar moeder hom kom haal om ander gaste te verwelkom. Mense staar hulle nuuskierig aan; jong meisies. “U vader kon nie wag om my aan u voor te stel nie,” sê hy, effens ongemaklik. Miskien wou hy dit lig laat klink, maar dit maak ’n ander indruk. “Ek verneem dat u baie goed klavier speel?” “Al die meisies in die Kaap speel baie goed klavier,” sê sy ingehoue. “En sing. En dans. Wat sou hulle anders doen om die tyd om te kry?” “U laat dit baie erg klink.” “Die Kaap is ’n baie klein plekkie,” sê sy. “Dit sal u gou verveel. Maar vir u hoef

dit natuurlik nie saak te maak nie: u kan altyd weer weg.” “Ek is nie van plan om baie gou weg te gaan nie.” “Die meisies sal seker bly wees om dit te hoor. Die meeste vreemdelinge kom en gaan.” Hy reageer nie daarop nie. Met ’n intensiteit wat haar verbaas, en met die aksent wat sy teen wil en dank bekoorlik vind, sê hy: “U besef: die wêreld is aan die klein word vir ons reisigers. Ná die ontdekking van Peru bly daar nie meer soveel oor nie. Eintlik net Afrika.” “Die Kaap is nog nie Afrika nie.” “Maar mens kan hier begin.” Sy bly wederstrewig. “Dis nie so maklik om die Goewerneur se toestemming te kry as u van plan is om op reis te gaan nie.” “Dit klink byna asof u my verkwalik.” “Waarom sou ek? Ek ken u nie eens nie. Dit kan my nie skeel wat u wil doen nie. Maar dis beter dat u voorbereid is: hier in die Kaap word mens vásgehou, hulle maak niks vir jou makliker nie. Vir elke ding moet daar eers toestemming kom van die Here XVII. En húlle …” Sy snuif vererg. “Hulle wil ons hier hou tussen die berge en die see, hulle is seker bang vir wat sal gebeur as ons begin padgee. Dat hulle nie meer gesag oor ons sal hê nie. Ek weet. My pa is een van hulle amptenare.” “Waarom sou dit u kwel? U bly tog goed hier?” “O, ek bly baie goed hier!” antwoord sy bitsig. “Mens kan sterf van al die goeiigheid.” “Was u nog nooit weg gewees nie?” “Ja, ek was ’n jaar Holland toe, saam met my ma, om haar familie op te soek.” Sy bly ’n rukkie stil en sê dan kripties: “Holland is ook maar klein.” “Maar vol lewe!” dring hy aan. “Die hele wêreld drom daar saam.”

“Natuurlik het ek dit geniet. Die konserte, die partye. En Amsterdam is pragtig. Maar dis – net eenvoudig anders. Dit was my ma se mense, nie meer myne nie.” Met ’n effens toegeeflike glimlaggie: “Weet u wat ek van die hele reis die meeste geniet het? Met die terugkom, in die Baai van Biskaje, toe daar ’n vreeslike storm was en die mense gedink het ons gaan sink. Hulle wou my nie op die dek toelaat nie, maar ek het daar gebly en vasgeklou aan die relings en papnat geword. Dit was asof die wêreld vergaan; dit was wild en pragtig.” “Dit lyk of u hunker na ’n apokalips,” sê hy. Sy gaan ’n bord verversings haal en bied hom dit aan. “Ek versuim my pligte teenoor ons gas,” sê sy, weer geslote. “Probeer een van die rooi adamsvytjies. Hulle is heerlik. Spesiaal van Robbeneiland af gebring. Ma kry haar blomkool ook daarvandaan, u sal dit later vanaand proe. En, vir spesiale geleenthede, water. Dis glo die soetste in die Kaap. U sien, alles wat hier goed is, kom van elders.” Hy kyk haar langdurig stip aan sonder om iets te sê; tog bly sy blou oë afgetrokke. “Wel?” vra sy onverwags opstandig. “Sal ek darem u dagboek haal?” “Ekskuus?” vra hy en skud sy kop asof hy wakker skrik. “U’t my so gestaan en aankyk.” “U moet my verskoon,” sê hy stroef. “Ek is nie eintlik gewoond aan die geselskap van jong dames nie.” “U hoef werklik geen verpligting te voel om u tyd in my geselskap te verkwis nie.” “Nee, u verstaan my verkeerd,” keer hy met ’n vertoon van konsternasie. “Dis ek wat ú verveel. Ek is onhandig. Ek is meer gewoond aan landskappe as aan mense.” Dit is sy swygsaamheid, dink sy, sy stroewe afgetrokkenheid wat haar heelaand dwing tot dié opstandigheid, om hom te probeer uitlok tot reaksie, hy wat hier met ’n geslote wêreld in hom rondloop en dit nie wil prysgee aan haar Kaap nie: swerftogte en nagte, bakens, berge, onstuimige seë, inboorlinge, diere, eksotiese

landskappe. “Dink u nie mense is ook maar landskappe wat jy moet deurreis nie?” vra sy koppig. “U laat dit soos ’n uitdaging klink,” sê hy. “Allesbehalwe, meneer Larsson,” antwoord sy koel. “Ek is maar ’n baie klein stukkie land ingedruk tussen die Berg en die see.” Toe sy ’n week later saam met hom in die gehuurde koets agter die Berg omry Constantia toe en die landskap onder hulle begin oopgaan in vleie en valleie, sit sy hom en dophou: hoe hy met sy oë elke besonderheid waarneem, hoe iets koorsagtigs sy wange rooier laat vlam: so sou hy deur ander lande ook gery het, deur streke waar niemand anders nog was nie; en sy wens dat sy iets in hom kan oopbreek dat sy ook kan sien en weet wat dit is wat dié koors in jou ontketen. Om ’n bog in die pad net bokant die stad word ’n groot trop bobbejane deur die koets opgejaag; die honde wat hulle vergesel, sit hulle soos mal goed agterna teen die helling uit, kranse toe. “Vandag is hulle bang vir ons,” sê sy. “Toe ek laas hier uit is, was daar een ou mannetjie wat agter om die honde gebreek het en my op my perd wou kom aanval. Dit het ry gekos om onder hom uit te kom.” Sy lag by die gedagte en stoot haar hare terug. “Ry jy dikwels hier uit?” “Partykeer. My ma hou nie daarvan nie.” “Is dit nie gevaarlik nie?” “Seker. Hier’s nog luiperds teen die Berg. En natuurlik rondlopers en weglopers wat in die bosse wegkruip. Maar as mens heeltyd dink aan alles wat jou kan oorkom, sal jy nooit ’n voet versit nie. En dis pragtig hier om die draai. Jy sal sien.” Skuins onder hulle, toe hulle om die Berg kom, is daar plate flaminke in al die vlak poele en dammetjies aan die rondplas; een trop skrik vir die geratel van die koets en vlieg op, met die vlammende rooskleur van hul vlerke oopgevlek.

“Sien jy?” vra sy verruk. “Vir my is dit die mooiste van die hele Kaap.” “Phoenicopterus ruber,” sê hy ingedagte. “Hulle ressorteer onder die kraanvoëls, die grallae.” Sy kyk na hom, maar sê niks. Die pad swenk af na ’n sanderige oopte. “Winters kan mens nie hier deurkom nie,” sê sy. “Dan is die pad onder water. As jy nog dié winter hier is, moet jy kom kyk.” Stadigaan vermeerder die blomme weerskante, die heideveld bestippel met proteas; tot daar geen einde aan is nie. En hy begin sommiges aan haar uitwys – ixia en melianthus, monsonia, wachendorfia – name wat sy nie ken nie; een keer laat hy die drywer stilhou sodat hy kan uitklim om ander, wat hy nog nooit teëgekom het nie, te gaan pluk. Met ’n groot bos in die arms kom hy na haar aangestap en hou dit, met ’n onverwagte glimlag wat hom jonger laat lyk as gewoonlik na haar toe uit. “Dankie,” sê sy verras, en neem dit. “Dis pragtig.” Maar toe hy teruggeklim het op die koets, neem hy die bos blomme terug; sy besef dat dit ’n misverstand was en byt op haar onderlip. “Ek moet hulle pers sodra ons êrens aankom,” verduidelik hy. “Om te dink: nie een van hulle het nog ’n naam nie.” “Hoe kry jy name vir almal?” vra sy, nie sonder sarkasme nie. “Ek benoem hulle net voorlopig,” sê hy. “Daarna stuur ek hulle huis toe. Ek het ’n vriend daar, Carl, wat besig is om die hele wêreld se plante te sistematiseer.” “En as julle die hele wêreld klaar gesistematiseer het?” vra sy. “Oral waar ek kom, maak ek vir hom plante bymekaar,” gaan hy voort asof hy haar nie gehoor het nie. “Uit die Amasone, uit Suriname, uit Nieu-Seeland, net waar ek was.” En vir die heel eerste keer kom daar in sy stem iets soos opwinding. “Mens kom soms op ’n plek en jy is oorweldig daardeur, magteloos omdat daar sovéél is; jy wil dit alles met jou saamdra, jy wens jy kan uitswel om alles binne-in jou op te neem. Dis of jou oë en ore nie genoeg is nie. En dan begin jy werk, en jy gee name aan dit alles; jy kyk nie meer so ver voor jou uit

nie, want dit sal jou oorweldig: jy werk net met die één ding wat vlak voor jou is, en so gaan jy verder … En skielik het alles name en dan ontdek jy dat dit nie meer vir jou te veel is nie. Nou het jy dit. Dis joune. Niks kan dit afneem nie, al is jy myle en seë en halfronde daarvandaan. Nou besit jy ’n stukkie van die aarde.” Hy plaas die blomme versigtig onder sy sitplek neer. “Verstaan jy? Só iets van Afrika wil ek ook met my saamneem as ek eendag hier weggaan. Iets van hierdie ontsaglike kontinent vir myself.” En momenteel is hy nie meer vir haar vreemd nie; momenteel begryp sy sy stilte en stugheid wat sy met iets in haarself herken het. Hy is nie ’n afgetrokke vreemdeling onwennig tussen mense, ’n reisiger op ’n Kaapse koets nie, maar ’n mens wat, intiem, wêrelde ken wat vir haar nog skaars musiek is: Guyana en Suriname, die Amasone, Pernambuco, Terra del Fuego, Nieu-Seeland, Fidji; name soos gode en gebede. Dit bring ’n dors in haar wat haar uitasem laat. En eensklaps, onlogies, wil sy sê: Ontdek my. Hier is ek. Sien jy nie? Ek is vasgekeer. “Ek gaan met Erik Alexis Larsson trou,” maak sy maande later aan haar ouers bekend. “Hy het my gevra om te wag tot hy terugkom van sy reis in die binneland, maar ek het gesê ek sal net trou as ek kan saamgaan.” “Maar is dit nou wys?” vra Marcus Louw. “Dit is heeltemal buite die kwessie!” sê haar ma terstond. “Het jy al ooit van so ’n malligheid gehoor?” “Ek gaan,” sê Elisabeth. “Dit gaan jy nie toelaat nie, Marcus,” sê Catharina gebiedend. “Wat gaan die mense sê? ’n Vrou in die binneland!” “Wat is verkeerd met ’n vrou in die binneland?” vra Elisabeth vinnig. “Wat is verkeerd met ’n vrou? Is dit iets om oor skaam te wees? Ma laat dit klink asof mens met ’n skandvlek rondloop as jy vrou gebore is. As ’n man op reis kan gaan, waarom nie ek ook nie?” “Dis jý wat die skandvlek oor ons sal bring as jy so iets moet doen. In mý familie …” “Toe jy met my getrou het en besluit het om in die Kaap aan te bly,” sê Marcus

bedaard, “wou jou familie jou ook onteien. Het jy vergeet hoe jy vroeër nes sy was? Ook nooit tevrede nie, ook so ongetem.” “En waar het dit my gebring?” vra sy, seurderig opstandig. “Getroud met ’n man sonder ambisie. Twee kinders in die graf, my twee seuns wat vir my die lewe die moeite werd sou kon gemaak het. Geknak deur hierdie land, gebreek deur hom. Maar jy bly hardnekkig hier sit. Jy kón al verskuif het Batavië toe of Patria toe, maar nee: Marcus Louw is hier gebore en hier wil hy doodgaan. Hoe kon mens ook verwag Elisabeth moes anders wees? Maar vandag gaan jy haar keer!” “Het my ma haar laat keer toe sy uit Frankryk gevlug het?” vra hy. Die drif, wat so selde in hom opvlam, slaan uit oor die netwerk van dun pers aartjies oor sy wange. “Dit was anders,” sê Catharina. “Sy het nie ’n keuse gehad nie. Maar wat dwing Elisabeth om hier pad te gee? Waarvoor sou sý die wildernis hoef in te vlug?” “As mens hier bly,” antwoord haar dogter kwaai, “dan het jy net ’n paar keuses: jy kan mal word, of doodgaan. Ek sien nie kans vir enigeen daarvan nie.” “Jy hoef jou nie so onbehoorlik uit te druk nie!” bits Catharina. “Wat anders wag daar op jou tussen die barbare in die wildernis as waansin of die dood?” Haar toon verander en word weer neulerig: “As ’n man nog wil avontuur soek, goed. Selfs dán dink ek iemand soos Larsson is oud genoeg om van beter te weet; dis jonger mans wat van dinge in hul bloed ontslae moet raak. Maar jy, Elisabeth: jy is gewoond aan ordentlik lewe, jy is ’n gerekende mens in die Kaap, jy is ’n voorbeeld vir ander.” “Ma praat asof ek in die hel wil ingaan. Dis net die binneland. Kan Ma nie verstaan ek kan dit nie meer hier uithou nie?” “Hier is oorgenoeg om jou besig te hou.” “O ja! Ek is op elke party en elke bal en elke piekniek. Dit laat die tyd omgaan. Maar hoe lank moet ek daarmee aanhou? Tot ek eendag ’n ordentlike Kaapse man gevang het en op ’n ordentlike manier kan begin teel?” “Elisabeth, jou taal. Marcus!” “My pa het gerebelleer teen sy goewerneur,” sê hy en kyk af in sy glas.

“Tot sy ewige skande, ja!” Hy sit kwaai die glas neer. “Dalk is dit tot my ewige skande dat ek teruggekruip het na die Kompanjie waarteen hy in opstand gekom het. Oor dit so ’n veilige heenkome was. Omdat dit sekuriteit aan my familie kon verskaf.” “Wil jy nou óók die binneland in?” vra sy vlymskerp. “Nee, ek is te oud daarvoor. Maar as sý dit wil doen, is dit haar saak. As sy die man lief genoeg het.” Hy kyk dringend na sy dogter. Elisabeth laat haar kop sak. Ná ’n lang tyd kyk sy weer op na hom. “Ek het klaar besluit. Ek wil met hom trou en saam met hom weggaan.” “Dis die dank wat mens kry,” sê haar moeder. “Maar ons moet seker bly wees dat hy darem ’n man van aansien is. En as dit dan nie anders kan nie, sal ons ten minste sorg dat dit ’n troue is wat die Kaap sal onthou. Ons moet wag dat daar weer ’n vloot in die baai is.” “Hoe ver wil julle gaan?” vra haar pa toe hy en sy die aand, soos telkens, alleen by sy skaakstel sit; hy met sy glas arak langs die bord. “So ver as ons kan,” sê sy. “Dis onmoontlik om te voorspel. Hy probeer ’n roete uitwerk, maar niemand het ’n kaart wat hy vertrou nie en elke mens met wie hy praat, vertel ’n ander storie. Nou het hy gehoor van ’n oubaas Roloff by Muizenberg …” “Ek hoop tog dit werk uit.” Hy drink; en sug. “Is jy seker dis die regte ding, my kind? Het jy hom lief?” “So ver as hy wil gaan, Pa, gaan ek saam.” Maar nie verder nie. En hiervandaan gaan sy nou sonder hom verder. Sy het dit skaars bewustelik besluit: dit het in haar gebeur die oomblik toe sy, ná die skoot, by die opening in die takheining staan en Adam teen die hang sien uitkom met die bok oor sy skouers. “Wat doen jy?” vra hy toe hy die bok in die kamp neergooi om te begin afslag, en haar op die wa sien werskaf.

“As ons môre see toe trek, moet ek nou begin uitsoek en regpak.” Sy oë vernou effens terwyl hy na haar bly kyk. Sy gaan, miskien te naarstig, aan met werk. Een kis klere kan net so agterbly. Tensy Adam daar nut in sou vind? Maar sy versuim om hom te vra, bevrees dat hy mag ja sê, en sy wil die kis nie oopmaak nie. Die tweede kis is haar eie. Op die hele reis tot hier het sy elke dag twee keer – soms, as dit baie stowwerig of warm was, tot drie keer – verklee: daar was altyd genoeg Hottentotte wat kon was; en sy self, die afgelope ruk. Reeds in die Kaap moes sy so sorgvuldig alles uitsoek. Maar nou, met net die twee osse oor? Hy kom weer kyk ná die bok afgeslag en die repe vleis ingesout is. Vir hom, dink sy, is dit maklik om uit te soek: vir hom is daar niks persoonliks omtrent die keuse nie. Hy gaan maar net verder. “Wat is dit dié?” “Sy joernale.” Hy blaai onbegrypend daardeur en gooi die boeke opsy. “Nee, hulle moet saam,” beveel sy, tóg verskonend. “Ek moet hulle terugneem Kaap toe.” Minagtend kyk hy toe. Onder sy swyende en uitdagende blik voel sy verbouereerd. Sy wens sy kan hom wegstuur om iets te gaan doen, maar weet by voorbaat hy sal nie luister nie. Dis asof hý die baas is wat hier toesig hou. Met wrokkige onderdanigheid pak sy verder uit. Goed: die joernale gaan dan saam. Dit is haar klein oorwinning. Maar vir die opgestopte voëls en die gedroogde blomme – voorlopig benoem tot tyd en wyl sy Sweedse vriend dit sou bevestig – is daar nie plek nie. Selfs van die wapens en ammunisie mag net die minimum saam: twee gewere en een pistool; kruit en lopers en lood. ’n Enkele kruik brandewyn om siekte te troos of vriendskap onderweg te koop; ’n klein rol tabak; ’n paar komberse. Tee en meel en suiker, sout, en die bietjie sjokolade wat oorgebly het. Die res is luukse, ook die geborduurde trousseaulakens en die krulysters wat sy saamgebring het, en die strykysters, die cologne. Goed dan, daar mag ’n emmer saam, en ’n ketel, ’n braaipan, ’n bietjie eetgerei; dis klaar te veel.

Gaan weer die hele stapel deur, gebied hy, en gooi nog uit. En algaande kom daar ’n soort ie in haar op om weg te gooi en af te stroop, om haar los te maak van al die goed. Wat is mens se behoeftes: wat is die heel minste waarmee jy kan klaarkom? Hý het hier aangekom met niks, net die gesteelde klere van haar man. Die oorblywende pak sy eindelik met onnodige sorg terug in die kiste op die wa; maak alles baie netjies dat die wind dit nie sonder meer kan verrinneweer of verstrooi as dit weer opsteek nie (maar die tentkap is klaar uitgerafel; en wat van diere, wat van stropers?). Noudat dit sover gekom het, nóú wil sy haar losmaak van alles wat haar hier gehou het, sy wil niks oorhou nie. Om maagdelik die avontuur tegemoet te gaan: alles; enigiets. Maar daarna, as Adam opsy is, begin sy weer die kiste oopmaak om uit te haal en stilletjies by die bondel terug te pak wat sy nie wíl laat bly nie: naald en gare, dis tog noodsaaklik; seep; die cologne; die donkergroen rok – vir die aankoms anderkant; mens moet darem iets ordentliks hê. Hy het die os – die skiller-os, wat hy vir pak wil gebruik – aan die dwarsstokkie deur die neus aan ’n boom vasgemaak dat hy kan stilstaan; en ligdag begin hy laai, al die losgoed bo-op ’n paar gebreide velle; daarna moet sy hom help dat hulle van weerskante die velle boontoe vou – eers nóg ’n paar goed uitgooi, ag God – en met rieme vasmaak. Daarna kruip hy onder die dier in en trek die rieme vas, so styf dat die pens met ’n diep keep ingegord word. “Kry hy nie seer nie?” vra sy. “Dis ’n os.” Hulle eet, vir laas, en Adam gooi die vuur dood en trap die sand gelyk; asof dit nodig is. “Sien jy kans?” vra hy toe hy die ander os nader bring en staanmaak. Sy kyk hom in die oë. “Natuurlik.” “Trap dan maar.” Hy hou sy hande vas, sy arms gestrek, en maak ’n trappie dat sy kan opklim.

“Sit jy goed?” “Jy dink verniet ek sal afval.” Hy vat die pakos aan die leiriem en begin loop. Sy kap hare met ’n hakskeen in die ribbe. Hulle beweeg deur die opening in die takkraal. Nou moet sy op haar tande byt; sy wil nie omkyk nie. Hy is weg. Hy is nie dood nie, hy is net eenvoudig weg. Die land wat hy wou noteer en besit, het hom ingesluk. Ek is vry van hom, en tog nie. Want ek het die kind. Vir hóm moet ek terugneem Kaap toe. Die os wieg ongemaklik, logger as ’n perd; ek sal moet gewoond raak aan die ritme. Maar mens raak seker alles gewoond. Of nie? Of bly jy jou verset? Een van die dae sal jy in my begin roer, my kind. Ons sal ons móét wen aan mekaar se ritmes en ruimtes, jy aan myne, ek aan joune; ons albei aan die os en die land s’n. Af teen die hang, en teen die oorkantse helling uit. “Is jy seker jy ken die pad?” “Ja.” “Hoe lank is dit na jou see toe?” “Lank.” Hy gaan ’n oomblik staan om terug te kyk. En nou kyk sy ook. Dowwerig tussen die wildevye oorkant is die gryswit vlek van die wa se kap. Voëls raas. Sy sien hulle flikker tussen die lower: suikerbekkies? vinke? spreeus? sy ken hul name en wens skielik dat sy meer aandag gegee het. Sy versit op die os: en toe hulle aanstap, bly sy terugkyk en sien hoe die kampplekkie kleiner en kleiner raak. Nou is dit soos ’n laaste rusplek waar haar hart aan gryp. Mens moet soveel agterlaat, dink sy; bowenal die hoop. Want vorentoe is net die glooiings van heuwels en berge, aanhou, aanhou. Adam kyk ook om; kyk na haar. Hy wil met haar praat. Daar is soveel wat hy wil sê, wil vra; om aan haar te vat, om tot haar stilte deur te dring. Maar al wat hy kan sê, toe hy uiteindelik durf praat, is:

“Vertel my weer van die Kaap.”

Ofskoon die hele nedersetting soms verkeerdelik so genoem word, is dit eintlik net die dorp self wat bekend staan as die Kaap. Genoemde dorp is geleë in ’n amfiteater aan die agterkant begrens deur Tafelberg, aan die westekant deur Leeuberg en na die ooste gedeeltelik deur Duiwelsberg, sodat dit veral oop lê na die suide en ooste, in die boog van Tafelbaai. Volgens die jongste opmetings is die kus van hierdie baai 500 toises bo seespieël geleë en strek dit 1 344 toises van oos na wes; die middelste gedeelte lê sowat 2 000 toises ten suidooste van die dorp. Die berge rondom die dorp is hoofsaaklik kaal en die gedeelte van Tafelberg wat daaroor uitkyk, is besonder steil. Die bosse en bome wat hier en daar wild groei, lyk verknot, hoofsaaklik as gevolg van die geweld van die suidooste- en noordwestewinde. Sommige van hulle, verskuil deur kranse en benat deur die stroompies wat teen die berghellings afloop, is effens meer gesond en lewend; maar ook hulle is ontbloot van die welige lower wat die eike, wingerde, mirte, louriere, suurlemoenbome, ens. versier wat onder teen die dorp aangeplant is. Nog verder aan dra die droë heideveld en sandstrand daartoe by om die land ’n dor, barre voorkoms te gee. Daarenteen moet erken word dat ’n groot verskeidenheid van mooi inheemse blomme gedurende die warm seisoen rond en bont groei, en dat die groen plantasies en die klompie akker bewerkbare grond teen die dorp treffend vertoon, in teenstelling met die Afrikaanse woestyn en woesteny wat hulle omring. Vir die natuurliefhebber lê die eintlike verrassing in die roete van die dorp verby die Duiwelsberg na Constantia, waar mens spraakloos staan voor so ’n groot versameling onbekende, vreemde, pragtige veldblomme in so ’n afgeleë streek van die aarde: talle ixias, gladioli, moraeas, hiasinte, cyphias, melianthus, albucas, oxalisse, asperagus, geraniums, monsonias, arctotisse, calendulas, wachendorfias en arctopi, benewens velde begroei met ’n groot aantal verskillende soorte heide en ander struike, met klein boompies van die protea-tipe daartussen. Die ingang tot die dorp vanaf die Kasteel op die strand omring deur sy hoë mure en diep gragte, bied ’n voortreflike gesig. Aan die een kant strek die Kompanjiestuine; aan die ander kant is die fontein gevoed met water wat bo van Tafelberg af vloei, deur ’n kloof wat mens uit die dorp kan sien. Dit is van hierdie fontein dat al die inwoners hul watervoorraad kry; en uit dieselfde bron word die batterye daagliks deur ’n tweewiel-waterkar voorsien. Die tuine is 200 toises breed en 500 lank, en bestaan uit verskillende afdelings beplant met groente vir die tafel van die Goewerneur, asook vir die gebruik van Hollandse skepe en die hospitaal. In

sommige dele is vrugtebome aangeplant, omring deur skerms van mirte en iepe om hulle te beskut teen die geweld van die suidoostewind. Voorts is die breër wandellane versier met dertig voet hoë eikebome wat met hul skadu ’n aangename koelte verskaf, besonder gesog onder vreemdelinge wat die hawe besoek en op die hitte van die dag wil rondloop. Aan die verste punt van die plesiertuin en ten ooste daarvan, lê die dieretuin, omring deur ’n palissade en relings, waarin volstruise en sebras vertoon word, asook soms verskeie soorte antilope en ander kleiner viervoetige diere. Die dorp self is baie egalig uitgelê en taamlik klein, sowat 1 000 toises lank en breed, insluitende die boorde en tuine wat die een kant daarvan afsluit. Die strate wat die blokke reghoekig verdeel, is baie breed maar ongeplavei, en meestal omsoom met eike. Op die oomblik het geen straat nog ’n naam nie, behalwe die Heerengracht wat teen die breë plein voor die Kasteel verbyloop. Die huise, taamlik eenvormig van voorkoms, is aantreklik en ruim, uiters twee verdiepings hoog; die meeste is buitekant gerofkas en witgekalk, maar party is groen geverf – laasgenoemde kleur synde die Hollanders se gunstelingkleur. ’n Aantal van die beste wonings is gebou van ’n besondere soort blouklip gekap deur die gevangenes van Robbeneiland. Baie van die huise en buitegeboue is gedek met ’n donkerkleurige riet (Restio tectorum) afkomstig uit droë, sanderige streke. Dit is ietwat stewiger as strooi, maar tog ook dunner en brosser. Die gewildheid van dié soort dekking in die Kaap moet toegeskryf word aan ’n poging om die ernstige ongelukke te voorkom wat mag plaasvind as swaarder dakke afgeruk sou word deur die berugte “swart suidooster” wat hierdie streek teister.

“Is dit ek?” Gekniel op die klip leun sy oor haar weerkaatsing teen ’n agtergrond van bome en drywende wolke. Haar skoene het sy uitgetrek en die pistool op die klip langs haar neergesit, by die bondeltjie skoon klere. Dit is ’n vlak, stil, skoon poel in die lopie, maar die water ril effens en verwring die weerkaatsing. Gespanne en verwonderd kyk sy na die beeld wat terugkyk: herken jy my nie? – die gesig lyk bekend, maar … Dis tog net drie dae dat hulle nou op reis is. Word mens so gou vreemd vir jouself? In die Kaapse huis: vanaf haar vroegste jeug omring van spieëls, ook in die badkamer: as mens se enigste sin en nut dan is om mooi te lyk. En ook op die wa, op die lang tog, was daar daagliks baie tyd, te veel tyd, om haar hare voor die spieël te skik en haar te versorg. Haar ma sou tevrede gewees het: selfs in die wildernis behou mens jou waardigheid. Sy het die klein spieëltjie saamgebring, maar saans was sy te moeg, dié drie dae,

om dit te gebruik; en soggens te besig met regmaak vir die reis. ’n Trae pas, en tog uitputtend. Haar lyf pyn; haar buik trek soms in ligte krampies saam wat haar gesig laat sweet. Sy het op haar gebruiklike manier saans bly bad; en Adam moes water aandra, al was dit ver, en dan weer opsy gaan – met die arrogante smaal in sy houding wat haar ontsenu en haar woedend maak; en magteloos. Maar dié ablusies was vlugtig en meganies, om af te koel en die dag se ergste vuil te verwyder, niks meer nie; al was die hunkering na baie water soos ’n hartstog in haar. Die moerbeistrepe teen my bene. Maar vanmiddag was sy te gedaan om aan te hou. Hy het dit seker gewaar, en toe hulle bokant die lopie verbykom, het hy uitgespan. Sy kon die renons in hom voel. Hy’t die see klaar in hom – die see! – soos sy. Maar sy sal nie so kan aanhou nie. Nou het hy gaan hout haal, vir vuur en ’n skermpie vir die nag: sy het hom ver oor die oorkantse heuwel sien wegstryk met sy rieme, en hiernatoe gekom waar sy die onsigbare water tussen die bome wis. Op die klip kom kniel en haar gesig in haar hande vol water gedruk. Nou kyk sy af na haar, in haar eie oë, ’n troebeler blou as gewoonlik, maar dit mag die water wees. Klam hare teen die wange, en nog steeds, ten spyte van die eerste spoel, stof teen haar slape, wat nou dun modderstrepe vorm. Is die wangbene hoekiger, is sy maerder? “Is dit ek?” Sy vra dit weer, half hardop, verwonderd oor haarself. “En as dit ek is – wie is ek?” Want dit pak haar skielik, soos paniek: dat sy juis hier is, juis sy. In die Kaap, op die sosiale ronde geïnspireer deur haar ma, was sy bekend – dis ook so klein, ’n broeiende gesin – en is sy op bal of party herken: Daar in die mosterdgeel rok, Elisabeth, jy weet, dispensier Louw se dogter; haar ma is van Batavië. En op reis: die vrou van die wit jagter. Maar nou, skielik, is daar niemand anders oor in terme van wie sy herken kan word nie. Niemand, daar’s net sy self, hier bokant die water; sy in die ruimte waar die laat voëls deur trek. Wat maak ek hier, ek? Wie is ek wat so lyk? Sy tuur in die weerkaatsing en vroetel met haar halsdoek: die fyn wit kant is rooierig van klam vasgepakte stof; die gestyfde randjies van die lang wit mansjette, met strikke bo by die elmboë aan die geelbruin rok se moue vas, hang slap en vuil. Sy wil haarself ontken; sy wil nie so lyk nie. Sy is te bleek, en van laas nag se bloedmin slaap is daar donker skaduveegsels om haar oë. Sy probeer dit afwas, maar dit bly. Sy staan impulsief op en loop ’n entjie tussen die bome deur terug: maar daar is geen teken van hom nie; hy is ver, hy sal nog maklik ’n uur of langer wegbly met

die hout. Sy is heeltemal alleen. Dit tref haar met ’n wellus van angs. Tevore, as hy vort was, was die kamp om haar en die vertroude wa soos ’n skilpad se dop op reis; selfs die dag ná Larsson verdwyn het, was sy nie van dié vorm van alleenheid bewus nie, want hy kon enige oomblik terugkom; en vroeër, op die trek, was daar altyd iemand naby vir beskerming. Mens laat nie ’n vrou in die binneland alleen nie. Sy gaan terug na die water waar sy, onbesonne, die pistool by haar skoene en die skoon opgerolde klere laat lê het. Staan weer en afkyk, haar gesig nou verder, ánderkant die verkreukelde plooie van die lang rok, gevlek met rooi stof. Haar voete is vuil. Sy trek die rok tot by haar knieë op en waad die water in, koel om haar kuite; sagte sanderige modder roer onder haar voetsole en tussen haar tone deur. En die angs in haar verander. Sy laat haar roksoom los dat dit terugval in die water en swaarderig begin hang. Sy is alleen. Sy strik die fichu los en bly ’n oomblik met lam, weldadige skuldgevoel staan, haar palms oor die rok se lae hals. Dan, haastig en vasbeslote, ryg sy die keurslyfie se rooskleurige en liggeel lintjies los en stroop die rok van haar af dat dit in die water om haar kuite dryf en swaarnat word en begin sink; sy klim uit die onderrok en skop haar daaruit los. Die klere bly in die water lê, dit kan nie wegdryf nie; sy waad dieper in en voel die gulsige koelte om haar opstreel oor knieë en gevoelige binnedye, tot dit sluit om haar heupe en die ronderigheid van haar buik, tot dit raak aan haar klein borste. Dan sak sy heeltemal in, kom weer orent en duik weg, kop en al, dat haar hare ook nat word; en eers ná ’n lang ruk keer sy terug klip toe om haar seep te haal en haar te was, en weer haar lyf aan die wellustige onskuld van die water oor te gee. Sy wil nie aantrek nie; dit is nog lou in die laat son. Op die warmgebakte klip bly sy lê, ontroer, bewus van haar liggaam en hartstog; skitterend skoongespoel. En eers lank daarna kom sy opnuut orent om na haar af te kyk, haar gesig met die brandende oë, die borste effens voller as vroeër, die tepels teer onder haar vingerpunte en die oureole effens – net effens – donkerder, en die trae swelsel van haar buik, met die digte haarkrulletjies daaronder; alles wat sy is en waarna sy maande lank nooit so intensief gestaar het nie: nou onbegryplik en vreemd; vaag angswekkend. Is dít die kontoere van my ek? En as iets daarvan verander – as my borste of my buik begin te swel, my hande skraler word, my geslag ryp word soos ’n vrug, my ribbes effens sigbaarder – word ek dan daarmee meer of minder, krimp en groei ek? Waar skuil dit: ek? Bo my, vraagloos, onbeantwoord, lug, lug, wit wolke, son; en om my klippe en rooi grond, gras en boskaas.

Geduldig hurk sy en vat na die deurdrenkte rok om dit te begin was; maar in die ver oorleun om dit by te kom, gewaar sy ’n beweging oorkant die poel en verstyf. Sy is naar van die skok en wil nie kyk nie: maar toe sy suutjies haar kop lig – van die nat hare glip dun druppeltjies soos ’n rilling af oor haar skouers en haar gladde rug – is dit net ’n bokkie, ’n ooitjie met spits horinkies en lang breë ore en ontsaglike oë, wat roerloos terugstaar in die vrees van haar eie blik en glad nie beweeg nie. Daar is iets in die onverklaarbare stilte van dié starende staar wat haar wil laat huil, wat haar meer blootstel as die afstroop van haar klere, wat haar nog onbegrypliker en weerloos maak. Op skigtige beentjies staan die ooitjie oorkant haar, weerkaats in die water, omring deur bos: en dis of, ín die groot swart oë, die bos en rotse en water, die lug, die wêreld sélf een en al oog word en haar met primordiale onskuld aanstaar. Tussen die bome van die tuin het ek my verskuil en ek was nakend. En toe, omdat sy niks anders kan doen nie, lig sy haar hande om haar borste te bedek, en die nat rok plons in die water terug. Oombliklik – ’n enkele swiepbeweging, ’n flikkering van lig – swaai die ooitjie om en verdwyn. So weg asof sy nooit daar was nie; en die water verraai ook niks. Met praktiese haas staan Elisabeth op en trek die skoon klere aan wat sy saamgebring het; knip vas, strik vas. Op ’n impuls torring sy die dubbele kantval om haar voorarms van die moue los en gooi dit weg: dit word tog net vuil. Dan vou sy die rok sorgvuldig onder haar bene in en kniel om die wasgoed klaar te maak.

Hy sprokkel hout. Die lang kraaglose baadjie hang aan ’n tak, vertoiing deur dorings; die onderbaadjie het hy op die eerste dag van hul trek al weggegooi; in die vuilwit hemp met die oordadige kantversiersels sleep hy stompe en takke en fynhout bymekaar. Die afgelope dae se heuwelrûe loop hier uit op ’n laaste rif met geskubde kranse bó: ondertoe is die hang kaler, die gras geler, ’n ander klimaat; en verder weg glooi dit oop in egaliger vlaktes as wat hulle tot dusver deurgereis het. Nog twee dagreise – drie, miskien, met haar – na die statjie waar hy soms oorstaan. Hy wou verder gekom het vandag, tot minstens teen die helling af; maar sy word gouer moeg as wat hy gedink het. Sy sal dit waarskynlik nie self sê nie, maar hy kon dit sien aan die bleekheid om haar

mond; en, ná laas nag se slapeloosheid in die motreën, aan die donker kringe om haar donker oë. Nou staan hulle bokant die boonste lopie. Vannag sal hulle minder skuiling nodig hê as gisteraand met die reën, toe hy alles moes afpak om die laaivelle oor die takafdakkie oor haar en die kruit oop te gooi; met dit en al het hulle nat geword. Drie dae. En dis anders as in die kamp by die wa. Hulle is nader aan mekaar: snags net die gloed van die vuur tussen ons. En jy moet weet dat ek jou dophou. Ek hou jou dop. Dis ons eerste nag; dis iets van ’n eerste nag. Ek hou jou dop en begeer jou. Met al die opgegaarde hartstog smag ek na jou en wil ek aan jou vat, jou beetkry, jou oopruk teen my lyf dat ek jou stilte met my kan deurdring. Ek hoef net my arm by die vuur verby te steek na jou. Slaap jy, of maak jy maar of jy slaap? Weet jy van my? Durf jy weet? Waarom doen ek dit nie? Is dit die kind in jou? Maar waarom sou dit my skeel? Jou lyf is nog lig, jy het skaars begin swel: en niemand sou my ma gespaar het oor sy ’n vrug in haar had nie. Hy wat wit is en my baas, gegee deur God: vir hom is die wêreld oop; sy wet keer hóm nie. Hy het sy vrou, hy het toegang tot almal wat wit is soos hy self: maar ook tot ons, na willekeur. Die kere met die wynwa na die stad. Ons was altyd vroeg afgelaai by die loods, en lank voor die middag om was, was ons by die slawelosie met sy stank en donkerte. Dan moes ek buite wag vir sononder, wanneer die wit mans binnegelaat word na die vrouekwartier. Glo om die gehalte van die slawe te verbeter; ’n nodige diens. ’n Halfuur voor die wag met die lantern verbykom en roep dat dit tyd is, menere; en sluit tot môre. Moenie vra nie, mens vra nie, sê my ma, tevrede met die wêreld. Vir haar was dit nooit nodig om te verstaan nie. Haar mense is dood in die groot siekte – as sy moes dood, ook goed – en toe’t hulle haar opgetel en teruggebring en kom leer van die Here-God en die Slawehuis, en gedwee het sy slavin geword. Ek sien haar klein en skraal teen die agtermuur sit met haar pyp. ’n Meisietjie, sou mens sê as jy net verbyloop. Maar ma; maar mens. En vroeg het sy begin verrimpel. My mense word jonk oud, dis soos ’n dam wat droog word. Maar Heitsi-Eibib staan weer op die vlakte op, sê sy gelate: jy word weer nuut. Loof die Here. Jy moet dit van jou ouma hê, sê sy. Jou pa se mense. Dis hulle wat altyd in die moeilikheid kom van nie wil gaan lê nie, van praat en vrae vra. Wat bring die

vrae jou? Nie vrede nie. Ons staan onder dieselfde juk. Net as jy oud word, soos ouma Seli, laat hulle jou loop. Tot dié dag kom, sal God en die baas vir my voorsien; en die nooi op haar tyd. Seli, my ouma Seli: vertel my stories, dat ek kan weet waar ek vandaan kom. Teen die hange van Padang groei die kruidjie-roer-my-nie, sê sy. Raak aan ’n enkele dun blaartjie en die rilling trek teen die hele helling op en álles gaan toe. Moenie aan jou laat vat nie. Onthou jou oupa Afrika: hy is ’n man in ons oë. Toe hulle die stukke vleis met die ysters uit hom skeur, het hy nie ’n geluid gemaak nie. Toe hulle sy bene op die dwarswiel breek, het hy nie ’n oog geknip nie. Ek het self die nag vir hom water gebring – hy wou niks te ete hê nie – en eers teen sonop is hy dood. Maak nie saak nie, het hy dié nag vir my gesê. Hy kon toe al nie goed praat nie, maar hy’t nie gekreun of iets nie. Maak nie saak oor die pyn nie. Wat tel, is dat ’n man nie ingee nie: jy moet hóú teen hulle. En dat hulle my nou seermaak, het hy gesê, dit maak dit vir my beter: want om iemand seer te maak, moet jy hom reken. Jy kan nie ’n niks seermaak nie. In my doodgaan word ek mens. En bring vir my bietjie hout saam uit die berg, vra ouma Seli. Die dae word kouer en ek raak oud. Jy gaan mos môre? Ja, sê ek, ek gaan môre berg toe, dis my dag. Ek sal hout bring. Maar vroemôre keer die baas my en sê: Nee wat, nie vandag nie, dis nie nodig nie. Ek wil jou hê vir ’n tafel wat ons moet maak, iemand anders kan berg toe gaan. Dit kon tog nie my skuld gewees het nie. Maar sy’s ’n week later dood – verkluim in die Bo-Kaap. Oor die baas my nie die dag wou laat berg toe gaan vir hout nie. En dit was twee middae later dat ek my ma in die droë winterwingerd so hoor sing het, waar hulle die leivore langs die stokkies skoonmaak. “Oorkant die water,” soos die witmense haar geleer het. Jy mag nie, jy mag nie – en oorkant die dowwe rooi vuur lê sy en maak of sy slaap. Sy’s tog vrou, al is sy wit. Wie sê sy verlang nie net soos ek nie? Maar om haar aan te raak en haar met geweld te wys: wat hou my teë? In dié wêreld is dit net ek en sy, niemand sal weet of omgee nie: gee ’n boom om as ’n voëlnes uit

hom val? gee ’n hout om dat hy brand? Of is dit presies dit: dát dit net ons is, dat ek niemand anders kan bykom deur haar nie? Ek kan my wreek op niks. Daar is net: stilte. En haar toe oë. En, as ek baie aandagtig luister, die geluid van haar asem. Doodrustig. Oor sy weet dat ek waghou teen die diere? Oor sy weet dat ek haar see toe neem? Hóé weet sy selfs dit? Omdat sy glo wat ek haar gesê het: omdat sy niks anders kon doen as om my maar te glo nie? Oor sy in my hande is? Ek kan jou lyf vat en dit oopbreek, ek kan ’n skreeu uit jou skeur: die skreeu van lewe soos die skreeu van dood. Maar êrens in jou witheid, waar ek jou nie kan bykom nie, kruip jy weg. Miskien haat ek jou te veel. Ek het haar gladde donker lyf in die donker geneem; oral om ons was die asemhaling van die ander, soos diere of bewegende heuwels. Haar reuk soos die see. En dan die warm melkbosse van die strand. Ek het jou lief; ek het jou lief. En haar sagte oop palms op my skouers ná die greep van die naels verslap het; en die stil skuur van haar gesig teen my nek. Wat is dit wat so iets laat gebeur? Lyf en lyf: dis maklik; dis vinnig; dis verby. Maar só: mens en mens, wêreld sonder einde? En ’n maand daarna het die baas haar verkoop. ’n Goeie prys, vierhonderd riksdaalders. Sy wás natuurlik nog baie jonk. Hy loop met die hout terug na die weiplek van die osse en begin ’n skerm stapel van lang stompe en doringtakke en struike. ’n Ooptetjie oopgeskrop daarbinne, tussen klippe, vir die vuur. Daar is nog ingesoute halfgedroogde vleis. Terwyl hy besig is, kom sy van die waterlopie af in haar skoon geelbruin rok, haar hare nog nat; die wasgoed gooi sy oor die takke oop. “Is jy nog moeg?” vra hy. “Nee, wat. Ek het geswem.” Hy kyk na haar. Sku vir hom praat sy voort, om haar verleentheid te besweer: “Daar’t skielik ’n bokkie gekom, ek het my byna doodgeskrik. Ek dag dis ’n leeu of iets.” “Jy’s tog al lank op reis. Jy moet gewoond wees aan die land.” “Raak mens dit ooit gewoond? En hy het my so laat beskerm, ek het nooit kans gehad …” Sy sê nog altyd net “hy”.

“Jy moes in die Kaap gebly het.” Sy skud haar kop heftig. Hy begin die vuurhout kleiner breek. “Dan het jy nie nou hier gesit nie. In ’n skermpie soos dié. Dis seker nie die soort huis waaraan jy gewoond is nie.” Sy haal haar skouers op. “Hoe het julle huis in die Kaap gelyk?” vra hy, asof hy ’n geheim uit haar wil dwing. “Waarom vra jy?” Sy gaan sit op ’n stomp. “Rietdak. Wit mure. Met ’n groot tuin.” “Was die huis ook groot?” “Dubbelverdieping. Ja, ek skat dit was groot.” “Jy’t jou eie kamer gehad?” “Natuurlik.” “Natuurlik.” “Waarom vra jy my altyd so uit oor die Kaap?” Haar houding is ’n oomblik aggressief. “Wat is daar anders waaroor ons kan praat as oor die Kaap?” “Maar dis asof jy nooit genoeg kan kry nie. En wat kan ek tog vertel wat jou sou interesseer?” “Jy is bang om te vertel. Jy wil dit alles vir jouself hou. Jy dink ek is ’n slaaf.” “Jy ís ’n slaaf.” “Nie hier nie.” “ ’n Plek kan tog nie verskil maak aan wat jy is nie.”

“Ek is aangehou as ’n slaaf: ek wás nooit ’n slaaf nie!” sê hy smeulend. “En toe het jy weggeloop?” Hy antwoord nie. “Waarom het jy weggeloop? Jy vra mý altyd uit. Ek het ook ’n reg om te weet.” “Wat gee jou die reg?” Hy kyk haar verwoed, stip aan. Sy wil haar hande beskermend na haar borste lig; maar sy’s te bang. “Ek sal jou vertel, toe maar,” sê hy onverwags ingehoue en breek ’n tak oor ’n klip; ’n splinter steek in sy palm. “My baas was ’n wynboer, sien? In HottentotsHolland. En hy’t brandewyn ook gestook. Hy’t self gesê dis die beste in die Kaap. Maar hy het soveel daarvan gehou dat hy die vat nooit goed weggesluit het nie. En dan het ek dit ook bygekom. Ek wou nie, maar ek kon nie anders nie. My soort is mos maar so. En toe het ek besluit om liewer weg te loop, voor die versoeking my onderkry.” Haar bleek wange is driftig rooi. Maar sy sit lank en afkyk voor sy sê: “Ek dink dis alles leuens.” “O nee, dis die reine waarheid.” “Jy lieg!” “Natuurlik lieg ek,” sê hy kalm. “Jy wil tog nie die waarheid hoor nie.” “Waarom sou ek nie?” vra sy opstandig; verneder. “Jy’s te wit vir die waarheid.” Hy kyk na haar; sy kyk terug. Hy sien haar op haar tande byt en haar kop effens lig, met die ou, hoogmoedige strakheid in haar. En dan, soos sy sit, met haar knieë opgetrek en haar arms daaroor, laat sy haar kop op haar elmboë sak en sluit hom uit. Of sy haar oninneembaarheid daarmee bevestig en of sy meisiesag en weerloos geword het, weet hy nie. Moenie my versoek nie, dink hy: bly wat jy is. Jy is wit; en ek is in my bruinheid bruin. Moenie my laat dink dat jy maar net vrou en mens is nie: moenie ons albei oor die afgrond laat val nie.

En terwyl hy teenoor haar staan en sy geslote sit, hoor hulle dit albei stil word. Nie die stadige tot ruste gaan van ’n skemeraand nie, maar ’n skielike skok van stilte asof die voëls en die besies, die goggatjies in die gras, selfs die blare eensklaps onder ’n onsigbare, geweldige hand gesmoor is. Sy kyk op. “Wat het gebeur?” vra sy. “Hoekom is dit so stil?” “Daar’s iets dood,” sê hy. “Dis hoe dit gebeur. Alles word stil: en dan weet jy.” Op die middag van die tweede dag, aan die oorkant van die vlaktewêreld waar die gelykte al weer begin rimpel voor die volgende gebergte, het hulle op hom afgekom. Van vroeg af, net toe hulle van die nag se staanplek weg is, het hulle al die aasvoëls gesien, die spikkels wat byna onsigbaar hoog in die lug op die boonste lugstrome dryf en stadigaan afspiraal, en af, tussen die heuwels in. Drie, vier in die begin; naderhand – sonder dat mens gewaar het waar hulle vandaan kom – tien of twaalf; en toe was die lug swart van hulle. Hier aan die duskant was die vlakte ruier begroei as oorkant waar hulle van die bergwêreld afgesak het. Dit was droog, die grond hardgebak tussen die vlak gruiserige spoelslote; en oral tussen die onderbos was daar droë takke vasgewaai. Tog het dit op ’n afstand welig vertoon, want die doringagtige, verknotte bosse was groen van vog wat hulle van baie diep onder die aarde moes suig: pendoring en deurmekaarbos, noorsdoring en naboom, aalwyn, kiepersol en kruisbessie, assegaaibos en karee, met lappe ligblou syselbos tussenin. ’n Onuitroeibare, woeste, pragtige landskap, so ruig dat die osse plek-plek skaars kon deurkom en hulle hulle hoofsaaklik op wildspaadjies moes verlaat. En was dit nie vir die aasvoëls nie, sou hulle nooit op die lyk afgekom het nie. Hulle moes tewens verderig uit hul koers wegswenk om daar te kom. Tog het nie een van hulle dit eens oorweeg om nie te gaan kyk nie. Selfs op tien tree afstand was daar niks te sien nie: maar hier het die aasvoëls dik gesit op die grond en in die doringbome, party met die vlerke half oopgesprei, kaal nekke vooruit, liederlik en stink. Hulle het skaars uit die pad geflap-flap toe die mense nader kom; ’n paar het hulle selfs aggressief met potsierlike wipsprongetjies probeer skrikmaak. Maar eindelik het hulle tog padgegee en in die lug bly draai of in die verder bome gaan wag. Hy het onder ’n takskerm gelê; en die eerste wat hulle gewaar, was die fladdertjies klere teen die takke – en toe die swart driekantige hoed eenkant, met

die volstruisveer geknak en uitgepluis. “Bly jy hier,” sê Adam vir haar. (Dis nie mooi om te sien nie.) Maar sy skuif haar van die os se rug af en kom agterna. ’n Skielike gekrys laat hulle vassteek. Twee van die voëls het onder die takke ingekom en probeer nou verskrik weer uitbreek met ’n gespartel van kloue en vlerke, hul snawels en kele en borsvere slymerig bevlek met bloed. Hy moet hom met die takke toegetrek het toe hy voel die end kom nader; die skerm self sou hy seker dae tevore al rondom hom gebou het. Het hy dit nie gedoen nie – so deeglik en berekend, so Sweeds – sou daar nie eintlik iets oorgebly het nie. Dit is nog steeds nie mooi om te sien nie. Die grootste gedeelte van die gesig is weggevreet; die lang wynrooi baadjie is vervod en die blink staalknope uitgeskeur; die goudgeborduurde onderbaadjie is uitgeplunder en ’n stuk van die bors ontbloot; ’n paar ribbes steek grotesk deur verskeurde vleis. Elisabeth beur by Adam verby. Hy probeer haar wegkeer, maar daar is iets in die manier waarop sy hom aan die arm neem en opsy stoot wat hom oorreed. “Ek moet sien,” sê sy. Die Hottentotte het gedros; Van Zyl het homself geskiet en is begrawe sonder dat sy daar naby was of wou wees; die Boesmans het gekom en gegaan. Maar hierdie een is hare, dit mag sy nie ontwyk nie. Hiervoor het hulle deur die binneland gereis; hiervoor het sy die Kaap prysgegee om saam te kom. Ten spyte van die stank gaan sy nader en begin die takke wegsleep. Daar is ’n skielike beweging onder die aasvoëls rondom, asof almal tegelyk wil inkring na haar toe; maar Adam jaag hulle luidrugtig weg. Die osse staan onrustig en snuif en rondtrap. Snaaks, al waaraan sy kan dink, is die leeujag. Hoe hy met sy eerste skoot die wyfie in die skouer getref het en sy ’n oomblik gestuit is en toe met ’n brul verder gestorm het. Die Hottentotte wat skreeu en alles wegsmyt en laat

spaander. Jy sak op jou knie en korrel weer, maar die haan slaan vas. Ek voel jou naam in my keel stik. En dan spring die ding met ’n bruingeel boog op jou. Maar in die spring is daar die knal van Booi se geweer. En toe die leeu op jou afkom, is Booi al by om haar weg te ruk. Die kake sluit om sy skouer en boarm. Nou’s dit klaar, dink ek. Maar dit was haar laaste byt, want toe Booi met ’n skreeu opsy rol, lê die leeu doodstil bo-op jou. Ek sien hoe jy ná ’n ruk stadig onder die dier begin beweeg en uitbeur. Jy kyk na my kant toe, maar sien my glad nie raak nie. En toe jy onder die wyfie uit is, begin jy hardloop. Die naaste dun boompie begin jy klim. Ek weet nie watter soort dit is nie, ek het vergeet om jou agterna te vra: maar jy klim soos ’n aap tot bo, en skielik buig die boompie met jou om – so ’n lang, gladde, slap stam – dat jou voete weer op die grond terugkom. Dis asof jy dit glad nie eens besef nie. Die oomblik toe jy grond raak, bestorm jy weer die stam en klim van voor af tot bo, waar dit te dun word vir jou gewig. Drie maal het die boom jou teruggesit op die grond. Toe eers bly jy staan en kyk verdwaas en gewaar dat die leeu lankal dood is. Erik Alexis Larsson: wie was jy? Hierdie liederlike, bloederige, vertoiingde ding is nie jy nie. Wie was jy wat hoogtes bo seespieël en lengte- en breedtegrade so akkuraat bereken het, en voëls kon opstop – wat het van jou geweer geword? Hy’s nêrens hier nie – en plante en diere kon naam gee in die wildernis? Wie was jy en hoe het jy hier gekom? Sê my nou, dat ek ook weet. Ek is jou vrou. Ek het ’n reg om te weet. Ek het jou kind. Ek wil weet. God, kan jy nie praat nie? Adam bly ’n entjie weg staan, tussen die takke wat sy uitgeruk het. Hier begin dit, ja, dink hy en voel hoe die son oor hom brand. Hier sal jý ook begin te weet. Kennis van die dood. Die dag toe die slang my gepik het, het die ou vrou my teruggebring en die kwaad uitgesuig en kruie ingevrywe. En weer in die dors, in die dor pan waar die harde modder oopbars soos spinnerakpatrone en die lugspieëlings in my oë dans. Die ou San. Wat daar uit die gorê, waar daar glad niks was nie, vir my met sy rietjie water suig; modder uitspoeg; en suig tot dit nat word in sy mond en hy dit uitspoeg op my droë tong. “Hier kon jy bo-op die water gevrek het,” het hy gesê. “Oor jy nie jou oë oophou nie. Wat soek jy hier as jy nie vir jouself kan sorg nie?” Modderwater in my keel: die smaak van lewe. “Jy kan nie daar bly sit nie,” sê hy. Dis asof dit nou eers tot haar deurdring. Sy kom vinnig orent en strompel weg tussen die takke deur en begin opgooi. Die soet stank volg haar waar sy gaan; daar is naderhand niks meer in haar om op te gooi nie, maar haar ingewande bly

ruk en ruk in wilde stuiptrekkings. “Ons moet iets doen,” fluister sy uiteindelik, doodsbleek en yskoud in die warmte; toe sy terugkom by die osse en met haar kop teen die pakkaas aangeleun bly staan. “Wat kan ons doen?” “Hy kan nie so bly lê nie.” Impulsief sê hy: “As hy ’n Khoi was, dan sou hulle hom in sy oudste karos toegerol het en in ’n vlak gat gaan begrawe het.” “En dan?” “Dan sou die jakkalse en hiënas hom weer gaan uithaal het.” “Ons moet hom toemaak dat hulle hom nie bykom nie.” “Hulle het hom klaar bygekom,” sê hy wreed. “Ag God, doen tog iets!” snik sy dor. “Die grond is kliphard en ons het niks om mee te grawe nie,” sê hy. “Ons kan hom toepak met klippe en takke. Maar op die ou end sal hulle hom tog kry.” “Maak hom dan toe. Die son is so warm.” Dié keer volg sy hom nie weer nader nie. Sy bly staan by die twee osse en kyk hoe hy in die kwaai son spook met takke en groot klippers; af en toe wuif sy halfhartig die aasvoëls opsy. Hulle wyk, maar kom elke slag tydsaam terug. Hulle hoef nie haastig te wees nie. Sy voel haar maag weer saamtrek en buk vooroor, maar niks kom uit nie. ’n Oomblik word dit swart van die pyn. Maar dit laat los haar weer en sy kom opnuut orent en kyk hoe hy werskaf om die grafstapel te pak. Daar is altyd ’n eerste nag. Ná die fees – ná die dans en die maal by die lang tafel: hamme en patryse en wild, hase, vispastei, speenvarke met lemoene in die bek; slawe wat heen en weer loop, geruisloos op hul kaal voete, en Bordeaux en

koel Moselwyn bedien, niks inheems nie – ná die fees is ons terug na ons kamers terwyl die gaste bly rumoer. Jy het verskoning gevra en in die klein salon gaan sit en werk aan wat jy nog moes afhandel: ek weet nie wat nie, ek het nie gevra nie, aantekeninge of berekeninge, iets, by die lamplig; jy het my op die wang gesoen en gesê: “Mevrou Larsson moet maar solank gaan slaap; ek sal nog ’n tydjie besig wees.” Ek wou by jou sit en kyk hoe jy werk, maar ek wou jou nie steur nie. Ma het die twee slavinne gestuur om my uit te trek. Foeitog, hulle is die oggend vyfuur al opgeja om te begin; dit was toe verby middernag en daar was sekerlik nog ure se gewerskaf voor. Hulle het my uitgetrek en my hare losgemaak en my gewas; ek het my oë toegemaak en my probeer verbeel dat dit jy is wat my liefkoos. Ek het probeer dink: “My bruidegom.” Maar dit het bietjie verspot voorgekom. En ná hulle uit is, het ek weer die lang spierwit nagrok met sy kant en valletjies uitgetrek en nakend in die bed bly wag. Die dag het al buite gebreek toe jy binnekom. “Ek dag jy sou slaap,” het jy verbaas gesê. “Ek het vir jou gewag.” Ek het weggedraai dat jy kan verklee, maar in die syspieël jou skaamteloos dopgehou en gesien hoe groot en wit jou liggaam is, hoe sterk, gevorm deur lande en reise; ek het gedink hoe jy my sou seermaak en hoe ek sou bloei; en ek wóú bloei, soos moerbeisap, vir jou, dat ek kon weet wat vrouwees is, dat ek deur jou kon mens word. Jy het langs my kom inklim, en gesug, en my gesoen; en toe omgedraai en geslaap. En toe jy my die nag daarná neem, was dit presies so; jy’t my geneem, en my gebruik, en dit was klaar. Dit was nie eens pynlik nie; skaars bloed. “Is dit al?” het ek jou gevra. “Is wat al?” “Is dit al wat gebeur?” “Nou verstaan ek jou nie.” “Ek ook nie.” Toe het jy weer geslaap. Ek nie.

En nou sou ek weer kan vra, soos toe: “Is dit al?” Jy antwoord weer nie. Is dit al? Só gewoon, so ’n klein ou hopie vodde op ’n vlakte – soos ’n voël wat geval en gevrek het, sy vere deur die wind verwaai. So: niks. Of alles? Dis nie die dood van ’n mens wat vreeslik is nie, weet ek nou. Dis alledaags. Wat vreeslik is, is die dood van alles waarin jy geglo het, alles wat jy gehoop het, alles wat jy gedink het dat jy liefhet. Wel te ruste, Erik Alexis Larsson. Daar is altyd ’n eerste nag.

In die nag, tussen die heuwels waar hulle gaan staan het, het haar krampe erger geword. Die hele pad van waar hulle die lyk gekry het, het hulle aangestryk, tot laatmiddag toe, sonder om ’n woord te praat. Hy het telkens na haar gekyk, maar dit was asof sy nie eens weet dat hy daar is nie; asof sy deur die wêreld beweeg soos ’n stuk dryfhout op ’n vlei, onbewus van haar eie beweging. Die lig was skoon: geen dynserigheid op die kim, geen geheimsinnigheid in die klowe tussen die heuwels nie: elke ding genadeloos onthul in lig: klip was klip, stomp was stomp, boom was boom. Soos die afgelope dae, het sy weer pyn gehad, ’n bestendige metgesel: maar niks hewigs nie. Ná die afklim het dit meer gedefinieer geraak, afsonderlike pyne soos die bome en klippe in die landskap; maar sy het op haar tande gebyt en niks gesê nie. En eers die nag het dit so erg geword dat sy nie kon help om te kreun nie. Adam was dadelik wakker; miskien was hy in elk geval wakker. “Wat is dit?” “Niks.” “Ek het jou gehoor.” Deur haar tande het sy weer ’n geluid uitgestoot. “Ag, Here, as ek maar in die Kaap was. Daar sou iemand geweet het wat om te doen.”

“Wat is dit?” “Hier.” Sy het haar buik vasgehou en begin vrywe. Dit was of ’n vreemde rukbeweging weer diep in haar begin, ondergronds, soos trillinge van ’n aardskok. Maar sy wou nie kos opgooi soos vroeër nie. Byna biologies het sy geweet dat haar liggaam dié keer probeer ontslae raak van ’n stuk van haarself; van haar kind. As ek stillê: as ek doodstil lê, gaan dit miskien oor. “Gee my ’n bietjie brandewyn.” En ná ’n rukkie: “Nog, asseblief.” “Probeer uithou,” sê hy: “Ons kom môre by die Khoin aan, hulle sal jou help. Ons sou vandag al daar gewees het as ons nie so lank moes versuim nie.” Sy sluk die tweede sopie met een teug weg. “Watter verskil sal ’n klomp Hottentotte maak? Hulle is hopeloos, net smerig en lui.” Hy antwoord nie. Maar ’n ruk later – die sterre het begin oorskuif oor die naaste heuwel met sy grillige omlyning van aalwyne en boomgeraamtes – het sy haar kop heen en weer begin swaai op die grond waar sy lê, albei hande vasgedruk in haar buik, en begin wring en kromtrek van pyn. “Dink jy die Hottentotte sal kan help?” “Hulle sal meer weet as ek.” “Hoe ver is dit?” “Nie so ver nie.” Hy het opgestaan en die osse aan hul rieme gaan haal. “Dit sal nie maklik wees in die donker nie, maar ons kan probeer.” ’n Ruk later het sy half van die os afgegly. Hy het net betyds gekeer en gesien sy is flou. Toe eers het die paniek hom begin pak.

Onhandig het hy haar weer ’n sluk brandewyn ingedwing en haar teruggehelp op die os. “Hou vas. Dis nie nou meer ver nie.” Dit het geklink asof hy pleit. Sy het gekreun. Die drank het haar effens verdoof, maar haar ook naar gemaak. Van toe af was sy haar nie meer bewus van besonderhede nie, net die onegalige hobbelstamp van die os onder haar; die pyn wat haar beethet en druk en laat los, druk en laat los tot sy uitasem is; die sweet op haar gesig; die skuur van die takke waar hulle te ná verbykom; af en toe ’n vloekwoord of gebrom van Adam. Naderhand het dit begin lig word, ’n groenerige vaal lig in die ooste wat stadig gloeiender raak; sonop; en toe honde wat blaf; bulkende beeste; stemme en mense. As sy by haar positiewe was, sou sy gesien het: ’n stat van dertig of veertig ronde hutte onegalig versprei om ’n beeskraal met paleheining in die middel; eenkant opsy, ’n paar bome weg van die res, nog ’n paar hutte, uitgesonder – wat sy nie sou weet nie – vir siekes en onrein vroue. En dan, tussen blêrende bokke en keffende brakke, die mense, opgewonde en nog slaapbevange: jongvroue met krale en velskorte; ouvroue met musse en lang veljasse en beskilderde gesigte; byna-kaal jongmanne met krale en bene om die nek, velletjies oor die boude, jakkalssterte of kwaste oor hul kwaste; verkrimpte oubasies gehul in karosse. Hulle herken Adam. Hy praat met hulle en beduie oor sy skouer terug, en na haar. Hulle drom om haar saam, en praat, en betas haar. En al wat sy onthou, is dat die ouvroue naderhand die ander luidkeels verwilder en haar oorneem. Hulle tel haar van die os af – sy krimp weer inmekaar van pyn; ruik die reuk van hul velle en die rens vet waarmee hulle ingesmeer is, die boegoe van hul lywe – en dra haar eenkant toe weg, na een van die hutte wat opsy staan. Dit is skoongevee binne, die grond hard en gelyk, met ’n rietmat daarop oopgegooi waar hulle haar neerlê. Sy kyk na die eenvoudige vlegwerk van die latte en die patroon van die oormekaar gevoude beesvelle wat die raamwerk bedek; sien ’n hel-wit skyfie lug heel bo waar ’n luggat gelaat is. Sy wil weer saamtrek, maar hulle hou haar vas. ’n Paar lig haar bolyf orent en hulle maak haar klere los; hulle sukkel daarmee en sy probeer help. Hulle skil haar af. Sy begin rittel van kouekoors. Iemand lig haar kop en druk haar mond teen ’n kalbas se rand. Die kruiewalm oorweldig haar, maar sy kan haar kop nie wegdraai nie. Hande gooi velkomberse oor haar swetende kaal lyf. Sy begin te ruk. Nou het sy geen beheer meer oor haar

liggaam nie. Tot alles verby is; tot alles bloedig uit haar uit is en hulle haar kom was, en weer met die velkomberse toegooi, en sy die voëls in die bome hoor raas, en sy inslaap en hoop sy gaan dood. Waar die slaap ophou en bewustheid weer begin, weet sy nie. Voor die hut, of tussen die bome daar naby, sit iemand eentonig en blaas-blaas teen die lang strak veer van ’n ghoera en die lae droefgeestige geluid dreun deur haar drome. Soms skuifel daar skaduwees binne en weer uit. ’n Ouvrou met ’n kwaggavelmussie waak by haar, die gesig verskrompel en gebars soos ’n soutpan in die droogte, die borste lank en leeg soos twee ou sakke met ’n bietjie droë mielies onder in; sy sit en trek egalig aan haar pyp, dampiesdampies bittersoet daggarook. Baie ver buite blêr bokke en kef honde; kinders rinkink: so ver asof dit uit ’n ander lewe kom. “Drink,” sê die ouvrou. Met iets in ’n beesvelsak. Sy gril vir die reuk, soet en suur, van dikmelk en heuning; maar sy is te tam om haar teë te sit en drink maar. Koel en dik gly dit in haar af; maar haar ingewande rebelleer. Daar sit ’n kool vuur op die krop van haar maag. Die ergste behoort verby te wees, maar dit is asof dit nou eers begin. Hulle probeer haar vergiftig, dink sy. Oor ek ’n vreemdeling is, oor hulle my wantrou: ek is wit. Maar kies dan julle gif beter, maak my net dood en kry klaar: kan ek dit help dat ek wit is? Te wit vir die waarheid: dít is wat hy gesê het. Hoe weet hy? – slaaf! Hy dink leuens en lugspieëlings is goed genoeg vir my. Trek mens dan so ver, so swaar, op soek na die leuen? Dit is altyd anders as wat jy verwag. Moenie my verder folter nie. Vir jou en jou soort strek hulle op die rad voor die Kasteel uit. Julle tref dit maklik. Daar’s ander, onophoudeliker smarte as dit. Miskien is die einde vir ons almal wel eenders. Uiteindelik word ons almal gebreek. Dis hierdie land: my ma het dit voor my al besef. En sy behoort te weet, sy’t twee kinders begrawe. Haar twee seuns. Net ek het oorgebly, die meisie; die mindere, die minste, die nie-wat-ek-wou-gehad-het nie. Vrou in die binneland, het jy al ooit iets so verspot gehoor? Vroeër was sy ook so: dis wat hý gesê het. Sy’t alles laat vaar wat sy geken het, haar ouers, Batavië, rykdom, stand; en met ’n ongerekende Kapenaar kom trou. Uit Frankryk uit padgegee om tussen barbare te kom woon; maar vry, glo. Om jóú aan te kleef. Vlees van een vlees: is dit al? My eie hand – toe, slaan my nou met waansin! – verrig dit beter as jy. Die arme kêrel Van Zyl het my begeer, toe word jy skielik jaloers en wil baklei; hy’s dood.

Nou is ons almal dood. Net oubaas Jacobs wag seker nog in die Kaap. “Word maar groot, my kind. As niemand anders jou wil hê nie, dan sal jou ou oom jou vat.” Die ure sit en skaak speel onder die moerbeiboom met Pa. “Jy moet dat ek jou leer, ons sal jou pa uit die huis uit speel.” En, as niemand sien nie, die speelse knypie in die binneboud; die terloopse bietjie hoër vat. Ag, oubaas Jacobs, foeitog: jy wat my so verskrik het oor sonde in die donker – selfs na jou verlang ek nou. Hier is tog nie sonde oor nie: God het nie heelpad saamgekom nie. Hy’t in die Kaap gebly. Die nuwe kerk, die huispartytjies, die slawe wat rondloop met amandels en vye. Die soetstes, die persrooietjies, kom van Robbeneiland af. Probeer gerus, meneer Larsson. En die soetste water onder uit die eilandput. Snaaks, as jy dit oordink: as mens op ’n eiland boor, dat jy soet water onder kry, nie die soutwater van die see rondom nie; ek was eenkeer saam gewees soontoe, met Pa, onthou; dis die heel mooiste gesig op die Berg, ek het die bandiete daar beny. Mens sien dit ook so as jy terugkom met die skip uit Patria. ’n Berg soos ’n psalm van Dawid; ek sal in die skuilte van die Allerhoogste oornag. Bly net duskant Hottentots-Holland, dis veiliger. Vir ’n vrou. Om in die lewe nooit te mag doen wat jy wíl doen nie, oor jy vrou is; om nooit te mag word wat jy wíl word nie, oor jy vrou is. Soos die dwergboompies wat hulle vir die Goewerneur ingevoer het. Hulle sou ook groot en breed wou word, met nesmaakplek vir voëls, om koelte te gee vir diere en mense: maar hulle is klein gehou, klein gedwing, aaklige mooi kabouterboompies vir versiering, nutteloos op vensterbanke of in broeikamers. Maar dié keer sal ek uitbreek: ek sal nie luister nie. Dié keer gaan ek in my eie wildernis in. Toe was ek vir jou tog maar net ’n onbekende soort soogdiertjie wat jy in jou dagboek kon opteken, aan wie jy naam kon gee: en naam gee, het jy mos gesê, is jou manier van besit. Het jy dan gedink ek is ’n koei of ’n wa of ’n vat of ’n ding wat sommer besit kan word? Twee waens, ses kiste, twee teepotte, sestien snaphane, ses Hottentotte, een vrou. Hoeveel riksdaalders altesame? En sal die Kompanjie ooit vir die skade uitbetaal? Hulle is so suinig, meneer. Miskien sou dit makliker gewees het om besit te kon word. Hoef ’n besitting hom te kwel oor eet of drink, oor môre of geluk, oor liefde of geloof? Selfs vir ’n slaaf word daar gegee wat hy nodig het, kos en slae op sy tyd. Hoekom wou ek my dan nie oorgee tot besit nie? Wat is dit in my wat weier om besit te word? Nou, in dié wildernis, is dit net ek. Selfs as ek doodgaan: geen rus in vrede nie. Net ’n hopie klippe op die vlakte. Die jakkalse en hiënas sal jou wel uitgrawe en

alles afvreet wat verteerbaar is. Geraamte is wat ’n mens moes kon word: skoon, kaal, gebeente. Jy kry dit in die veld en kan nie eens sê of dit man of vrou gewees het nie. Dis net kale mens, beenmens. G’n wonder Eva is uit ’n ribbebeen geskape nie. Miskien ís ons meer been; onuitroeibaarder. Want hý is bloederig stof tot stof. Wie besit nou wie? Jy die aarde, of die aarde jou? Phoenicopterus ruber, uit die groep grallae, as ek reg onthou: ek het nie ’n sintuig vir die wetenskap nie. Die ouvrou kom weer terug met dikmelk en met ghom. Sy hurk by haar en skud haar kop en klik; praat woorde wat Elisabeth nie begryp nie – tkhoe, kam-gon, tao-b, gomma. Sy lê maar en luister, en glo nie aan wat gebeur nie. Toe sý eenkeer iets sê, lag die ouvrou net en gaan weer uit. Agter haar, in die deur, is die donker van ’n man. Hy talm ’n rukkie. Maar as sy haar op haar elmboë probeer opstoot, is hy klaar weer weg. Jý, donker man, donkerte, dood of lewe: wie en wat is jy? Jy met die verskriklike waarheid van jou leuens: jy wat jou, sterk en maer, toemaak in my man se klere, uitheems in jou eie land, nar: wat soek jy by my? Waarom is ek bang vir jou? Die slawe in ons huis kon ek beveel en nie eens daaroor wonder nie; en toe ek die dag in die bergstroom baai, het hulle wag gestaan dat niemand kom nie. Dit sou nie eens saak gemaak het as hulle my sonder klere sien nie; so min as wat ek my sou kwel oor my honde of ’n huiskat wat na my lê en kyk. Maar vir jóú is ek bang. Ja, goed, ek erken dit openlik. En al manier om jou in toom te hou, is om jou, soos enige witvrou van die Kaap, te beveel. Om te wees soos my vriendinne; wat ek nooit wou wees nie. Die vrees is groter as ’n bietjie selfrespek. Maar wát vrees ek van jou? Nie dat jy my sal oorrompel nie – daarvoor het jy al kans gehad; en dis te vanselfsprekend, te belaglik maklik. Wat anders dan? Dat jy my so durf aankyk sonder om jou oë te laat sak as ek terugkyk? Dat jy so geslote is oor jou stilte? Nie met die astrantheid van ’n slaaf wat daaroor slae kry om sy plek te leer ken nie. Wát is jou plek? Hét jy plek? Of kom en gaan jy soos die wind? Ons gaan see toe, het jy gesê: “jou” see. En gedwee kom ek maar saam. Soos ’n teefbrakkie wat luister: teruggedwing tot vrou-wees. Hoekom laat jy my nie staan nie? Hoekom laat jy my nie vanself doodgaan nie? Laat my lê, ek is moeg. Ek wil nie dink nie; ek wil niks wees nie.

Toe sy eenkeer weer haar oë oopmaak, is die ouvrou terug in die hut. Eers ná ’n ruk kom Elisabeth agter dat haar opter een van haar rokke aanhet, die gele. Sy wis klaarblyklik nie hoe om daarin te kom nie: sy het dit eenvoudig met ’n beesstert om die lende vasgemaak. “Dis myne,” steun Elisabeth. “Myne. Gee.” Die ouvrou lag net. Sy probeer orent kom om dit af te neem; sy begin huil. Julle het geen reg om alles van my af te neem nie, ek het klaar niks oor nie. Maar ’n nuwe gloed trek deur haar lyf en sy begin ruk; op die koors volg koue wat haar laat klappertand. Die oue glip uit en kom terug met jong helpers. Hulle pak houtjies op die vloer en kry dit aan die brand met ’n gloeiende stok wat iemand binnebring. Papier begin skroei, vat vlam; en die vuurtjie lek teen die hout en vul die hut met rook. Papier? Sy beur weer onder die velle uit en gryp daarna, kry ’n flenter beet en beskou dit met skreefgetrekte oë deur lae pyn. Dis ’n stuk van die kaart. Hulle verstaan nie wat sy sê nie, en lag maar inskiklik, kopknikkend; die ouvrou sê iets wat klink na kom-hi en na kx’oa, en hulle gaan uit. Sy is weer alleen. Dit rook. As ek kan verskuif en die hout bykom, kan ek die hut aan die brand steek. Dit sal gou vlam; dan is dit verby. Ek kan nie meer nie. Hulle kan dit nie aan my doen nie. Maar sy bly lê. Sy is net te moeg. Sy sien nie kans nie. Skielik is sy benoud en lafhartig. Die ou mannetjie met die bril en die rooi ogies in sy huisie van wrakstukke teen die see. Oubaas Roloff en sy kaarte onder die geel lamp. Maar ons mag nie een saamneem nie: ons moet maar ons eie maak, self myl na myl die binneland náteken. ’n Geel lantern kantel deur my dae. Jy sit en besonderhede invul op jou kaart; jy katalogiseer die dag wat verby is. Jy skryf jou joernaal. Elisabeth weer veeleisend gisteraand. Jy weet nie ek lees dit agter jou rug bedags nie, nè? So agterbaks is vroue mos: dáártoe verneder jy my. En dit sal ek jou nie vergewe nie. Dit kantel, kantel. Is dit die wa wat wieg of die aarde wat so draai? Hy trek

skeef, hulle moet sy aste ghries. Ons gaan val. Geel deur my dae. Draai die vlam laer, dit rook in my oë, ek gaan stik. Waarom kom help jy my nie? Hy is weg, natuurlik; ek was vir hom ’n oorlas op sy pad see toe. Hy is lankal daar. Hy het Larsson se klere uitgetrek; hy is weer soos hy was, bruin tussen die bruin rotse, kaal in die water. As hy opkyk, sal daar ’n bok wees wat na hom staan en kyk. Hy sal haar herken, die ooitjie met die groot oë: die lang hare, die teer borste, die effens geswolle buik. En hy sal uitwaad en nie omgee dat die bokke na hom kyk nie: groot en styf soos ’n bul. Hy sal hulle met sy horings opgaffel dat hulle soos ou vodde deur die lug trek. Maar uiteindelik sal hulle hom kry. Hulle sal hom aan sy sagte neus gryp en hom neertrek en hom verskeur terwyl hy nog lewe. Daar is altyd verraad. Hulle het nou buite begin dans, dit moet donker wees. Is daar ’n maan? Die hande klap en die voete dreun; die ghoera en die rietfluit huil; die tkoitkoi en die kierie stamp deur haar benoude brein. In Amsterdam het ons na kamermusiek geluister, en klavesimbel, en die groot gedreun van die orrel in die Zuiderkerk; die klokkespel. Die opwindende beheersing van die moderne komponiste, meneer Bach in Duitsland; die Italianers Vivaldi en Scarlatti. Dít is beskawing, sê sy vol oortuiging; vir die eerste keer vandat ek haar ken sonder kwale. Dít is beskawing, dis so egalig soos Amsterdam se gewels en gragte – o die dartelende rooi kinders in die sneeu, nes Breughel – dis ordentlik; dis soos Vermeer en Steen. Nie soos party van die ander nie, sê sy, so donker en dekadent, so onrustig en vol onheil, dié Rembrandt. Ag my kind, as jy my nou rus wil gee in my lewe: waarom trou jy nie ’n goeie Hollandse koopman nie en bly hier woon? Kom ons gaan na die sigeunerin in die Kalverstraat, sy’s ’n waarsegster. Sy kyk jou hand en sê: ’n donker man – ’n seun – ’n lang reis. Vergeet van die reis. Bly hier. Waarom ooit teruggaan na daardie godverlate Kaap? Maar die Kaap is dan so godsdienstig, Ma. Om so mooi gereken te word in die Groote Kerk op Sondae, elk op sy plek, die vroue apart op hul gemerkte stoele; rang en stand vir die hemel sekuur by voorbaat bereken. Selfs die bulgeveg is geopen met gebed. Dis eers hier anderkant die berge, Ma, dat die heidensheid begin. Ek droom laas nag ek sien God. Toe droom ek Hy praat met my. Toe droom ek ek droom.

Het ek Hom verwyt dat Hy my kind geneem het? Dit spyt my, ek was verkeerd. (Ek is maar net ’n vrou. Jy’t my so gemaak.) Hy het daar niks mee te doen gehad nie. Hy het hom net onttrek. Dis nie ’n wrede land nie, net apaties. Hy neem van jou af wat oorbodig is: wa en osse, gids en staanplek en onderdak, aanspraak en hulp, man en kind, gewaande sekerheid, vooruitberekening, klere. Dat jy kan jyer word. Ek is moeg. Laat my slaap. Toe sy wakker word, is sy vir die eerste keer helderder; en hy staan in die deuropening gebuk. In haar slaap het sy haar oopgeskop en sy trek haastig die velle oor haar op, tot teen haar ken. “Wat soek jy hier?” vra sy. “Is jy nog siek?” Hy lyk bot; asof hy haar dit verkwalik dat hy moes kom vra. “Ek het gedag jy’s lankal weg see toe.” “Ek was baie hier gewees. Maar dan was jy deurmekaar. Ek het gedag jy gaan dood.” “Dit sou jou baie moeite bespaar het, nè?” sê sy uitgeput. “Ek wou nie so ’n beslommernis wees nie.” Hy trek ouder gewoonte sy skouers op, stil in sy stilte. “Hoe lank is ek al hier?” “Twee weke.” “Ek is te swak om nou op ’n os te ry.” “Jy kan eers gesond word.” “Hoekom gaan jy nie alleen nie?” vra sy met suwwe opstand. “Na jou see toe. As jy eendag by mense uitkom, kan jy hulle die boodskap gee en sê ek is hier.” “Jy verstaan nie eens die taal nie,” sê hy ongeduldig. Sy bly lank stillê. “Hulle het my klere gesteel,” sê sy dan bitter. “Nee, hulle was net nuuskierig. Hulle wou kyk. Ek het hulle ’n paar onnodige

goed gegee.” “En die kaart!” Hy glimlag minagtend en antwoord nie. Ná ’n ruk vra hy: “Is daar iets wat jy nodig het?” Sy skud haar kop. “Dan loop ek maar. Hulle hou nie daarvan dat ’n man by ’n siek vrou kom nie.” Heelwat later kom die ouvrou weer. Vir die eerste keer drink sy uit eie beweging die dikmelk en heuning; dié keer walg dit haar nie. Die vrou klik in haar skik en gaan weer met die sak uit. Haar leë sakkeborste swaai. En die volgende oggend kom daar jonger meisies om die hut skoon te maak en haar te was. Hulle praat en lag, maar sy verstaan niks. “Bring my klere,” gebied sy naderhand. Die meisies kwetter onbegrypend terug. “Klere,” sê Elisabeth weer, nadrukliker; maar hulle verstaan nog nie. Sy sit orent en maak gebare om te beduie: ek wil my toemaak, ek is kaal, bring vir my … Met groot plesierigheid fluister hulle onder mekaar en du een by die deur uit. Ná ’n ruk kom die meisietjie terug met vroueklere van haar stam. “Ek wil my eie hê!” hou sy ergerlik vol. Maar hulle bly net lag en trek haar aan haar hande orent. ’n Oomblik wil sy haar nog teësit; berus dan gelate, en kry weldra self lag oor wat gebeur – eintlik bly oor die klein bietjie lawwigheid ná die donker siek wees. Byna behaaglik, soos in haar eie kamer in die Kaap tussen haar spieëls en slavinne, gee sy haar aan hul hande oor. Hulle maak nie saak nie. Hulle is diensvaardig en komieklik. Hulle hang ’n paar stringe krale om haar nek en middel, en bind biesies om haar bene. Die meisietjie wat die voortou neem, lag met spierwit tande. Sy’s baie jonk, en mooi, met stywe ronde puberborsies. Vrypostig steek sy skielik ’n hand uit na Elisabeth se skaamhaar en beduie laggend. Sy begryp nie.

Onverwags, terwyl die ander trustaan en giggel, haal die meisietjie haar eie minuskule skortjie af en kom uitdagend wydsbeen voor Elisabeth staan, haar puntige heupies vooruitgestoot sodat sy kan sien: hoe die binneste skaamlippe soos die lelle van ’n kalkoen lank uithang ondertoe. Verbaas oor haar eie vrymoedigheid, in dié klein oomblik onskuldig vrou teenoor vrou, kyk Elisabeth na die meisie. Kyk: so lyk ek. Hier is my intiemste vir jou ontbloot. Dis mooi en snaaks. En jy? Die meisie steek weer ’n hand uit en raak haar, soos vaneffe, tussen die bene aan. En skielik is die oomblik verby. Blosend draai sy haar kop weg, asof dit sý is wat moet skaam wees. Iets voel sy weer van die onthutsing oor die ooibokkie se staar. Byna gejaag knoop sy die krale en biesies weer los en gee dit terug. “Bring my klere,” gebied sy. “Ek wil my rok hê.” Hulle verstaan steeds nie: praat onder mekaar en bly giggel; hul borsies dobber, blink gesmeer van vet. “My rok!” Sy beduie uitvoerig, nadruklik; ongeduldig. Hulle hou beraad. Dan gaan party uit en kom, teen al haar verwagting in, terug met die rok wat sy tevore aangehad het; verkreukel, maar klaarblyklik skoon gewas en in die son gedroog. Met ’n gretigheid wat sy self eintlik onnodig vind, gryp sy dit uit hul hande en trek dit aan. Sy gord die keurslyfie vas. Die meisies gaan kwetterend uit. Sy kam met haar vingers deur haar gekoekte hare. Maar die inspanning het haar uitgeput, en sy gaan weer lê – só dat sy deur die lae halfronde deurgat na buite kan kyk, verby die klompie bome na die flikkerbeweging van kinders en bokke in die statjie daar oorkant. Ek word beter, dink sy. Ek het gedink ek gaan dood, maar ek word gesond. As Ma flou gevoel het, was daar altyd iets byderhand om haar in te gee, of ’n asynlappie oor die slape en onder die neus, hertshoringhout om met ’n bietjie wyn te sluk. Maar hier was niks, net die walglike kalbasgoed van die verskrompelde ouvrou. En nou word sy gesond. Sy sal kan verder gaan. Net sy: die kind is dood. Die nag toe die San gekom het. Die eerste wat hulle wis, was toe die honde

begin te blaf; en die getjank toe ’n pyl een tref. Die gemaal van die beeste, die deurmekaar vloekery van die Khoin wat almal onder die wa probeer inkom. Sonkwas! Sonkwas! Sonkwas! Koetsrie! Koetsrie! Larsson het ’n skoot in die lug afgevuur. Teen daardie tyd was die beeste al in ’n paniekbevange horde op vlug, met die hoë roepe van die San oral in die nag, soos voëls. Sy weet nog nie hoe hy dit reggekry het nie, maar eensklaps is hy en die twee Khoi-voormanne – Kaptein; en Booi, dié nog met sy skouer in ’n verband gewikkel ná die leeu – te perd en met gewere die nag in. Die skote het gedonder in die verte; die diere het stil geword. En ná ’n lang ruk het hulle teruggekom. Die San het eenvoudig in die donker verdwyn; maar twaalf beeste het hulle teruggebring. Alles was nog nie verlore nie. Sy het op die bed gelê en hulle hoor kom; maar sy was te naar om op te staan. ’n Mislikheid wat die wa om haar laat draai het; die geel lantern het gewieg. Dit het haar die vorige week al ’n paar keer oorval: sy het dit toegeskryf aan iets wat sy geëet het, of slegte water. Maar dié nag, te midde van die opgewondenheid, die gemaal, die skrik en die skote, het sy skielik doodstil besef: dis ’n kind wat ek in my het; dis dié. Nou is my vrug verbrand, of in die aarde in, soos hy. Twee seuns het my ma moes afgee: vir háár was dit eintlik ’n einde. Maar ek het nie gebreek nie. Probeer maar. Beproef my. Ek sal nie oorgee nie. Ek sal dié land se harde grond nie vrugbaar maak met my liggaam nie. Laat my vrugbaarheid my eie bly. Hy is bar: laat hom bar bly. Hy sit haar en dophou. Sy is al weer besig met die verdomde joernale. Hy is oortuig daarvan dat sy dit moedswillig doen om haar meerderwaardigheid oor hom te bewys of te handhaaf. As hy hier opstaan en die goed uit haar hande pluk en hulle verskeur – wat sal sy dán oorhê? Hoe dikwels wou hy nie al nie? Om net so dikwels die dowwe wrok weer weg te sluk. Waarom? Armsalige mens: dink jy nie ek sien verby jou boeke hoe verlore jy is nie? Sy sit binne die takskerm by die goed wat van die pakos afgelaai is, hy hierbuite om ’n oog oor die osse te hou terwyl hulle wei. Hy het hulle flus al laat suip en hulle teruggebring van die riviertjie; aanstons gaan hy hulle binne-in die skerm vasmaak, want hy voel nie gerus oor die leeus nie. Die goed is al heeldag op hul spoor en daar was nie wild wat hul aandag kon aftrek nie. Hy het hulle toevallig vanoggend gewaar toe hulle oor ’n bultjie kom; en vanmiddag het hulle ’n paar

keer ver na agter geduldig gesteun. Hy wou haar nie daarvan sê nie, dit sou haar tog net onnodig ontstel. Miskien kom daar nog bokke water suip; die leeus sal eers daar gaan lê en wag. Dan is daar niks te vrees nie. Sy sit maar en skryf. Maar sy kyk kort-kort duskant toe. Is dit vir my wat jy daar opskryf? wonder hy smeulend. Sulke boeke het die Baas ook gehad: strafboeke; gasieboeke; wynboeke. Dit was die eerste wat sy gevra het toe sy die dag weer wankelrig, in haar lang blou rok, uit die siekehut kom, begelei deur die vroue: “Waar’s my goed? Waar’s die boeke?” Hy het haar gaan wys. Die brandewyn en tabak, ’n geweer en van die ammunisie het hy onder die mense uitgedeel; ook ’n paar van haar rokke; en met die kaart het die ouvrou mos vuur gemaak. Maar die boeke was gebêre; niemand het belang gestel dáárin nie. Deur die trae dae van haar herstel het sy gedurig deur die drie dik leerbande gesit en blaai en lees en blaai. Hy het haar toe al dopgehou. Was sy op soek na iets? Was sy teleurgesteld, geskok, verwonderd – of net neutraal? En wat was daarin? “My man het alles daarin opgeskryf,” het sy gesê toe hy haar prontuit vra. “Van ons reis.” “Alles?” Sy het ’n oomblik, tot sy verbasing, gebloos; en effens gestamel toe sy sê: “Alles – wat vir hom belangrik was.” “Hoekom dra jy dit saam? Die goed is swaar.” “Jy sal tog nie verstaan nie.” Naderhand het sy self ook begin skryf. Hy het haar dopgehou. Sy het altyd selfbewus gelyk daaromtrent, telkens opgekyk in sy rigting terwyl sy besig is. En dan weer lank bly sit en dink. Sy is nog baie bleek ná die siekte, haar vel byna deurskynend wit. Nadat sy haar hare uitgewas het, het sy dit begin te vleg. Dit moet makliker wees om netjies te hou. Net, dit laat haar nog jonger lyk as vantevore, ’n blote meisie. En dit hinder hom. Dit laat hom byna aggressief reageer. Hy wil nie met haar opgeskeep sit nie. Wat doen hy as sy iets oorkom? Maar, dalk erger: wat doen hy as sy nié iets oorkom nie? As sy net, bereikbaar en afhanklik in haar meisieheid, so ónafhanklik, vir goed verhewe, selfgenoegsaam met haar boeke besig bly?

Nou goed: waarom gee hy dan nie pad nie? Waarom verspil hy die kosbare dae met wag dat sy moet herstel? Hy kon lankal by die see gewees het. Al die jare was sy kom en gaan van niemand afhanklik nie; só het hy sy vryheid begin omskryf. Tog was dit hy wat uit eie keuse na die wa gekom het toe sy gestrand was in die wildernis. Hoe kon hy toe geweet het wat gaan gebeur? Maar hoe kan hy gebonde bly aan wat hy die eerste dag impulsief gedoen het? (Die eerste dag? En impulsief? Hoe lank is dit stadig in hom gebore? Hoe lank het hy gewik en geweeg en gewonder? Hoe lank sy vryheid afgeweeg teen sy eensaamheid?) Die maan het weggekwyn en weer begin – oorlede Heitsi-Eibib van my ma se stories word weer lewend – en hoewel sy meer en makliker beweeg het, het sy bleek gebly; afgetrokke, asof dit nie veel saak maak dat sy weer lewe nie. Net soms het hy koors in haar wit wange sien brand: wanneer sy met daardie joernale besig was; en die keer toe die tweelingkinders in die stat gebore is en die manne die dogtertjie – die ander was ’n seun – in ’n vel toegedraai het en weggedra het veld toe om haar daar te gaan neerlê. Sy het nie dadelik gesnap wat gebeur nie: sy dag dis ’n seremonie, ’n soort doop; eers die dag daarná het sy hom oor die saak uitgevra, en toe wou sy met alle geweld self die veld in om die baba te gaan soek. Dit was met baie moeite dat hy haar teëgehou het. Sy sou tog nie weet waar om te gaan soek nie; dit was klaar te laat; en bowendien kon die stammetjie haar te lyf gaan as sy met hul gebruike inmeng. Die vreemde was dat dít iets van lewe in haar teruggebring het: asof sy van daardie dag af vinniger, al het sy bleek gebly, aangesterk het. Want toe wou sy weg. Sy het nie kans gesien om langer by die mense te bly nie. Uiteindelik was dit tog die Khoin wat die eerste vort is. Sommer een môre, toe hulle wakker word, was daar rumoer in die stat. Die laaste hut is afgebreek, die velle en matjiesgoed opgerol en in bondels vasgebind vir dra; die pale en latwerk van die raamwerk, en die palissade van die veekraal, is op ’n hoop gegooi en verbrand; ook die hutte van die onrein vroue is aan die brand gesteek. Net Elisabeth se hut het hulle laat bly. Daarna het hulle kom groet, handewuiwend en met opgewekte ies voor haar die askoek uitgetrap; en toe is hulle vort, oud en jonk, man en vrou en kind, met rumoerige honde en bulkende beeste, blêrende vetstertskape en bokke. Ná die stof in die verte gaan lê het, was daar van die stat niks oor nie: net die oopgetrapte oopte, die hope smeulende as; en, natuurlik, Elisabeth se siekehut. Sy kon dit nie begryp nie.

Hý het sy skouers opgehaal. “Vir wat moes hulle bly? Hulle trek mos maar so – agter die weiding aan en saam met die seisoene.” “Hoe het jy dan geweet ons sou hulle juis hier kry?” “Ek ken hulle mos.” “En waarheen gaan hulle nou?” “Dit hang af van die reën, en hoe gou die koue kom. Anderkant die Sneeuberg op; dalk tot oor die Visrivier.” “En al die oumense? Hoe kom hulle oor die weg?” “Hulle trek maar saam, wat anders? Dié wat te oud word, sak uit en word in ’n ystervarkgat gestop.” “Hulle kan dit mos nie doen nie!” Hy was nie lus vir redekawel nie; hy het opsy geloop en gesien hoe sy weer haar groot boek uithaal en begin skryf. Skryf maar, het hy gedink. Skryf van die baba oopgegooi op die veld en die oumense in die ystervarkgate langs die pad. As dit jou sal laat beter voel. Skryf dit uit jou uit: laat my met rus. Dit was aardig om die nag weer verlate te slaap, soos tevore. Gedurende die dag was die oopte waar die stat was nog bevolk met herinneringe; maar die aand was daar nie vure nie, nie die huis-toe-kom blêre van skape en bokke en die lawaai van kalwers wat wil suip nie; kinders wat joel en skreeu; die skel stemme van vroue; die donker plesier van manne by die gliewortelkalbasse. Dit was weer net hulle twee; maar omdat hulle gewoond begin raak het aan die teenwoordigheid van mense, was die allenigheid skielik dringender as tevore. Khanoes het aan die hemel uitgekom; naderhand die ander sterre ook. Hulle het weerskante van die vuurtjie gesit sonder om te praat. Maar hy het haar dopgehou. Die lieflike weekheid van haar nek, onder waar die sleutelbene in die kuiltjie sluit; die maerheid van haar hande; haar oë brandend donkerblou en groter as gewoonlik in haar bleek gesig. “Die ouvrou wat my gehelp het,” het sy skielik gesê en deur die gloed na hom gekyk. “Sy was al baie oud.”

“Wat daarvan?” “Sy sal mos nooit ’n lang reis oorlewe nie. Sal hulle haar ook in ’n gat stop?” “Seker, as sy te swak word.” “Maar sy’s een van hulle eie mense!” “Dit sal vir haar beter wees as om aan te hou trek.” Ná ’n lang ruk, toe die vuurtjie rukkerig begin rook, het sy heeltemal onverwags gevra: “Wat het van my kind geword?” “Dit was nog nie ’n kind nie.” “Wat het hulle daarmee gedoen? Het hulle dit begrawe?” “Ek weet nie, dit was tog die vroue wat met jou gewerk het.” “Of het hulle dit ook in die veld oopgegooi soos die baba?” “Ek sê jou ek weet nie!” “Hulle kon maar die dogtertjie vir my gegee het. Ek kon haar teruggeneem het Kaap toe.” “Waarvoor? Soos hulle my ma wees in die bosse opgetel het? Om van haar ’n slavin te maak?” Sy het met haar groot oë stom na hom gesit en staar, en niks weer gesê nie. Ná ’n ruk eers: “Ek gaan maar slaap.” Sy het opgestaan en weggeloop na haar hut; maar voor die ingang eers lank bly staan en diep in die nag in weggekyk, haar kop effens skuins gedraai asof sy luister. Wat wou sy hoor: ’n kind wat êrens huil? Of het sy gewag dat hý moet reageer? Die leeu brulbrom weer, nie ver nie. Die skaduwees word al lank. Dis tyd dat hy die osse in die takkraaltjie inja en vasmaak. Hulle staan onrustig en snuiwe en rondkyk. Sy sit nog met die boek op haar skoot, maar sy skryf nie meer nie. Het sy nou ook die geluid gehoor?

’n Paar dae daarna het hulle weer die os gelaai en begin verder trek. “Gaan jy nog na jou see toe?” “Ek het mos gesê ek sal jou soontoe neem.” “Hoe ver is dit nog?” “Ver. Maar ons kom nader.” Sy was nog nie baie sterk nie; waarskynlik het sy net nie kans gesien om langer daar aan te bly ná die Khoin vort is nie. Hul teenwoordigheid was beskermend gewees; sy kon hulle sit en dophou sonder om te veel te sit en dink. In die nuwe stilte was hulle te bewus van mekaar. Dan maar liewer verder, al moes die skofte korter wees en die vordering traer as vantevore. Hy het gesorg vir veldkos – wortels, stamvrugte, bessies – en vir voëleiers en vleis; en voortdurend moes hy water aandra. Dit was asof sy ’n obsessie had oor was, haarself en haar klere; asof daar gif gekleef het aan die stof wat bedags onder die os se hoewe oor haar opslaan. Eenkeer, toe sy hom weer wegstuur pas ná hy met ’n drag hout teruggekom het, het hy hom vererg en die hout voor haar neergesmyt. “Loop haal jou eie water!” “Jy sal doen wat ek sê,” het sy met stil aandrif beveel. Hy het ’n stuk hout uit sy pad geskop. “In die Kaap sou ek moes doen wat jy sê. Hier besluit ek self.” “In die Kaap sou ek gesórg het dat jy luister!” “Nee. Die Kaap sou self daarvoor gesorg het, nie jy nie. Want dan sou jy hier ook kon ‘gesorg’ het. Wie is jy? Wat is jy?” Hy was weer verwoed, soos die dag met die kaart. “ ’n Vrou met klere wat begin verflenter, dis al.” Sy het swyend na hom bly kyk; toe omgedraai en geloop na waar hulle afgepak het. ’n Rukkie het hy haar met gevoude arms bly staan en aankyk: hoe sy op die hoop goed gaan sit, doodstil, haar profiel na hom, sonder om te roer, en wegkyk oor die veld. Juis dit het hom onverwags ontroer: haar trots, en die patos van haar waardigheid.

Toe hy terugkom met die emmer water, was sy met naald en gare besig om ’n rok heel te maak. Sy het opgekyk toe hy die emmer neersit. Hy het nie na haar gekyk nie. Sy het ook nie dankie gesê nie. Maar terwyl hy besig was om die osse vir die nag vas te maak, het hy gewaar hoe sy, ná sy teruggekom het van haar was agter die bome, stilswyend vuur maak en, vir die eerste keer, self vir hulle kos vir die aandete berei. Hy jaag die halsstarrige osse by die klein skerm se opening in, maak hulle met kort rieme aan ’n boom vas en sleep dan takke voor die hek. Waarom het die bliksemse leeus nie vir hulle ’n bok gaan vang nie? Sy sit nog altyd met die boek op haar skoot. “Hoekom maak jy die osse vanaand so vas?” vra sy toe hy kom hurk om nuwe stompe op die vuur te pak. “Sommer.” Hy kyk na haar spierwit gesig. “Daar’s niks om voor bang te wees nie.” “Ek kan sien daar’s fout. Hoekom mag ek nie weet nie?” “Ek sê jou daar’s niks.” Hy sien haar mondhoeke vastrek; die koppige ken, die sterk lyn van die kaak. Ten spyte van haar jeug is sy gedug en trots, nou weer opgerig in haarself oor sy afjak. Maar skielik voel hy, onredelik, meelye ook: ís dit trots? Wat kos dit haar om só saam met hom aan te hou en niks van haar swakheid te laat sien nie? Hy sou sy hand kon uitsteek en op haar skouer sit. Toe maar, moenie bang wees nie; niks sal gebeur nie. Dis nie omdat ek jou minag dat ek jou nie van die leeu wou sê nie, maar omdat dit jou heeltemal onnodig sal ontstel. Jy kan maar slaap; ek sal waghou. En môre gaan ons verder, see toe: daar kan jy uitrus. Maar hy durf haar nie aanraak nie. En toe hy praat, klink sy stem vir homself beskuldigend: “Wat skryf jy al weer?” “Niks besonders nie.” Sy is volstrek geslote.

Dít dwing hom: “Daar is leeus vlak teen die kamp. En jy sit maar en skryf.” “Hoekom het jy my nie vroeër gesê nie?” “Sou jy hulle ook opgeskryf het?” Sy wil die boek afwerend toemaak; maar met ’n impulsiewe kwaai gebaar gryp hy die dik leeromslag vas. “Wát staan hierin?” vra hy woedend. “Wat het jy geskryf?” Onbegryplike lettermiere loop roerloos voor sy oë in stoete oor die gelinieerde wit papier. Hulle bly ’n rukkie doodstil toutrek oor die boek, tot hy haar byna skuldig laat begaan. Sy slaan dit toe en hou dit op haar knieë vas, met haar arms daaroor gevou, beskermend, asof dit ’n kind is wat kan seerkry. “Ek moet tog opskryf wat gebeur. Vir wanneer ek terugkom in die Kaap.” “Sal jy dan vergeet wat gebeur as jy nie skrywe nie?” Hy wil haar dwing om meer te gee as net antwoorde: om iets van haarself oop te maak soos wat die boek oop was: maar sy bly geslote sit. “Mens vergeet, ja.” “Wat jy vergeet, kán jy maar vergeet.” “Jy sou baie graag wou kon gelees het wat ek skryf, nè?” vra sy onverwags uittartend. “Dit moet vir jou vreeslik wees om niks te verstaan van wat ek doen nie.” Eensklaps is dit sý wat aanval, nie meer hy nie. “Ek kan hier sit en enigiets skryf wat ek wil. Ek kan skryf oor jóú as ek wil. En jy sal niks van dit alles verstaan nie!” “Wat verstaan jý?” baklei hy blindelings terug. “Jy’t maar met jou man saamgekom – om wat te kom soek? Jy’t niks gekry nie!” “Wat het jý gekry van al jou jare se rondloop?” vra sy vinnig. “Dis my saak.” “Wáárom is jy weg van die Kaap af?”

“Jy vra dit elke keer.” “Omdat ek wil weet.” “As ek jou moes sê …” “Waarom vertrou jy my nie?” vra sy skielik, ontwapenend. “Jy praat asof jy my wil bekeer,” beskuldig hy bars. “Jy praat nou soos my wit nooi met die Boek. Gaan jy nog vir my probeer bid ook?” “Ek is al lank by bid verby.” Sy kyk hom in die oë, gedwing deur haar eie, ou koppigheid. “Ek kon dit nie uithou by my baas nie,” sê hy kortaf uitdagend. “Daarom is ek weg. Dis al.” “Waarom kon jy dit nie uithou nie?” “Oor hy my baas was.” Teen wil en dank – is dit oor die donker wat begin en wat vertroue afdwing? Is dit oor die leeu wat weer daar naby steun en die osse wat rondtrap en beur aan hul rieme? – laat vaar hy momenteel weer sy verweer. Hy kyk na haar en sê: “Eendag, die dag toe hy my mantoor gemaak het oor sy ander slawe, het hy vir my gesê: ‘Jy’s getéél vir hierdie land, onthou dit. Masbieker vir krag, Oosterling vir verstand, Hottentot vir uithou. Dat jy kan weet jy hoort hier’.” “Wat is verkeerd daarmee? Is ek nie óók ‘geteel’ vir die land nie?” vra sy, noudat die donker ontboeseming moontlik maak: “Hollander, en Hugenote, en drie geslagte aan die Kaap?” “Nie een van ons is vir die land geteel nie!” sê hy met gesmoorde drif. “Jy’s geteel om baas te wees en ek om slaaf te wees. Dis al.” “En dáárom het jy padgegee van die Kaap af?” Hy maak ’n gebaar en gooi nog hout op die vuur; probeer uitmaak waar die leeus nou kan wees. “En is jy nou gelukkig?” dring sy aan. “Noudat jy vry is?”

Hy lag so skel dat die osse weer hul koppe opruk en snuif van skrik. “Dink jy dis wat ek wou gehad het? Om hier deur die leegte rond te trek?” “Oor vyftig jaar, oor honderd jaar sal die land wel beskaaf wees,” sê sy. “Beskaaf?” vra hy byna dreigend. “Wie’t dáárvan gepraat?” “Ek verstaan jou nie,” sê sy verward. Skielik: haar borste – die eerste aand. Hy moet stry teen die beeld en die vlaag driftige drif. “Hoe sál jy my verstaan?” vra hy. “Jy’s dan ’n wit vrou. En ek is mos maar ’n slaaf. Ek is twee hande en ’n rug en twee bene: ek is soos ’n os of ’n pakperd vir jou. Jy’s die kop, jy’s die een wat mag dink. Die enigste. Ek is die lyf. Ek moet my plek ken. Vir mý is dit astrant om te dink. En ek hét my plek geken, vyf-entwintig jaar lank; maar toe nie meer nie. Vyf jaar lank loop ek nou al deur hierdie godverlate wildernis, en al wat ek doen, is om te dink. Ek het dit nie uitgeskryf in boeke nie: dis alles hier in my! Maar wat kan ek daarmee aanvang?” “Jy’s gek!” fluister sy geskok; maar byna met deernis. “Láát ek dan gek wees. En aanhou dink.” Hy kan ’n oomblik nie verder praat nie. Dan, meer ingehoue: “Jy probeer jouself beskerm. Jy wil my graag verag. Jy wil my op my plek hou en dink ek kán nie dink nie! Maar dit help jou niks.” Al wat sy in die stilte kan sê, terwyl sy haar kop stadig skud, is sy naam: “Adam.” Hy staan vinnig op en gaan nuwe takke breek, byna wellustig bewus van die krag wat hy inspan: asof hy weer liggaam wíl wees, net liggaam, brute krag, niks meer nie – die res ís waansin. Waarom laat jy my vannag so praat? Hoe durf jy dit aan my doen? Laat my los: laat my in vrede – ek is vry! ek wil vry wees. Wanhopig kyk hy op. Sy sit nog by die vuur. Sy kyk na hom. Kyk weg! Sien jy nie ek is nakend nie? As dit lig was, of as dit net ’n ander nag was, sou hy nou by die takskerm kon uitloop – selfs net vir ’n paar uur – om weer die ruimte in hom in te trek; om

weer sekerheid te kry uit die wêreld waarin hy beweeg. Maar vannag is alles afgeslote deur die donker waarin die leeus om die kampie hou; vannag is daar net oneindigheid rondom. Dáár loop die Melkweg; daar sit die Kruis; en daar is die ses ligte van Khoeseti. Al wat bekend is, is hierdie klein flikkerende ruimtetjie binne die dun doringkraal. Uit kan ons nie, nie tussen die diere in die ewigheid in nie; al wat ons kan, is om hier te bly maal: die oor-en-oor paadjie, in en in, binnetoe. Hy is juis weer by die osse om die rieme te toets en die knope stywer te trek ná ’n nuwe gromgeluid buite, toe die lae dreigemente eensklaps uitbreek in ’n gebrul. Dis of die grond onder sy voete bewe. Die osse begin benoud te bulk; hulle steier en wurg aan hul rieme. Hy hoor haar roep: “Adam!” Dan brul dit weer. Hy kan nie eens uitmaak waar nie: dit kom van rondom, asof die nag self gewelddadig van alle kante indreun op hul kraaltjie. Hy hardloop tussen die osse deur om die geweer by haar te gaan haal. Nog voor hy haar bereik, hoor hy die takke breek en skeur. Toe hy buk om die geweer aan te vat wat sy met verstommende kalmte, bleek en beheers, na hom uithou, sien hy die kraagmannetjie dwarsdeur die heining gebars kom. Blindelings trek hy die skoot af. “Laai weer!” Dan trap ’n groot liggaam hom winduit teen die grond. Die leeu! dink hy oombliklik. Maar dis een van die osse wat skoon van hul taai rieme losgebreek het. ’n Halfminuut maal hulle binne die klein takkring rond, die leeu gesleep-dra aan een se skof. Dan breek hulle deur die takke en donder die nag in, met leeu en al. Adam gryp weer die geweer by haar en hardloop agterna. Eers by die rand van die ligkring, waar die doringtakke verstrooi en platgetrap lê, kom hy agter dat sy saamgekom het en hom aan die arm beethet. “Moenie mal wees nie!” skree sy. “Bly hier!” Hy skud haar verwoed van hom af en hardloop verder; maar binne tien tree besef hy dat dit sinloos is. Na waar hy ’n ent links van hom takke in die donker hoor knars, trek hy opnuut ’n skoot af. Dan draai hy om en kom terug. ’n Bees bulk benoud in die nag. Daarna is dit doodstil.

Sy kyk na hom, maar hulle praat nie. Swyend, saam, begin hulle werskaf om die heining weer effens dig te maak. Dan gaan hulle uitasem terug vuur toe en gooi nog hout op. Die vlamme sak, en skiet weer alkante op boontoe; ’n sproei van vonke spat oor hulle. Hul gesigte gloei met grillige skaduwees in die fel lig. Ten spyte van die vuur begin sy klappertand. “Wat makeer?” vra hy. “Niks.” Sy begin huil. Maar dit duur nie lank nie. Dan byt sy dit op haar tande weg en vee kwaai die trane uit haar gesig. “Ek is jammer. Dit was net so skielik gewees.” “Jy was niks bang nie,” sê hy lomp. “Dit was te vinnig om bang te wees. Ek besef nou eers …” “Jy moet gaan slaap. Ek sal tee maak as jy wil hê.” “Hoe sal ek ooit kan slaap?” “Probeer. Jy’s moeg.” “En as hulle terugkom?” “Hulle sal nie. Hulle het gekry wat hulle wou gehad het.” “Ag Here.” Sy bly ’n rukkie stil. “Dink jy hulle het altwee?” “Seker.” “Maar wat gaan ons doen? Hoe gaan ons verder?” “Slaap maar eers. Ons sal môre sien.” Sy het nie gou geslaap nie; en toe sy wel wegraak, het sy telkens in haar slaap geprewel en klein kermgeluidjies gemaak. Hy het by die vuur bly sit en na haar gekyk, en af en toe weer hout opgegooi; en geluister na die nag, maar alles het rustig gebly – hoewel hy wis dat daar êrens gevreet word. Eers toe die môrester uitkom, het hy self ook sy velkombers oor hom getrek en gaan slaap.

Lank voor haar, in die vroegste son, was hy al weer wakker. Hy het die dowwe kole met nuwe houtjies aangewakker, die ketel opgesit, die geweer geneem, en geloop. Onder by die watertjie het hy sy klere uitgetrek – die kantjieshemp wat al so smerig en vertoiing raak, en die blou broek – en ingeduik, die water was yskoud, lewewekkend. Toe het hy weer die klere oor sy nat lyf aangetrek en tussen die bome ingeloop – rooihout, wit-els, wildekersies – in die rigting waarheen die osse uitgebreek het. Behoedsaam, want die leeus sou nog, hoe dikgevreet ook al, in die omtrek wees. Seker ’n myl van die kampplek af het hy die eerste aasvoëls gewaar en in ’n boom geklim om beter te sien. Op ’n lappie gras tussen die yl bome het hy die oskarkas sien lê, twee pote verspot styf in die lug. Twee wyfies het nog luierig, met tevrede keelgromme, gelê en vreet; die kraagmannetjie was ’n ent verder tussen die stamme in die gras en het net af en toe sy maanhaar geroer om vlieë weg te jaag. Van die ander os was daar geen teken nie. Met ’n bietjie meer hoop begin hy die wêreld deurkruis op soek na spore: mis, gebreekte takke, vertrapte graspolle, hoefmerke. Selfs toe hy dit uiteindelik raakloop, raak hy nie opgewonde nie. Die os kon baie ver weggehol het; te ver om hom ooit weer aan te keer. Maar geduldig bly hy op die spoor, met af en toe ’n tevrede kug as hy op nuwe tekens afkom. Onderweg eet hy wat die veld in dié oorvloedige seisoen kan oplewer: bessies of dik blare, wortels, knolle, vruggies. Wanneer hy af en toe ’n rukkie gaan staan, dink hy byna vervaard, skaam, aan gisteraand se gesprek. Nou, in die oop nugter son, is dit vir hom skokkend om sy woorde te onthou; en hare. Wat het hom ooit besiel om soveel te praat? Dit was verkeerd, dit was gevaarlik. Dit mag nie weer gebeur nie. Heeltemal onverwags kom hy op die os af, aan die wei in ’n oopte tussen heuwels, in ’n ruigtetjie kiepersol, met ’n stuk van die riem nog wurgerig om sy nek. Hy ruk dadelik sy kop op toe hy Adam gewaar. “Toe maar, toe maar,” sê hy, laag en paaiend. “Ek kom jou haal.” Die os snork en swaai om, en begin wegdraf. Steek dan weer vas en kyk huiwerig oor sy hoë skof terug. Langs sy lieste is droë bloed gekoek. “Kom!” roep Adam suutjies. “Dis maar net ek. Kom. Kom.” Die os bulk klaend. Adam kom tot by hom en klap hom liggies teen die blad. Die os snuif en ril sy los rooi vel. Gelukkig makeer hy niks ergs nie: die hale teen sy

lieste, waar die leeu of dorings hom bygekom het, is net veldiep. “Kom,” gebied hy weer en vat die kort riem vas. Vroegmiddag kom hulle terug by die kamp. Elisabeth sit vinnig haar joernale neer en kom nader; bly wag tot hy met die os by die heining kom. “Hulle het toe net een gevang,” sê hy. “Dié een het weggehol.” “Was hy baie ver?” “Gelukkig nie.” “Het hy niks oorgekom nie?” “Net die paar skrape.” “Jy’s seker moeg,” sê sy sku. “Ek het vir jou kos gemaak.” “Dankie.” Hy kyk na haar; daar is effens kleur in haar wange vandag. Hy kyk weer weg. “Ons moet gou maak,” sê hy bruusk. “Ons moet vandag nog verder.” “Is dit nodig?” “Dis beter om weg te kom solank die leeus nog die ander karkas het om aan te vreet.” “Dit sal stadiger gaan van nou af,” sê sy ingetoë. “Dit hoef nie. Jy kan op dié een ry. Ons kan van die onnodige goed afpak en hier laat staan.” “Daar is niks onnodigs by nie!” protesteer sy. “Ons het klaar alles uitgesoek.” “Wat wil jy dan doen?” vra hy stuurs. “Pak die goed op die os. Ek kan loop.” “Jy’s nog swak.” “Ek is sterk genoeg.”

Hy kyk vorsend en vyandig na haar; maar ook met ’n onbedwingbare bietjie bewondering. “Dis mos nie meer so báie ver nie?” vra sy stil. “Nie as ons reguit see toe trek nie. Maar mý see is nog heelwat verder.” “Ons kan mos maar al teen die kus af trek.” “Dis te moeilik met al die riviermondings en ruigtes en rotse.” “Dit maak mos nie saak hoe lank dit duur nie. Solank ons net by die see is.” “Nee. Ons gaan na my plek toe.” “Maar …” “Dis wat ek besluit,” sê hy met kalm finaliteit. Dit is die eintlike rede, dink hy. Nie die riviermondings en ruigtes en rotsplate wat hulle kan vertraag nie. Maar dit: dat hy in beheer moet bly. Dat sy afhanklik moet bly van wat hý besluit. Dat sy haar plek moet ken. Sy besef dit ook. Sy kan dit in sy oë lees. Maar in plaas van heftig te protesteer soos hy verwag het, sê sy niks. Dis nie inskiklikheid of weekheid nie – hy sien dit aan die uitdagende houding van haar kop, haar skouers – maar die veel gedugter, raaiselagtiger verset van stilswye. Ek het gewen, dink hy. My besluit gee die deurslag. Ons sal mý roete volg, na mý see. Maar dis net voorlopig: dis nou net uitstel. Want iets hét verander na gisteraand. Iets gaan gebeur.

Die episode by die rivier. Sy sit op ’n groot klip teen die kant; die nuwe skoenvelle wat hy vir haar gesny het – haar Kaapse skoene is gedaan – het sy losgemaak en eenkant gebêre om haar voete in die water af te spoel en te baai terwyl hy die os, klaar afgepak, laat suip. Die afgelope dae het hulle telkens lopies oorgesteek, soms met ’n halfdag se gesukkel om deurkomplek deur die bos- en biesiesruigtes te kry, of begaanbare driffies te soek. Dié stroom is breër

as die voriges, met rotsplate wat groot kuile opdam; en klein wit skuimvalletjies tussen kuil en kuil. Die rimpelinge van die os se suip plooi deur die helder weerkaatsings van die bome oorkant; daarsonder sou dit onmoontlik wees om tussen die dinge en hul waterbeelde te onderskei. Laer af dryf ’n plaat wildeeende; daar is ibisse tussen die dryfhout aan die oorkantse wal, en ’n hele swerm ooievaars wat stywebeen wei in die gras. Die voëls het skaars opgekyk toe die mense hul verskyning maak. “Dis so vreemd om te dink,” sê sy impulsief, “dat ek seker die eerste mens is wat ooit hier aankom.” Met ’n laggie: “Ek maak geskiedenis!” “Ek is ook hier,” sê hy met kwalik beteuelde drif. “En hier’s al baie Khoin verby.” “Ek het bedoel …” “Ek weet wat jy bedoel!” Hy begin met kwaai hale die os se rug met hande vol droë gras afvrywe. Die rustigheid is weer versteur. Sy druk haar kop moedeloos en opstandig teen haar vuiste op haar knieë vas. Waarom moet dit slag op slag gebeur dat sy iets sê wat hom opjaag, telkens die één ding wat sy nie behoort te sê nie? Of is dit hy wat aanstoot sóék, kruidjie-roer-my-nie? Dit maak haar moeg. Dis op die duur meer uitputtend as die lang stap deur die dae. “Jy dink jy dra die geskiedenis met jou saam!” sê hy nydig. “Dit ís tog van die Kaap af dat ons die land beskaaf,” antwoord sy vinnig. “En beskawing is geskiedenis? Die Kaap met sy kerke en skole en galge, dís jou geskiedenis. Waarmee skawe jy aan ’n land, kan jy my sê? En hoe weet jy jy skaaf hom nie eendag te véél af nie?” “Ek het glad nie daarvan gepraat nie.” “Nie? Waarom anders sou jy dink jy’s die eerste mens wat hier kom? Of dat jý geskiedenis maak? Vir jou beteken dit: alles wat gebeur om die Kaap groter en belangriker en ryker te maak. Dis mos beskawing. Dink jy nie die geskiedenis gebeur stil-stil nie? – met elke siek ou Khoi wat in ’n gat begrawe word, met elke mens sonder naam wat hier verbykom.”

Elisabeth staan vinnig op. “Ek weet nie wat dit met jou is nie,” sê sy. “Iets in jou het seergekry en skeefgetrek. Maak nie saak wat ek sê nie, jy soek daar ’n rede in om vir my tande te wys.” “Omdat alles wat jy sê, so Kaaps is. Omdat jy in niks kan loskom van jou wit Kaapse manier van dink nie. En omdat ek nou gatvol is daarvoor.” “Waarom gaan jy nie jou gang nie?” vra sy. “Jý het gesê jy sal my see toe neem: ek het jou nooit gevra nie.” “Wat sal van jou word as ek jou laat staan?” “Ek sal regkom. Of ek sal doodgaan. Jy hoef jou nie daaroor te bekommer nie, dit het niks met jou te doen nie. Ek hou jou nie by my nie. As ek vir jou ’n oorlas is, loop dan! Maar as jy by my bly, respekteer my.” “Ja, Nooi,” sê hy tartend. Sy wil reageer, maar bedwing haar, en loop voor hom uit na waar hulle die os se vrag afgepak het om kamp op te slaan. Kan jy nie sien nie? wil sy vra. Ek wil nie baklei of redeneer nie. Ek wil net met iemand praat, ek wil net nie so alleen wees nie. Waarom moet jy jou lewe op mý kom wreek? Ek het dit nie gevra nie. Ek wil nie verantwoordelik wees daarvoor nie. Hy kom met die os agterna. Waarom laat jy my elke keer uitbars? Is dit jou manier om my te verneder? Al hierdie jare was ek selfgenoegsaam gewees: ek het geglo ek was. Nou moet ek elke dag van voor af ontdek dat ek nog nooit losgeraak het van die Kaap nie; dat ek in alles nog beheers word deur my opstand en my haat. Ek het gedag dis uit my uit. Dis vernederend om te ontdek dat dit net skyn was. Maar hoe kan jy weet? Jy dink ek het vrywillig gekies om pad te gee. Jy weet nie. En dit maak die hele verskil. Hulle voer hul woordelose gesprek terwyl hy die os op ’n weiplek vasmaak en sy haar goed regpak vir die nag. Daarna, terwyl hy hout gaan haal, baai sy; en as hy terugkom, is sy – natuurlik – met haar joernale besig. Hy staan haar ’n rukkie en aankyk. Sy moet weet hy is daar, maar sy lig nie haar kop nie. Hy pak die nag se skerm tussen die kareebome.

“Ek gaan af rivier toe,” sê hy saaklik. Sy kyk hom agterna; probeer weer skryf, maar daar is niks om te sê wat sy nie al gesê het nie. Ergerlik maak sy die boek toe en bêre dit by die ander, begin herstelwerkies doen aan haar klere, loop ’n rukkie doelloos heen en weer; begin vuur maak en sit afgetrokke met ’n stok tussen die houte en karring. Sy wil nie meer dink nie, sy is sat van dink. Waarom bly hy so lank weg? Het hy haar op haar woord geneem en geloop? Láát hom dan loop, sy sal klaarkom. Mens volg net die rivier se loop: vroeër of later moet jy by die see kom. Voorlopig is dit al wat belangrik is. Maar naderhand gooi sy die steekstok neer en staan op. Sy is al by die kraalhek toe sy dink: Wat sal hy hom verbeel dat ek hom gaan soek? Sy draai weer om en peuter met die pakgoed. Maar ná ’n rukkie laat sy dit vaar en loop vasberade uit die kamp, af water toe. Laat hom dan maar dink wat hy wil. Dit word laat. Dis tyd dat hy terugkom. Toe sy tussen die bosse uitkom, sien sy op die rots waar sy vroeër gesit het, sy klere lê – die vertoiingde valletjieshemp en die donkerblou kniebroek; sy narredrag. Dis al wat hy is: ’n hanswors. Haar eerste impuls is om weg te draai. Maar sy oorkom dit. Met iets grimmigs loop sy nader en spring op die rots. Ver teen die oorkant van die lang stil poel sien sy hom swem. “Adam!” Hy gaan staan en skud die druppels uit sy oë; die water reik tot onder sy arms. “Wat makeer?” “Jy’t so lank weggebly.” Sy bly stil en weet nie wat om te sê nie. “Ek kom.” Met lang hale kom hy tydsaam deur die poel aangeswem; die water gly skitterend van sy skouers af. Die ooievaars en ibisse wei nog oorkant. In die laat son roep voëls tussen die bome; hartstogtelike tortels. Waar die water vlakker word, gaan hy staan en begin uitwaad tot dit by sy middel reik. Daar steek hy ’n oomblik vas: nie asof hy weifel nie, maar asof hy

háár takseer. Sy wil omdraai om te gaan. Maar skielik kan sy nie; wil sy nie. Verbete bly sy staan, en kyk hom in die oë, haar kop gelig, haar meerderwaardigheid verseker. Hy trek sy oë nouer. Met ’n uitdagende glimlaggie om sy mond kom hy nader gewaad. Sy sien die water afgly oor sy heupe. Hy’s maer, maar sy lyf is glad en lenig, biltongrig gespierd, jonk soos ’n seun s’n. Nou moet sy gaan. Maar sy bly. Die klein donker vag van sy onderbuik verskyn. Sy haal sterker asem en bly na hom kyk. Vandag sal ek jou sien soos jy is: jy wat mý altyd verneder en beledig. Ek wil jou sien in al jou skamelheid, ontblote maer liggaam voor my oë: toe, kyk of jy dit waag. Hy kom uit. Die water spoel om sy knieë, om sy gespierde kuite. Op vol balle, saamgetrokke van die waterkoelte, dobber sy geslag, koddig, weerloos: vanselfsprekend. Hy klim uit op die plat rotsplaat waarop sy staan; nog steeds wend hy geen poging aan om met ’n bakhand of ’n sku beweging van sy lyf enigiets van haar te verskuil nie. Hy buk by haar om sy klere op te tel, en loop verby. Vir die eerste keer sien sy, van agter, oor die spiere van sy rug, oor sy boude en bobene, die vlegwerk van swartpers littekens en aaklig opgehewe hale. Sy is bewus daarvan dat sy deur halfoop lippe effens hyg. “Barbaar!” snou sy deur haar tande. Hy draai effens na haar toe om. Wil hy antwoord? Sy ontwyk sy oë, is skielik skaam vir sy geslag, kyk af na sy voete. Sonder om ’n woord te sê, loop hy weer aan, die klere nog oor sy arm; tussen die bome deur kamp toe. “Jy moet oppas vir ’n slaaf, my kind,” sê haar pa. “Jy kan nooit te gerus wees nie. Jy kan hom so goed behandel as jy wil, jy kan hom met die Bybel grootmaak, jy kan dink hy is beskaaf. Hy lyk vir jou hondmak. Maar op ’n dag wys hy skielik sy tande: dan kom jy agter hy’s tog maar ’n wilde dier.” Sy gaan bewerig sit. Begin klein klippies in die water gooi. Wat makeer haar dan nou? Sy’t tog tevore slawe kaal gesien, haar ewe min aan hulle gesteur as aan honde op straat, of die diere in die Tuin se dieretuin. En hy ís slaaf: nog nooit was hy só wis en seker slaaf as vandag nie, met dié afskuwelike netwerk van littekens op sy rug. Hy is vir goed gebrandmerk en benede haar. Waarom dan dié weekheid wat haar bene laat swig het? Waarom dié benoude bestek van sy lyf opneem: buik en smal heupe, bene, penis? Waarom dit hoegenaamd opmerk? Dit

is – sy het hom dit gesê – barbaars. Sy hoef hom nooit weer te vrees nie. Maar dit begin al donker word voor sy dit waag om op te staan en terug te gaan. Sy is bang vir die kamp vannag, vir die vuur, vir sy onbevreesde arrogante oë. Die eerste wat sy sien toe sy by die takskerm kom, is sy klere: die hemp en broek oopgeskeur en argeloos oor die doringtakke gegooi. Eers wil sy omdraai. Maar waarheen? Waarom? Met snaakse kalmte dink sy: dit ís mos die wildernis; hy ís ’n barbaar. Sy het deur die weke vandat hy by die wa opgedaag het, begin dink dat hy dalk anders is; juis dit het haar ontsenu. Nou is dit uitgespeel, die rolle is duidelik; daarom hanteerbaar. As hy dan wil gewelddadig raak, moet sy bereid wees om dit te verduur, dis al. Of vlug, en omkom in die veld, êrens, vroeër of later. Al wat haar benieu, is waarom hy dit dan nie lankal gedoen het nie. Dit sou vir homself, én op die duur vir haar, makliker gewees het. Die liggaamlike vernieling, as dit dan moet gebeur, is minder as soveel weke se wroeging en wonder en onsekerte. Beheers kom sy deur die opening en maak die takke agter haar toe. Sy kom by hom verby – ja, hy sit kaal daar by die vuur; sy kyk net vlugtig na hom en loop aan – en gaan sit by haar goed. Berekend en baie kalm haal sy haar joernale uit, slaan die onvoltooide volume oop en begin weer skryf; al weet sy nie wat sy skrywe nie. Maar ná ’n ruk begin die stilte haar grief. Dit skuur in haar onderbewussyn soos ’n sandkorreltjie in die oog. Sy kyk op: hy sit na haar en kyk. Sy trek haar asem in en skryf verder, sommer deurmekaar woorde, haar naam in lang kolomme; sy probeer die géwellyn van ’n Amsterdamse grag uit haar geheue nateken; sy skryf die name van bome en diere neer. Totdat haar eie oorsturigheid haar erger. Sy kyk weer op. “As die kos klaar is, kan jy dit maar hiernatoe bring,” gebied sy saaklik. “Dis lankal klaar.” “Nou bring dan.” Sy hou opsetlik die joernaal op haar knieë oop. Sien hom ’n rukkie talm en bly na hom kyk. As hy nie nou gehoorsaam nie, is dit gevaarlik. Maar tot haar verligting staan hy uiteindelik op en bring haar bord. Hy het die dik vlesige melkbolwortel gisteraand al na hulle vorige kamp gebring en in skywe gesny en

oornag in water laat week; nou het hy dit in die ysterpan gebraai. Dit ruik soos vleis. Met die bord in sy hand kom hy nader, sy oë onbeskroomd in hare. Sy weet hy wil hê dat sy iets moet sê. Hy verwag dit; hy eis dit van haar; hy wil dit êrens heen stuur. Maar sy verseg. So laat sy haar nie dwing nie. Sy het nog stand. Daarom neem sy eenvoudig die bord en ignoreer hom origens. Maar terwyl sy eet, kom sy agter dat hy haar van anderkant af bly dophou. En sy besluit: om niks te sê nie, is net ontwyking en uitstel. Sy sal hom wys dat sy haar nie laat intimideer nie. Sy is nie bang om reëlreg te bots as dit moet nie. “Kom haal die bord!” gebied sy toe sy klaar is. Adam kom orent en gehoorsaam op sy stadige, smalende manier. Uitdagend staan hy voor haar. “Ek sou verkies dat jy jou weer aantrek,” sê sy kalm. Hy is oombliklik gereed: dis baie duidelik dat hy die hele tyd daarop gewag het. “Nee,” sê hy pront. “Ek is mos ’n barbaar. Barbare dra nie klere nie.” “Nou reageer jy kinderagtig.” “Barbare ís kinderagtig.” Elisabeth staan op, om die openlike uitdaging van sy geswolle geslag te ontwyk. “Ek is nie geamuseer deur jou speletjie nie, Adam,” sê sy snedig. “Verkrag my as jy werklik voel jy moet. As jy dink dat jy my so in jou mag sal kry. Maar as jy dit wil doen, doen dit dan openlik. Moenie hier rondsluip en wag dat dit nag word nie.” “Wat laat jou dink dat ek jóú wil hê?” vra hy bitsig, soos ’n slang wat pik. “As ek jou wou gehad het, sou ek jou lankal gevat het.” “Ek dink nie so nie,” sê sy. Haar stem wil beef, maar sy beheer dit. “Ek dink jy’s bang vir my.”

Met ’n kort ruk van sy arm smyt hy die bord tussen hulle neer. Dit breek op ’n klip. Sy wag. Hy bly staan. “Dis jý wat bang is!” sê hy. “Ja,” sê sy ingehoue. “Ek is. Maar ek weet waarvoor ek bang is. En ek dink nie jý weet nie. Dis erger. Dis waarom jy my nie kan verdra nie. Dis waarom jy jou die hele tyd op my probeer wreek.” Wat ons eintlik vrees, dink sy, is hierdie ruimte wat ons indwing tot mekaar. Dit is weer soos die nag van die leeus. Hulle staan weer en weeg teenoor mekaar; die nietigste gebaar is van belang, ’n enkele woord kan die toekoms beslis. Met haat, met verlange, verslae, benoud staar hulle na mekaar. Ek is bang, jy is bang; die nag is groot. Dis al. As ek ’n gebaar maak en my hand uitsteek, sal jy dit verstaan? Hy is die eerste wat omdraai. Teësinnig; byna deemoedig; byna hartseer, dink sy. Miskien het sy “gewen”. Dis nie ’n oorwinning wat ter sake is of enigiets beslis nie. Dit kompliseer net alles. En byna desperaat vra sy wat sy nie wíl vra nie, omdat sy haar nie daartoe wou laat uitlok het nie: “Wat het jou rug oorgekom? Waarom het dit gebeur?” “Jou mense het die kats op hom gesit.” Hy bly met sy verminkte rug na haar staan, selfs toe hy driftiger byvoeg: “Maar dis niks. Dit gebeur elke dag.” “Dis dáároor dat jy weg is uit die Kaap.” “Wat daarvan?” “Dit maak al die verskil in die wêreld. Jy’t gesê jy het self besluit om te gaan.” “Ek het niks gesê nie: dit was jy self.” “Jy het my toegelaat om so te dink. Jy wou graag gehad het ek moet so dink. Jy wou nie hê ek moes weet jy het gevlug oor jy gekats is nie.” “Nou weet jy. Is jy tevrede? Het jy my nou op die grond?” “Ek wil jou nie op die grond hê nie.”

Hy swaai terug na haar: “Waarom hou jy dan aan met vra?” “Waarom het dit gebeur, Adam?” vra sy. “Ek het my hand teen my baas gelig.” “Mens doen nie so iets sonder rede nie.” “My redes is my eie.” “Is jy dáároor ook bang?” vra sy skielik kwetsend. “Jy’t jou uitgetrek voor my. Wat bly daar nog oor waarvoor jy jou kan skaam?” “Skaam?” Hy is woedend. “As daar een is wat moet skaam wees, dan is dit jý wat nie ophou vra nie. Dis óók ’n manier van kats. Maar julle vroumense is goed daarmee. Julle dra graag die soutvaatjie aan vir die wonde ná die mans al lank opgehou het.” “As dit is wat jy dink, hoef jy my nie te antwoord nie.” Wéér die muur, dink sy. Altyd. En sy draai weg. “Ek sal jou vertel as jy wil weet,” sê hy stil agter haar. “As dit jou trots sal laat voel dat jy dít ook uit my gekry het.” Sy kyk om, met ’n afwerende gebaar; maar nou laat hy hom nie beteuel nie. “Jy wou mos hoor,” sê hy. “Nou goed, ek sal jou sê. Nooi! Ek het my hand teen my baas gelig oor ’n mens gedryf word tot êrens waar jy nee moet sê. Ek was sy mantoor gewees, ek moes toesig hou oor alles. Ek moes tot die slawe vir hom straf as hy dit vra. Sy hart het hom gepla; hy kon iets oorkom van ’n groot drag slae. Hy’t altyd net gestaan en kyk. Ek wou nie. Nie my eie mense nie. Maar ek was mos slaaf, ek had nie stem teen hom nie. En toe my ma. My ouma het in die Kaap verkluim oor ek nie betyds vir haar kon hout bring nie. My ma wou begrafnis toe gaan, maar die baas wou haar in die wingerd hê om te help skoffel. Toe’t sy weggeloop om die ouvrou te help bêre; en toe sy terugkom, het sy ewe ongeërg teruggegaan wingerd toe en sing-sing begin te werk.” Hy kyk by haar verby.

“En toe?” vra sy, toe hy nie voortgaan nie. “Hy het haar laat haal en haar werf toe gebring. En toe’t hy vir my die sambok gegee en gesê ek moet slaan.” “Dis nie waar nie, Adam.” “Dié keer is dit waar,” sê hy en kyk deurborend na haar. Sy durf nie haar oë wegdraai nie. “Ek het eers mooigepraat. Hy wou nie hoor nie. Ek het aangehou. Toe gryp hy ’n stuk hout en hy slaan my deur die gesig daarmee. Ek het dit uit sy hande geruk. En ek het eers opgehou slaan toe hy op die grond lê.” “En daarna?” “Niks.” “Dít is wat jou daar uitgedryf het.” “Ja. Hulle het my uitgedryf,” sê hy. “Dit was nie ek wat die wildernis gekies het nie. Ek het geleer regkom hier, ek bly aan die lewe soos ’n dier aan die lewe bly. Maar ek ís nie ’n dier nie! Ek is mens, ek wil lewe tussen mense. Daarom moet ek eendag teruggaan: nie kruip-kruip soos ’n wegloopbrak nie, maar op my eie twee bene, regop, soos ek is, sonder om my te moet skaam oor wat ek is.” Sy staan met geboë kop. “Hoe kan dit ooit gebeur?” vra sy. “Dit kan gebeur as ek jou terugneem Kaap toe. Nie net na my see toe nie, maar dwarsdeur, die hele pad. Terug tot in die Kaap, tot by die Berg self. Jý kan vir my intree. As jy vir hulle sê hoe ek jou teruggebring het, as jý vra dat hulle my vry maak, kan ek weer mens wees. Dis jy wat my kan vrykoop. Ek is in jou hande.” Sy staan met geboë kop. “Sien jy?” vra hy skielik driftig. “Jy’s verniet bang dat ek jou sal seermaak. As ek jou mishandel, dan maak ek myself dood.” “My veiligheid vir jou vryheid: is dít ons transaksie?” vra sy vinnig.

“As dit vir jou ’n transaksie is.” “Ek het vir jóú gevra.” “Maak dit saak wat ek dit noem?” Hy klink moeg. Vir die eerste keer lyk dit of hy hom van sy naaktheid bewus word. Hy draai vinnig om, met sy gegeselde rug na haar, en gaan terug na sy plek by die vuur. Daar gooi hy hout op, rol hom in sy velkombers toe, en bly lê, ’n vormlose rol in die halfskaduwee. Sy bly allenig sit. Hoe verskriklik om teen die rand van ’n ander mens te leef. Te weet dat jy hom mag leer ken. Maar is dit moontlik? Mág dit met mens gebeur? Kan jy dit oorleef? Hoe lank kan ’n slak buite sy skulp bestaan? Waarom sou mens jou hand wil uitstrek oor die vlamme, na daardie ander duisternis, terwyl jy dit ook vrees? Juis dáárom? Wanneer sy kom slaap het, weet hy nie. Toe hy êrens in die nánag wakker word, is dit van haar vreemde sug- en steungeluide, gedemp en klaend in die donker. Hy stoot hom orent. Hy hoor haar hyg na asem, hoor die kermgeluidjies in haar keel, sien haar rondrol oorkant die dieporanje kole. Hy staan vinnig op en gaan nader. Eers meen hy dat dit ’n nagmerrie is. Maar dan, gebukkend oor haar in die donker, kom hy skielik agter waarmee sy besig is, die komberse afgeskop, haar rok tot bokant haar heupe opgewoel. Hy wil omdraai, maar bly staan. Sy keel is droog. Sy raak eensklaps stil en grabbel die komberse weer oor haar toe. “Waarom slaap jy nie?” hyg sy. “Gaan weg!” Hy staar na haar. Vrou: jy’s wildernis genoeg om deur te swerf. Moeg stoot sy haar op haar elmboë. Die vuurlig is so dof, maar die omlyning van sy maer lyf kan sy sien, die welwings van skouers en strak buik, en dié dreigende ding nou soos ’n slang blindelings na haar gestrek. My God! Jy mag my nie verder dryf nie. Kan jy nie sien nie? – ek is bang en honger; ek wil net rus hê; ek kán skaars meer. Hy weet hy hoef net oor te leun en haar aan te raak. Om in die oomblik in te duik soos in ’n poel water. Maar ánderkant die oomblik, tamaai soos die nag, is alles wat nog mag gebeur: al die onmoontlike moontlikhede, alle toekomstigheid,

alles wat deur ’n enkele gebaar verseël of geskep of vernietig kan word. En half geboë soos hy reeds was, kom hy weer orent en draai – met iets soos ’n snik in sy keel – van haar af weg, die donker in. Moenie. Moenie. Moenie my oopbreek nie. Dit is die laaste vryheid wat ek het. Sy maak geen geluid verder nie. Miskien slaap sy weer in; miskien lê sy met groot oop oë in die nag na hom en staar. Maar hy kyk nie na haar kant toe nie. Eenkant teen die houthoop gaan hy in die donker sit, met een van die os se laaivelle oor sy skoot; en sukkelend, geduldig, knip hy met sy mes vir hom ’n gordel en ’n skort daaruit.

En toe die tweede os. Dit het begin met die storm, een van die gruwelikes wat die Oos-Kaap soms teister en die illusie van mooi milde weer vernietig; oergeweld wat uitbars en jou laat agterkom dat die egalige golwinge van dié vrugbare streek ook maar bedrieglik is. Moet nooit te seker wees nie; nooit te gerus word nie. Hulle was op daardie tydstip, volgens alle berekening, nie meer ver van die see af nie – sê maar net twee of drie dagreise. Die voorafgaande dae het die weer al begin oplaai, ’n ondraaglike drukkende hitte belaai met versmorende vog wat die sweet klewerig uit mens pers. Daar was nie ’n roering in die lug nie; aanvanklik ook nie eens wolke nie, net die onsigbare bedompigheid wat jou week en kortasem laat versmag. Hulle het teen die rand van ’n lap oerbos verbygetrek, tussen klompies-klompies hoë bome deur – geelhout en stinkhout, nieshout, suurpruim, rooi- en wit- en swarthout – en ’n stuk hellende veld bereik, met ruigtes olien en saffraanhout, boerbone, perdepisbos, wildeappelkose, ghaukum en noem-noem en droogmynkeel en die alomteenwoordige nabome. En skielik was die rivier daar, ’n onverwagte en opwindende gesig: breër as enige van die voriges wat hulle moes oor. Terwyl hy waghou teen moontlike krokodille het sy gaan lê en drink, en sommer handevol water oor haar gesig uitgeplets. Want in die bedompige hitte van die afgelope twee dae het hulle nêrens by water uitgekom nie en hul dors moes hulle les met wat Adam kon voorsien: hoofsaaklik wildevye en die waterknobbels van kiepersolwortels. Nou, skielik, was daar dié water.

Sy wou dadelik ná hulle gedrink het deur die rivier steek, maar hy het gekeer. Die bodem was hier te verraderlik. Hulle moes óf ’n halfdag stroomop trek na ’n begaanbare drif óf hier aanbly en eers ’n vlotjie maak vir die os se vrag. In die bedwelmende hitte was verder trek ondenkbaar; daarom het sy haar maar gelate by oorstaan berus en bibrikos en wildepatatranke van die rivier af aangedra vir die paar stompe wat hy aanmekaar wou knoop. Laterig in die middag was hulle, uitgeput, gereed. “Kan ons nou deur?” het sy gevra. “Nee, môre. Dit gaan meer as ’n uur kos om anderkant te kom met alles. Dan word dit laat vir kamp maak. Kyk, die weer steek nou sleg op.” Sy was te afgemat van die vogtige hitte om teë te praat; maar sy het ’n renons gevoel, asof hy besig was om hul gang opsetlik te vertraag en haar langer van die see af weg te hou. Die see wat teen dié tyd soos ’n tuiskoms was, ’n oplossing vir alle vrae, leniging, volstrekte rus, volstrekte vrede. Asof hy skuldig voel oor haar wrokkigheid, sê hy: “Ek dink nie ons sal weer slegte weer hê ná hierdie storm nie. Van die volgende volmaan af is dit mooi.” “Hoe weet jy?” “Dit is hoe dit is.” Hoe dankbaar, dink sy, sou Erik Alexis Larsson gewees het oor die inligting. Sy sien hom verpoos in die aandraery van takke vir die gebruiklike skerm; hoe hy met sy voorarm oor sy gesig vrywe; hoe blink donker sweetstrepe afvlek oor die patroon van littekens oor sy kaal rug. Sy gril, soos elke keer wanneer sy daarna kyk, gewalg en gefassineer daardeur. Jy’s ook moeg, dink sy. Nie net ek nie. Maar jy kla nie, jy werk maar deur. Hoekom? Om dit vir my effens makliker te maak? Ek kan my nie voorstel dat jy ooit op jou lang omswerwinge deur die land die moeite sou gedoen het om takskerms op te rig nie. Of wel? Ek weet so bloedmin van jou af. Toe begin die wind te stoot. Hulle is eers net daarvan bewus as ’n verkoeling ná die uitputtende klam hitte: ’n veegsel koelte teen gesig en hande; sweet wat taaierig koud word in jou hare. Dan die blare wat begin beweeg, elke boom s’n

met sy eie geluid: die grys geruis van die wildevye, die hoër musikale ritseling van die geelhout se klein blaartjies, die trilling van die asgaaibos se strak takkies, die gevroetel van die onderbos. Swaar takke wat skuur en knarsgeluide maak. En dan, as hulle teen die laer helling afkyk na die rivier se kant, die gras wat gaan platlê. Die lug is swart. Net ver oorkant die rivier vang ’n laaste skoof son nog ’n berghang in onaardse witbleek lig. Dan rammel die donder, dof en geweldig, ver; maar dit kom nader; en oor die heuwels dans die weerligte soos vurige barste in die hemel. Maar dit is die wind wat oorheers. Soos ’n ding wat losgelaat is, kom dit oor die bos gedreun. Die os staan benoud en rondtrappel. Adam het hom klaar met ’n dubbele riem vas, maar hy ruk-ruk alreeds sy kop asof hy wil losbreek, en sy oë keer wit om. “Ons moet maar eet solank daar lig is,” sê Adam. Hulle het nog heuning wat hy gister uitgehaal het; en hy’t ’n klomp boerbone uitgedop en gerooster. Hulle het ook nog ’n bietjie Kaapse tee oor om daarby te drink. Maar nie een van hulle eet klaar nie: die wind is te kwaai. Met ’n lae, verwoede dreuning kom dit nou oor die veld aangejaag; die groot bome swiep en swaai; af en toe is daar die skeurgeluid van takke wat afgeruk word en neertuimel. Die os bulk en ruk aan sy rieme, en Adam moet kort-kort opstaan om hom tot bedaring te bring. Dis soos die storm die nag ná Larsson verdwyn het, dink sy. Nee, dis erger. Dis baie erger. Daardie nag het sy dwarsdeur geslaap, oorweldig deur die dag se wag en spanning: die storm was beskerming teen die diere. En, natuurlik, toe het sy nog in die wa geslaap, met die tentseile diggeknoop. Vannag is daar niks tussen haar en die storm nie. Net die bome, die bos. Maar dit is die bome self wat die grootste bedreiging word. Hulle besef dit tegelyk toe hulle die eerste groot slag in die bos hoor, die geskeur van stamme en lote wat saamgeruk word. “Daar’t een geval.” En toe nog een; en toe oral in die donker, soos die diep wortels losgeskeur word van hul grypende vasklou in die grond. Nog steeds is dit of die wind toeneem in geweld. En nou dans die bliksems onophoudelik; die donder dreun soos vallende

berge. Hoe diep in die nag dit was, wis nie een van hulle nie, toe die groot geelhoutboom teen hul staanplek deur die weerlig getref word. Hulle hoor net die slag bo die gedruis deur en sien skielik die vlamme bokant hulle uitslaan; toe stort die swaar stam dwarsoor hul skuilplek neer en sleur alles in sy pad saam. Oor sy hele lengte bars die vuur uit; en die wind ruk brandende takke los en smyt hulle tussen die ander bome in. Met die eerste slag het Elisabeth al opgespring. Sy gryp hom vas van skok en bly aan hom klou. “Ons moet hier uitkom,” sê hy dringend teen haar gesig en skud haar effens om haar tot haar sinne te bring. “Help my.” “Wat moet ek doen? Waar kan ons heen?” “Net eers uit die bos uitkom,” sê hy gejaag. “Kom, hou die os vas dat ek hom laai.” “Hy sal my vertrap, kyk hoe wild is hy.” “Moenie dat hy sien jy’s bang nie. Praat met hom. Ons het nie baie tyd nie.” Bewend hou sy die groot benoude dier aan die leiriem deur sy neus vas en streel met afgryse sy snoet terwyl Adam die goed oplaai en vasmaak. “Kom.” Hy vat die riem by haar. Sy volg hom strompelend van die brandende boom af weg, uit na oper terrein en geweldiger wind. “Daar,” beduie hy. Hulle beur tussen kleiner bome en digter struike in waar die gevaar van vallende stamme minder is, ’n ruigte van kiepersol en verknotte olien en nabome. Hulle kom nie eens agter hoe die dorings hulle krap nie. Toe begin die reën. Dis of die wind op sy hoogtepunt eenvoudig weggespoel word deur die woestheid van die water. In die flakkerende nag stroom dit oor die heuwelwêreld af. Ná die dae van moordbenoude warmte slaan ’n bitter koue oor hulle toe. Ingehurk onder die boskasie skuil hulle, vasgedruk teen die os. Adam

het een beesvel losgewoel en oor hul koppe getrek; met hul lywe beskut hulle die bondel goed teen die reën. En sy klou aan hom vas, druk haar beangs teen hom aan om haar eie bietjie warmte met sy bewende lyf te deel. Af en toe ruk die wind weer los en bome val in die verte; kortstondige vure vlam op; die weerlig dans sy ritteldans; dan sak die reën weer swart oor hulle uit en dryf hulle teen die druipende aarde vas. “Gaan dit nooit ophou nie?” vra sy met klepperende tande. Die geweld is so groot dat sy nie eens meer bang is nie: gedagteloos, stom bly sy teen hom sit. Hy het sy arm om haar en hou haar vas, met die stuk vel oor hul koppe getrek. “Dit sal oorgaan,” sê hy. “Ons kan maar net nat word, dis al.” En teen die voordag, toe die koue kleurlose lig deur die swart reën begin breek, neem die geweld af. Die reën hou nog ’n ruk aan, dan verminder dit ook. Sy bly teen hom sit, geskok en stil. En met die effense bedaar van die storm word sy haar van uitputting bewus, ’n groot loomheid wat haar oorweldig. Sy raak ’n rukkie aan die slaap. Van die koue word sy gou weer wakker, weet ’n oomblik glad nie waar sy is of wat gebeur het nie; ontdek hom dan teen haar, ook slapend, vasgetrek van die koue, sy kop op haar skouer. Met verwondering kyk sy na sy slapende gesig, en voel sy die rillinge wat soms deur hom trek. Sit hulle die hele nag al so – so vas teen mekaar? Noudat hy slaap, is sy gesig ontwapen. Geen trots of bedreiging nie, net vermoeienis, stilte, onbegryplikheid. Half verkluim, haar bene aan die slaap, probeer sy versigtig verskuif. Oombliklik maak hy sy oë oop. Hy kyk na haar. “Slaap maar,” sê sy, haar stem vreemd vir haarself. “Jy’s baie moeg.” “Dis te koud. Ons moet beweeg.” Hulle kruip pynlik tussen die bosse uit, nou bewus van elke doring en krappende tak. Sy sien die vars rooi hale oor sy bruin lyf lê. Dis asof sy kyk na ’n mens wat

sy glad nie herken nie. Oral is bosse omgewaai en bome uitgeruk; groot bloeiende gate in die rooi nat grond. Hy staan en rondkyk, sy rug steeds na haar. Van daardie nag af, oor ek my nood durf lenig het, is ek net liggaam in jou oë. Ons liggame staan in ons pad. Maar hoe sal ons ooit anders van mekaar weet? Ons is skaam vir ons lywe, maar hulle is nie skaam vir ons nie. In die storm het hulle mekaar opgesoek met die natuurlikheid van stompe wat saamdryf in water. Kyk om na my. Jy hoef niks te sê nie. Kyk net na my, eien my, moenie ontken wat gebeur het nie. Gee my vertroue, gee my geloof. Sien jy nie ek het dit nodig nie? As jy dit ontken, dan was ons nag net die saamdrom van diere wat skuil teen ’n storm, ek en jy en die os almal eenders. En dit wás meer gewees as dit; dit is meer: dis in ons ingeweek soos reën. Erken dit. Dis al. As jy my dit ontsê, dan ontken jy mý. “Kyk na die os,” sê Adam. “Ek gaan probeer vuur maak.” “Waar gaan jy in dié weer droë hout kry?” “Dalk is daar êrens in die bos ruigtes waar die reën nie kon deurkom nie. En as ek nieshout kry, sal dit brand.” Hy draf weg sonder om weer om te kyk. Elisabeth bly agter. Uit die bondel haal sy ander klere – ook kol-kol klam, maar nie so deurweek soos dié wat sy aanhet nie. Die joernale, toegerol in vel, is goddank droog. ’n Uur later sien sy ’n rokie uit die bos opslaan; kort daarna kom hy haar haal. Sy jaag die os op ’n draffie aan om warm te word. Die vuurtjie laat haar behaaglik ril. Met oopgespreide hande staan sy daarby terwyl hy water kook en ’n paar deurweekte stukkies biltong rooster. “Ons sal maar hier moet bly tot die weer oor is,” sê hy naderhand. En weer snags teen mekaar skuil, en bedags maak of dit nie gebeur het nie? Hoe lank kan jy ’n leuen bly leef? ’n Liggaam het sy eie waarheid; hy laat hom nie ontsê nie. “Nee, ons gaan verder,” sê sy dringend.

“Jy weet nie wat jy praat nie. Ons bly hier.” “Ek sê jou …” “Wie’s jy om te sê?” vra hy vererg. “Ek ken hierdie wêreld. Ek weet.” “Asseblief,” sug sy moedeloos. “Ek sien nie kans om te bly nie. Kan ons nie net probéér nie.” “Wat jaag jou?” Jy. “Ons moet by die see kom,” sê sy koppig. “Daar sal niks van die vlot oor wees nie.” Nee, daar’s niks oor nie. Toe hulle by die rivier kom, het die water so hoog opgestoot dat die onderste bosse verdwyn het. Die vlot het skoon weggespoel. “Ons sal van voor af aan moet bou,” sê hy. “Dis nie nodig nie,” dring sy koppig aan. “Die os kan deurswem soos hy is, met die goed op sy rug. Ons kan net uithaal wat die water sal beskadig.” “Soos jou boeke, seker!” “Ja.” Sy kyk hom in die oë. “Ek sal hulle self dra. Jy kan die kruit neem. Miskien van die kosgoed ook. Die res sal niks oorkom nie.” “Jy ken nie die rivier nie.” “Die os is sterk.” “En hoe dink jy gaan óns deurkom?” “Swem,” sê sy vasberade. Hy lag effens. “Kortpad see toe?” “Ons mors tyd,” sê sy ongeduldig. “Bring die os.”

“Jy soek moeilikheid.” “Wil jy hê ek moet hom self deurjaag?” vra sy, op die grens van histerie. Hy staan nadenkend teenoor haar, draai dan om en loop die nat wal uit na die os. Nukkerig maak hy die bondel op die grond los en gooi dit oop. Sy kom langs hom kniel en help uitsoek, sonder om te praat. Die joernale; die kruit, die geweer en die pistool; en soveel van die meel en suiker en kos as wat hulle kan behartig, toegedraai in ’n paar velle. Daarna laai hy die os en knoop die vrag stewig met rieme vas. Die dier is steeks toe hulle hom met stokke teen die wal af por. Met sy voorpote in die bruin water probeer hy vir laas nog omswaai, maar die modder gee mee en hy stort halsoorkop vorentoe. Elisabeth kyk vinnig na Adam; sien net die kwaai smal lyn van sy mond soos hy op sy tande byt, en kyk weer weg. Met die swaar vrag op sy rug swem die os van die oewer af weg. Die stroom voer hom skuins ondertoe af, maar met neus en horings bo die water beur hy egalig teen die vloed in. Tot hy byna oorkant is. Dan, so skielik dat sy dit eers nie kan glo nie, tol hy ’n slag in die rondte, ruk sy kop bo die water uit, bulk benoud, en verdwyn heeltemal. Hulle begin tegelyk teen die stroom afhardloop om te sien of hy weer uitkom. Net een keer, ’n paar honderd tree laer af, is daar ’n logge, donker ding in die rivier wat dalk die os kan wees. Dan niks meer nie. Sonder geluid staan sy en huil, haar oë oopgesper; haar naels sny in haar palms in. “Ek het jou gesê jy soek moeilikheid,” sê Adam met ingehoue woede. Dit ruk iets in haar los. “Dis jy wat my dit laat doen het!” sê sy wild. “Dis jý!” Sy begin van hom af weghardloop, al met die rivierwal langs, stroomaf, struikelend met haar lang rok deur die nat gras. Driftig gryp sy die soom beet en lig dit op om vinniger oor die weg te kom. ’n Paar keer gly sy, of trap in molsgate en val dat sy deur die rooi modder skuiwe. Maar huilend spring sy op en hardloop weer blindelings verder, tot haar bors so brand van inspanning dat sy móét gaan staan. Nêrens is daar in die vuil water ’n teken van die os nie; selfs

nie toe sy ’n bog in die rivier bereik van waar sy oor ’n ver strook kan uitkyk nie. Kortpad see toe. En al hulle goed; al haar goed. Die potte en panne, die orige kos, die komberse, al haar laaste klere. Sy staan en staar na die water. Met bose bekoring gryp dit haar aan. Om ook maar in te spring en in die bruin kolke weg te raak, om nie meer te moet baklei en worstel met alles wat onbegryplik is nie, nie meer daagliks teen hom te bly stry nie; net klaar te kry, net weg te spoel, in die see sonder einde in. Maar sy kan nie. Ek is te lafhartig, ek is te gedaan. Ek wíl net niks meer nie. Sy kyk nie eens op toe sy hom hoor aankom nie; bly net staar na die water. “Nee,” sê hy langs haar en vat haar aan die arm. “Hoe weet jy ek …” “Ons sal regkom.” Deur haar trane kyk sy grynsend na hom op. “Jy kan nog praat van regkom!” Sy probeer haar arm losruk. “Los my net uit!” “Huil eers klaar,” sê hy. Toe kan sy dit nie meer hou nie en sy druk haar teen hom vas en huil, terwyl hy haar met sy arms stut en paai, en op sy tande byt. Naderhand begin sy bedaar, bly versuf nog ’n oomblik met haar kop vasgedruk teen sy bors staan; maak haar dan skaamkwaad los en draai haar van hom weg, probeer haar gesig afvee, hou haar rug op hom gekeer. “Kom,” sê hy. “Voor die reën weer begin.” Nog twee dae het hulle in die bos geskuil, ingekruip in die kreupelhout waar hy ’n skerm teen die ergste reën kon maak. Die wind was verby, daar was nie meer gevaar van vallende bome nie. Toe het die sagte reën ook bedaar en die son het weer uitgekom. Hy het vir haar kougoedblare aangedra en tevrede opgelet hoe die soeterig-vrank sap haar opgewekter stem en effens eufories laat ontdooi. Êrens het hy ’n haas gevang – of verdrink of verkluim opgetel? sy wou nie vra nie – en gaargemaak

op die nieshoutvuurtjie wat hy al die tyd aan die smeul gehou het. Daarna het hulle hul bietjie dragoed in twee bondels verdeel en stroomop getrek na die drif wat hy van voorheen geken het, en ’n vlotjie gebou met ’n verhogie daarop dat die goed buite bereik van die water kon bly; en ná die vloed begin terugsak het, het sy daarop plaasgeneem en die bondel goed vasgehou terwyl hy die vlot versigtig deurstoot oorkant toe. Sy wou gaan soek na die os. Twee dae lank het hulle weer stroomaf getrek. Daar was diere uitgespoel, bokkies en hase, ’n paar bobbejane, selfs ’n luiperd; en die oewers, vol takke en gemors wat afgedryf het, het gewemel van slange: maar nêrens was daar ’n beduidenis van die os of van sy vrag nie. En eindelik moes sy haar tog maar berus en toestem dat hulle padgee van die rivier om verder te trek na sy see. Toe jy aan my vasgeklou het in jou huil: was dit vir mý wat jy nodig gehad het, of was dit net ’n stut, enigiets om aan vas te hou, ’n liggaam? Toe jy in my arm geslaap het – weet jy hoe lank ek wakker was en nie durf roer nie? – was dit omdat jy so uitgeput en bang was dat jy nie besef het wat jy doen nie, of omdat jy wis dat ek by jou was? Wat weet jy van my? Wat weet ek van myself? En as ek nie weet nie, wat anders kan ek doen as gedwee met jou saamtrek, see toe en verder, terug na jou mense, om die terme van ons ooreenkoms na te kom? “Het jy ’n vrou in die Kaap gehad?” vra sy. “Slawe trou mos nie eintlik nie.” “Ek bedoel iemand – iemand met wie jy … iemand wat jou …” “Ek het soms gepaar,” sê hy brutaal. Haar wange gloei. “Dis nie wat ek gevra het nie. Dis nie wat ek bedoel het nie.” “Wat dan?” dring hy aan. Sy bly lank stil, en kyk ook nie na hom nie toe sy vra: “Was daar ooit iemand wat jy liefgehad het?”

“Nee.” Maar ná ’n lang stilte, terwyl hulle langs mekaar aanstap, sê hy: “Net een keer. En toe is sy verkoop.” “Verkoop?” “Dit gebeur.” “Miskien was jy gelukkig so,” sê sy ná ’n lang ruk, skokkend skielik. “Jy’s vermetel.” “Nee. Ek bedoel dit. Vir jou het dit heel gebly. Soos dit gewees het. Jy het nie toegesien hoe dit stadig verander en verminder nie. Daar’s mense wat mekaar liefhet net sodat hulle altyd iemand byderhand kan hê om te folter.” “Dis verspot.” “Ek weet nie. Dit behoort nie nodig te wees nie. Maar ek het al gedink: liefhê is die begin van moord en verraad. Iets in jou of in die ander word verraai of gaan dood.” En stiller, maar nog intens: “Het ek nie op die duur net soveel in Larsson afgebreek as hy in my nie? Arme Erik Alexis!” “Miskien het jy hom nie liefgehad nie.” “Miskien. Maar hoe weet mens ooit? Hoe weet jy vooruit? Kan jy ooit jouself só ken dat jy weet of jy jou mág oopmaak?” Sy maak haar oë ’n oomblik toe. “Dís die vreeslikste: om jou so in iemand anders se hande oor te lewer dat jy hom alle mag gee oor jou, dat jy niks anders oorhet nie.” “Maar as jy dit nié doen nie?” “Dan is jy seker veilig. Maar dan het jy jou kans verbeur.” Hy kyk voor hom uit, oor die bossieveld wat in ’n lui golwing voor hulle uit lê, met klompies-klompies digter bome. Ja. Êrens moet dit moontlik wees om iemand aan te raak en nie weer te laat los nie. Om iemand vas te hou, nie net ’n oomblik nie, maar vir goed, in ’n wêreld waar alles verganklik en pynlik en onbetroubaar is. En ter wille van dié kans moet jy dit kan waag om deur te breek, om nakend in die nag in te loop en alles op die spel te plaas. Alles. Jy kán veilig daar uitbly as jy wil, jy het die keuse. Maar as dit vir jou genoeg beteken … Hy kyk na haar.

Ja, wil sy sê. Ja, laat my toe om ja te sê. Maar iets in my bly klou aan daardie laaste bietjie veiligheid; iets in my is nog gekwets, ek is nog bang. Hoe kan ek my gee voor ek weet waaraan of aan wie? Ek begeer jou. Ek worstel met my hartstog soos daardie nag met myself. Hier is my liggaam: ek wil jou by my hê, binne-in my. Maar hoe kan ek dit toelaat? Die ja wat ek in my het, dwing my om nee te sê. Ek wil nie die honger in my lyf deur jou bevredig nie. Ek wil jóú hê. En tog is ek nog nie vir jou gereed nie. “Ek het ’n vriendin in die Kaap gehad,” sê sy toe hulle by een van die ruigtetjies inloop. “Sy was baie aantreklik, en baie gewild. Hulle was ryk mense. En toe kry sy ’n baba. Dit was twee jaar gelede. Eers het sy geweier om iets daaroor te sê, maar hulle het aangehou. Tot sy erken het die pa was hulle buurman se slaaf.” Sy kyk strak voor haar uit en sukkel tussen die bosse deur. “Hulle het haar gedwing om met haar pa se voorman te trou. En die slaaf is lewenslank na Robbeneiland toe verban.” “Waarom vertel jy my dit?” “Sommer.” Hulle kom by die ruigtetjie uit. Tussen die bome steek sy skielik met ’n vinnige intrek van haar asem vas en gryp sy arm beet. “Kyk daar!” Hy het dit reeds gesien. Teen die oorkantse skuinste staan die lomp, langwerpige modderhuisie met ’n bruin rietdak en ’n logge skoorsteen aan die agterkant. ’n Klipkraaltjie. Tekens van landerye. Tekens van mense.

Daar is nog altyd geen teken van mense nie. Ek begryp dit nie. Adam dink daar was miskien ’n Kafferstrooptog in die buurt gewees, hulle kom glo partykeer van ver anderkant die Groot Visrivier af tot hier; en dat die mense daarna weggetrek het. Of anders is hulle net na ander weiveld vort. Dis moontlik dat hulle sal terugkom. Daar is niks met die huis verkeerd nie, die paar venstergate leeg, hier en daar ’n verkrummelde kol in die misvloer; maar dit kan maklik weer

bewoonbaar gemaak word. Dis vuilerig, en klein, net die twee kamertjies. Dit moet maar armoedige boere wees. Of miskien het hulle nie behoefte aan meer nie. Ons het op die werf ’n kastrol gekry wat Adam op ’n manier kon heelmaak, en ’n stuk rooster. Die landerytjies is verwaarloos en vervuil van onkruid, maar hy het ’n paar pampoene teruggebring. Nou bly ons tydelik aan, al dink ek nie een van ons het werklik veel hoop dat iemand gaan opdaag nie. Wat sou dit ook help? Kom sulke mense ooit in die Kaap? Sal hulle my beter versorg as hy? Miskien ’n paar stukkies klere. Daar behoort darem ’n vrou by te wees, anders weet ek nie. Maar dis ’n vreemde opgeskorte bestaan. Ons wil aanstoot see toe, dit moet nou so naby wees. Maar iets hou ons voorlopig hier. Mens wag en wag. Ons praat nie eintlik nie. Snags slaap ek voor die herd waar hy vuur gemaak het, al is dit nie eintlik koud nie. Hy slaap in die ander kamer. Dis asof ons mekaar ontwyk. Vandag het hy gaan jag. Nou sit ek allenig hier en probeer my besig hou. Hy is vroeg vanoggend al weg en nog nie terug nie. Dit moet al vyfuur wees. Dis byna soos die dag toe E.A. weggeraak het. Ek moenie daaroor dink nie, dit sal my mal maak. As hy maar voor donker terugkom. Vroeër vanmiddag het ek ’n entjie gaan stap, nie ver nie. Iets vreesliks het gebeur toe ek onder in die leegte kom. Ek het ’n rumoer gehoor, soos honde wat blaf. Dalk is dit die huis se mense wat terugkom, het ek gedink. Toe kom daar oorkant die leegte ’n sebra uitgebars met ’n hele trop wildehonde op sy hakke. Hulle het rondom hom geswerm. Ek het hom hoor runnik, nes ’n perd. Een keer het hy vasgesteek en op sy agterpote gesteier en met sy voorhoewe na hulle gekap. Toe weer agterop geskop. Maar daar was te veel van hulle. Hy het weer begin hardloop. Hulle moet baie ver gekom het, want hy was al moeg, die skuimbolle het uit sy bek gewaai. ’n Paar het hom aan die boude beetgekry; ek kon sien hoe hulle stukke vleis uitskeur. Hy het bly hardloop. En toe is hulle oor die heuwel weg en ek het net die geluid nog gehoor. Hy moet terugkom. Ek voel bewerig as ek dink wat alles kon gebeur het. Soms dink ek hy is soos ’n dier wat gejag word. Hy moet net terugkom, dit is netnou donker. So ’n lang reis wat vir jou en my nog voorlê. O God, o God.

Sy torring aan ’n fraiing van haar rok wat bo by die hals losgetrek het. Die hele huis het sy al deurgesoek, maar naald en gare is daar nie; haar eie het weggespoel in die os se vrag. Sy sal maar die fraiing moet vasknoop en hoop dit rafel nie verder uit nie. Dis die rok, die deftige groene, wat sy eintlik opsy gesit het vir haar terugkoms in die Kaap. Nou is dit al wat sy het. Kort-kort kom sy terug na die drumpel van die voordeur waar sy kan uitkyk oor die welwing van die veld waar Adam vroeg die oggend al afgestap het. Miskien kom hy nie weer terug nie. Hy wás hierdie afgelope dae besonder stil, asof die intrek in die skamel huisie hom benoud gemaak het. Sy het self nie eintlik verder geweet nie. Natuurlik was dit uitsluitlik om haar ontwil dat hy aanbly. Kon hy nie verstaan dat sy juis dit nie wou hê nie? En tog was dit ook onmoontlik om self te kies en reguit vir hom te sê: “Goed, kom ons gaan.” Want daar wás iets van ’n heel laaste keuse omtrent dié armsalige ou huisie van klip en modder en riet. As die mense terugkom – en waarom ánders sou hulle dit in so ’n ordentlike toestand agtergelaat het? – dan sou sy hier van hom kon afskeid neem. Sy sou ontslae wees van die uitmergelende dink van dag na dag, van die onophoudelike waaksaamheid – nie net teen hom nie maar teen haarself. Sy staan op die drumpel en kyk hoe die son waterig begin dryf oor die bulte. Vérlangs trek vier, vyf hadidas met hul doodskreeue verby; ’n reënduifie roep sy druppelklanke tussen die kareebome uit. Hier is nie bokkies naby soos gewoonlik by hul ander staanplekke nie: hier moet hulle al weet van mense en verder weggetrek het. Hier het dit, in dié klein kolletjie in die wildernis, beskaaf geraak. Dis ’n eienaardige ongedurigheid wat dié staan op die drumpel in haar wek. Die klein huisie met sy twee kamertjies, sy onegalige mure, sy herd, sy misvloer, die rietjies van sy dak: omring deur die grensloosheid van veld en bome, heuwels en valleie. En sy hier, vasgekeer. Want as sy omdraai en teruggaan binnetoe, dan bly die oopte buite haar roep met verlange; maar as sy van die enkele kliptrappie afstap oor die werf, dan wil sy weer terug na die sekerder beskutting van mure. Die wildernis is hier om die huisie en sy lap grond bedreigender as wat dit ooit was toe daar geen huis of wa naby was nie, toe daar glad niks was om in te skuil nie – net, snags, ’n ou takkraaltjie, en selfs dié was maar skamel troos, skaars

beskutting teen die nag se diere. As hy nie terugkom nie, sal sy nie hier kan bly nie: liewer allenig in die land in trek en bly dool tot honger of dors of diere haar eendag oorval. Is dit hiervoor dat hy haar kom red het? Om haar te plunder, om alles af te neem wat sy nog gehad het: en haar dan in die steek te laat? Kyk hoe jy nou regkom, dis jou verdiende loon, só wreek ek my op jou Kaap. Nee! Hiervoor het hy tog seker nie vir haar vuur gemaak en kos en water aangedra en diere weggehou en haar in die nagte van storm en reën teen sy lyf verwarm nie. Sy bly uitkyk oor die vreemde landskap en die ontsaglike ruimte waar die wind lig en verlate oor vee. ’n Paar wolke kom verby, aangeraak deur die ondergaande son. Maar dit is só stil dat dit lyk asof dit die wolke is wat roerloos hang, die aarde wat vaar deur die wind. Dit beangs haar. Sy draai om en loop deur die skemerdonker huis; gaan sit voor die herd op ’n stomp hout wat hy ingedra het. Die vuur wat sy vaneffe aangeblaas het, brand warm en vertroud. Sy sit met haar kop aangeleun teen die muur teen die rand van die herd en probeer haar indink in die lewe van die huisie toe hier mense was. Die soort mense wat sy en Larsson op hul reis soms hier en daar in die binneland teëgekom het. Mans met velbaadjies en groot hoede, wat voor hul deure sit en tee drink, of bier van heuning en wortels wat die Hottentotte hulle leer maak het; dik vroue binne, ’n ouma aan die dut voor die herd; kinders wat swerm oor die vloer, met vuil hempies en kaal gatjies. Hoenders wat skrop op die vloer, of lê en broei in die hoeke onder handgemaakte geelhoutbankies. ’n Klompie bees buite, met ’n vertoiingde slaaf wat hulle oppas; vetstertskape; bokke. ’n Landerytjie waar die voëls te kere gaan oor mielies en koring, en ’n sonverskroeide wingerdjie. Etenstyd: die slavinne wat die ruglose bankies en die paar mankolieke stoele nader trek (mens moet seker die poot heelmaak, sê die boer met ’n sug: Ma het eerde jaar die ding afgesit en, foei, haar heup gebreek – sy word ook so swaar van sy die water het), die familie wat hul sit kry, pa met sy elmboë wyd uit mekaar geplant aan die koppenent van die kaal tafel, pyp in die mond, hoed op die kop, teekoppie by die linkerelmboog. Stampmielies en pampoen, patats, suurderige growwebrood geweek in melk, miskien ’n stukkie winddroog wild. ’n

Mens praat nie aan tafel nie. Het jy jou mes gebring? Eet maar met die hand. En hier, spesiaal vir die manlike gaste, uit die halfaam in die hoek, ’n sopie dopbrandewyn as blyk van goeie vriendskap. Na mevrou se wens word nie verneem nie. Vanaand as hulle aansit, kom die slavin met die waterbalie nader. Pa se velskoene word afgedop en sy growwe voete eerste met vetseep afgespoel en drooggevrywe met die lap; dan, in dieselfde water, ma en kinders; uiteindelik die gaste. Nie vir my nie, dankie. Gevolg deur eet en drink; en dan die Woord. En ná die lang gebed, terwyl die slavinne afdek en was, verskuif die vroue opsy – sy saam met hulle – om teen die herd neulerig te fluister oor kwale en kinders met kroep, oor soetpampoen en die voortreflikheid van boegoebrandewyn, die onbetroubaarheid van vandag se slawe. Terwyl die manne by die tafel bly sit, met sopies en tabak, en luidrugtig praat oor bees en skaap, oor hoe jy die Boesman flou gejaag het met die perd, oor sprinkane en wurms, oor hoe jy die hotnot in die knaters geskop het, en oor die Woord van God: en hoe ver is meneer se reis? Wel te ruste. Die slawe slaap in die kombuis, die familie knus bymekaar op koperkatel en los matras; die gaste mag die kamer met hulle deel. Maar as u dan u wa verkies, ook goed. Die huis staan oop, sê maar net as u iets van node het. Ekskuus, mevrou is ook nog hier: goeienag. My mense. Elisabeth staan vinnig op en loop terug drumpel toe. Daar is nog geen teken van Adam nie. Die son is onder; die voëls kwetter nog effens. Die wêreld is ontsaglik wyd. Hy sal nie meer kom nie. Is dit nie beter so nie? Waarom sou ek my in jou laat vaskeer? Dis onwaardig. Ek het my vry geveg. Het ek my dan losgemaak van alles – van die Kaap en van Erik Alexis Larsson, van “my eie mense”, van my eie kind in my; los van verlede en toekoms – net om weer van voor af gevang en vasgekeer te raak? Want dit ís vaskeer. Het jy gedink iets méér is moontlik? Om iemand aan te raak en nie weer te laat los nie? Maar jy’t een ding vergeet: ons bly mense. Daarom bly ons bang, en klein, en verraderlik. Kyk, jy het my verlaat. Sy wil weer die huis binnegaan, maar kan nie. Die benoude skemer verskrik

haar, die drukkende reuk van mense maak haar weeïg. Met amperwanhoop kyk sy buitentoe. En toe sien sy hom terugkom, ver tussen die bome deur, met ’n bok oor sy skouers. Nou wil sy huil. Maar sy lag. Sy gryp haar wye rok by die knieë vas en lig dit op en begin hardloop. “Adam!” roep sy van ver af. “Adam!” “Wat makeer?” vra hy verskrik toe sy uitasem by hom aankom. “Ek was so bang gewees,” sê sy hygend; skielik verleë noudat sy by hom is. “Het iets dan gebeur?” vra hy vinnig. Sy skud haar kop. Haar vlegsels swaai om haar skouers. “Nee. Ek was net … Jy het so lank weggebly. Ek het begin dink …” “Jy was bang ek kom nie terug nie. Jy’t nie geweet wat van jou gaan word so alleen nie?” Daar is iets skerps en beskuldigends in sy stem. “Nee. Ek het nie eens daaraan gedink nie. Ek was bang …” Sy bly stil. Sy mag dit nie sê nie. Maar sy kan dit nie meer teëhou nie. “Ek was bang oor jou. Dat iets gebeur het. Dat jy dalk seergekry het.” “Ek het niks oorgekom nie.” Hy begin langs haar aanloop. Dit word nou donkerder. Hulle kom terug by die werf. By die drumpel gooi hy die bok af. Daar is ’n bietjie bloed op sy skouers. “Ek moes ver soek om iets te kry,” sê hy. “Solank jy net terug is.” Hy hurk, en trek sy mes uit sy gordel en begin die bok afslag. Sy hou hom ’n rukkie dop en gaan dan binnetoe, kom terug met warm water in die kastrol wat hy heelgemaak het. “As jy wil was,” sê sy. “Dit was ’n lang dag gewees,” sê hy onverhoeds.

“Dit was eindeloos. Jy moet moeg wees.” “Die moeg is niks.” Dis of hy ’n besluit neem: hy staan vlak voor haar, sy met die kastrol nog in haar hande. “Dis die dink.” “Wat het jy dan gedink?” vra sy. “Toe ek vanoggend hier uit is, was ek van plan om weg te gaan. Ek wou nie weer terugkom nie.” “Ek weet,” fluister sy. Sy probeer sy gesig in die bynadonker lees. “Waarom het jy dan tóg teruggekom?” “Jy het my teruggebring.” “Ons moenie hier bly nie,” sê sy. “Môreoggend moet ons verder trek, na jou see toe. Dis nie goed hier nie.” “As jy regtig so dink.” “Ja,” antwoord sy, ingetoë, vasbeslote. “Ek het óók die hele dag deur gedink.” Sy sit die kastrol neer. ’n Oomblik staan sy onseker. Dis of hy wag. Dan trek sy die kantmansjet van een van haar Kaapse rok se moue los, week dit in die warm water en begin hom te was, bo van sy bebloede skouers af; skoon. Hy staan doodstil en laat haar begaan. Niks roer meer nie, geen voël in die bome nie, niks. Dis donker. Net van binne af ’n bietjie rooi lig van die vuur. Toe sy klaar is, laat sy die verfrommelde lappie terugval in die water. Sy kyk stil op na hom. “Trek jou klere uit,” gebied hy. Sy haal deur halfoop lippe asem, met ’n angs wat nie meer vrees is nie. “Adam?” vra sy. Sy wil vra: Wie is jy dan?

Maar mens moet die nag kan inloop. Nie ’n kwessie van verbeelding nie, maar van geloof. “Trek alles uit,” sê sy stem in die donker.

Wêreld voorlopig sonder einde. Anderkant die heuwelende heideveld en die fynbos van erika en protea begin die oerwoud: beuke en vlier en els, rooihout en swarthout, grysgroen van mosbaard en klimop, berank met liane; en tydlose patriargale geel-en stinkhoutbome. Dwarsdeur die heideveld en bos loop die diep skeure waar die aarde in die voortyd oopgekloof is: afgronde loodreg ondertoe na die donker gekronkel van dun riviere met lang kuile en skuimende stroomversnellings; klowe so smal en diep, so ruig begroei, dat jy van onder byna nooit die son sien nie. Die skeure sny deur na die see waar die vasteland eindig. Ook oor land kom mens daar – skielik op die rand van ’n donkerrooi muur kranse geel en groen gevlek van korsmos, uitgevreet deur wind en water in ’n pokkepatroon van grotte en gate; af na ’n deurmekaarspul van rotse en groot boomwortels: en daartussen die wisselende halfmane van strandjies klip of sand. Geluid: die diep gedonder van die branders teen die glimmende klip van die kranse; die gesloep van water deur die gleuwe van laagwatergrotte; die geblaf van ’n brandwagbobbejaan bo teen die wand tussen die groot bome; die rou skreeu van ’n visarend; en die gekrys van meeue. Beweging: die primitiewe eenvoud van die see, brander ná brander, gety op gety, gerusstellend soos asemhaling; of boomtoppe in die wind. Oor die nat sand skuifel skulpe terug na die waterkant; op die klippe glip en roer dassies; die meeue dryf verby op die wind. Hulle loop aan oor die strand, teen die rand van die laagwater, net bokant die patroon van die skuim, albei naak. Opgevou in die grot, voorlopig ongebruik, lê haar groen rok. Nou is sy bruinerig in die gul, genadige laatsomerson, nog ligter bruin as hy, met haar donkerbruin hare los oor haar skouers; en die rooskleur van haar tepels verbruin teen die sagte okerbruin van haar klein borste. Sy loop in die vlakwater in en spat hom nat; hy wil haar vang, maar sy hardloop weg. Hy sit haar agterna. Met haar lang bene vlug sy voor hom uit, maar hy haal haar in en vang haar om die middel en swaai haar om; saam val hulle in die sand, en rol en speel tot die lae brandertjies oor hulle begin breek en hulle verskrik opspring en tegelyk begin lag; kinders.

“Ek is dors,” sê sy en vee haar nat, sout hare uit haar oë. “Ons kan na die poel toe gaan.” Dit lê anderkant die rotse wat die baaitjie in ’n verbrokkelde formasie afsluit. Bokant die breë skuimerige inloop van die rivier is daar ’n klein poel tussen klippe, begroei met varings en broodbome en mos; soms, as jy geduldig wag, kan jy die rooi-en-groen van ’n loerie in die lower sien beweeg. Die poel is koud, maar warmer as die see. Sy gaan lê en drink wellustig; rol om, kyk op na hom. “Jy’s vol sand!” Met toewyding begin sy hom afspoel terwyl hy staan, ’n lieflike ritueel, laggend oor sy ereksie wat sy met sorgsame hande omsluit voor sy verder gaan; dan was hy háár skoon van sand en sout, skaamteloos mooi. Dis toe hy sy hand uitstrek om haar oor die rotse terug te help dat die slang skielik geluidloos vinnig by hulle verbyglip, dwarsoor haar voet, giftig en groen en glad. Dit gebeur so vinnig dat sy skaars skrik. Hy ruk haar opsy; en toe sy weer sien, het hy ’n klip in die hand en hy gooi. Die breë plat kop is rooi verbrysel, die tongetjie flikker nog vir laas. Betower beskou hulle die windsels en wriemelinge van die lang groen lyf in sy stuiptrekkinge tot hy met ’n laaste rilling stil bly lê, skielik dowwer as wat hy was. “Jy moes hom nie doodgemaak het nie,” verwyt sy. “Hy was so mooi.” “En as hy jou gebyt het?” “Hy was op pad verby, die bos in.” “’n Slang is ’n slang.” Minder baldadig, meer ingetoë, gaan hulle terug, die rotse oor, strand toe. Onder gaan sy staan. “Kyk.” “Wat?”

“Soos ons gekom het: sien jy?” Hy kyk oor hul koers teen die rand van die see. “Nee, ek sien niks.” “Dis wat ek bedoel.” Sy wys. Die see het begin instoot terwyl hulle by die poel was, óór hul spore, en alles toegeskuim. “Dis asof ons nooit daar geloop het nie.” “Miskien is ons nie hier nie,” terg hy lig. “Partykeer wonder ek of ek jou droom.” Sy is ernstiger as hy. “En selfs myself. Dis so onmoontlik. Alles is so ver.” “Kom,” sê hy. “Ek moet my nette gaan vasmaak.” Sy nette lê uitgesprei tussen die laagwaterrotse, gevleg van bobbejaantou en klimgoed en biesies. “Ek gaan solank vrugte soek vir ete,” sê sy. “Nie weer gifbessies nie!” “Nee,” sê sy skuldig. “Ek sal dié keer beter oplet.” Speels slaan hy haar op die boud, kyk hoe sy wegloop met haar lang lyf en haar lang bene, haar hare nog donkernat; bruin en kaal. “Barbaar!” roep hy saggies. Sy hoor dit, en lag; tel ’n hand vol sand op en gooi hom daarmee; en hardloop weg. Hy gaan tel sy nette op en waad die vlakwater in na ’n streep hoë rotse verder: selfs met hoogwater bly hulle bo die oppervlak, ’n puntige kraaltjie van klip rondom ’n leegtetjie sand en skulpe. Maar nou moet hy gou maak, want as die water hoër stoot, kan mens nie voor laagwater weer uitkom nie. Toe sy later met een van hul ruwe gevlegte mandjies vol vrugte terugkeer, lê hy in die laat son op die sand en slaap; so stil, dat sy eers skrik en dink dat hy iets oorgekom het. Maar met die nader kom sien sy die egalige asemhaling van sy bors, en sy bene wat eenkeer effens roer in sy rus. Sy kom kniel by hom en sit die mandjie neer. Hy lê op sy sy in die fyn sand

bokant die skuimrif van die hoogwater, een hand se ontspanne vingers lossies gevou om ’n skulp. Die intieme landskap van geluk. Die uiteindelike onsegbaarheid daarvan. Alles is veroorloof, alles is moontlik. Sy slapende gesig op die buig van sy arm. Klein sandkorreltjies aan sy wang en wenkbroue. Sy buk en blaas dit af, en hoor hom asemhaal; onbegryplik soos die see se heen en weer. Sy skouers, sy klein tepeltjies. Hy beweeg effens as sy hom aanraak, maar bly diep asemhaal. Sy gladde maag, die wier van ruie haartjies. Die wonderlike lewe gewek in sy geslag wat onder haar hand roer, roer, pols, en orent kom. “Jy’s al die tyd wakker!” “Nee, ek is nie wakker nie. Ek droom.” “Ek het vrugte gebring. Ek is honger.” “Ek is honger vir jóú.”

So sou dit kon gewees het. So wás dit seker. Maar niks, het sy gedink, is so moeilik as die vanselfsprekende nie. Om kaal te loop as jy nooit ’n enkel durf vertoon het op straat nie. Om by die jy-mag-nie van ’n leeftyd verby te kom, ’n hele opvoeding te ontken asof dit maar toevallig was. Om jou in ’n verlate huis in die donker oor te gee aan ’n manslaaf om die verskriklike honger in jou te stil en te laat uitwoed: dis nog anders as om dag vir dag in vertroude aanraking met dieselfde liggaam saam te leef, om sonder skroom te gee en neem; soos die pluk van vrugte. Die liggaam van ’n man, nie in oorhaastige, skuldige spasmas snags in ’n mooi kamer of onder ’n watent nie, maar onskuldig en blywend sigbaar en tasbaar, langs jou eie. Kyk hoe wit is ek: en jy is bruin. Jy is bruin soos ’n slaaf. Maar slawe beweeg teen die rand van my bestaan verby soos huisdiere. En nou nie slaaf nie. Man. My myne, my man. Met op jou rug die afskuwelike littekens van ’n slaaf. My hande is bang daarvoor, ek maak my oë daarvoor toe. Ek vat aan jou soos mens aan ’n wond sou raak. Kan mens selfs littekens leer liefkry? Dat jy die kontoere met die teer punt van ’n vinger streel: dis jy, dis jou landskap, dis alles myne. Ek gru daarvan en voel uit walging wellus groei. Ek begeer dit en volg met ’n slakkestreep die patrone met my tong; ek byt jou soos

’n tier en word deur jou verskeur. Word ’n mens tog op so iets voorberei? Sy het gedag sy is alleen bo tussen die moerbeie, barstend van soetigheid in haar mond; wydsbeen gestut op twee takke. Maar hy was ook daar, hy moet later ingeklim het in die ritseling van die blare in. En sy moerbeihand teen my moerbeibene, hoër op. Hy lag vir haar as sy haar nog soms skaam probeer bedek of wegdraai: hý het heel eerste haar rok weggesteek en hom nie aan haar desperate pleidooie en woede gesteur nie. En stadigaan kry sy vertroue, ’n uitdagende roes. Met die uitasem, bang opwinding van ’n kind wat die verbode doen, eksperimenteer ek: met jou, met myself, met die hele nuwe manier van lewe. En verwag tóg iedere oomblik die stem wat eis: Wat doen jy? Hoe durf jy? Het jy geen skaamte nie? Want hoe kan ek my daaraan wen dat alles regtig mág? Vergewe my as ek verspot is. Jy moet geduld gebruik met my. Jy kan so woes met my wees. En so nes ’n seun, op jou manier skamer as ek, onhandiger, so dierbaar lomp. Ek het jou lief. Ek het geen ander verduideliking nie. Ek het jou lief. Ons woon hier – voorlopig vir ewig – gehuis teen die wind, in ’n grot hoog bo die see, die wande aangepak van rook en roet, nie van gister of eergister se vuur nie, maar van eeue. Plek-plek skyn daar deur die swart aanpaksel vlekke kleur – roesrooi en oker, vuilwit en bruin. En as jy aandagtig met ’n brandende stomp van naderby kyk, herken jy koddige mannetjies met pieletjies en boë, ’n buffeljag, volstruise, olifante met opgehewe slurpe, en vlugtende bokkies. Hier woon ons; hiervandaan reis ons na die grens van die onmoontlike, langs klam paaie van mos en gladde klippertjies, sonder voetspore. Voorlopig. Om vóór sonop by die bek van die grot uit te kom en op die breë lip te bly staan en die wêreld in te kyk – enorm wyd, met spits geluidjies van voëls en die gekrys van die eerste seemeeue; ’n mistigheid oor die water, en klaarheid verder – en met ’n skok te weet: hier is ek, daar is die wêreld. En om, miskien om die trae roering van die see, die sensasie te hê van beweging deur daardie wêreld, deur daardie ruimte, en tog niks aan te raak nie: ek te bly, terwyl die wêreld wêreld bly. “Kom,” sê hy langs haar en neem haar hand. Hulle ril nog effens in die vroemôrekoelte, en drafstap teen die steilte af om warm te word. Met die omkyk vlam die hoë kranse agter hulle in die lig. Hy lei haar verder, oor die rotse wat hul strandjie afsluit en teen die gebroke kloof op

soos hulle die eerste dag afgekom het, op na die boswêreld bó. Die lang pistool met sy mooi beslag en ’n sakkie ammunisie dra hy saam, net vir geval. Sy het die seningtoue wat hy gevleg het, elk met ’n lus in die middel. Vandat hulle die geweer in die rotsstorting kwyt is, het hulle nog maar selde vleis gehad: dis daarom dat hy die strikke berei het. En voor die winter sal hulle nog heelparty velle ook moet hê. ’n Spiespunt wat hy geduldig en vaardig weke lank uit klipkristal geslyp het, het hy met nat sening aan ’n asgaaiboslat vasgemaak; met die droog word het dit vasgetrek. En met dié asgaai kap hy moeisaam vir hulle ’n pad deur die fynbos oop. Swaar werk, want die ontelbare taai dun stammetjies laat beswaarlik deurkomplek. Sy volg op sy hakke, beur-beur aan die lote wat oorbly; soms met ’n uitroep as ’n taai jong stam uit sy hand terugswaai en haar ’n rooi streep oor wang of bors of skouer slaan. Die kleiner doringstruike krap ’n netwerk van hale oor hul heupe en bene. Net hul voete, in die vormlose velskoene wat hy gemaak het, is beskut. Af en toe gaan hy staan om iets te pluk. Elke keer moet sy dit eers eien: of dit eetbaar is of nie, soos hy haar geleer het. En skielik is hulle deur die fynbos, in die woud: die afbakening is onthutsend. Weg uit die son, weg uit die verstrengeling van struikgewas, tussen die groot stamme van die woudbome in, oor ’n rustige, ritselende bodem van vermolmde blare, bas, knetterende takkies, en kol-kol mos. Die stilte is onaards. En wanneer hulle gaan staan en die fyn geknapper van hul loop ophou, word die stilte nog delikater geboetseer deur die geroep van voëls, ’n skarreling van ape in die boonste lower, die skielike skerp fluit van ’n bloubok wat met ’n grys flits sydelings verbyglip; die vinnige vlug van ’n bosbok ná ’n momentele glimp van spikkelbruin of van ’n stertkwas. Wat haar verstom, is die klaarheid, die presiesheid van alles. Geen skemerdonker oor die son wat buite êrens sy gang oor die wêreld gaan nie, maar lumineuse werklikheid asof die blare self van binne af gloei, asof die grond en stamme lig in hulle het. Hy weet instinktief waarheen hy wil: een van die wildspaadjies wat die wildernis deurkruis. Dié volg hy puntenerig tot hulle duskant ’n oopgetrapte varinglopie ’n ruigte van eshout bereik: klaarblyklik ’n drinkplek. Daar, versprei oor ’n afstand van seker honderd tree, maak hy sy versameling strikke sorgvuldig vas en

kamoefleer hulle met blare en stukkies bas. “Maar wat sal nou ’n bok besiel om in die hele woud juis hier in ’n strik te kom trap?” vra sy skepties. “Ons moet maar sien.” Hy lyk heeltemal tevrede. “Ons kan môre weer kom kyk.” “Gaan ons nou al terug?” Sy klink teleurgesteld. “Waarom nie?” “Dis so mooi hier. Wys my nog verder.” ’n Loerie roep krasserig. Tussen die bome vlam swamme rooi en oranje en geel; orgideë hang roerloos aan dun stingels; ’n soet groen walm deurdring die bos. Groot skoenlappers fladder tussen die blomme; bye. Iets ritsel in die blare. Die stilte praat met sy ontelbare geluide. Hy lei haar verder in die wildspad deur die groenerige lig. Van tyd het sy geen benul nie. Tot hy onverwags vassteek en sê: “Daar’s olifante vorentoe.” “Hoe weet jy?” Hy beduie: ’n paar blare vasgepleister teen ’n dik bruin stam; sap wat uit ’n oopgerukte wortel syfer, afgebreekte takke; ’n bossie natgekoude blare; ’n platgetrapte varing – en naderhand, vars mis. “Maar ek sien niks: hulle moet ver wees,” hou sy vol. Hy beduie haar om stil te bly. “Nee, hulle is naby. Loop mooi op die spore.” Hy wys haar wat sy nie eens opgemerk het nie: die vasgetrapte kringe op die grond, waar mens jou voet kan neersit sonder dat ’n takkie kraak of ’n blaar ritsel. Sy wil hom nog nie glo nie. Maar skielik vat hy met sy hand om haar pols. Sy gaan staan en tuur vorentoe, maar sien niks. Sy skud haar kop. ’n Tak breek soos ’n skoot wat knal. Benoud gryp sy hom vas. Die onverwagte

beweging van die slurp het die hele vaalbruin dier tussen die groot bome onthul. “Is dit net die een?” “Nee, dáár.” Die geflap van ’n oor; ’n tand wat wit flits in die lig. Ook die bul sien sy nou. En verder aan, met verdrag, met geduld, die trae grys beweging van die hele luierende trop. Met ’n wye ompad lei hy haar verder deur die bos. Toe sy moeg word, neem hy haar na ’n stroompie waar hulle swem en speel tussen varings; hy maak vrugte bymekaar en hulle eet; en dut dan selfs ’n rukkie in. As hy haar eindelik wakker maak om terug te gaan, het die lig verander. Terwyl hulle gelê en slaap het, moet iets buite, bo gebeur het. Die groen lig van die bos het giftig geword. Die klaarheid het verdwyn en die stamme staan soos suwwe skaduwees in skaduwee, byna bedreigend, stug, stom, groot hompe wrok wat in die skemer broei. ’n Paar keer kyk sy skrikbevange om, maar daar is nooit iets nie; daar is altyd iets, onsigbaar. Dit lyk of hulle nêrens meer sal uitkom nie. Toe hulle tot haar verbasing tóg weer die eshoutruigte bereik, is daar ’n bokkie in een van die strikke, grotesk omhoog geruk aan nek en agterpoot – hoe albei in die lus beland het, is onverklaarbaar – verwurg, die swart tong en die groot nat oë uitpuilend. Sy voel haar maag saamtrek en draai weg terwyl hy die riem losmaak, die pens oopreep om die ingewande uit te haal en die bokkie oor sy skouers gooi. Strepies bloed loop klewerig oor sy skouers, teen sy bors en maag af. In die somber lig gaan hulle terug, breek deur die rand van die groot bome en beland terug in die smal, venynige voetpaadjie deur die fynbos. Hier is dit darem ligter, die wolke sonder dreigement. Maar die bos dra sy saam. En sy dink: die woud is so vreedsaam; maar die groot diere is altyd daar. Die aand wil sy nie vleis eet nie.

Die manier wat jy het om aandagtig na jouself te kyk, asof jy nie kan gewoond raak aan jou lyf nie. In die opening van die grot gaan staan om die lug teen jou te voel. Jou oë toe te maak dat die sout sproei oor jou gesig kan waai. Teen die vuur staan waar die rook jou bykom. Of dwaal tussen die seetuine en rotse waar jy ure gehurk bly sit om met ’n sagte stengeltjie bamboes ’n anemoon te beroer, verleë as ek jou daarop betrap. Alles herhaal jou, in alles herken ek jou. In die kuil anderkant die rotse, in die roer van vrouehaarvaring, die naat van ’n boerboon gedop uit sy peul, die skielike swenk van ’n meeu, ’n veer wat op die sand val, wildekalbassies, die sproei van ’n brander, seeskuim. Die manier waarop jy in die middel van ’n gesprek skielik stil word en wegstaar oor die see. Die aandagtigheid waarmee jy skulpe versamel, gewoonlik die kleinstes wat ek skaars raaksien, sandkorrelgrootte, volmaak gevorm, rond en spits, groenetjies en rooietjies en bruinetjies versigtig in die holte van jou hand: teruggedra grot toe en baie sorgvuldig gebêre; dan vergeet, en eendag weggegooi. Nog steeds jou oorgawe aan water, aan was en skoon wees, asof jy nooit genoeg kan kry nie. Jou gewoonte om in jou slaap te praat, met lomp tong onsamehangende woorde teen my skouer te prewel en miskien te lag, lui en gelukkig. En dít, gereeld: om weg te raak uit die grot of wanneer ons by die see sit, om allenig voort te dwaal, oor die rotse na die woester strandjies verder aan, of in die bergklowe op, of selfs die bos in. “Neem my saam.” “Nee.” “Maar wat doen jy as jy so allenig rondloop?” “Niks besonders nie.” Asof jy verbaas is oor die vraag. “Ek loop maar so. Ek kyk en luister.” “Wat luister jy?” Verleë: “Niks. Meestal sommer net: hoe stil dit is.”

Waarom móét jy so allenig wees? Is ek nie vir jou genoeg nie – of is ek te veel vir jou? Twyfel jy, is jy onrustig, probeer jy dit vir my wegsteek? Dink jy oor die Kaap as jy so van my weg is? Verlang jy? As ek jou uitvra, skud jy net jou kop. Dink jy nog steeds ek sal nie eintlik verstaan nie? Selfs as jy by my is, as ek in jou is en jy jou oë toemaak: is dit oor jy gelukkig is, of omdat jy my eintlik probeer uitsluit?

“Jy moet my alles wys wat jy weet.” Geduldig, saans of bedags, soms snags. Hoe om ’n gaatjie in ’n nieshoutstomp te kerf en ’n stokkie daarin te vryf om vuur te maak. Waar jy die gliewortels grawe wat jy met water en heuning meng vir bier; en hoe jy van ’n vel, met die hare na binne, ’n sak maak om dit in te laat gis. Watter bessies eetbaar is en hoe om hulle van ander te onderskei. Watter kruie jy gebruik vir koors; en hoe jy bloed laat stol met spinnerakke. Hoe jy doodstil staan as jy ’n hotnotsgot gewaar, om hom nie te steur in sy aanbidding nie. Watter wortels jy grawe om te kou teen dors, en hoe jy jou lang pyp kan stop met dagga as jy oordag wil drome droom of vreedsaam voel. Hoe jy kan oplet na voëls om jou te waarsku teen slange, om jou te lei na heuning, om jou te vertel van reën wat kom. En hoe jy jou rigting van die sterre kan aflees. Hoe brei jy ’n bokvel en ryg dit lap-lap met sening en riempies aanmekaar om vir jou ’n karos te maak? – want die dae is nou nog mild, maar die nagte word al koel. Wys my hoe maak ’n vrou met ’n man as sy hom liefhet, ek het nog so baie om te leer. Wys my hoe vang jy ’n krap dat hy jou nie knyp nie. Hoe vleg jy jou nette, waar soek jy alikreukels en oesters, hoe haal jy krewe uit? “En vertel my van die see.” “Ek kan jou nie vertel nie. Jy moet hom voel.” “Hoe voel mens hom?” Hy sit haar lank en aankyk en oorweeg. Met ’n stadige glimlaggie, dan: “Kom, ek sal jou wys as jy wil.”

Hy trek haar aan die hande op en neem haar see toe. Die gety het al ’n uur of twee gelede begin keer en die water begin weer stadig hoër stoot. Hulle loop teen die branding in; hy hou haar hand vas. Skuim spat om hulle blinkbruin en ligbruin bene. “Waarnatoe gaan ons?” Hy beduie na die eilandjie van rotse dieper in, waar hy gewoonlik sy nette span. “Maar die water stoot op, ons sal nie kan terugkom nie.” “Dis al manier om die see te voel. As hy rondom jou is.” Hulle waad deur en klouter oor die duskantse rotse. Daarop volg gladde plate trapsgewys, met vlak en dieper poele, af na ’n lappie sand heel onder, nog fyner en witter as dié van die strand, twee tree breed en miskien vier lank, ovalerig van fatsoen; en aan die oorkant die volgende getande rotsmuur teen die see. Sy was nog net met laagwater hier en sy kyk skrikkerig om. “Sal ons weer kan terug?” “Eers as die gety weer uit is.” “Dis lank om te wag.” “Ja,” sê hy ongeërg en gaan by ’n poeletjie hurk. “Maar jy wou mos die see voel.” Sy kyk onseker na sy rustige, geslote gesig; dan weer aarselend oor die water wat hulle van die strand skei. Die branderrûens is aan die groei. “As jy regtig wil teruggaan, kan jy nou nog uitswem,” sê hy. “Netnou sal dit te gevaarlik wees.” Sy kyk na die strand, honderd tree weg, en die geweldige rooi kranse daaragter, die rand van die bos daarbo; die halfmaan ligte sand tussen rotse en rotse; hul grot hoër op, net ’n swart gat in die krans. ’n Visarend skree. “Ek sal by jou bly,” sê sy en kom sit by hom op die lysie.

Teen die gladde kante van die rots is ’n mosaïekpatroon van kleefskulpe uitgestippel; party al horingoud, die doppe gebreek en afgeskilfer, maar hulle klou nog vas. Onder op die oppervlak kriewel alikreukeltjies en puntskulpies en teken patroontjies op die sand. Klipvissies skiet onder hul skuilplekke uit en flits weer in koeltekolletjies in. Daar is ’n paar bloedrooi seesterre; en purper anemone wat hul fraiings roer; ’n paar krappies; kleurryke kolle wier; en eenkant, uit die diepste en donkerste holte, die lui rooi- en wit arms van ’n seekat. Hulle sit maar en kyk; sy karring met haar stokkies en bamboesies in die anemone of probeer bakhand die vinnige vissies voorkeer en vang. Soos baie ander kere. Maar anders. Want altyd was dit laagwater: nou is daar, rondom, die dieper dreuning van die see wat opstoot en om hulle aanswel. Eenkeer skrik sy met ’n uitroep op as ’n vlaag nat skuim oor die rotstoppe breek en oor haar rug spat. “Geskrik?” vra hy. “Ja, die branders is so wild.” Onwillekeurig kyk sy weer land se kant toe. “Nou is dit te laat,” sê hy. Sy knik. Hy staan op, vlak by haar. “Is jy bang?” “Ja.” “Dis goed. Dan voel jy hom beter.” “Wat?” “Die see. Wat anders?” Hulle staan bymekaar en uitkyk na die diepsee, die golwe wat inkom, wat swel asof hulle bo-oor die skutting wil breek en dan tog, met ’n dreuning en vlae wit skuim, weerskante verbykom. Deur al die gleuwe en skeure loop klein wit watervalletjies af en voed die poel binne.

“Is jy seker ons sal nie wegspoel nie?” “Ek dink darem nie ons sal nie.” “Maar is jy séker, Adam?” “Nee, ek is nie seker nie. Ek het dit nog nooit sien gebeur nie, maar …” “Maar hoe kan jy my hiernatoe bring as jy …” “Ek het saamgekom. Wat met jou gebeur, sal met my ook gebeur.” “Is jy gek?” vra sy driftig. “Wil jy ons dood hê?” “Natuurlik nie.” “Maar waarom het jy dan toegelaat dat ek – dat ons …” “Jy wou die see leer ken.” “Maar nie as dit gevaarlik is nie.” “Hoe wil jy hom leer ken sonder gevaar?” “Ons moet teruggaan!” “Ek het jou gesê dis te laat.” “Gaan hy nog hoër word?” “Ja.” “Hoeveel?” “Dis wat ons moet sien. Nog ’n uur, min of meer.” “Ek sal dit nie kan verduur nie.” “Jy sal moet. Ons is nou eenmaal hier.” “Adam, ek gaan nie toelaat …” Sy kan nie verder praat nie.

“Moenie verspot wees nie,” sê hy beheers. In haar radeloosheid wil sy hom te lyf gaan. “Hoe durf jy?!” skree sy. En sy bal haar vuiste en slaan hom teen die maer, taai spiere van sy bors. Hy vererg hom en gryp haar polse vas. “Los my!” sê sy kwaad. “Ek sal nie.” “Adam, los my!” Hy bly haar vashou. Sy kan hom in die gesig spoeg van woede. ’n Nuwe spatsel skuim slaan bo-oor die swart nat rotse oor hulle en laat haar na haar asem snak. “Adam, my God …!” “Ek is saam met jou hier,” sê hy weer. “Ek wou nie doodgaan nie,” fluister sy teen ’n snik van hartstogtelike verset in. “Wie sê jy gaan?” Sy kyk dringend na hom op asof sy redding soek, of net ’n verklaring, net iets wat vir haar sal duidelik maak wat gebeur. Hy kyk terug. “Wat wil jy hê moet ek doen?” vra sy benoud. “Gaan lê!” beveel hy. Sy begin haar weer teësit, maar hy hou haar vas en dwing haar agteroor tot sy in die gespartel haar balans verloor. Hy druk haar lankuit teen die warm sand vas. Woedend maar magteloos bly sy lê. ’n Ruk sit hy gehurk en afkyk na haar, sy hande nog op haar gewrigte. Dan sê hy skielik: Elisabeth.

Dit is so selde dat hy haar naam sê dat dit iets in haar aanraak, op die krop van haar maag; nog dieper. “Adam, wat …?” “Luister na die see,” sê hy. “Dis hoekom ons gekom het.” Sy is so beetgeneem deur die diep dreun dat sy eers ná ’n ruk agterkom dat hy nie meer langs haar hurk nie, maar vas teen haar geskuif het; bo-oor haar. Instinkmatig wil sy haar verset, maar hy hou haar vas. Hy dwing haar gewelddadig onder hom oop. Sy begin huil. Hy dring bruut in haar in. Sy hou aan met spartel asof hy ’n vreemdeling is wat haar oorweldig. Maar ín haar huil en sparteling teen hom besef sy skielik, skokkend, dat sy hom nie meer afstoot nie maar vasklou, dat haar naels in sy rug inskeur. En sy hoor haar stem radeloos soebat: “Ja! Ja! jy moet!” Sy weet nie of sy dit aan hóm sê of aan die see nie. Sy hou net deurmekaar aan met herhaal: “Ja, jy moet. Jy moet.” Die dreuning groei en groei. Branders begin spat oor die rotskamme. Sy voel nie meer die nat of die koud daarvan nie. Hier gaan dit hulle oorval, dit kom nou nader, dit stort oor die rande, die dood se dreuning het hulle beet; en dit is ondraaglik mooi om te sterf. Eers lank daarna, toe die beweging van sy lyf teen haar verstil het en sy self deur die geluid van ver af begin inkrimp, terug na hierdie kol sand tussen rotse, beskut teen die see, sê hy teen haar wang: “Dis nou verby. Dit word nou minder.” “Adam?” Hy beweeg sy arm en lig hom effens op bo haar; hy kyk na die klein klam haartjies bokant haar ore. “My naam is Aob,” sê hy. “Adam behoort aan ander mense. Sal jy onthou? My naam is Aob!” “Waar kry jy dit?” “My ma het my so genoem.”

“Wat beteken dit?” “Dit beteken niks. Dis net Aob. Dis al. Dis my naam.” Sy lê lank stil onder hom. “Ons is nie dood nie,” sê sy later; en sy klink byna spyt. “Nee, ons lewe.” “Aob.” Sy sê dit saggies, asof sy daaraan proe, asof haar tong daaraan gewoond moet raak. Maar sy wil haar nie verset nie: nie teen die naam of teen hom of teen die lig of die geluid van die see nie. Meeue dryf hoog in die lug. Laat hulle dryf. Laat alles wees. Laat alles goed wees. Laat niks ooit verbygaan nie. So raak hulle aan die slaap in die dreun van die see, die diepste slaap wat hulle nog saam geslaap het; en dit is eers in die stilte van die klein laagwaterbrandertjies wat lek en kabbel teen die rots dat hulle uiteindelik roer en wakker word, en woordeloos teruggaan strand toe. Die nag, toe die volmaan hoog sit oor die baai, hoor hulle dieselfde geluid, die anderse dreuning van die see. ’n Rukkie staan hulle in die bek van die grot en uitkyk voor hul oë gewoond raak aan die buitelig. Toe sien hulle hoe die branders van die springgety diep in die baai oor die laaste swart punte van die rotseilandjie kantelend instroom; tot daar niks meer sigbaar is nie, alles bedolwe onder die logge beweging van die water. “Nee, dis te gevaarlik,” sê hy. Die sandstrandjie lê ver agter hulle. Hier na die westekant toe, waar hulle aan die verken is om te sien hoe die omgewing lyk, raak die kus wilder en onbegaanbaarder: die kranse breek in riwwe rotse tot in die see in, sonder tussenstadium, die verste riwwe mistig van wasem in die lae son. Hier, op een plek, is daar ’n bres in die donker muur, waar ’n hele wal rotsblokke teen die hang afgestort het. Nou nog, sê hy, verskuif dit as dit baie reën; nuwe klippe breek uit en rol af. Daar moet ’n swakte in die formasie wees. “Net daar anderkant is ’n rivierkloof waarmee ons kan uitkom boontoe,” beduie hy. Maar sy wíl hier uit.

“Kyk, dis soos groot trappe,” sê sy. “Ons sal sommer gou bó wees. En die klippe lê vas.” “Hoe weet jy?” “Ek wíl hier opgaan, Adam.” Dis nie ’n twis nie; tog is dit belangrik. Dis nie eens aktiewe verset nie: net die óú opstandigheid wat sy, byna met die blydskap van herkenning, weer in haar voel lewe kry ná die lang iewe rus. Jy wat die wêreld so ken en my in alles voorgaan, my alles leer: jy kan jou nie altyd aan my opdwing nie! Ek kan ook besluit. Ek is ook hier. Herken jy my dan nie? Ek wíl my wil teen jou wil stel. Ek moet. Ek gaan hier op. “Kom!” gebied hy. “Nee.” Sy begin van rotsblok tot rotsblok teen die steenval uitklouter, weg van hom af. “Elisabeth, luister!” Sy haas haar net verder. Hoog op ’n klip gaan staan sy na hom en afkyk, wydsbeen geplant om haar ewewig te behou. Sy is wit teen die roesbruin en grys van die klippe, net ’n effense skynsel van rooi waar die son haar begin bykom het. En juis in dié nuwe vryheid van naak-wees, so pas verwerf, nog onwennig daaraan, selfbewus-uitbundig, wil sy hier van bo af oor hom uitkyk en hom uitdaag. (Jy wóú mos my rok vanmôre wegsteek …!) Hy kom ’n paar rotsblokke hoër, effens lomp met die geweer in sy hande. “Kom terug!” “Jy sien self mens kan maklik hier uit.” Sy draai weer van hom weg en klim hoër, tussen die kleiner klippe in. Kreun as sy glip en haar knie nerfaf skuur, of ’n toon stamp, of tussen die los klippe haar enkel swik. Maar sy hou aan, hoër. Eintlik verwag sy dat hy tóg agterna sal kom. Daarom is sy teleurgesteld toe sy ná ’n ruk hygend gaan staan en omkyk en sien dat hy nog altyd daar onder is.

“Adam!” roep sy. Hy wuif met sy hand: kom af! Sy spring van haar staanplek af om verder te klim. Dis nie eintlik meer nodig nie. Bo sal sy tóg op hom moet wag. Dat sy haar sin gekry het, smaak nou effens laf. Maar sy hou koppig vol. Dis ’n nietigheid wat gebeur. Net ’n effense skeeftrap, ’n vasgryp aan ’n klip. Maar dié keer breek ’n blok los en begin rol. Eers toe hy van die groteres tref dat ’n reën van vonke deur die lug trek en sy hom sien uitskiet in ’n boog, laer af, gryp die skrik haar. Toe die klip weer ’n keer vasslaan, begin iets onderaards dreun, ’n beweging in die grond. En voor haar geskokte oë sien sy hoe die berghang ondertoe begin beweeg, hoe die massa klippe begin roer, en dreun, en skuif; eers net ’n stadige, onrustige roering; dan ’n gerammel, ’n kliplawine teen die steil helling af. Sy self is veilig: sy is heeltemal teen die kant van die steenval en kan aan die vaste kranswand vasklou. Maar laer af is alles nou één donderende stroming. “Adam!” skreeu sy. “Oppas!” Onder is dit net ’n stofwolk. En dan skuim soos die storting die see daar onder tref. Hy is dood. Sommer net so, skielik. Sy weet dit. Oor niks. Oor dié ding wat sy in haar het om nie te wil toegee nie; om haar teen hom in te plant. Wát is dit wat haar so beetneem? Wat is dit wat haar gedryf het om teen haar ouers op te staan en te trou en die wildernis in te kom met ’n man wat sy skaars geken het en glad nie kon peil nie? Wat was dit wat haar by die vol rivier in sy ban gekry het sodat sy volgehou het die os móét deur? En nou weer. En hoeveel keer nog? Tot wie en wat nog alles in die afgrond ingedryf is? Met wyd oop oë staar sy ondertoe, haar vuiste gebal, haar lippe halfoop, wetend dat dit nou selfs gevaarliker is as tevore: maar sy wens byna dat die storting wil hervat en haar ook begrawe. Dan begin sy terugklim, bewend, verdwaas. Sy durf nie uitroep nie. Sy durf nie

eens kreun wanneer sy haar sny of skaaf teen die klippe nie. Sy is kaal, sy het niks om haar te beskut nie. Ver onder raas die branders teen die voet van die krans. Hy sit ver eenkant toe sy eindelik onder kom, besig om die verpletterde geweer te probeer regkap met ’n klip, sy gesig half vertrek; en hy kyk skaars op toe sy nader kom. Haar bene gee mee en sy gaan sit en begin huil. Hy smyt die geweer in die bosse in en kom na haar toe. Hou haar vas teen hom, tot haar histerie bedaar en hy sy eie skok kan bedwing. “Toe maar,” sê hy eindelik, sy stem bewerig. “Dis verby. Dit was amper.” “Jy’s nie dood nie!” “Ek het gedog jý is.” Hy haal nog diep asem. “Ek het eenkant toe weggehardloop toe dit begin. Bietjie geskraap.” Hy wys haar sy velaf knieë en elmboë. “Maar dis niks nie. Net die geweer is in sy moer.” “Adam, ek …” Sy weet ook nie wat sy wil sê nie. “Jy moenie weer probeer nie,” sê hy. “Volgende keer is ons dalk nie so gelukkig nie.” Van al ons ontdekkingsreise keer ons, windverwaai, terug na die grot wat om ons toesluit soos ’n vuis. Dít is die ruimte waarin ons mekaar ontmoet en herken. Oomblikke van wonder, wanneer ek nie meer probeer vra of verstaan nie. Dat dit genoeg is, amper te veel, om net te lewe en te weet ons lewe. Tussenin moet ek leef van onthou en van hoop: en albei is gevaarlik. Al wat ek van jou ken, ken ek hier. As ons ooit weggaan, mag ek dit verloor. Jy sien, ek is bang. Buitendien word die nagte kouer.

(Idillies, maar met bloed.) Hy sit lankuit op die lip van die grot, sy rug teen die klip rustig aan die rook uit sy rietpyp: dagga en ’n mengsel van wilde kruie. Aandagtig, miskien ook effens geamuseer, hou hy haar dop terwyl sy met groot konsentrasie werskaf om die bok se karkas op te sny soos hy haar gewys het. Dit is die eerste keer dat sy dit heeltemal self doen, die punt van haar tong tussen

haar lippe vasgepers, ’n keep van erns tussen haar oë. Haar hande en polse is bebloed, maar dis met ’n kreungeluidjie van tevredenheid dat sy uiteindelik die dik biltong lostrek uit die boud, haarfyn op die spier se nate uitgesny, die blouerige vliesie byna onaangeraak. “Is dit reg so?” vra sy in haar skik, en kom by hom kniel om hom te wys. Hy neem die biltong en keer dit om. “Dis goed. Net ’n bietjie dieper, skoner insny hier agter waar die sening aan die boudbeen vas is.” “Ek sal volgende keer.” “Jy leer mooi.” Hy kyk na haar, en vat skielik haar hande vas. “My hande is vuil.” “Dis net bloed.” Hy kyk na sy eie hande wat nou klewerig geword het van hare. Met ’n klein glimlaggie strek hy hulle met oop palms na haar skouers. Sy gril effens, maar kyk hom vas in die oë. Stadig beweeg hy sy hande af tot hulle op haar borste rus, en sy die rooi taaiigheid voel afsmeer aan haar gladde vel. Hy sien haar op haar tande byt om die weersin te beteuel, maar sy bly na hom kyk en roer nie. Net, onder sy oop palms, voel hy die tepels in tuitjies saamtrek. “Waarom doen jy dit?” vra sy. Hy haal sy skouers op. Sy hou hom doodernstig dop, nooit heeltemal seker van sy bedoeling nie. Skielik glimlag hy: “Jy kan maar gaan klaarmaak.” “Ek is moeg gewerk.” “Jy kan nie nou ophou nie.” Teësinnig staan sy op en neem weer die nat biltong by hom. “By die huis was dit altyd die slawe …” Sy steek vas en kyk vinnig na hom toe. Met vernoude oë kyk hy haar aan, sonder om iets te sê. Ietwat bedremmeld gaan sy terug na die oopgeslagte karkas en begin verder sny.

“Is dit regtig nodig?” vra sy ná ’n rukkie. “Wat?” “Al die bokke wat jy inbring.” “Ons het die velle nodig. En die vleis vir die winter.” “Gaan ons hier bly?” “Ek weet nie,” sê hy bedaard. “Ons moet sien wat die weer maak.” “Adam.” Hy sit net en rook. “Aob,” sê sy. Hy kyk na haar. “Kom ons bly hier.” “Ek het mos gesê dit hang van die weer af.” “Ek bedoel nie vir die winter nie. Ek bedoel: vir goed. Waarom hoef ons ooit weer weg te gaan?” “Ek dag jy wil teruggaan Kaap toe?” sê hy reguit. “Ek wou – vroeër. Nie nou meer nie. Nie een van ons het die Kaap meer nodig nie.” Toe, met die intensiteit van ’n snik in haar stem: “Ek kan nie meer teruggaan nie. Dit is nou heeltemal onmoontlik.” Hy kyk na haar, dringend en soekend; maar sê niks. Byna oorhaastig gaan sy voort: “Ons is gelukkig hier, ons is bymekaar, ons het niks anders nodig nie.” “Sal jy altyd so bly dink?” “Solank jy by my is. Ons kan hier bly. Ons kan die grot mooi inrig. Ons kan

kinders hê. Jy kan hulle leer soos jy my geleer het. Bedags sal jy en die seuns saam in die bos ingaan of nette span in die see; en ek en die dogters sal kos maak en die grot netjies hou; ons kan matte en mandjies vleg en karosse maak. As ons klei kry, kan ons probeer potte maak; ons kan gaan water haal en vir julle sorg. Snags slaap ons almal by die vuur. Ons kan musiek maak. Ons kan saam skulpe optel, en op die sand lê, en swem.” Dit word skielik ’n hartstog in haar hart. “Laat ons hier bly!” sê sy dringend. “Dis nie vir ons nodig om ooit iets anders te doen as nou nie. Dit sou gek wees om weer verder te gaan, Kaap toe. Ons het dit saam met ons klere uitgetrek.” Hy kom by haar sit, nog met sy glimlaggie: “Net ons twee barbare in die wildernis?” vra hy. “Ons sal mekaar liefhê, en goed wees vir mekaar.” “Dan kan ons maar hier bly, ja. Totdat ons vergeet het dat daar ooit ’n Kaap was.” Sy kyk in die vreemdheid van sy oë. Spot hy met haar? Is hy sinies? Sardonies? Of is dit vir hom so ernstig as vir haar? Oor haar sagte tepels het die droë bloed swart en hard geword: rowe oor wondbare wonde.

Die slang se lyf word droër, dor; die vel soos perkament, plek-plek geskeur. En deur die dowwe groen begin die geribde patroon van die binnekant al wys. Buite waai die wind en die branders raas; maar hier is dit kalm. Die wande met hul tekeninge en vlekke ken hulle; die vlermuise wat in- en uitvlieg en byna onhoorbaar skril in die donker tjilp; die groot houthoop in die hoek; die velle wat oopgespalk droog word, die droës klaar gebrei; die bondeltjie goed wat hulle saamgebring het; haar opgerolde Kaapse rok; die karos wat sy gemaak het; haar skulpe, en die doppe van krewe en krappe; bokhorings en ’n paar rye biltong, ’n growwe mandjie vrugte, sy gereedskap en wapens. En hulle in die ligkring, nakend bymekaar, weldadig teen die vuur wat self aanstons sal uitbrand. Sy maak kos: gebraaide vis, en die groot vlesige sampioene wat hy ingebring het uit die bos. Hy sit en werk aan ’n kreefmandjie.

“Wat ek nodig het, is ’n seun om my op die rotse te help,” sê hy. “Jy neem nie sommer my kinders in die see in nie. Hulle sal verdrink.” “O, ek sal hulle vroeg leer swem, soos robbetjies. En op ons oudag sal hulle vir ons sorg.” “Ek wil ’n seun hê soos jy.” “Eers ’n dogter soos jy,” sê hy. “Presies net so. Dat ek, soos sy groter word, elke dag kan sien hoe jý was toe ek jou nog nie geken het nie. Ek is jaloers op alles van jou wat vóór my gebeur het.” So begin hulle die ou speletjie weer speel. Tot sy opeens stil word en deur die vuur na hom kyk en vra: “Dink jy regtig ons sal eendag kinders hê?” “Natuurlik.” “Wat maak jou so seker?” “Ek is ’n man, jy’s ’n vrou. Dan nie?” Voor sy dit kan oorweeg, voor sy kan keer, vra sy: “Die … vrou wat jy gehad het, jou slawevrou. Het sy ’n kind van jou gehad?” “Hoe moet ek weet?” vra hy kortaf. “Sy is mos verkoop.” “Natuurlik, jy het my gesê. Ek is jammer.” “Waarom het jy gevra?” “Ek sou so graag wou seker wees – dat ons kán.” “Maar waarom op aarde sal ons nie kan nie? Jy wás al swanger gewees.” “Ja. Maar toe’s hy – weg.” Dit is die heel eerste keer dat sy weer daarna verwys; die eerste keer dat sy dit durf om hom te laat ontdek dat sy dit nooit kan vergeet nie.

“Ek wonder so baie wat van my kind geword het, wat hulle met hom gedoen het.” “Dit was tog nie ’n kind nie, net bloed.” “Dit was my kind gewees. Hy’s uit my uitgeskeur. Dis vir mý wat hulle daar êrens in die veld begrawe het. En partykeer …” Sy ril effens, en aarsel, en kyk na hom. “Ek het laas nag gedroom.” “Wat?” “Dat hulle my in ’n ystervarkgat begrawe, en dat dit begin reën, en dat ek soos ’n boontjie word, soos saad in die grond: ek begin te groei, dwarsdeur die klipharde grond. My voete sit vas, hulle is wortels. Ek steek my takke uit en ek skree om hulp, maar niemand hoor nie, want mens kan mos nie ’n boom hoor nie. En daar is niemand naby nie. Net ’n vreeslike vlakte vol aasvoëls.” Sy trek haar knieë op en laat haar kop daarop rus, ineengetrokke soos ’n seeboontjie. “Dis tog net ’n droom. Dis verspot.” “Ek het my kind afgegee. En wat gaan van mý word?” “Jy vra te veel vrae,” sê hy stil. “Dit kan tog nie sommer net so gebeur nie,” hou sy vol. “Wáárom gebeur dit? Wat word van dit alles? Kan mens dan maar net sommer hier lewe en doodgaan – en dan is dit klaar? Niks meer nie? Niks meer nie? En as ons hier oud word en – iets oorkom: niemand sal ooit eens weet dat ons hier was of dat ons geleef het nie.” “Wat maak dit saak? Ons is mos nou hier,” sê hy geduldig. “Jy maak dit net moeiliker.” “Maar ek moet weet!” “Hoe kan jy weet? Hoekom moet jy weet? Jy’t anderdag gesê jy is gelukkig soos jy is.”

“Maar verstaan jy nie?” vra sy, in doodstil verset. “As ons hier dóódgaan?” “Miskien kry hulle eendag ons geraamtes hier,” sê hy.

Kontemplasie van die skulp. Roomwit lê dit my palm glad vol; okerig, byna oranjerig op die rug, asof dit gestol het uit vloeiende sonlig; na onder ’n egalige witter word waar dit ómwelf binnetoe oor die langwerpige effens geribde gleuf, perlemoerskynsel binne. Ovaal, soos ’n skilpadjie, maar baie glad, en effens ronder aan die voorkant oor die skof; smaller na agter, met die beduidenis van ’n puntjie. Volkome afgesluit van bo, sferies selfgenoegsaam, glansend. Dan, met die omkeer, die teerder word na onder soos dit witter word, die inglip in die gladde hellings van die gleuf wat die slak se tengerte gehuisves het: heeltemal weerloos, aanraakbaar, klam. Dit is al so lank dat ek nie weet hoe ek lyk nie. Die koms van die jagters. Hulle moet die bul eers gekwes het, want oor ’n groot afstand is die bos verniel, takke afgeskeur, die grond omgedolwe, met swart bloedsmeersels teen varings en struike en stamme. Hy lê op sy linkersy teen die dik stam van ’n groot geelhout, asof hy hom daar verskans het en toe inmekaargesak het, besmeer van mis en bloed. Die onder- en voorkant van sy kop is ’n gemors, toegekoek van brommers. Die slurp is toiingrig afgesny, die tande uitgekap. Dit lyk of ’n poging aangewend is om ook van die toonnaels te verwyder, maar dit was waarskynlik ’n te veeleisende taak en is halfpad laat vaar. Rondom is die bos stil. Net die voëls wat ritsel en kwetter; ’n paar bye in orgideë; skrikkerige blouapies in die takke. Hulle waag dit in die oopte uit. “Wat het hom oorgekom?” vra sy toe hulle bokant die wind nader gaan. “Hoekom is hy so vermink?” “Tande uitgekap. Jy sien mos.” “Maar …” Nou is dit sý wat swyg: nie omdat sy hom nie wil teëgaan nie, maar omdat sy dit nie waag om meer te vra nie. Die ontdekking is, eensklaps, te geweldig.

Hy staan en rondkyk. “Moet ons weer terug?” vra sy, byna hoopvol. “Ons kan gaan kyk waar hy vandaan kom,” sê hy en kyk na haar. “As jý wil.” “As jý so dink.” Daar is angs in hul voortgang. Die bos het die luminositeit van die eerste keer, maar in sy lig is hy onbegrypliker, ongrypbaarder, as in somberder donkerte; die oopte van sy geheim is verbysterend. Hulle weet nie eens waarna hulle werklik soek nie – maar dit maak dit ontstellender. Hoe sou hulle dan weet wanneer hulle gevind het? Wat is “vind”, hier, op dié bloedspoor? Groter vernieling, of groter stilte? Inner in die bos in, dring hulle. Maar hy is eindeloos, rigtingloos. Hoe weet mens as jy in sy inte is? Daar is ’n tweede karkas ’n halfmyl anderkant die eerste, met sy agterlyf in ’n stroompie water; dit dam teen hom op. Ook dié keer is die kop vermink, die groot tande afskuwelik uitgekap; en die kwaai ogies agter ruie wimpers gluur nog dof, troebel water. “Dink jy hy lê al lank hier?” vra sy ingetoë. “Twee, drie dae.” “Maar wie kon dit gedoen het?” “Dis net mense van die Kaap wat so doodmaak.”’n Drif wat sy lank nie in hom opgemerk het nie, smeul weer in sy stem. “Dit kon Khoin ook gewees het!” verset sy haar, en weet nie eintlik waarom nie. “Ja. Om die tande in die Kaap te gaan verkoop.” Sy laat haar kop sak. Maar na ’n oomblik kyk sy weer op, nou dringender, byna oorweldig: “Wie dit ook al was, hier was mense. So naby ons. En ons het niks gehoor nie.” “Ons woon daar teen die see, hoe wil jy hoor wat in die bos gebeur?”

“Twee, drie dae,” sê sy ingedagte. “Dan kan hulle al weer weg wees.” “Ja, miskien.” “Wat gaan ons nou doen?” Hy kyk terug in die rigting van waar hulle gekom het; en dan verder, in die groen brand in. Donker stamme lê swaar en vermolm in die struikgewas op die verrotte blare; log soos dooie goed. “Ons kan verder gaan,” sê hy. Sy wil sê: Ja. Verder. Inner. Laat ons uitkom by die pit, deur al die groen jaarringe, laat ons in die hart van die raaisel staan, deurstraal van die lig wat hier gloei. Laat ons iets vind. Laat ons selfs net nader kom aan iets, net voel dis binne bereik, dit kán aangeraak word. Maar sy lig sku ’n hand op na haar bors en laat haar kop sak; en sê: “As daar mense is … dan kan ek nie só gaan nie.” Hulle begin terugloop. Sy is amper hartseer; opstandig teenoor haarself. Wat kon sy ánders? wonder sy. Maar deur hul terugkeer word iets prysgegee, iets wat amper gebeur het, ’n vermoede, ’n geloof, ’n moontlikheid, iets. Naby die rand van die woud steek hulle tegelyk vas toe hulle die kort skerp knal hoor. Ver, so ver dat hulle tussen die bome nie eens die rigting kan bepaal nie; altans nie vir seker nie. “Was dit ’n skoot?” vra sy. “Of ’n tak wat gebreek het.” Dit kón ’n skoot gewees het. Hulle volg, byna meganies, hul voetpaadjie deur die fynbos en teen die kloof af – ver van die vroeë dag se bedrieglike rotsval. Net betyds, voor donker, is hulle tuis.

Hy gaan eers af na sy nette. Dit is laagwater. Daar is ’n paar visse; hy bring hulle terug. By die grot se bek kom die rook al uit; sy het self vuur gemaak. Maar sy is nie by die vuur toe hy binnekom nie: sy is ver agter in die grot, by hul bietjie goed; en toe sy bewus raak van sy koms, swaai sy vinnig, skuldig om. “O, ek wou net …” Sy vou weer die groen Kaapse rok op en bêre dit by die ander goed. En kom terug na hom; neem die vis, en begin dit met een van die klipmesse skraap. Hy sit haar steeds en dophou toe sy opkyk. “Ek het maar net gekyk,” sê sy, haar wange nog rooier as die gloed van die vuur. “Ek weet.” “Adam, jy’s nie kwaad vir my nie?” “Waarom sou ek kwaad wees?” Hy gaan weg na die grot se bek toe; staan en kyk hoe die maan gelerig opkom. Sy sou wou opstaan en na hom toe gaan, om die kaal pyn in hom aan te raak, om sy drif en hartseer te besweer; maar sy kan nie, daar is te veel in haarself. In stilte maak sy die kos vir hulle gaar; en hy kom weer oorkant haar sit, op sy gewone plek. En deur die vuur kyk hulle soms na mekaar. Nog voor hulle klaar geëet het, staan hy op en gaan terug na die grot se bek. Die vuurlig oor die donker littekens van sy rug. Wat kyk jy so? Wat luister jy? Daar’s net die maan oor die water, en die gedreun van die see wat alles anders onhoorbaar maak. “Kom jy nie slaap nie?” “Ja, ek kom.” Saam kruip hulle onder die karos in, op die sagte kooigoed wat hy versamel het. Lê doodstil teen mekaar. Uit gewoonte begin sy hand oor haar beweeg, ’n ruwe streling, vraend. Omdat sy hom liefhet, laat sy hom begaan; maar sy bly afwesig.

Toe sy ief toelaat dat hy haar bene van mekaar skuif, voel sy hom teen haar verstrak. ’n Rukkie beweeg hy nie verder nie. “Wat is dit?” fluister sy. “Jy is nie hier nie,” sê hy. Nie beskuldigend nie; neutraal, feitelik. “Ek wil hier wees,” sê sy. “Ek is hier.” “Jy soek die jagters in die bos.” “Hoe weet jy? Hoekom vra jy? Dis nie waar nie.” “Die Kaap wil jou terughê.” “Nee.” Sy skud haar kop heen en weer. “Moenie bang wees nie,” sê hy en hou haar teen hom vas. “Bly by my.” “Ek is by jou.” Hy voel sy hart krimp, en weet skaars waarom. Net dat hul klein knus binnegrot nou so oopstaan teen die nag se wind; oop teen gister en môre. “Hou my baie vas,” soebat sy wanhopig. “Ek weet nie wat gebeur nie. Dis of ek val. Hou my net vas. Moenie weggaan nie.” Hy gaan die volgende oggend vroeg, net ná die gerusstellende terugkeer van die son. Nie een van hulle het vooraf iets daaroor gerep nie: hy gáán eenvoudig. Tog, toe hy by die grot uitloop, het sy vir hom ’n sakkie kos gereed vir die pad. Want nie een van hulle weet hoe lank hy sal wegbly nie. Hy het sy velskort aan, en hy dra sy asgaai saam: die pistool laat hy soos gewoonlik by haar agter. Dit is ’n lang ompad, van karkas tot karkas, en dan met die spore daarvandaan verder. Nog drie karkasse lê op sy pad. Vandag begin die aasvoëls draai. By die laaste olifant is daar tekens van ’n kampeerplek, platgedrukte gras waar mense geslaap het, spore, en ’n groot kol as. ’n Paar hardekoolstompe smeul selfs nog. Onwillekeurig kyk Adam op, vir wind. As hier ’n vlagie opsteek, kan die hele

bos brand. Maar dit is doodstil, nie eens die blare of die baardmos roer nie. Met ’n vreemde sensasie trek hy op die spoor aan. Asof die tyd gekantel het en die afgelope maande uitgewis het; asof hy weer op sy nimmereindigende kringe deur die groot land trek, op sy eentjie, rusteloos; asof hy weer die tekens van die watrek teëkom en hulle volg, en weer wag om uit goed verskuilde stellinge waens en osse, Khoin en witmense, man en vrou te bespied; te wag dat iets gebeur sodat hy kan nader gaan. Daar is twee waens. Van die buiterand van die bos af buig die spore in ’n oopgetrapte pad met ’n wye boog terug; sodat, toe hy in die hoogmôre van die tweede dag op hulle afkom, die staanplek maar ’n halfdag se reguit trek van die kus af is. Twee waens en heelparty osse; by die veertig, lyk dit. ’n Paar Khoin – nie meer as vyf of ses stuks nie, tensy party ander nog elders in die kontrei is – en twee wit mans, die een middeljarig, die ander nog jonk, albei woes bebaard. Adam kan dit nie te naby waag nie, want daar is honde by die trek. Onder die wind kruip hy weg en beloer die staanplek ’n paar uur lank. Dit lyk of een van die waens uitsluitlik vir pakplek gebruik word. ’n Hele stapel ivoor lê in bondels vasgemaak tussen die wiele en wag om gelaai te word; en hope velle, volstruisvere, horings. Aan die algemene bedrywigheid in die kamp lyk dit asof daar gereed gemaak word vir verder trek. Seker môre. Die plek hou hom vas, soos Larsson s’n vroeër. Maar nou benouender. En dit is met ’n swaar hart dat hy tog uiteindelik padgee uit sy skuilplek en reguit begin terugsteek see toe. Hier is die veld begaanbaar: korstelige heide, lappe proteas, kol-kol veldlelies; klompies bone, karee en ander, meestal kleinerig. Eers aan die bokant van die kransmuur, bokant die grasgroen see, begin daar weer gedagtes in hom beweeg. Want hy weet sy wag daar onder: hy sal moet verslag lewer. Dit mag ’n einde wees. En dis die bereikbaarheid van eindes wat hom met wee ontstem. So tydloos kan mens voortstroom deur die dae, jou soos wier oorgee aan ’n gety: maar eendag spoel jy uit. Ver bokant die kranse dryf ’n arend, op soek na iets wat roer. Bewegingloos kan hy daar op die hoogste wind bly hang, ’n kruisie teen die niet; maar eendag val hy soos ’n klip; eendag sweef hy nie weer sy lugverdiepings uit nie. Wat onmoontlik lyk, so ver dat dit nie saak maak nie, is skielik feit; is skielik daar. Môre word vandag; vandag verskuif na gister. En die aarde skud nie: dis soos

disseldons wat waai, klein suggies in die ruimte. Dit gaan maar voort. Dis laatmiddag nou. Die middag is die oggend van die aand. Sy wag. Hy hoef haar niks te sê nie. Sy weet nog niks, sy wag net. En wat hy ook al vertel, sal sy aanvaar. Dat hy ’n bondeltjie Khoi-swerwers teëgekom het, op pad weg met hul drag tande. Dat hy ’n uitgewaaide staanplek in die bos gekry het: tekens van mense wat daar was, maar wat lankal weggetrek het. Dat hy op ’n wa afgekom het, geplunder deur San; tekens van vee wat weggevoer is; twee verminkte lyke wat hy begrawe het; geen proviand oor nie. Dat hy glad niks gekry het nie. Jy sal my glo. Selfs al weet jy dit is ’n leuen, sal jy my glo omdat jy en ek dit albei verkies; omdat jy net so bang is soos ek. Laat daardie twee waentjies die land in trek en plunder so ver as wat hulle gaan, en die tekens van hul beskawing inplant op hul vernietigende pad: ek en jy sal hier bly, in ons grotjie teen die see. Niks sal ons steur nie. Ons sal luister na die meeue wat krys in die voordag, ons arms vas om mekaar, my bitter wortel diep in jou ingeplant, doepa vir die eensaamheid. Bedags sal ons skulpies optel wat ek in ’n snoer om jou lende sal vasmaak wat sal rinkel as jy loop. Jy sal saam met my gaan vis haal, en die nette inbring, en hulle heelmaak waar die see gate geskeur het. Soms sal ons bos toe gaan en my strikke leegmaak, bokke huis toe dra en die vleis braai of droë vir later. Ek sal die lig en die lag in jou sien van blydskap as ek jou ’n nuwe vrug laat proe. Ek sal jou borste doop met bloed. Ek sal jou weer neerlê in die sand en jou oopmaak, wyd soos ’n ster, vogtig soos ’n anemoon; en die son op die spikkeltjies sand op my rug voel brand waar die sweet droog geword het. Ek sal vir jou musiek maak op ’n rietfluit, op ’n ghoera, en jy sal liedjies met lawwe woorde improviseer om saam te sing. Buite onsself het ons niks nodig nie. Regtig, ons het nie. Glo my. Dit is so. Dit moet so wees. Die arend, skaars ’n stippel bo, skiet af na sy prooi onder: ratel? haas? muishond? muis? Met iets in sy kloue roei hy weer op, die hoogte in. Hy het wat hy wou hê. Met ’n sug begin hy teen die rooi wal afgaan ondertoe. Dis laat. “Daar’s twee waens,” vertel hy haar terwyl sy aan hom vashou op die strand: sy’t hom van ver af sien aankom en kom haal. “Een is vol goed. Hulle het al begin regmaak om te gaan. Seker reguit Kaap toe, want daar’s nie eintlik meer

pakplek oor nie.” “Net die twee wit mans?” “Ja. Die een lyk my ouerig, die ander is nog jonk.” “Lyk hulle vriendelik, of kwaai?” “Soos jagters maar lyk. Gewone mense van die Kaap. Bietjie vuil.” “Dink jy hulle sal my molesteer?” “Jy’s ’n vrou.” “Mens sal hulle darem seker op hul plek kan hou. Ek het nog die pistool.” “Natuurlik.” “Hoe lank sal so ’n wa ry, Kaap toe?” “Dis ver, en daar’s berge. Hiervandaan sal hulle bó moet omtrek, anderkant die bos verby. Twee of drie maande.” Hulle begin terugloop grot toe. “Jy sal mos saamkom,” sê sy. “Jy kan my beskerm.” “Hulle sal niks mag agterkom van jou en my nie.” “Nee. Natuurlik nie.” In die grot gaan hy teen die muur sit, skielik oneindig moeg. Sy bring vir hom water in ’n perlemoenskulp, en ’n bietjie heuning. Opnuut vra sy hom uit, alles wat hy so pas vertel het, elke besonderheidjie. “Maar sal ons hulle nog kan inhaal as hulle môreoggend trek?” “As ons vroeg in die pad val.” Ná ’n ruk staan sy op en gaan agtertoe. Hy kyk nie. Hy hoor haar vroetel in die

halwe skemer. Sy kom terug met die Kaapse rok aan. Effens verkreukel hang dit om haar, maar skielik uitheems mooi. “Ek het maerder geword,” sê sy, onverwags verleë voor hom. “Taaier,” sê hy. “Mooier.” Hy begeer haar eensklaps só dat daar trane in sy oë brand. Sy stryk ingedagte oor die rokpante. “Hy’s maar verkreukel.” “Ons kan môreoggend baie vroeg opstaan,” sê hy sonder om op te kyk. Sy kom kniel voor hom. “Wat is dit, Aob?” “Moenie vir my Aob sê nie,” fluister hy. “In die Kaap sal ek vir jou intree,” sê sy nadruklik. “Ek het mos belowe. Ek sal sorg dat alles regkom.” “Ja.” “As ek dié kans laat verbygaan …” Sy haal diep asem. “Dis erger as toe ek moes besluit om van die wa af pad te gee. Miskien is daar nooit weer so ’n kans nie.” “Ek weet. Daarom het ek vir jou kom sê.” Stil lig daag skielik in haar oë. “Jy hoef nie vir my te vertel het nie.” Hy roer nie. “Is dit nie so nie? Jy kon maar net stilgebly het. Ek sou niks geweet het nie.” “Maar jy móés weet.” “Hoekom moes jy dit vir my so moeilik maak?” vra sy skielik. “Dit sou makliker gewees het as jy self klaar besluit het en my niks gesê het nie.” “Ja, makliker,” erken hy. “Vir nou. Maar later? As iets gebeur – as ek moet sien die verlang vreet jou op – as jy eendag per ongeluk iets agterkom … Dít kon ek tog nie.”

“Hoekom kan ons nie hier bly nie?” vra sy. “Niemand het gesê ons kan nie.” “Maar jý wou teruggaan Kaap toe, Adam. Jy’t gesê jy kan nie lewe daarsonder nie, jy’s nie ’n dier nie.” “Toe was ek alleen. Nou is jy by my.” “Maar is ek vir jou genoeg? Sal ek altyd vir jou genoeg wees?” “Al wat mens kan doen, is glo of hoop.” “Waarom het jy my kom sê?” vra sy weer, moedeloos. “Omdat dit jou mense is.” “Dis nie my mense nie! Ek was gelukkiger hier. Ek is nog altyd.” “Jy hoef maar net te besluit om te bly, dis al.” “Maar jý, Adam! Wat wil jý? Sê my wat ek moet doen.” “Van wanneer af laat jy jou dan voorsê?” Êrens in die nag, dink hy, staan twee waens nou gelaai, gereed om met die daglumier in te span en te ry, vol gepak met ivoor vir die Kaap. Wit, bebaarde manne en hul Khoin en osse. Skielik vra sy: “Toe ons by die Khoin was en ek so siek was: hoekom het jy my nie toe laat agterbly en alleen verder getrek nie?” “Hoe kon ek jou laat bly?” “Toe het jy my nog nie liefgehad nie.” “Wat het dit met vannag te doen?” vra hy. “Ek het jou lief!” sê sy, asof sy pleit. “Ag my God.” “Kom,” sê hy sag. “Ons moet gaan slaap. As ons moet vroeg opstaan môre, moet

jy behoorlik uitrus.” “Waarom sê jy ons moet vroeg opstaan?” “Ek het gesê: as ons moet vroeg opstaan.” Sy staan op en begin die rok se oprygsels losmaak; maar steek weer vas. “Hou dit maar aan,” sê hy. “Jy moet seker daaraan gewoond raak.” “Wil jy hê ek moet dit aanhou?” vra sy strak. Hy gooi swyend die karos oor hul kooigoed oop en gaan lê. “Kom,” sê hy. Sy kom by hom lê, teen hom aan, soos altyd; maar met die rok aan. Hy lê met sy arm oor haar, sy hand gevou oor haar bors. As dit die einde is, dink hy, as dit werklik hul laaste nag is dié, dan wil hy haar liefhê, en die ganse nag in haar bly, haar liggaam vir goed met syne merk, littekens soos syne. Maar hy kan nie. Dit is te ver om by te kom. Doodstil lê hy die nag se ure deur tot die lig begin kom. Toe roer hy aan haar en fluister: “Ons moet opstaan.” “Ek is wakker,” sê sy. “Het jy dan nie geslaap nie?” “Nee.” Sy sit regop, moeg; die rok is nog meer verkreukel. Hul warmte syfer onder die digte karos uit en laat die pril môrekoelte binne. Sy bewe effens. “Adam …?” “Ek sal weer die vuur aanmaak.” Dit is te vroeg om te eet. Hy maak ’n bietjie wildebostee in die ou kastrol wat hulle nog van die plaashuis af saamgebring het. Hulle drink dit baie warm. Daarna staan hy op en gaan na die deur van die grot. Die mistigheid bo die see lê

in ’n bank teen die opkom van die son. Ná ’n ruk kom staan sy teen hom. Eers toe sy haar arm om hom skuif, besef hy dat sy nie meer klere aanhet nie. “Waar is jou rok?” vra hy. “Ek het hom nie nodig nie.” “En die waens? En jou mense? En die Kaap?” “Ek bly hier. Ek gaan nie saam nie.” “Is jy baie seker?” Sy knik. “Dis miskien jou heel laaste kans.” “Ek weet. Ek het besluit.” “Jy’s mal.” “Ja, ons is altwee mal. Daarom gaan ons nie terug nie. Dis ons plek dié.” Sy beduie buitentoe, na die onherbergsame vroemôrewêreld waar die meeue krys. “Dis al wat ons nog gehad het. Ons bly hier, vir goed.” Dit klink soos ’n vonnis, dink hy. En hy dink aan die groot karkasse wat verstrooi lê in die woud.

Vanmôre op die strand, uitgespoel tussen wier en mossels, kauri’s, wulke en hartsterre, ’n enkele kosbare papiernautilus, die tenger hulsel van verdwene eiertjies, deur al die geweld van die golwe onaangeraak. Hoe sou hulle later terugdink, wat sou hulle onthou van die einde van daardie seisoen? Die son wat soggens so geleidelik later opkom, saans vroeër gaan lê, dat mens dit skaars agterkom; mistiger môres en deursigtiger dae, teerder aan die rande as tevore; droewiger duifgeluide, en swaels wat in groot swerms verbytrek

na ’n noorde waar dit wel warmer sou wees. ’n Groter oopte wat oopgaan, asof onsigbare lae en dimensies blootgestel word vir die lig en die loute van die son; asof die wind van verder kom en die hitte oor ’n groter ruimte versprei word, daarom dunner word, deurdringbaarder; en ’n mens deemoediger. Langer stiltes, soms, as hulle saans by die vuur sit. “As my ma darem die steke in dié karos moet sien! Sy’t mens altyd alles laat oordoen as die stekies nie fyn genoeg was nie. Ek kon dit nie verdra om die middae so binne te sit as die seuns buite rumoer nie …” “Verlang jy nooit terug nie?” Sy kyk op, die vuurlig op haar gesig; haar wange gloei daarvan. “Natuurlik, soms.” Die groot gedrang van die wynpagveilings in Augustusmaand; koetsritte agter die Berg om, met vername gaste, en die flaminke in die vleie onderweg; die kanon op Leeuwenstaart, en die seine van die vlae; die gewoel op die strand as die skepe inkom, al het haar ma haar verbied om saam met die gewone lui daar rond te drentel asof sy niks gewoond is nie; die haas om briewe geskryf te kry voor ’n vloot na Patria of Batavië vertrek; die geluid van klavesimbels, kandelare wat vlam, kristalglas, die beste ingevoerde Bordeaux in haar pa se hand teen die lig; slawe kaalvoet op die agtergrond met bakke kos, of met volstruisveerwaaiers; rinkink – onder haar ma se streng oog uit – in die agterplaas; oubaas Jacobs en haar pa wat skaak speel in die tuin; boomklim met die slawekinders; en natuurlik die moerbeiboom. “Jy verlang tog óók!” Die stories van sy ouma en sy ma: die vuurpluim en die kraters van Krakatoa; die weelde van hibiskus, jasmyn, lotus en kaneel; Mohammed se vlug na Medina en die veldtogte van die Sekelmaan. Sy ouma se siniese fatalisme; die naïewe emosie van sy ma, Heitsi-Eibib en Christus vir goed verwar. “Ma Seli belieg my kind.” “Ek sê hom wat ek weet. Ek het die wêreld gesien.” “In die swart gat van ’n skip?”

“Nee, in my jongdae, vóór die skip se tyd. Padang en Smeroes en Soerabaja. Dáár was ek vry gewees.” “Jy’s mos nou weer vry: die baas het jou vrygemaak.” “Sy vryheid kon hy maar in sy gat gesteek het.” “Ma Seli, jy praat nie so van ’n baas nie!” “Wie se baas is hy? Ook maar net slaaf van al sy slawe. Want wat kan hy so danig sonder hulle doen? Hoor jy my mooi, Adampie?” “Ma Seli moenie die kind staan en inpraat nie. Hy vreet klaar kop, ek kyk hom uit. Adam, jy moet jou ma en jou baas gehorig wees. Moenie ore gee vir die ouvrou nie.” Die skaafsels wat krul, die geur in sy neus as hy by die werkbank besig is om meubels te maak en die fynste tappies laat pas. Houthaaldae teen die Berg, as die see van bo af oopraak alkante toe. Die rosyne op solder. Parstyd as die druiwemandjies inkom en hulle dit omkeer in die trapvat; en jy inklim en aan die dwarshout vashou terwyl jy begin dans op die druiwe: die korrels wat breek onder jou voete, die sap wat tussen jou tone deurbars, die klewerigheid wat opklim teen jou kuite, die soet stroompie wat onder deur die vlotjie in die opvangbalie vloei. Die doppe wat jy deur die rottangmat uitvrywe vir die laaste geur; die hoë giskuipe en die reuk van jongmos in die môre as jy die biesiemandjie onder hou vir die deursygslag – en dan die suisende gebrom as jy jou oor teen die kuip hou waar die ruwyn gis tot anderdag. Met die wynwa inry Kaap toe en die lang sweep laat krul oor die osse se heupe; die honde wat mal raak alkant. Die hawe waar die goed gelaai word om ver om die wêreld weg te reis na name van plekke: Amsterdam en Buitenzorg, Texel, en sekerlik die Serabang en Soerabaja van ouma Seli: die wyn wat hy getrap het, uit na die windstreke van die wêreld, vry. “Ja, ek onthou. En ek verlang. Maar dit is alles baie ver. En ons is mos gelukkig hier.” “Ek weet.” Haar groot oë stil op hom: instemmend; sku. “Of het jy al spyt gekry?”

“Nee, nooit. En jy?” “Natuurlik nie. Maar jy praat baie oor die Kaap deesdae.” “Mens moet tog oor iets praat.” “Vroeër, toe ons net hier gekom het, het ons nooit iets oor die Kaap gesê nie.” “Daar was te veel ander dinge om te doen. Alles was nog vir my so vreemd, en nuut, en mooi.” “En nou nie meer nie?” “Nou nog. Maar dis anders. Daar’s meer tyd om te dink.” “En te verlang?” “En te verlang ook, ja.” So het dit ingesluip met die koel word van die dae, en hul verdediging daarteen het minder geword. Later was dit onmoontlik om te sê wanneer hulle agtergekom het dat die vlammende son stil word oor die donker poele en die paddastoele opvallender begin raak in die bos, bruin en ligroos, groenerig en wit, en verruklik vermiljoen of geel met kolle; wanneer mens begin het om soggens meer bewus te raak van die korhaan se roep of die draf van die patrysies. Onmoontlik om te sê wanneer hy met die vuurmaak begin oorskakel het na harde, olierige ysterhout wat langer bly smeul in die nag, die rookreuk vermeng met die osoon van die see en die skerp geur van klipmos en verrottende blare. Dit het alles net gebeur, wordende gewaarwording. Bedags het hulle nie meer spontaan in die see gaan buitel nie, ofskoon hulle volgehou het met die swem vroeg in die môre – maar dié was iets anders, iets besonders, ’n bewuste uitdaging: om jou na asem te voel snak as die yskoue water jou vat, om driftig te spartel en dan uit te hardloop en jou in die wolkaros toe te woel tot die warmte weer van binne af begin gloei. Dit was onmoontlik om te sê wanneer hulle begin het om soggens hul drakarosse om te hang en net hoogdag daarsonder te loop; of wanneer hy agtergekom het dat sy stadigaan weer uitbleik, haar somerse bruin verloor en witter word onder die wol. Daar was ander verskuiwinge, oorgange. Dit was asof ’n groter heftigheid, ’n

dringender drang om te worstel, hul liggame in die liefde begin beheers het: asof iets spontaans van hul eerste wellus begin taan het en hulle met meer inspanning in mekaar moes indring om die terugwykende bron van ekstase nog te vind. Iets desperaats het ingesluip; en des te meer omdat elk, uit kommer en deernis, wou verhoed dat die ander dit agterkom. Om naarstig aan mekaar hul volgehoue liefde te bewys. Terwyl die spel nog moontlik was, moes hulle daaraan klou – bang dat alles mag swig en uitmekaarval voor ’n woord. En stadig het die spel self ’n manier van leef en reageer geword. Maar bedreig, altyd bedreig. En toe het die weer begin versleg. Hy kon dit nie begryp nie: vóór die wind van Augustus en die dryfreën van Oktober moes die weer mooi bly – dit was hoe hy dit geken het. Maar nie dié jaar nie. Daar was nie eintlik storms nie: net bewolkte dae wat hulle miserabel in hul karosse laat hurk het; dun yswindjies; triestige motreën wat dae aanhou. Dan kon hulle dit skaars uit die grot waag, hoogstens vir die swem in die môre. Dié het hulle ’n rukkie laat nágloei, gesprekke gestimuleer, herinneringe laat opleef. Maar stadigaan sou die triestigheid terugsyfer waar hulle vlak teen die vuurtjie in die berookte grot sit. Sommer net sit. Of praat en praat: gewoonlik oor die Kaap, nou so ver, en so begeerlik anderkant die grysheid van dié winterse dae, ’n hunkering soos wat hulle vroeër na die see verlang het. Of anders saamlê onder die groot slaapkaros en die liggaam doelbewus aanhits tot hartstog, en worstel en hyg; en probeer inslaap – selde vir lank, omdat hulle klaar so oorversadig was van slaap. Die helder dae tussenin was mooi, ekstaties lieflik, net omdat hulle kon uitkom, kon herontdek, die bos en die see in hul gang kon volg en nie meer uitgesluit voel nie. Dan was al die blydskap en geloof terug, die liefde was weer skoon soos rotse sonder skulpe; en ná die deernis van hul stiller samekoms het hulle dieper ingeslaap. Maar dié dae was minnerig en dun; en die ergerlikheid van die bedrukter dae het oor die ander begin stoot. Daar was ’n afwagting in hulle – op iets onvermydeliks wat moes gebeur. Hulle het dit albei geweet, al het hulle steeds nie daaroor gepraat nie. Dit was nog net ’n kwessie van tyd. Toe dit kom, was dit tog stiller en skieliker as wat hulle verwag het. Daar was wolke in die lug, maar los, drywend; en dit het gelyk na een van die

skaars helderder dae van die winter. Hulle is vroeërig bos toe om te gaan sampioene soek. Nie ver van die eerste olifantkarkas af nie – nou ’n deurmekaar hoop bene, verskeur deur hiënas en aasvoëls en verstrooi deur jakkalse en wind en weer, half weggesak tussen varings en vrot blare – het dit begin reën. Eers net ’n geruis op die digte blare bo, ’n verdonkering van die lig, ’n algemene insypelende klammigheid; maar dit het gou erger geword, die eerste werklike storm van die winter. Die bome het begin swaai; in die halfdonker van die woud was daar oral die geknars van skurende stamme. Hulle was taamlik goed beskut in ’n ruigte onder ’n klompie baie ou stinkhoutbome. Op ’n omgevalle stam het hulle gaan sit, toegedraai in hul karosse, dig teen mekaar, om warm te bly en te wag. Dit was nie skrikwekkend soos die vervloë nag oorkant die rivier nie. Net kwellend, lastig, onplesierig. “Dink jy dit gaan lank aanhou?” het sy gevra. “Ek weet nie. Hierdie winter is alles deurmekaar. Vanoggend het dit glad nie eens gelyk na reën nie.” “Dink jy ons moet liewer …” “Wat?” vra hy gretig. “Nee, niks. Ons is tog beskut in ons grot. En dit sal weer oorgaan.” “Wat wou jy gevra het, Elisabeth?” “Ag, ek is sommer net oorstuur van die reën. Moenie jou aan my steur nie.” Sy kyk voor haar uit. Haar asem maak klein wolkies wasem in die koue. “Is dit vir jou baie erg hier?” vra hy. “Nee, glad nie.” Sy kyk na hom. “Waarom vra jy? Is jý nie meer tevrede hier nie?” “Vir my maak dit nie saak nie.” “Vir my ook nie.” Dan sit hulle maar weer saamgebondel en wag. Hy bekyk die stam waarop hulle

sit: seker honderd, honderd-en-vyftig voet lank, die punt onsigbaar weggesak in struikgewas. Duskant het dit verrot: ’n voosheid wat in die pit van die swaar hout opgekruip en dit uitgehol het. Maar waar dit uit die wortelstomp losgeruk het, groei daar al weer ’n hoë jong boom met ’n armdikte stam – ’n eie soort ewigheid. Sy ouma Seli sou daarvan gehou het. Dit is al laat toe die weer effens begin bedaar. Dit motreën nog, maar die geweld is weg; die wêreld is gelate en terneergedruk en moeg. Hulle moet maar terug voor daar dalk nuwe woede in die weer kom. Honderd tree van waar hulle gesit het, het ’n duiwenes uit ’n boom geval; drie kleintjies lê bewerig tussen die stokkies, die gelerige bekkies obseen oopgespalk, met patetiese piepgeluidjies. Elisabeth hurk en tel hulle op. “Wat gaan van hulle word?” vra sy. “Daar’s nie hoop vir hulle nie.” Bietjie vererg: “Vir wat wil hulle ook dié tyd van die jaar eiers lê en broei? Die lente is die tyd daarvoor.” “Maar nou ís hulle hier.” “Wat daarvan?” “Ons kan hulle tog nie hier laat bly nie.” “Ons kan hulle ook nie aan die lewe hou nie.” “Ek gaan darem probeer,” sê sy koppig. Hy laat haar begaan; te bekommerd oor die weer en die stuk pad wat voorlê om nog te redekawel. Dit is al skemerdonker voor hulle nat en stram by die grot aankom. Teen daardie tyd is een van die kleintjies klaar dood. Die ander tweetjies neem sy dadelik tussen haar bakhande binne. Adam maak vuur en kyk hoe hulle toegerol in ’n velletjie lê en bibber en swakkies piep, twee liederlike klein goedjies met hul stekelveertjies en kaal nekke en oopgerekte bekke.

“Jy sal hulle iets moet gee om te eet,” sê hy. “Maar wat? Hier is nie nou wurms of iets nie.” “Probeer van die sampioene.” Maar die duifies bly net gaap, domonnosel in haar hand. ’n Oomblik kyk sy paniekerig rond. Kry dan ’n ingewing en steek een van die sampioene in haar eie mond en kou dit fyn. Sy buk vooroor, neem die eerste kleintjie se bekkie tussen haar lippe en spoeg ’n bietjie van die mengsel in sy keel. Hy hik effens, en sluk; en gaap weer. Met nimmereindigende geduld voer sy albei om die beurt. Adam skud sy kop en braai solank die res van die sampioene wat hulle saamgebring het. Uit hul nat karosse damp die wasem. Buite sif die reën nog halfhartig; daar is ’n rukvlaag wind, dan word dit stil. Toe hy later die nag in die bek van die grot gaan staan om uit te kyk, lê die wolke flarderig verstrooi in die swart hemel. En die maan sit bo, soos die ou skoen waaruit Heitsi-Eibib dit gemaak het. Hy kyk om. Sy lê op haar sy by die vuur, die twee duifies vas teen haar bors. Met ’n sug kom hy terug kooi toe. Dwarsdeur die nag versorg sy die goedjies. Voer hulle kort-kort; probeer hulle warm hou. Dit lyk of hulle beter begin vaar. Maar teen dagbreek is daar nog enetjie dood. Sonop stuur sy Adam om te gaan wurms soek. Dié druk sy fyn en dwing die slymerige pappery met haar vingers in die oopgesperde bekkie in. “Hý gaan deurkom,” sê sy vasbeslote. Die nag slaap sy effens rustiger. Maar toe hulle die volgende môre opstaan, is die laaste duifie ook dood. “Ek kan bietjie sop kook,” stel hy voor. “Daar’s skaars vleis aan hulle, maar dis darem iets.” “Nee!” sê sy, so ontsteld dat dit hom verbaas. “Hoe kan jy daaraan dink? Ek het hulle self gevoer.”

“Wat wil jy dan met hulle doen?” vra hy geïrriteer. “Ek weet nie. Begrawe. Eendag, toe ek klein was …” Sy haal haar skouers op asof dit tog nie die moeite werd is om verder te vertel nie, neem die twee verrinneweerde duifies en gaan buitentoe. Hy volg haar nie. Stop maar sy pyp en wag dat die rook hom gemoedelik stem. Buite is die dag oop, maar bitter koud.

Sy kom nie terug nie, en naderhand gaan hy tog maar uit op soek na haar.

Nou lê die geraamte skoon en spierwit tussen die rotse by die poel, ’n lang kurwe van fyn beentjies, elke rib volmaak gevorm, ’n sekure ets op die donker klip. Niks is onseker of onafgerond of vaag nie: kompromisloos lê die delikate gebeente daar, nie meer onderworpe aan verandering, bedreiging of vrees of wense nie, finaal gedefinieer, onontwykbaar, pragtig.

Hy kry haar by die poel, weg van die strand, haar rug na die see waar die branders inkom: sy sit en opkyk na die kranse, na die land wat daar hoog bo begin. “Het jy hulle toe begrawe?” vra hy. “Ja. Kom sit by my. Ek het na jou verlang.” “Hoekom het jy dan nie teruggekom nie?” “Ek het gehoop jy sou hiernatoe kom.” “Dis koud hier,” sê hy. “Ja, dis koud. Maar die grot is so bedompig. En hier is dit skoon. Dis oop.” “Jy praat asof dit jou begin vaskeer het.” Skielik, met dié woorde, is hulle daar: waar hulle die hele tyd geweet het dat

hulle moet uitkom. “Ja, dit keer my vas,” erken sy. “Ek kan nie asem kry nie. Dit help nie om te maak asof dit anders is nie. Dan versmoor ons altwee.” “Wat is dit dan?” Hy weet so goed. Natuurlik. Maar dit is sý wat dit moet sê. “Mens kan nie altyd kammalielies speel nie.” “Dink jy dis wat ons gedoen het?” Soos op ’n verlossing sit hy langs haar en wag. “Hulle is dood,” sê sy, skynbaar sonder verband. “Al het ek hóé probeer om hulle deur te haal en vir hulle lief te wees.” Met ’n effense, onbegrypende skud van die kop: “Die wêreld was maar stief met hulle.” “Wat is ’n paar duifies tog?” vra hy, om haar doelbewus terug te dwing. En sy reageer. “Wat is óns?” vra sy skokkend reguit en kyk hom in die oë. “Ons hoort net so min hier as hulle. Toe die dae mooi was, kon ons dit nie so maklik raaksien nie. Dit was van die begin af so: ons het dit net nie besef nie. Ek het nie.” “Ek dag jy is gelukkig hier.” “Miskien is mens net gelukkig as jy nie van beter weet nie?” Sy kyk af; haar hare val oor haar gesig. Sy stoot dit weg. “Ek het gedag jý is gelukkig. En al die tyd het ons dit vir mekaar bly wegsteek. Ons wou genadig wees vir mekaar. Maar al wat ons was, was wreed.” “En nou?” vra hy stil, doelbewus. ’n Klein laggie, droef, en tog amper bly: “Ons klein ewige paradysie was toe nie so ewig nie, nè? Net ’n tydelike rusplekkie.” “Wil jy weggaan?” Sy skud haar kop stadig: “Dis eintlik nie meer ’n kwessie van wil of nie wil nie. Ek weet net: dit moet. As ons wil eerlik wees. Ons het dit probeer uitstel, maar

…” “Ons kan vandag nog oppak. Ons het nie veel nie.” “Ja. Ons moet weg, ons moet verder.” “Waarnatoe?” vra hy. Weer haar glimlaggie: “Ek wil hê jý moet dit sê.” “Ons verlang altwee, en ons is altwee bang daarvoor,” sê hy. “Maar ons kan tog nie wegbly nie.” “Nee, ons kan nie,” sê sy. Sy hou sy hande vas. “Ons moet oppak. Ons moet Kaap toe. Ons moet die sirkel voltooi. Wat ook al gebeur.”

Daar is in elke verder gaan iets van die eerste keer: ’n kwessie van geloof. Nog nat en bewerig van die see wat hom uitgespoeg het en weer wou terugsluk, sluip hy deur ongeplaveide strate verby huise en tuine met blaffende honde op na die bekende Berg, so lank van so ver bespied. Ná ’n dag van loop en klim sak hy laatmiddag teen die Duiwelsberg af tot kort bokant die werf. Hy moet voor skemer in die groot wit rietdakopstal wees, anders word die deure gesluit en die swaar houthortjies voor die vensters gegrendel. In die wingerd is bruin vroue en kinders besig om voëls te ja; mans kom met plukmandjies deur die rye aan, sing-sing oor die dag amper verby is en dit doptyd word. By die stalle raas die melkemmers. Deur die oop kombuisdeur sien hy vroue binne werskaf; daar kom rook uit die herd se skoorsteen. Onderkant die fyntuin is slavinne besig om hoenders kos te gee en eiers uit te haal. Die varke rumoer dat hul kos moet kom, akkers en uitskot en dikmelk. Só het hy dit maande lank bereken. Alle bedrywigheid is agter in die huis en op die werf gekonsentreer; voor is dit verlate. Dit bly ’n waagstuk, maar dit is al kans wat hy het. Hy sluip met die ringmuur langs, om tot voor, kyk vir laas rond; staan dan op. Sy hart slaan in sy bors en sy keel voel stram. Hy stoot die voorhek oop en gaan nader, lammerig in die bene, bewus van sy amper naaktheid. Net één stem wat nou roep: “Haai, wat soek jy?” en alles is verlore. Toe hy teen die stoeptrap uitklim, staan die groot waghond in die koelte op en knor diep in sy keel. Hy verstyf van skrik. “Boel!” roep hy dan saggies. “Toe maar, Boel. Boel, dis ek. Onthou jy my nie?” Hy sien die bolip van die slagtande wegtrek, die nekhare rys. Sy stem wil deurslaan, maar hy bly saggies praat en paai. Die groot hond kom snuiwe aan sy vingers, brom-brom nog agter sy tande, en kom tot teen hom, snuffel tussen sy bene. “Toe maar, ou Boel.”

Die hond begin sy stert swaai en gryns oopbek. “Mooi so, Boel.” Adam vrywe hom oor die kop. Hy kan bars van haas om verder te gaan, maar dié kennismaking is belangrik. Die voordeurknop draai in sy hand. Is daar dalk iemand in die gang? Hy stoot die deur oop en glip binne. Die huis is skemerig en stil, met die geur van byewas en lynolie. Hy ken dit so goed. Die sitkamerdeur is regs. As een van die dogters nou daar by die spinet sit en blaai deur musiek, of in ’n leunstoel sit en lees … Onder in die gang gaan ’n deur oop. Hy wag nie langer nie, maar spring in die sitkamer in, gejaag, sy mond oop vir asemhaal. Dis verlate. Die donker sneewerk van die Hollandse meubels; ’n rooi gelakte Oosterse skryftafel; die swaar Kaapse gewelkas van geel- en stinkhout met breë koperbeslag; porselein en silwer agter glas; matte en bokvelle en ’n leeuvel met opgestopte kop op die vloer se breë geelhoutplanke. Hy sluip agter ’n bank in en gaan op die harde koel vloer lê. Van ver af syfer geluid deur na hom. Honde wat uitgelate blaf. Dit moet die baas wees wat terugkom. Ja: perdepote. Emmers. Kalwers. ’n Kind wat huil. Die dowwe geluide van die huis self. Allengs word dit stil buite: hortjies word gegrendel teen die gevare van die nag, deure gaan toe. Daar’s die stemme van aandgodsdiens, stoele wat terugskuif, ’n somber psalm. Nou is hy rustig. Hy is hier. Hy lê en wag. Dis baie donker en hy moet maar staatmaak op wat hy hoor. Naderhand waag hy dit om die binnedeur te gaan oopmaak; dit knars effens en hy verstrak. Uit een slaapkamer val daar nog gelerige lamplig oor die gang se drumpel. Ook dié gaan later uit. Swaar en warm dwaal die lampoliereuk in die gang af; ’n katel kraak, stemme fluister nog ’n rukkie, ’n man hoes. ’n Sug, en dan weer stilte. Hy bly wag tot hy doodseker is, voor hy die venster se hortjies gaan oopmaak. Die grendel knars. Hy verstyf, maar die huis bly stil. Nou kom daar maanlig binne. In die gang loop hy af kombuis toe. Daar gloei nog kole in die herd. Hy stoot die binnedeur toe en neem ’n kers op die tafel, steek dit in die kole aan, en begin sekuur en vinnig beweeg. Klere in die waskamer. Dis te groot vir hom, hy’t baie maer geword op die eiland; maar dit sal deug. ’n Bietjie kos. Hier hang die sleutels wat vroeër altyd in sý sorg was. Onthou hy reg?

Ja, die kis gaan oop. ’n Geweer, ’n sakkie ammunisie. Alles sit hy bymekaar by die agterdeur, klaar oopgesluit. Eers dan gaan vat hy ’n yster by die vuur, blaas die kers dood en gaan terug na die binnedeur. Staan ’n rukkie en luister voor hy in die gang inloop. Nou is hy baie kalm. Hiervoor het hy al die tyd gewag. Hy vat die yster vaster en voel sy palm begin sweet. Dis hier waar die lig was, en die geluid van die katel. Hy beweeg duim vir duim oor die vloer. Dis bedompig binne, alles is bottoe. Die Kaap se mense waag dit nie om met oop vensters te slaap nie. Net effens mat glim die koper van die style. Watter kant slaap sy, watter kant hy? Tot vas teen die bed moet hy skuifel en laag oorbuig om te luister na die asemhaling. Hy stamp teen ’n tafeltjie. Glas rinkel. Daar is ’n snorkgeluidjie uit die bed. Doodstil staan hy, die vuuryster vasgeklem in sy hand. Toe die asemhaling weer egalig hervat, beweeg hy terug om die bed na die ander kant. Die kussings is ’n dowwe vlek. Hier lê die kop. Hier lê jy. Baas. Jy wat my wou dwing om my eie ma te slaan. Baas. Jy wat my laat oopvlek het vir die ysters en die nege tonge van die kats. Jy wat my op die eiland wou laat krepeer. Baas. Nou’t ek teruggekom. Probeer my nou keer. Baas! Hy staan met die swaar vuuryster bo sy kop gelig. Net een hou, sekuur oor die skedel, dat die harsings uitmors oor die kussing. En een vir die vrou, as sy haar sou orent lig. Om dankie te sê vir die vaatjie sout, Nooi. Vandag is dit my beurt. Hiervoor het julle my grootgemaak. Geteel vir die land en toe uitgesmyt. Maar ek het weer uitgespoel soos ’n ou opdrifsel, ek is terug. Onthou Baas nog daardie kat wat so ammelee weggeloop het? En wat julle toe vir ouma Seli gegee het, sy’t gesê sy sal hom eet, dis bietjie vleiskossies vir ’n oumens sonder tande. En toe kom hy tóg weer terug! Ek het, kind wat ek was, gesweer dit goël. Só is ek nou terug, my Baas. Elke moerse hond kry sy dag, en elke kat sy nag. Toe, keer my nou, Baas! Met sy hand gelig bly hy nog staan. Lank. Voor hy stadig sy arm laat sak, en

wegdraai, en uitskuifel gang toe; met die sweet koud op sy gesig. Uitgeput. Die honde blaf effens by die agterdeur toe hy uitstap met die sakkie en die geweer oor sy skouers, maar hy roep suutjies na Boel; hulle drom om hom en snuif en maak tjankgeluidjies, en waai dan stert. Spelerig vergesel hulle hom stal toe. Binne proes die perd en stamp met ’n hoef; ruk sy kop op toe Adam aan die halter vat. Maar hy paai saggies en gee vir die dier ’n hand vol suiker wat hy uit die kombuis gebring het. Vat-vat dan in die donker teuels raak, stoot die stang oor die perd se lippe, maak vas en gaan uit. “Wat gaan nou hier aan?” vra die man buitekant. Hy swaai vinnig weg. Dis Lewies: dis sy maat. “Los my uit, man.” “My liewe God, Adam! Waar kom jy vandaan?” “Los my uit!” Lewies pluk hom aan die mou. Hy ruk weg en voel dit skeur. “Jou bliksem!” vloek Lewies. “Gee pad!” “Adam, ek gaan jou …” Toe vat hy die geweerloop met altwee hande vas en hy slaan; met ’n stikgeluid oor sy woorde sak Lewies op sy knieë, steun, en val om. Adam spring op die perd en kry sy sit met sy sakkie goed. Die honde raak histeries aan die blaf. Dwarsoor die bondel in sy pad laat vat hy oor die werf, by die agterhek uit, die lang laning af; vort, die nag in. Voor dagbreek moet hy so ver as moontlik wees. Met dié jaende, wroegende onsekerheid in hom. “Dink jy ek het hom doodgemaak?” “Hoe moet ek weet?” vra sy verslae. “Die nuus moes tog Kaap toe getrek het. Het niemand daaroor gepraat nie?”

“Dit kon gebeur het toe ek in Amsterdam was.” Sy skuif nader aan die vuur; van buite bly die winter insny deur hul rokerige tuiste. Hul eerste skof het hulle nie baie ver gebring nie. Ná tien, veertien dae was hulle deur die punt van die bos, teen die lae ketting berge; en daar het die koue hulle vasgekeer. Teen die boonste hange het dit begin sneeu, en die ysige vlae het hulle in ’n diep lae spelonk ingedryf waar hulle, om aan die lewe te bly, eenvoudig moet oorwinter: wagtend, soos in ’n ark, dat die wêreld weer herbergsaam word. “Maar kan jy glad nie onthou nie?” dring hy aan. “Selfs as dit gebeur het toe ek in die Kaap was,” sê sy: “Daar was so baie sulke dinge, aanranding en moord op base, amper elke dag ’n nuwe storie. Al die rondlopers, die dronkes, die avonturiers, die vlugtelinge. Ons moes altyd alles grendel nes dit donker word; Ma het kort-kort senuwee-aanvalle gekry. Ek het baiemaal my vensterluike weer oopgemaak as hulle slaap, ek kon nie die bedompigheid verduur nie. As iets dan moet gebeur, het ek gedink, dan moet dit maar. Maar ek het tóg baie nagte weer opgestaan en toegemaak. Om wit te wees in die Kaap, is om altyd in vrees te lewe: daar’s soveel wat jou haat. En snags loop hulle rond.” “Het jou pa nie veilig gevoel nie? Hy’t tog kinders by slavinne ook gehad.” “Dalk was dit nog meer rede om bang te wees.” “Maar toe was dit sy eie dogter wat teen hom muit!” sê hy. “Nie teen hom nie. Nie eintlik nie. Teen wat dan …?” Sy skud haar kop traag. “Sommer net teen wat hulle van my wou maak. Miskien sou dit anders gewees het as ek broers gehad het. As dit nie vir my ma nodig was om my heeltyd te verwyt dat ek nie ’n seun was nie. Ek het begin dink: om ’n seun te wees, is alles. Om te wees soos ék, ’n meisie, is die ergste wat met mens kan gebeur. Jy mag nie dit nie, jy mag nie dat nie. Oppas, jou rok sal vuil word. Oppas, jou hare. Kyk hoe het jou gesig verbrand. Watter man sal kyk na ’n meisie wat sulke dinge aanvang? Dít was mos die doel van alles: dat mens moes mooi wees vir ’n man. Maak nie saak wat jý wil nie: jou lewe word bepaal deur iemand anders.” Hy glimlag met stil ironie. En vra dan net: “Jy’t tog mag ook gehad oor mans as jy wou?” “O ja!” sê sy heftig. “Ek kon hulle om my pinkie draai as ek my oë mooi skaam

neerslaan, of op die regte oomblik bloos, of my heupe effens wieg, of as ek so roekeloos durf wees om my enkel te wys.” Deur die karos wat oophang na die vuurkant, sien hy die wit van haar winterbleek lyf, borste, ribskaduwees, die kuiltjie van haar maag, skaamhaarkrulletjies. “Solank ek fraai genoeg flankeer, kon ek enigiets uit enigiemand kry. Al het ek hulle daaroor verag. Maar dít was nie ter sake nie.” Sy kyk reguit na hom. “Ek kon my sin met alles kry: op voorwaarde dat ek my net nie vermetel hou en probeer dink nie, want dít pas nie by ’n vrou nie. Dis hoogstens ’n aardigheid, en naderhand ’n irritasie vir hul manlikheid. En kan jy verstaan wat daar in mens gebeur as jy agterkom dat dit ál is waarvoor jy grootgemaak word, ál wat daar op aarde vir jou toegelaat word? Is dit nie genoeg om mens tot raserny te dryf nie?” “En tog het jy met Larsson getrou.” “Omdat ek geglo het hy is anders. Omdat hy my enigste kans was om weg te kom. Ek het gedink iemand soos hy, wat nie vasgekeer sit in die klein vooroordeeltjies van die Kaap nie …” Sy speel gespanne met ’n riempie van haar karos. “Al wat ek vir hóm was, was ‘veeleisend’.” “Ons en ons mislukte ou opstandjies!” sê hy wrang. “Waarom het joune misluk?” vra sy; soos tevore al. “Waarom het jy hom nie daardie nag doodgemaak nie?” “Ek het al soveel keer daaroor gedink …” “Was dit oor hy tóg nog jou baas was?” “As hy wakker geword het, of as hy my probeer keer het soos Lewies, dan sou ek hom doodgemaak het. Toe hy my teen my ma wou dwing, was ek nie bang gewees om my hand teen hom te lig nie.” Hy kyk deur die vuur, na die flappende velle in die spelonk se bek en na die donker buite. “Nee, bang was ek nie. Eintlik die teenoorgestelde. Vir die heel eerste keer in my lewe was dit ek wat oor iets kon besluit. Ek kon hom doodmaak of laat lewe, alles was in my eie hand. Vantevore moes ek altyd doen wat ander sê. Maak nie saak met hoeveel opstand in my nie: ek moes luister. Maar daardie nag, sommer so, was dit net ek. Ek weet nie … skielik was dit vir my net nie meer nodig om hom dood te maak nie. Twee jaar lank het ek dit in my vertroetel en elke besonderheidjie daarvan beplan. En toe die oomblik kom, was dit nie nodig nie. Dis al. Ek kon besluit – en ek hét besluit. Dit was nie nodig om enigiets te bewys nie: nie eens aan myself nie.”

“Hoe kan jy dan sê jou opstand het misluk?” dring Elisabeth aan. “Omdat dit nou vir my nodig is om terug te gaan.” “Adam,” sê sy. En sagter, teerder: “Aob: is jy baie seker dis nie net om my ontwil dat jy teruggaan nie?” “Hoe weet mens waar een se ontwil ophou en die ander een s’n begin?” “Nee, jy moet my antwoord,” sê sy, by hom. “Ek moet weet.” “Al die jare wou ek terug,” sê hy. “Maar jy hét nie.” “Miskien sou ek nou ook nie.” Hy kyk na haar. “Maar jy het dit vir my onmoontlik gemaak om nié te gaan nie.” “Dan is dit tog oor my.” “Ek gaan nie maar omdat jy my kan vrykoop nie: as jy dít bedoel. Dis oor ek sonder jou nie meer kan vry wees nie.” Die eerste nag, dink sy later toe sy hom dophou by die vuur waar hy ’n rantsoentjie gedroogde vleis gaarmaak en dassiebos in water kook vir tee: die eerste nag het sy só van die wa af na hom gestaar. Dit was so donker dat sy nie eens wis of hy na haar kyk of weg nie; en sy wou hom roep om te praat, maar sy was bang, sy teenwoordigheid het haar beskerm én bedreig. En nou? Is sy meer beskerm, minder bedreig, noudat sy hom liefhet? Of juis andersom? Sy waag dit na die spelonk se bek, skuif die velle opsy en kyk buitentoe. Fyn nat vlokkies veeg teen haar gesig. Dit sneeu nog steeds. “Hoe lank hou die winter hier in die berge aan?” vra sy, bewerig, terug by die vuur. “Dis nooit dieselfde nie. Meestal sneeu dit nie eens nie.” Hy bring haar kos. “Ons moet maar net wag, en bly wees dat ons skuiling het.” En dit ís ten minste beter hier as in die vroeër grot by die see. Hulle is vasgekeer

en ongedurig; die dae is lank en traag, die nagte sonder einde, en sy het sleg begin hoes; en tog is hulle op pad, die verblyf is net tydelik. Eendag sal die weer opklaar en sal hulle verder trek. Hulle probeer mekaar nie meer bedrieg met iets blywends nie: hierdie grot is net tydelik, ’n oorwintering. Hulle ís op pad. Hulle leef in aanraking met verlede en toekoms, en probeer dit nie meer ontken nie. Sy gaan vroeg na ete lê. Hy bring haar ’n opkooksel van ghaukumblare wat hy die middag ver onder die sneeulyn gaan pluk het, vir haar hoes. En hy sit en luister na die rou geluid van haar bors terwyl hy met mes en klippe, vuur en water, vir hom pylpunte maak uit been en kwarts, en dié aan dun asgaaiboslatte vasdraai. Uit die gifsakkie van ’n halfbevrore slang wat hy opgetel het, en opgegraafde wortels, fyngestamp, bestryk hy die punt. Dis nie net voorbereiding vir later nie, maar besig bly teen die koue en verveling; en dit gee hom iets om te doen wanneer hy hom kwel oor die hoes wat so uit haar skeur. Sy’t baie maer geword, sy’s spierwit bleek teen hom wanneer hulle saamlê by die vuur; hy kan haar ribbe onder sy vingers voel. Tesame skrik hulle op toe hulle in die voordag die geluid hoor: die velle voor die deur wat flap en skuur, en iets wat teen hulle verbystommel. Sy roep gesmoord uit teen sy keel en druk haar teen hom vas. Werktuiglik skuif hy voor haar in, gryp ’n stomp hout en gooi dit op die vuur; en sit slaggereed met die pistool toe die vlamme huiwerig begin hoër lek en lig maak. Dis net ’n bokkie, grootoog teen die agtermuur, rillend van koue en klaarblyklik doodverskrik. Iets het haar hier ingedryf – ’n luiperd, of maar net die geweld van die winter buite. Op rittelrige beentjies staan sy hulle en aanstaar, mik diékant toe en daardie kant toe, vasgekeer deur die vuur tussen haar en die grot se bek. Elisabeth lag met ’n snik in haar stem; momenteel teruggeskok tot ’n skemeraand in die water en die staar van ’n bokkie wat haar nakend sien. “Ons kan maar weer slaap,” sê sy. “Die arme dingetjie het net kom skuiling soek by ons.” Hy sit nog ’n rukkie na die bokkie en kyk voor hy, teësinnig, terugkruip onder die slaapkaros. Sy begin weer hoes. Eers in die vroeë môrelig raak sy aan die slaap. Hy is voor haar wakker. Die bokkie, sien hy dadelik, is nog daar agter in die spelonk, al het die kole lankal laag weggesmeul. Sy lê teen die klipmuur, nog oop-oog; en die oomblik

toe hy orent kom, is sy op die been. Hy kyk af na Elisabeth. Sy slaap. Suutjies vat hy die asgaai en begin die bokkie bekruip. Dis doodstil. Die sneeu buite lê soos ’n demper oor die berge. Binne roer niks, net Elisabeth haal asem. Hy sluip nader. Duik die laaste paar tree baie vinnig vorentoe en gryp die bokkie vas. Een van die horinkies ruk rakelings teen sy slaap verby. Hy vloek binnensmonds en vervat; nou het hy die greep wat hy wou hê en hy dwing die lang nek agteroor. ’n Effens gorrelende blêrtjie. “Adam!” roep sy agter hom. Hy hou styf vas teen die ruk-ruk van die laaste sparteling. Met sy rug na Elisabeth, skielik skuldig al weet hy nie waarom nie. Toe hy buitentoe loop om sy hande in die sneeu te gaan afspoel, sê sy niks. Kyk net stil op toe hy terugkom en by haar kom sit en weer die vuur aan die brand kry. Sy klappertand liggies. “Waarom het jy dit gedoen?” “Ons het weke laas vars vleis gehad.” “Sy’t nie gedink jy sou haar verraai nie.” “Verraai? Ons moet aan die lewe bly. Dit sneeu. Wie weet hoe lank ons dalk nog hier moet bly?” Sy sit lank stil voor sy knik. “Ja, dis seker so.” En sy begin weer te hoes. “Jy moet van die vleis eet,” sê hy. “Sien jy daarvoor kans – rou?” Sy skud haar kop. “Dan sal ek dit net effens skroei. Jy moet probeer. Dié weer is nie goed vir jou nie.” “Maar sy …” “Dis nou net vleis.” “Ja. Natuurlik.” Maar toe sy later eet, moet sy tog haar oë toeknyp en op haar

tande byt om dit binne te hou. Haar gedweeheid ontstel hom eintlik meer as die uitbarsting wat hy verwag het. “Jy moet daaraan dink,” sê hy, sonder dat sy ’n verduideliking gevra het: “As dit ’n leeu was wat laas nag hier ingekom het, nie die bok nie: dan sou hy probeer het om óns op te vreet.” “Is ons dan niks meer as die diere nie?” vra sy sonder om op te kyk. “Hoe wil jy mens wees as jy nie kans sien om ook dier te wees nie?” Sy antwoord nie. “Daar’s iets wat ek nooit sal vergeet nie,” dwing hy voort: “Ek was eendag teen die berg uit saam met my baas – toe hy nog my baas was. Ons moes vroeg gaan, hy was haastig; ek het nie tyd gehad om te eet nie. Daar bo moes ek vir hom ’n stukkie grond oopkap. Hy wou sien hoe dit lyk, of ’n boord daar sou aard. Hy’t gestaan en uitkyk oor die hang solank ek werk. Toe sê hy skielik: ‘Here, Adam, kyk net so: dis darem maar mooi hier van bo af.’ Hy was altyd ’n man vir die fyner dinge in die lewe gewees. Maar ék: ek het net gestaan en dink: Ek is honger; ek is honger. As my maag vol was, sou dit dalk vir my ook mooi gewees het.” Sy kyk op na hom, dan weer af, en sy hoes. Hy skuif digter teen haar en hou haar vas, voel hoe dit ruk in haar longe. “Toe maar,” sê hy saggies. “Toe maar. Dit sal oorgaan. Ek sal vir jou gaan kruie soek.” En later gaan hy uit, sy karos dig om hom toegevou; in die sneeulandskap in, iewers heen. Erik Alexis, dink sy sonder rede, het ook bokke geskiet, en voëls, al die mooistes wat hy op hul roete kon kry. As eksemplare, om op te stop of te teken; om later die besonderhede Stockholm toe te stuur sodat elke ding die regte naam kan kry. Gewoonlik kon die Khoin die vleis neem. As hulle dik geëet was, is dit begrawe. Dat die hiënas nie die bloedspoor volg nie. Hy kom terug met nuwe kruie vir haar bors; en met melkbolle, êrens uitgegraaf, vir sy eie gebarste wintersvoete. En sy is bly toe hy kom; en gekoester teen die vuur is dit sý wat haar tot sy beskikking stel. Neem my. Hier is ons diere in ons spelonk. Die winter sal verbygaan.

Deur dae en weke ontdooi dit stadig buite. Die lug raak oop, die dun son breek uit oor ’n bibberende wêreld, met verdrag warmer en begaanbaarder. Soms kom hy terug met ’n dassie wat dit koulik uitgewaag het op ’n klip; soms met knolle en blare. Haar hoes word minder. Sy is nog maer en moeg daarvan, maar dis verby. En sy begin aansterk en kleur kry. Die sneeu smelt weg. Die grond word droog. En toe hy een môre buite kom – onder teen die hang koer ’n tortelduif verruklik – kyk hy uit oor die vallei en roep haar na hom toe. “Die winter is verby,” sê hy. “Nou kan ons verder gaan: ons het dit oorleef.”

Daar was nie ’n geleidelike oorgang tussen die seisoene nie. Dit het ’n paar dae geduur om deur die berge te kom: geen gedugte kranse nie, net kop na kop van hoë golwinge – maar daar was iets definitiefs daaromtrent, ’n skeiding tussen duskant en anderkant, kusstreek en binneland. Soos ’n mespunt het die rif van skeiding dwarsoor hul roete gelê; en die oomblik toe hulle anderkant begin afsak, was alles anders. Die bosse en groen heuwels, die riviere en dig begroeide lopies, alles was onherroeplik agtergelaat. Diékant was dit gelyker, net ’n effense onegaligheid van bulte; klompies-klompies wabome; origens korstelige bossies, en grasveld. Maar die gras was geelwit uitgedor en krakerig onder hul voete. Niks van die sneeu wat anderkant gesmelt en teen die groen hellings afgespoel het, het duskant geval nie. Heuwelrig en wit en vaalbruin het die wêreld voor hulle uit gelê, oop tot teen die kom: en kom jy daar, dan word dit net herhaal en voortgesit, al verder; met die bergreeks wat hulle oorgesteek het links, en ’n tweede, krummelriger, swarter, aan die opbou ver na regs, na noord. En dit was dadelik warm. Geen stadige oorkanteling uit winterkoue na ’n milder lente nie: in dié lang oopte tussen die bergreekse wás daar geen lente nie, geen beduidenis van veldblomme, koeler windvlae, vriendelike nuwe gras nie. In die wit lug het die witter son genadeloos gesit, die kleurlose, brandende, onknippende oog van ’n godsvoël; en tussen die riwwe het die hitte roerloos bly lê, selfs snags, en net meer geword namate hulle verder gaan. Af en toe was daar diere, maar meestal ver, en yl versprei oor die veld. Volstruise; ’n klompie springbokke wat met wit-oop pronke teen ’n heuwel afstroom; tarentale wat wegklikker deur die dor gras; ’n luiperd in ’n sandlopie tussen wit pendorings, met koelte- en sonkolle oor hom gestippel; af en toe ’n gemsbok met lang reguit horings; een keer ’n troppie buffels in ’n stofwolk; en een keer ook ’n familie dikgevrete leeus, gelukkig ver en bo die wind.

Hulle het stadig gevorder. Sy was nog swakkerig ná die lang stilsit in die grot en die winter se hoes. Hy wou haar eers weer met verdrag brei. Want dit was ’n lang en harde pad voor, en ’n te haastige begin kon mens knou vir later wanneer die lyf sou moes teer op sy opgegaarde uithou. Sy het teëgestribbel: sy was ongeduldig en haastig. Maar hy het haar teëgehou en selfs teen haar openlike verset in die pas vertraag en gereeld gerus. Teen wil en dank moes sy toegee. Want reeds die eerste dag in die vallei het die son haar bygekom. Hy het vir hulle Khoi-skortjies gemaak vir die trek; die karosse word gebruik om hul losgoed in toe te rol. En hulle het nie rekening gehou met die geweld van die hitte en die blootstelling van haar uitgebleikte lyf nie. Die eerste aand was sy bloedrooi, met die patroon van die skortjie oor haar lende skokkend wit daarteen. Die nag kon sy skaars slaap. Maar sy wou nie kla nie. As hy iets agterkom, sou hy nóg stadiger trek. Maar die tweede dag het dit onhoudbaar geword. Toe hy gewaar hoe sy by ’n staanplek tussen ’n klompie wabome met versigtige vingers oor haar vlammende skouers stryk, het hy geskrik vir die giftige gloed; die teerder vel van haar borste was opgehewe van blase. “Waarom het jy my nie gesê nie?” wou hy ontsteld weet. Sy het op haar tande gebyt: “Ons móét tog hier deur. Dit help nie om te wag nie.” “Maar dit word net erger vorentoe.” Hy het met sy vingertoppe haar borste aangeraak en gesien hoe sy ril van die aanraking. “Jy sal jou doodbrand so.” “Maar wat kan ek daaraan dóén?” “Jy kon jou karos gedra het.” Sy het dit teësinnig probeer omhang, maar die blote aanraking van die growwe velle was te erg. Kwaai het sy die trane weggevee wat uit haar oë gepers is. “Ons moet eers hier bly tot jy weer reg is,” het hy vasbeslote gesê. “Nee! Dis nog so ver om te gaan.” “Dink jy ons sal ooit daar uitkom as jy so lyk?” Iets moes gedoen word voor dit erger word en sy lighoofdig raak van die son.

Uit die deurmekaar klompies kos wat hy saamgedra het, het hy heuning gehaal, dit met ’n bietjie bokvet gemeng en haar met versigtige hande daarmee ingesmeer. Uit sy velsak het hy haar water gegee om te drink en haar gesig af te spoel. En toe het hy waboomblare gepluk en dit, waar sy lê, op haar koorsige kop gepak. Die middag het haar toestand tóg erger geword. Sy kon nie stillê nie: maag, rug, sye, alles was verbrand; en toe het sy kouekoors begin kry. Hy het haar toegemaak met die karos en in die veld gaan kasterolieblare soek vir haar kop, opnuut haar hele brandende lyf met heuning en vet ingesmeer, en vir haar gliewortels gegee om te kou sodat sy dronkerig kon word en van die pyn vergeet. In haar roes het sy bly kreun en dwarsdeur die nag effens ylend gepraat, met hom baklei, bietjie gehuil, een keer probeer opstaan sodat hy haar met geweld moes teëhou; maar teen voordag het sy ingeslaap. Toe sy wakker word, was die koors weg. Hoewel sy bewerig swak was, het sy aangedring om verder te gaan. Maar hy het verseg. “Ons bly hier tot jy sterk genoeg is.” “Maar ek ís!” “Nee.” “Adam,” het sy in moedelose woede gesê, “verstaan jy nie dat ek nie kan wag nie?” “Wat maak ’n dag of ’n week of ’n maand verskil? As jy nou hier opstaan en probeer aanstap, dan moet ek jou môre in ’n ystervarkgat stop en alleen verder trek.” Toe het hy haar opnuut ingesmeer; en haar gliewortels en heuning laat eet om die euforie terug te bring; en gelate dagdeur by haar gesit en waak. Die ergste brand het begin verdwyn. Haar borste was nog onaanraakbaar teer, maar haar rug het klaar begin bruin wys deur die rooi gloed. Hy het gewag tot hý tevrede was – vier volle dae – voor hulle verder is: sy voorlopig, in die kwaai son, in haar warm karos gehul; kort skoffies in die vroeë en laatmiddag. Net om aan die gang te bly en haar daarmee te paai. Tussenin, wanneer sy rus, het hy onversaag die wêreld deurgetrek om kos terug te bring, veral vleis, sodat sy

behoorlik kon sterk word. Dit was nie maklik om in dié oopte wild te bekruip nie; maar by ’n drinkpan waar hulle die tweede dag verbygekom het, het hy ’n jong sopkoppie met die pistool platgetrek, en dié sagte vleis het haar krag gegee. Hoe jammer dat dit onmoontlik was om in die hitte veel daarvan te bewaar. Hulle moes maar alles gaarmaak; en selfs toe was die oorblyfsels ná ’n paar dae oneetbaar. Maar hulle het aan die gang gebly, en dit was die belangrikste. Daar was selfs iets opgetoë in hul trek, ’n snaakse irrasionele blydskap: kyk, ons kry swaar, maar ons laat ons nie onderkry nie; ons kom deur. Soms, wanneer hulle rus, het sy gelê en dink. Aan haar nimmereindigende ontevredenheid vroeër in die Kaap en op die watrek. Die ongedurigheid in haar, die opstandigheid; haar rusies met haar ma en haar alte verdraagsame, deemoedige pa. Nou was dit anders. Ongeduldig, haastig sou sy seker altyd bly, iets sou haar altyd dryf. Maar daar was ’n groter vreedsaamheid by. Die tydlose verblyf teen die see het haar laat ontdek wat sy tevore nooit in haarself geweet of vermoed het nie: dat sy ook die vermoë het om gelukkig te wees. En dit op sigself was iets wat haar deur die swaar dae kon laat aanhou. Ek kán gelukkig wees, iets het in my oopgegaan, ek weet daarvan, ek het dieper in my ingereis; niks sal ooit weer heeltemal dieselfde wees nie. Ná twee weke kon sy selfs weer begin om, met verdrag, die swaar karos te laat vaar en kaal, net in haar skortjie – en soms selfs dáársonder – saam met hom in die son aan te stryk. Tot die bruin weer terug was in haar lyf, dieper ingebrand as tevore, mooier en taaier. Daar was iets prils, liggaamliks omtrent die ervaring van net maar aan te stap en aan te stap oor die lang vlakte tussen die reekse berge: ’n bewustheid van ledemate – van voete wat strek en trap, kuitspiere, bobene, die klein spiertjies in die lieste; van arms wat beweeg, ’n rug wat rem teen die pakkaas op die skouers – en óm hulle die geweld en stilte van die ruimte, boggels van heuwels gebleik in die son, gras, verskrompelde bosse, troppies geharde bome, uitspansel. Onmeetbare vordering, maar elke dag, elke staanplekkie, tog ’n bietjie nader – aan iets. Sy het haar verwonder aan aparte dinge op hul pad, en daarop gekonsentreer. ’n Stuk doringboomstomp, lankal nie meer boom nie, net pragtig verwronge hout, met alle oortollige bas en sagtheid wegverweer en verdwyn, tot net die kaal

harde patroon van onverwoesbare grein oorbly. ’n Rotsformasie uitgevreet deur die wind en reën en die son se stil geweld, tot alle sanderigheid en skilferigheid weg is, skrikwekkend mooi in sy volstrekte stilte, sy weiering om enigiets anders te wees as wat hy is. Die onthutsende beweging van ’n skilpad, potsierlik op krom geskubde pootjies, oumensnek ver vooruit gestrek, kaal tandelose kake ontbloot, ogies pikgitswart en sonder kompromis: lewe ingeperk tot blote bewegende ding, hard in ’n harde land. Met dan, tog, ontsteltenis as Adam hom bykom met die mes, die oumenskoppie uitgrawe, die pragtige dop barsbraai op die kole en die sagte murgvleisies te voorskyn bring. Wanneer het sy die eerste keer begin vermoed dat die landskap bekend was? Die lyn van ’n heuwel, die patroon van ’n stuk bergketting, ’n bepaalde formasie, ’n verdwaalde ruigtetjie aalwyne of noorsdorings, die koddige buig van ’n droë rivierloop, die rooi riwwe van ’n erosiesloot: aanvanklik net die gevoel van ’n herkenning wat nie rasioneel geskied nie, maar anderkant die wete, soos uit ’n vorige bestaan. Net: dat dit nie vreemd is nie, dat verwagtinge vervul raak, dat jy – sonder om bewus daaroor te dink – weet wat anderkant die volgende heuwellyn gaan lê. Dalk was die landskap, ná ’n week, ná twee of drie, in elk geval voorspelbaar. Maar dan nog was daar die vreemde indruk, algaande sterker, dat sy dit tog ken; dat sy al daar verby was. Die dorheid van die streek was vreemd. Maar as sy die vaal en rooi van verskrompelde bosse en kaal grond wegdink en vervang deur gras, deur plate veldblomme, deur groenigheid, dan wás dit bekend. Dan moet dit die roete wees waarlangs sy en Erik Alexis Larsson getrek het. Êrens het hulle in dié lang vallei ingeswaai, êrens verder weer in ’n ander rigting uitgeswaai: maar die stuk pad het sy, in die teenoorgestelde rigting, reeds getrek. Die eerste klein murasie versterk die vermoede. Skaars ’n murasie, net ’n miserabele ou hoop inmekaargesakte grond en klippe en verweerde hout. Maar dit wás hier toe hulle verbygekom het. En ’n paar dagreise verder moet daar nog so ’n vervalle hoop wees. Sy begin opgewonde daarop wag, sonder om Adam daarvan te sê: sy moet dit eers self ontdek. Ná twee dae neem die drif van haar afwagting af: daar’s niks. Tensy hulle hoër of laer verbygetrek het? Die teleurstelling is byna te groot om te verduur. Watter verskil dit sou gemaak het, weet sy nie. Iets het sy net misgeloop. Toe, heeltemal onverwags, toe sy klaar hoop laat vaar het, kom hulle – ná ’n week – tog by die tweede murasie verby. Onmiddellik besef sy waarom sy haar misreken het: hulle trek tog nou soveel stadiger. Twee, drie dae met die waens is maklik sewe of meer te voet, so stadig

soos wat hulle in die dae se koeler ure vorder. “Wat soek jy hier tussen die rommel?” vra Adam verbaas. “Ek dink ek was al hier gewees,” bely sy, vir die eerste keer. “Ek is nie seker nie, alles het toe anders gelyk. Maar ek dink so. Ek voel so.” “Dit kan so wees.” Hy haal sy skouers op. “Om die waarheid te sê, dis amper onmoontlik dat julle nié hier verbygekom het nie.” Sy voel bietjie verspot en kan nie eens aan haarself verklaar waarom dit vir haar so moet saak maak nie. Maar sy betrap haar daarop dat sy nou dag na dag die omgewing loop en bespied – só naarstig dat sy soms, lopend, struikel oor ’n klip of tak op haar pad. En kort-kort draai sy om om terug te kyk: want so van hierdie kant af, sou sy dit met die heenreis gesien het. As sy net beter opgelet het. Maar natuurlik, toe het sy half aan die slaap, en meermale in bot verset, op die wa in die koelte gesit en maar die wêreld laat verbykom: nou loop sy elke tree daarvan, belewe elke klip, elke ou verweerde tak, elke bewegende skilpad, elke akkedis, elke leeurik in die môre. Dan loop sy weer kop onderstebo en kyk op die grond vlak voor haar: soek waspore ingegrif in die klipperige grond; platgetrapte takke; weggooigoed. Iets, enigiets: net ’n teken waaraan sy sal herken dat sy inderdaad al daar verbygekom het. Maar daar is niks. Met nie die geringste teken of erkenning laat die landskap blyk dat sy ooit daar was, of dat dit van haar kennis geneem het nie. Dis soos die see, die dag toe hulle die slang gekry en teruggekom het en hulle spore deur die skuim uitgewis was. Niks. Net, doodgewoon, niks. Maar ék weet ek was hier gewees. Al hou die land hom nors: ék weet. Of is herinnering vals? Waardeur laat ek my lei, waaraan herken ek my verlede, waar bêre ek die bewyse van al my oomblikke wat verby is? Net in hierdie lyf wat aanstap deur die ruimte? Hoe kan ek staatmaak op myself? Is dit dan alles net geloof? Snags droom sy; bedags loop sy en peins, en onthou. ’n Nag met feesgeluid, musiek en mense, ver, anderkant deure, mure, kamers: ’n verligte tuin, ’n orkes, mense wat dans, tafels met kos, gelag, die ingevoerde beste wyn – en sy nakend in die groot katel, die nuwe geborduurde nagrok opgevou op die voetenent. Weet

jy dan nie ek wag nie? Ek wil die lakens uithang in die môre, bly van bloed: kyk, ek het vrou geword, ek is iets anders, iets nuuts, ek het myself geword. “Ek dag jy sou slaap.” “Ek het vir jou gewag.” “Is dit al?” “Is wat al?” “Is dit al wat gebeur?” “Nou verstaan ek jou nie.” “Ek ook nie.” Jy sien? Ek onthou elke woord. So was dit gewees. So onthou ek alles: dit is tog waar. Iets dryf haar om met Adam te begin praat daaroor: om alles wat sy, byna skaam, in haar gehou het, nou uit haar uit te praat sodat sy dit op ’n afstand kan beskou. “Die dag van die leeu – ek dink dít was iets van ’n einde gewees, of net ’n breekpunt,” sê sy. “Julle het tog verder getrek daarna.” “Ja. Maar ons was net saam op die wa omdat dit nou eenmaal nie anders kon nie. Maar alles wat later gebeur het, was tóé al bepaal.” “Wat het dan gebeur?” “Dit was eintlik so gek gewees. Die leeu wat hom stormgeloop het, Booi wat die ding bo-op hom doodgeskiet het en toe self in die laaste byt amper dood is. En daar lê die leeu toe op hom. En skielik spring hy op en hy hardloop dat hy bars om weg te kom. En hy klouter teen die dun boompie op wat hom elke keer mooi netjies op die grond terugsit.” Sy begin lag, maar bitter. “Waarom sou dít jou so geskok het?” vra hy. “Sommer net. Ek weet nie eens of ek dit toe so besef het nie. Eers later. Net om te dink: daar hol die groot geleerde, die ontdekkingsreisiger wat nog eendag wêreldberoemd gaan wees, hy wat alles se name ken, die groot manlike man, die kroon van die skepping: daar hol hy doodbang weg vir ’n leeu wat klaar dood is.” Sy wíl dit so kru en so bruut as moontlik onthou, om die skok vir haarself nuut te maak en die ou drif oop te ruk. Ná ’n ruk gaan sy stiller voort: “Jy sien, toe ek in die Kaap met hom getroud is, was dit nie maar net om weg te kom nie. Ek wou ook glo in hom. As ek dan niks

anders as ’n vrou mag wees nie, as ek dan móés berus in die rol waarvoor ek grootgemaak was, dan wou ek minstens vrou wees vir ’n man wat ek respekteer. Hy moes ’n man wees, ’n mens. Hy moes my laat glo dat vrou-wees belangrik genoeg is om voor te lewe. Dat dit nie alles verniet is nie, nie ’n verskriklike leuen nie. En toe het dit stadigaan verander. Ek het nog bly vasklou, dit was al wat ek gehad het. Maar dáárdie dag … Juis oor dit so verspot was, kon ek dit nie meer ontken nie.” Sy vee sweet van haar gesig af. “Snaaks, weet jy: daardie aand – en dit was een van die min kere wat dit ooit gebeur het – was dit hy wat by mý kom lê het: skielik wou hy my hê, skielik was hy lastig, bronstig. En toe was dit ék wat vir hom nee gesê het.”

Dit was die derde murasie wat dit finaal vir haar bevestig het – en toe nie oor die eendersheid daarvan nie, maar die andersheid. Die voriges was klaar, ook soos sy hulle onthou het, teruggesak in die grond – klein, vergeefse, vergeetbare tekens van mense wat hulle daar in die binneland probeer vestig het en weer moes vort, omdat niemand kon standhou nie, omdat niks kon wortelskiet in die klipharde aarde nie en maar weer moes voorttrek soos tolbosse wat wieliewalie oor die groot vlaktes. Maar dié een was anders. Was anders gewees. Toe sy en Larsson daar was, was daar mense – sy wéét dit: as dit hierdie huis was, dan was daar mense – en hulle het met hul trek op die werf oorgestaan. Hulle het almal saam, hoofsaaklik met die hand, uit ’n groot skottel pampoen geëet; en brood geweek in melk; en biltong wat die maer man vir hulle gekerwe het. Buite was daar ’n landerytjie – lieflik groen in die groen landskap; maar dit was ’n jaar gelede – en takkrale vir ’n klompie bees en skaap. Die mense was meer spraaksaam as die paar ander op hul reis; miskien nog armer as die res, maar hartliker; en hulle het baie gelag, hoewel Larsson nie meegedoen het nie. Vir hom was hulle bietjie vuil, en hulle het nie eintlik belang gestel in sý sending nie. Net die bietjie brandewyn en tabak wat hy afgestaan het, het hulle verwelkom; en die vrou die klompie kraletjies. Die man was wit, die vrou ’n losgekoopte slavin. Sy pa – as sy reg onthou wat hy vertel het – was ’n groot boer in Drakenstein gewees; hy’t planne beraam vir sy baie seuns. Maar dié seun, die derde of vierde in die ry, het hom teleurgestel. Hy was nie tevrede om net saans by die slavinne te gaan skrop nie: hy het kom sê dat hy lief was vir die vrou; hy wou haar hê, en trou. Op stuk van sake het die oubaas hulle laat begaan en die seun toegelaat om haar, uit sy erfporsie, los te

koop. Hulle moes net padgee van die plaas af. En toe het hulle begin trek, stadigaan verder. Tot hier op die vlak. Hier, so ver moontlik van die Kaap af, was hulle doodgelukkig. Hier sou hulle aanbly, met hul vier kinders en hulle tuin en landerytjie, en hul vee. Maar nou is die huisie aan die inmekaarsak. Een stuk dak het klaar ingetuimel, die skoorsteen lê verbrokkel oor die herd. Daar is nog tekens oor van waar die krale was, waar daar geplant en gesaai was; maar niks meer nie. Gevlug vir die droogte? Uitgeroei deur San? Sommer net weer rusteloos verder getrek? Sy kan nie eens besonderhede onthou van hul voorkoms nie. Net iets van die atmosfeer: die lamplig die aand aan tafel, die kinders wat lepellê voor die herd, die vrou met ’n glimlag tussen die hoenders op die werf, die man wat ’n hanslam tussen sy knieë vertroetel. Wat maak dit ook saak? Hulle was daar – as sy reg onthou; as dít die huisie was! – en nou is hulle weg. En dit ontstel haar meer as die verandering in die landskap. Die blomme en die gras is weg; die mense is weg. Maar as dit weer reën, sal blomme en gras uit die stof uit terugkom. Die mense? Hier is sy en Erik Alexis Larsson deur: hier kom sy allenig terug. As een van hulle weer eendag hier verbykom, wie sal dit dan wees? “Partykeer wonder ek,” sê sy vir hom, “of dit nie ek self was wat verantwoordelik was vir sy dood nie.” Sy noem nie sy naam nie; hy weet. “Hoe kan jy so sê?” vra hy. “Ons het hom tog saam daar onder die aasvoëls gekry …” Hy bly stil. “Ek bedoel net: oor ek my teruggetrek het, oor dit my nie meer kon skeel nie.” “Hy’t agter ’n voël aangeloop,” sê hy nadruklik, om haar uit die morbiede bui te dwing. “Hy’t verdwaal. Wat kon jý daaraan gedoen het?” Hulle sit op die drumpel van die murasie. Hulle bly ’n paar dae hier oor dat hul voete in die koelte kan rus. Hy moet nuwe voetvelle sny. Sy kyk uit na waar die veekraal was. “Dié Van Zyl wat saam met ons getrek het …” sê sy, asof sy nie eintlik met hom praat nie. “Hy ook.”

“Hoe bedoel jy: hy ook?” “Het ek jou nog nie van hom vertel nie?” “Net dat hy julle gids was, maar dat hy toe nooit die land geken het soos hy gesê het nie. Dat hy ’n oorlas was en stry gekry het met jou man.” “Hy was ’n onnosele vent, ja. Maar hy’t dit goed bedoel. Hy was nog jonk, hy wou ook seker graag die wêreld sien, toe’t hy maar gelieg om saam te kom.” “Het jý met hom klaargekom?” “Nie eintlik nie. Hy was nie veel van ’n aanspraak nie. Maar so in die wildernis, met niemand om mee te praat nie, en hý altyd besig met sy versamelings en sy joernale en sy kaart …” “Het Van Zyl by jou aangelê?” vra hy met ’n skielike vermoede. Sy trek haar skouers op. Byna jaloers dring hy aan: “Wat het hy gedoen?” “Dis nie wat hy gedoen het nie …” Sy kyk na hom; haar wange gloei effens deur die bruin van die sonbrand. “Partykeer kom gesels, vir my goedjies aangedra, niks besonders nie. Maar ek het agtergekom hoe hy na my kyk. Heeltyd, sonder ophou. Eers het dit my gepla en my geïrriteer. Ek wou hom trompop invlieg. Maar naderhand, soos my man hom al meer ingegrawe het in sy werk en al minder tyd gehad het vir my … Ek het begin dankbaar voel dat daar darem iemand was wat in my belang stel. Wat na my kyk.” Stiller: “Wat my begeer.” “En toe het jy …?” “Nee!” sê sy vinnig. “Ek was getroud. Ek het ’n verpligting gehad. Ek sou nie my man bedrieg nie. Dis net … mens begin so brand.” Byna uitdagend kyk sy na hom. “Dit was ’n speletjie, net afleiding. Dit het my bietjie vermaak verskaf, my bietjie beter laat voel. Miskien was dit die ergste: dát dit nie ernstig was nie, dát ek sommer net gespeel het. Om te kyk hoe ver ek hom kon uitlok, soos mens ’n houtjie uit die vuur haal en laat brand, en kyk hoe lank jy hom kan vashou voor hy jou brand.”

Hy roer teen haar. “En toe het jy gebrand?” “Nie ek nie, nee. Ek het eintlik niks oorgekom nie. Vir my het dit speel gebly. Om per ongeluk aan hom te raak as ek verbykom. Om hom iets te laat sien as ek staan en was. Maar vir hóm het dit te erg geword. Hy wou meer hê. Skielik was hy nie meer tevrede met speel nie. Eendag het hy my vasgegryp. Ek het geskrik en begin stoei, en uitgeroep. En toe het hý daarop afgekom. Daar was ’n bakleiery. Van Zyl het hom losgeruk en weggehardloop, die bos in. En homself doodgeskiet.” Sy kyk hoe die wêreld donkerder word. “En dit was oor mý gewees. Ek wou nie so iets gehad het nie, ek het dit nooit verwag nie. Maar dit het gebeur; en dit was my skuld. En daarna was daar ál meer rusies. Ek kon nie meer verdra hy moet aan my raak nie. En toe hy dit agterkom, toe wou hy skielik – wat hy nooit wou nie. Ek het hom afgestoot. Hy het al meer op sy eentjie in die bos gaan loop, agter voëls en insekte aan. Tot hy die dag verdwaal het. En was dit dalk óók my skuld?” “Jy kan tog nie die verlede verander met dink nie. Só gaan jy jou net vasdraai,” sê hy. “Maar ek is bang vir myself, vir wat ek in myself nie kan verstaan nie.” “Moenie probeer nie. Ek sal verstaan.” Sy dink: Vir al die ander was ek nog net ’n vrou, ’n iets. Jy is die eerste mens vir wie ek mens is. Daarom durf ek vir jou vrou wees. En daarom is daar nog méér in my wat ek nie kan verstaan nie en wat ek vrees.

Anderkant die murasie word die landskap nog droër. Vantevore was daar darem nog hier en daar kolle grysgroen bosse oor onderaardse water; smal lope wat gaan staan het maar waarin daar nog, tussen klipplate, kuile water oorgebly het. Nou, namate die wêreld tussen die bergreekse al gelyker oopraak, word dit meer uitgedor. Dag na dag draai daar aasvoëls, soms ver, soms naby; daar is dood in die land. Wild raak skaarser. Skilpaaie, akkedisse, koggelmanders, slange. Af en toe ’n korhaan wat skree of die getjilp van tarentale. Bokke of wildebeeste net by uitsondering. Die grond is kaler, die sand en klippe brand; erosieslote lê soos gapende droë wonde oor hul pad.

Die hele tyd het hulle bly hoop: vorentoe sal dit groener word, vorentoe sal daar wolke opstapel wat reën bring en die wêreld sal verander. Dit ís tog die seisoen daarvoor: dit moet kom, as mens net geduldig wag. Maar die lug raak bleker verskroei, soos spierwit as; die grond bedags so gloeiend dat dit dwarsdeur hul velskoene brand. In die voordag kan hulle bietjie aanstoot, en dan weer in die laatmiddagkoelte. Maar dit raak gevaarliker: daar is nie meer die vooruitsig van water by elke staanplek nie. Hulle moet begin saamdra, in Adam se velsakke en ’n paar kalbasse. Maar dis min, nooit meer as net genoeg vir ’n paar skofte nie. Dit bekommer hom ook dat hul energie minder raak. Hy kan dit nie waag om te ver op ’n slag te trek nie. Één keer het hy g’n keuse nie, want ná twee dae van aanstap is hul water tot die laaste kalbassie toe gedaan. Nou moet hulle deursteek, wát ook al voorlê, anders brand die son hulle hier dood. Die môrester is die oggend pas uit, toe maak hy haar al wakker. Sy sug in haar slaap en rol om, soek die vertroudheid van sy liggaam op; dan eers dring dit tot haar deur dat sy moet opstaan. Daar is nog ’n stukkie jakkalskos wat hy die vorige dag uitgegrawe het om te kou vir kos en ’n bietjie vog. Maar hul verhemeltes voel nog stowwerig toe hulle die bondels vat en begin aanstap. “Dink jy ons sal vandag water kry?” vra sy. “As ons nie kry nie …” Hy voltooi nie sy sin nie. Maar toe hy haar op haar tande sien byt, raak hy vlugtig aan haar, troostend, en sê: “Ek is seker ons sal kry.” In die koelte voor sonop vorder hulle vlug en ver; tussen plate klip slaan klein stofwolkies onder hul voete op. Naderhand sit die son bo die rante; dadelik is dit warm, die sweet prik tussen hul blaaie. Maar hulle stryk aan. Ander dae rus hulle dié tyd eers, en eet ontbyt. Nou eet hulle in die loop: dun stukkies biltong wat hy nog uit die wintergrot bewaar het vir nood. Maar dis kwaai vir die dors; mens het skaars genoeg spoeg om te sluk. Die son klim hoër, horisontaal van agter, tussen hul skouers; hul skaduwees swart voor hulle uit, springend van tree tot tree. Af en toe gaan hy staan om rond te kyk. In die verte, teen die noordelike bergreeks, draai stippels aasvoëls. Hulle probeer dit miskyk, op soek na tekens van ’n lopie, ’n groenigheidjie, iets. Maar daar is heeltemal niks.

Die son sit later heel bo. Sy kan skaars verder. As hy na haar kyk, sien hy die bleekte deur die bruin van haar vel; die sweetdruppeltjies op haar bolip, die klewerige haartjies teen haar slape. “Wil jy rus?” vra hy. Sy skud haar kop. “Ek kan uithou.” Hulle loop verder, nou stadiger, maar egalig. Haar hele lyf voel stowwerig, taai. Sy dink: ek wat my twee keer op ’n dag verklee het toe ek in die wa op hierdie selfde pad verby is. Ek wat soggens en saans moes bad, my moes skoon hou omdat ek vuil nie kon verdra nie. Kyk hoe sit dit nou gekors aan my. Is dít ek? Dit voel by wyle asof sy nie meer haar liggaam bewoon nie, asof sy ligweg daaruit losraak en uitsweef, entjies-entjies vooruit, en afkyk oor haar beweging, die swaai van haar bene, die roei van haar arms, die roer van haar borste. Asof sy soms baie ver opstyg, hoër as die berge, en net die twee stippels daar onder sien wat aanstryk, aanstryk, soos miere. “Kan jy nog?” “Ja, ek …” Maar sy staan en hyg, maak haar oë ’n oomblik toe en voel hoe dit begin draai om haar. “Daar’s ’n paar bosse daar voor. Ons kan eers daar rus.” Maar hy sien gou, toe hulle in die smal skaduweetjie lê, dat sy meer uitgeput is as wat sy te kenne wil gee. Hy lê met doelbewuste wreedheid en opkyk na die aasvoëls in die verte en wonder wanneer hulle diékant toe sal begin verskuif. Daar is altyd vir hulle iets op die vlakte. “Wag solank hier,” sê hy. “Ek loop net na daardie riffie om te kyk.” “Ek sal saamkom. Regtig, ek …” “Nee, bly. Ek kom dadelik weer terug.” Sy bly lê, half op haar sy, haar kop op ’n arm. Af en toe kyk sy op om te kyk.

Daar is hy nou by die rif. Sy moet opstaan en agterna gaan. Netnou. Net nog ’n oomblikkie lê. Sy gee haar oor aan herinneringe van koelte en blare. Die moerbeiboom. Onthou ’n meisietjie wydsbeen op twee takke, soet swartrooi vruggies in haar mond. ’n Ritseling in die blare onder haar en ’n hand wat onder aan haar bene raak, onder die lang rok wat sy tot bokant haar knieë opgetrek het om makliker te klim. ’n Vlugtige afkyk: ’n bruin arm – dit moet een van die slawekinders wees met wie sy dag vir dag in die tuin rinkink teen die beletsels van haar ma in. Voortgaan met eet asof sy weet van niks. Net haar voete effens versit en vinniger kou. Voel hoe sy hand verskuif en versigtiger voel-voel vat, al hoër, tot bo in haar mikkie. En hoe rooi haar bene gevlek was toe sy in die huis terugkom en hoe sy geskrik het oor sy gedink het dit is bloed. Sy slaap. Toe sy wakker word, is die middagskaduwees laag rondom haar. Daar is geen teken van hom nie. Net die bondels lê nog daar, ingerol onder die skamel bossie. Sy sluk. Haar keel voel swaar en uitgedroog, haar tong is dor. Sy sit orent, voel effens duiselig en laat haar kop ’n oomblik op haar knieë sak. Toe sy ná ’n rukkie opstaan, sien sy hom van ver af nader kom. Hy draf. Hoe kán hy nog? Hy roep iets en wuif met sy hand. ’n Snik spring in haar keel op. Water! Het hy water gekry? Nee, nie water nie. Maar ’n volstruisnes. God weet hoe hy die twee eiers gesteel het sonder dat die voëls dit agterkom; hoe hy hoegenaamd daarop afgekom het. Maar hy het dit. Op ’n plat klip, waar die dag se gloed soos wit vuur opslaan, pak hy ’n bietjie fyngoed bymekaar en slaan dit met ’n vonk uit sy tonteldoos aan die brand. Sy kom hurk by hom. Die vuurtjie is skaars nodig, die klip is so warm. Hy maak een van die eiers daarop staan, vasgepak tussen kleinerige klippe, met ’n gaatjie bo-in gekap. Behoedsaam gooi hy ’n bietjie bokvet in die gaatjie, druk dan die twee punte van ’n mikstokkie teen mekaar, dwing hulle in die gaatjie in, en begin roer. Gefassineer hou sy hom dop; haar halfoop lippe dor en gebars, met fyn vlekkies bloed. Dit duur baie lank, so voel dit, voor hy sê: “So!”

Selfs ná hy die eier met ’n stuk vel van die vuur gehaal en in die koelte kom neersit, moet hulle wag. Hy kap die boonste gaatjie groter en begin dit koel blaas. Nog voor dit behoorlik proebaar is, neem sy die groot dop in haar hande en begin suig-drink, slurp wellustig die halfgaar drillerige eier op, spoel dit brandend deur haar mond, sluk, en gee vir hom aan. Die son sak. Koelte veeg oor hulle: die sweet word koud op hul skouers en rûe. En skielik lag sy, byna sorgloos, bly. Want nou is hulle gevoed en hul dors geles; en hulle het nog oor vir môre. Die donker is koel en lieflik oor hul lywe. Die dag was hard, maar dis verby. Ook dit het hulle oorleef. Die lewe is goed en mooi; mens het so min nodig. Sy onthou haar ma se eindelose geteem in die Kaap: oor die twee seuns in die graf, die barbaarse land, die ondraaglike bestaan sonder haar mense; oor die musiek en skilderkuns van Amsterdam, gragte, gewels, klokkespel, koetse oor die kei – en hier net dorheid, barheid, ’n stadige dood. Jy moet hier wegkom, my kind, dis nie ’n plek vir beskaafde mense nie. Jy is Europees, jy’t goeie bloed, jy moenie hier krepeer in die kolonies nie. Hier word ’n mens geknak, hier word jy gebreek. Nee, Ma, kyk: ons het ’n eier gekry, die land is goed vir ons, mens kan hier lewe. “En môre?” vra hy. “Môre verder.” Hulle staan saam en kyk na die eindelose ooprol van die vlakte onder die maan. Baie ver hoor hulle jakkalse te kere gaan, ’n hiëna roep. Wat agter is, maak nie saak nie, dis verby. Hierdie ruimte lê voor: al sy moontlikhede is toekomstig, op die rand van werklikheid. Hulle hoef maar net te sê: Ek wil. Want dis wil wat dit oopmaak; dis wil wat dit laat gebeur. “Van nou af sal dit beter gaan,” sê sy. “Enigiets kan nog gebeur.” “Nee, die ergste is verby.”

Die ergste is nog nie verby nie. Selfs sy moet dit toegee. Dit was nog net die begin, ’n inwyding, ’n voorlopige toets. Die dae bly wolkloos, wit, en warm; die aarde is hardgebak, en waar daar lopies was, lê die modder oopgebars in ingewikkelde patrone. Maar daar is nog iets van verborge genade; dit bly hulle verras. Selfs, toe hulle dit die minste verwag, tussen kaal gebrande heuwelboggels, ’n lang kuil water in die breë loop van ’n droë rivier. Aan weerskante is lappies mimosas met geel donsbolletjies en gonsende bye. Het die waens nie ook hier oorgestaan nie? Sy is byna seker. Elke keer dieselfde vreemde ontdekking dat sy besig is om nou téén Larsson in te reis, teen haar eie vroeër self in – op pad terug na ’n begin. Dié keer vertoef hulle ’n volle week by die water tussen die doringbome, en sy praat nie teë nie: sy is selfs traag om weer die bondels op te tel toe hy een aand sê: “Ons sal môre moet begin aanstap.” Blymoedig gaan hulle verder: daar is verrassings in die woestyn. En voorlopig het hulle water – twee sakke vol, en kalbasse, en ’n paar volstruiseiers. Hulle is skoongewas en vars. Dit kos maar ’n dagreis om weer stowwerig te raak, en daar is nie weer tekens van water nie, al bly hulle nou pal in die ou rivierloop. Hy rantsoeneer hul voorraadjie drasties. Dit hou ’n week. Dan eers dring dit tot haar deur: ’n volle week sonder dat hulle één keer vog teëgekom het. Vroeër was dit darem nooit meer as twee of drie dae nie. Dit word dus erger, nie makliker nie. Op die tweede dag ná die opraak van die water weet hulle albei, sonder om daaroor te praat: nou is daar ’n nuwe krisis. Hulle het nog vog, voorlopige versekering teen die ergste dors: jakkalskos wat hy gegrawe het, kambro wat koel en sappig ondergronds bly lê het lank ná die blaartjies bo verskrompel het, ’n klompie bitterige vlesige blare. Maar dis nie genoeg nie, dis net opskorting van die nood. Sy lê en slaap toe hy die middag die bruin voëltjie in die droë takke van die sanderige rivierloop gewaar waar hulle rus tot die aandkoelte. Hy wil haar eers wakker maak, maar sy slaap so vas. Miskien is hy al terug teen die tyd dat sy wakker word. Miskien; hy hoop maar so. Die voëltjie gaan kwetterend bokant hom te kere. Hy staan op, bly aarsel nog ’n rukkie huiwerig, en begin dan aanstap. Die voëltjie wip na ’n volgende droë

boom en flap sy vaal vlerkies opgewonde. Adam kom met sy droë velsak agterna, en sy asgaai, en sy mes. Die voëltjie hou maar aan, roeproep van bos tot boom, ver uit mekaar. Eenkeer gaan hy staan en kyk terug: hy is al ver van die droë loop af. Nêrens sien hy nog ’n beduidenis van ’n nes nie. Maar die voëltjie bly al om hom fladder en wys dringend weer die pad verder. Toe haal hy maar sy skouers op en loop agterna. Dis ver. Hy weet uit ondervinding hoe onvoorspelbaar dit kan wees: ’n halfuur of ’n halwe dag, om ’t ewe. Maar hy durf die kans nie laat verbygaan nie. Êrens op hierdie vlakte is ’n byenes en dié heuning moet hy kry. Om hulle albei se onthalwe, maar bowenal vir haar. Dié trek in die droogte mergel haar uit. Sy het krag nodig. Naderhand word dit skemer. Hy kyk terug soos hy gekom het. Daar moet nou drie of vier myl tussen hom en haar wees. Sou sy al wakker geword het? Soek sy hom? Is sy verskrik? Of sal sy weet dat hy weer terugkom, en geduldig wag? Hulle sal nie voor donker by die heuning kom nie, dit weet hy nou. Hier êrens sal hy moet oorbly; miskien sal die voëltjie naby hom bly. Miskien ook nie – maar dis ’n risiko wat hy moet loop. As hy nou teruggaan, kan hy voor donker weer by haar wees, maar die voëltjie sal hom nie volg nie: dan is hy alles kwyt. En as hulle môre nie nuwe kos raakloop nie, mag dit te laat wees. Alleen gelaat onder die eerste sterre, sit-lê hy teen ’n walletjie sand waar hy vir hom plek geskrop het. Êrens tussen die donker doringtakke naby sy kop moet die voëltjie wees. Miskien. Dis te donker om vir seker te weet. Geloof. In dié verlatenheid, bewus daarvan dat sy êrens op hierdie selfde vlak is, onbeskut teen die ruimte, gekom onder dieselfde uitspansel, is sy liefde ’n agonie; ’n angs. Hy wou dit nie. Maar dit het gebeur, en dit het hom beet. Één vrou het hy liefgehad toe hy nog skaars man was, en sy nog jonger, en bowendien vreemd in die vreemde land, met drome van Java in haar donker oë: herinneringe oopgedroom deur sy ouma Seli, en miskien daarom vir hom so akuut. Daar was van die ouer manne wat haar wou bykom. Eers het hy haar net teen hulle beskerm. Méér wou hy nie: hy wis toe al hoe wanhopig dit sou wees. Paar in die donker, goed; verligting kry van nood, uiting gee aan woede of hartstog, goed. Maar nie liefhê nie. Op die duur kon hy dit tóg nie afweer nie.

Die sagtheid van haar vel, haar skaam skouers, die skugterheid van haar Oosterse amperborsies, die hoë heupbene van ’n jong meisie; die geluid van haar stem, haar hande. Ek het jou lief: ek mag nie: ek het jou lief. Ek verloor my in jou, in die geluid van jou stem, en ek weet dis reddeloos. En op ’n dag, sommer net, sonder ’n enkele woord van waarskuwing, het jy verdwyn. Jy sou die aand nog met die melkemmer vir my wag by die hek. En eers toe ek in die donker by my ma aankom, die terloopse tyding: sy’s mos verkoop, het jy nie geweet nie? Sy. Selfs hier in die donker verlatenheid dink ek nie eens haar naam nie, dis te intiem. Vir goed net sy. Daar is ’n bitter genade in om onverwags so alleen te wees. Te weeg, te dink. Intenser as die nag toe hy op die jagters se spoor van haar af weg was. Eers sy: nou jy. Iets van jul trotse weerloosheid is eenders. Maar sy’s verkoop. En daarom is ek bang in my binneste – want wat van jou? Mag dit duur? Daar is altyd verraad. Daar was nog ’n vrou, maar dié was anders. Ná die verstote ou Khoi-vrou hom met die slangbyt opgetel en gehelp het, het hy by haar stam uitgekom en ’n jaar saam met hulle rondgeswerf. Vrou gevat en vir haar ’n hut gemaak en by hulle ingetrek. Een van hulle, ’n plek tussen hulle. Sy het goed vir hom gesorg, en hy vir haar; niks meer nie. En ná ’n jaar is hy weer weg, hy kon net nie bly nie. Sy het hom uitgeskel en in sy gesig gespoeg en hom met haar naels betakel; die ander het haar uitgelag. Sý hart het skuldig in hom gekrimp, maar hy is weg. Dis oor sy kinderloos was, het hy aan hulle verduidelik. Maar dit was nie daaroor nie: dit was omdat hy niks anders kon doen as om alleen verder te trek nie, toegerus met alles wat hulle hom geleer het, gereed vir die land; bereid. Maar met ’n hart wat altyd wanhopig teruggryp Kaap toe. En nou sy, Elisabeth, wat die terugpad oopmaak. Maar dis ’n harde land; en heuning is skaars. Teen dagbreek is die voëltjie nog by hom, heftig aan die raas bokant sy kop. Hy glimlag. Goed: dan gaan ons verder. En ’n uur later kom hulle by die uitgeholde miershoop waar die swerm skuil. Hy vrywe geduldig met twee stokkies ’n vuurtjie in ’n hopie fynhout aan die gang en rook die bye uit, breek die nes oop en pak sy houers vol. Vir die voëltjie pak hy ’n paar koeke opsy op ’n klip. Dan begin hy vinnig terugdraf in die dag se vroeë venynige son.

Sy het hul laaste bietjie droë kos netjies op ’n plat klip oopgesprei toe hy by die droë riviersloot terugkom. Sy kyk op en glimlag, en kom hom tegemoet. “Ek was so bekommerd gewees,” sê Adam hartstogtelik. “Ek was so bang oor jou.” “Waarom?” Haar oë glimlag moeg maar sereen na hom. “Ek was niks bang nie. Ek het mos geweet jy sal terugkom.” “Ek moes jou liewer wakker gemaak het sodat jy kon saamgaan.” Hy hou haar dringend teen hom. “Maar jy het so vas geslaap, en jy’t die rus so nodig gehad. Ek het nie geweet ek sou so lank moes wegbly nie.” “Nou ís jy terug.” “Ek het heuning gebring.” Vir die eerste keer kom daar trane in haar oë “Dan sal ons deurkom?” vra sy. “Ja, ons sal deurkom.” Hy gaan sit en maak die sak oop en breek vir haar ’n stuk heuningkoek af. Sy kom hurk en eet dit uit sy hand. “Wat het jy toe al die tyd gedoen?” vra hy. “Net gewag. ’n Rukkie geslaap. Toe weer gewag.” “En was jy regtig nie bang nie?” “Nee. Ek het gedink: as jy iets oorgekom het, dan sal ek net rustig hier bly lê en doodgaan. Ek sal my oor niks bekommer nie. Dit help tog nie. Dit was so – vreedsaam. En die nag was so mooi. Mens besef nie altyd bedags hoe mooi dit hier is nie.” Hulle eet in stilte. Dit is te soet om te veel te eet; maar dit bring nuwe lewe. “Gaan ons vandag verder?” vra hy naderhand. “Ek weet nie.” Sy suig haar vingers ingedagte af. “Eintlik was dit goed dat jy weg was,” sê sy skielik. “Mens raak so gewoond aan mekaar. Jy dink naderhand

nie meer nie. Jou weg-wees het my so skoongemaak binnekant.” “Wat het jy gedink?” “Dat ek jou liefhet.” “Is dit al?” terg hy. “Nee,” sê sy. Sy bly ernstig. “Maar dit was die belangrikste. En omdat ek jou liefhet, wil ek nie hê ons moet iets oorkom nie. Ons moet padgee uit hierdie droë vallei uit. Ons moet lewend in die Kaap aankom.” “Dis wat ons probeer.” “Ek bedoel: ons kan nie maar net so bly aanloop nie. Ons het gedink dit gaan beter word; ek het dit vas geglo. Maar dit word erger. Die lope bly droog. Sê nou maar daar is hiervandaan níks meer nie: nie heuning nie, nie water nie, niks?” “Daar sal wel iets wees.” “Maar daar kan ook niks wees.” “Seker.” Hy bly stil en kyk na haar. “Wat ánders?” “Wat lê anderkant die berge?” “Daardie kant is dit boswêreld.” Hy wys suid. “Soos die bos waar ons was?” “Net nog ruier. Tot by Mosselbaai: daarvandaan is die pad natuurlik oop.” “Ja, dis soos ons ook gekom het.” Sy dink na: “En dáár, noord?” “Die Karoo.” “Hoe is dit daar?” “Ek was nog nooit daar nie, ek weet nie. Maar ek het gehoor dis dor. Hulle sê dis amper woestyn.”

“Dit kan nie erger wees as hier nie. En dalk het dit daar gereën. Voor ons deur die Kamdeboo getrek het, het hulle ook vir ons gesê dis woestyn. Maar toe ons met die waens daar kom, het dit gereën, en dit was pragtig.” “Maar hoe weet ons dit het in die Karoo gereën?” “Hoe weet ons dit het nie gereën nie?” dring sy aan. Hy skud net sy kop. “Dit kan nie erger wees as hier nie,” herhaal sy. “Dalk is dit.” “As dit gelyk wêreld is, kan ons vinnig trek en gou in die Kaap wees.” “Of langs die pad doodgaan.” “As ons hier aanhou, kan ons óók doodgaan. En as ons bos toe gaan, kom ons dalk nooit weer uit nie. Ek is bang vir die bos, dit maak my benoud.” “Wat wil jy dan?” vra hy stil. “Ek wil in die Kaap kom.” “Vorentoe ken ek die pad,” sê hy. “Ek weet hy’s kwaai, maar ek ken hom. Anderkant daardie donker berge ken ek hom glad nie.” “Glo jy dan nie dit kan beter wees nie?” “Dis lewe of dood, Elisabeth.” “Dis waarom ek daaroor praat,” sê sy. “Ons kan nie maar net aanhou loop soos twee skilpaaie nie. Ons moet nou kies.” “En jy kies die berge?” “Ja.” En terwyl sy na hom kyk, dink sy: hoe vreemd, hoe heeltemal vreemd: wat Larsson ook al in my gekwets of doodgemaak het, dít het hy vir goed in my oopgemaak – dié dors vir anderkant die berge. Wat daar ook al mag gebeur.

Wegdraai uit die lang vlakte is ook vir goed wegkeer van Larsson van wie sy al so lank weg is. Voortaan is dit nie een meer ingaan teen hom in of opstaan teen sy herinnering nie, maar ’n beweging heeltemal sonder hom. Die angsvallige opwinding waarmee ’n ou roete, spoorloos, nágetrek en herken word, die berekening van vordering volgens verdwene bakens, word nou ook afgedoen. Die berg is ’n skeiding, en ’n brug, tussen herinnering en onskuld, tussen die halfbekende en die volstrek anderse – ’n dimensie in sy eie reg absoluut. Hulle verlaat die droë rivierbedding en trek tot vlak onderkant die noordelike reeks; en al langs sy heuwels en uitlopers en kurwes verby, op soek na ’n bres waar mens kan deurkom. Van naby lyk die berge gedugter as uit die verte, met rooi klipkranse in steierende formasies, die hange uitgevreet deur vloedwater, son, wind, en stortende rotse. Maar ná vier dae kry hulle tog wat hulle soek: ’n kloof wat gewelddadig tussen kranse en hellings deur oopgeruk is om ’n rivier deur te laat waarvan nou net die dor klipperige bedding oor is. Dit is ’n vreemde sensasie – nie asof hulle tussen berge deur trek nie, maar asof hulle binne-in die berg indring. Namate hulle vorder, raak die walle van die kloof steiler; dit verdiep tot ’n ravyn, onder uitgevreet deur ou waters; bó is die kranse teruggeslaan en verbrokkel, maar plek-plek hel hulle oor en sluit weer byna oor die amper-tonnel daaronder; daar is gedeeltes waar die son nooit bykom nie. En hier word dit koeler, klammer; die roeskleur en groengeel van korsmos wat die klippers elders oortrek, verdiep hier tot die vogtige diepgroen van egte mos. In die rivierloop verskyn kuile yskoue kristalwater. Aanvanklik vermei hulle hulle in die weelde van dié water, dié koelte. Maar daar is iets onaards omtrent die reis; die slingerende kloof is koud, gevaarlik, vyandig, nie in die minste toegeeflik nie. Die vorige berge, waar hulle die winter deurgebring het, was ’n toevlug en ’n skuilte: dié geweldige reeks is ’n dreigende teenstander. Heel bo teen die donkerblou skyf van die lug sien hulle soms arende of aasvoëls sweef: dis nie ’n terrein vir mense dié nie. Maar Elisabeth hou vol: “As ons net eers hier deur is, sal dit beter gaan. Dis omdat dit anderkant makliker sal wees dat ons hier so moet swaarkry.” “Elke keer dink jy dis die ergste,” sê hy. “En elke keer word dit erger.” “Hierdie keer weet ek.” Sy suig aan ’n seer skaafplek teen haar pols. “Ons sal

nog eendag ons kinders hiernatoe terugbring om vir hulle te wys.” “Dan sal ons eerder bobbejane moet hê as kinders,” terg Adam. “O, ons sal vir ons ’n mooi gelyk pad hier maak en met waens deurry.” “Dit sal makliker wees om vir ons vlerke te maak en bo-oor te vlieg.” “Die Bybel sê: as mens glo, kan jy vir ’n berg sê om in die see te gaan staan.” “Hoekom glo jy hom dan nie sommer reguit see toe nie?” spot hy. “En sê sommer hy moet vir ons saamvat – tot binne-in die Kaap.” Sy lag effens meewarig. Sug dan: “Dit sóú makliker gewees het as mens kon glo, sou dit nie? Aan God, of aan die Duiwel. Dan kon jy gesê het: Die berg is deur die Duiwel in ons pad neergesit. Of: Dis God se manier om ons te beproef. Of om ons te straf.” Dan meer ingetoë: “Hét ons dalk iets gedoen waarvoor ons gestraf moet word?” “Ons het altwee weggeloop van die Kaap af,” sê hy. “Maar ons is op pad terug. Is dit nie genoeg nie?” “Dit lyk nie so nie.” “Dit sou tóg makliker gewees het,” herhaal sy nadenkend. “Dan moes ons maar net berus by wat God of Satan vir ons besluit het. ‘U weë is anders as ons weë …’” Sy skud haar kop stadig. “Maar vir ons wat alles self moet dra … Ons moet self sien dat ons anderkant uitkom.” Dis of die noute hier in die berg hulle dwing om uit te praat wat op die vlakte nog ongesê kon bly. “Wáárom gaan jy regtig terug?” vra hy reguit. “Jy weet dit so goed soos ek. Omdat ek net daar kan lewe. Omdat dit daar soveel beter is as hier.” “Jy glo tóg maar nog in die hemel!” sê hy. “Nie die hemel nie. Maar beter as wat ons het. As dit nie so was nie …”

“Jy sien?” Hy lag effens. “Jy probeer dit nog altyd anders dink as wat dit is.” “Oor ek mens is!” “Of oor jy witmens is?” “Dit mag jy nie sê nie, Adam!” Sy druk impulsief haar arm teen syne. “Kyk: ek is amper net so bruin soos jy.” “Dink jy dan wit is ’n kleur?” vra hy. “Ons het tog met oop oë besluit …” “Natuurlik. En tog …” Hy vat haar skouers vas. “Weet jy dat ek partymaal in die nag wakker word en dink aan die Kaap, en dan glad nie weer kan slaap nie?” “Oor jy bang is?” “Oor ek nie weet wat gaan gebeur nie.” “Gaan jy my in die steek laat?” vra sy stil. “Hoe kan ek? Kan mens jouself in die steek laat? Ons sal sáám gered word. Of saam in die hel ingaan. Dit sal vanself gebeur: dit hang nie meer van óns af nie.” “Ek wíl nooit weer los van jou wees nie,” sê sy. “Is jy doodseker?” Sy gryp sy arms vas en probeer hom skud, probeer hom dwing. “Waarom glo jy my nie?” “Ek glo jou. Maar nou is ons hier.” Sy kyk op na die kranse. ’n Arend gooi sy sirkels in die windstreke bo. En verdwyn. Die lug is onbewoë. Sy du haar vas teen hom om sy liggaam met hare te weet, haar klein borste vasgedruk teen sy bors, sy hande oop op haar heupe, met ’n afgetrokke streelbeweging na die fyn dons van haartjies teen die onderent van haar rug, waar die welwing van haar boude begin. Sy kreun teen hom, haar mond halfoop, met speeksel teen sy arm.

“Adam?” vra sy. “Jy noem my weer Adam,” sê hy saggies. “Dis jou naam.” “Aob.” “Soos ek jou ken, is jy Adam. So’t ek jou geléér ken. As ek jou Aob noem, is jy iemand anders, iemand vreemd.” “Maar dis my eie naam.” “As jy in my is, partykeer, sommer skielik, ja, dan kom dit vanself in my op. Dan kan ek jou Aob noem. Maar vir my ís jy Adam.” “Ek is Adam vir die Kaap.” Met haar oë brandend op hom, beweeg sy ’n vinger na haar skede en maak ’n klein nat merkie op sy voorkop, tussen sy oë. “Nou doop ek jou,” sê sy. “Ek doop jou van voor af Adam. Vir my.” Net so, staande, dring hy in haar in en hou haar vas teen hom, sy oë toegepers; bly staan, byna sonder om te beweeg, net vasgedruk, in uiterste intensiteit, tot sy begin kreun in sy arms en hy die verlossing in homself voel kom, en effens duisel op sy voete en wieg teen haar. “Glo jy my nou?” vra sy saggies. “Ek sal jou glo al weet ek jy lieg,” fluister hy. Die kloof word dieper, en onthul al meer van die ingewande van die swart berg, patrone, rotse, varings; en hulle loop hulle vas teen ’n waterval, eintlik nog net ’n yl witterige sproei teen die kranse af. Die enigste uitkomplek is teen dié glibberige rotswand uit. Wat wil ek uiteindelik? Is dit sóveel gevra – net iets wat duur in ’n wêreld sonder duur, ’n sekerheid in ’n wêreld van moontlikhede: ja, ek glo al jou leuens, onvoorwaardelik. Ons is kaal; ons kan ons doodval; ons kan teen enige klip ’n been breek. Bedrog is so maklik en veilig: om speel-speel lief te hê, te vertroos,

en dan weer verder te gaan. ’n Kontrak: ek verruil jou dit vir dat, ’n Kaap in ruil vir ’n brief van vryskelding – nademaal, nademaal, so is dit dat Adam, skrynwerker teen Leeuwenstaart, vryman, dienste beskikbaar, werk gewaarborg … die here-van-nege-dae mag kom en gaan, koetsier vandag en môre kneg, maar ek sal bly: ambagsman van die Bo-Kaap, gerespekteer, vrygekoop, hier is my brief met die seël van die goewerneur. Ek, Hendrik Swellengrebel, verklaar hiermee op dié dag in die Jaar van Onse Here. Maar gaan mens dáárvoor terug Kaap toe? Kan ek my dáárdeur laat mislei? Ek het jou lief, hier is my lewe, ek hou joune in pag: hier is my hand, vat vas, ons spring die afgrond in, enigiets kan gebeur; maar selfs as ons ons te pletter val, goed, dan hand aan hand. Voetjie vir voetjie teen die klam wand uit. Stadig: daar is nie haas nie. As jy só naby die klip is, sien jy gleuwe en knobbels wat van verder af nooit bestaan het nie. Plek vir vier vingers hier, trapplek vir die tone daar. Die bondels kan mens aan rieme optrek van lys tot lys. Die sproei van die val veeg oor hul gesigte en laat hulle ril van skielike koue. Is dit vir ons dat die arend heel bo dophou? Mens is geneig om aan die dood te dink as iets abstraks, iets eendags. Hier is hy baie eenvoudig en onmiddellik: dié gladde krans is die dood; dié wortel wat afbreek in jou vasvat is die dood; dié arend bo, dié sproei in jou oë, dit alles is die dood. En daar is iets byna gerusstellend in sy nabyheid: hy is so seker en solied, so betroubaar, so gans sonder leuens. Van gleuf tot gleuf, van lys tot hoër lys, skuins teen die klipwerk uit. Hou vas. As jy val, dan ek ook; ek, dan jy. Selfs hier is akkedissies; op die lys daar ’n voëlnessie, het jy gesien? Die wyfie sit en broei op spikkeleiertjies, sy steur haar nie aan ons nie. Sy lewe vreedsaam in die hart van die dood. “Kan jy hier op?” “Ja. Hou net my hand.” “Nou. Kom!” “Dankie.” Woorde soos klippe. Sy bly ’n lang ruk lê en hyg op die boonste rand, bewerig maar bly. Dan weer verder, langs ’n kleiner, makliker klipklofie op na die kruin. Tussen bome en rotse gewaar hulle beweging en steek in hul spore vas. Eers toe hulle die skerp

blafgeluid hoor wat kort daarop volg, sê Adam gerusstellend: “Bobbejane.” Op die waarskuwing van die brandwag draf die trop van alkante af hoër op en sit die twee klimmers van ’n klipformasie af en dophou. Dit duur ’n rukkie voordat hulle klaarblyklik agterkom dat hulle nie op hul hoede hoef te wees nie en hulle weer tussen die skaars struike kan inwei, klippe omkeer, peule afstroop, ruspes versamel, kinders se vlooie en luise uitvang. “As ons eers daar bo by hulle is, is dit dalk makliker af ondertoe,” sê sy. Maar dit word donker lank voor hulle bo aankom en hulle moet ’n ent onder die bobbejaantrop tussen ’n paar los rotsblokke ’n lêplekkie skoonmaak vir die nag. Hulle is in die skemer besig met eet – ’n klein rantsoen van die heuning wat nog hou, ’n dassie wat hy met een van sy pyle bygekom het, ’n paar klein vissies uit ’n rivierpoel – toe ’n kabaal bokant hulle teen die helling losbreek. Menslike skreeue, vervaarde geblaf, klippe wat afstort en vonke uit rotse losslaan; en alles weergalm tussen die bergklowe en teen die oorkantse kranse. Hulle spring albei by hul vuurtjie op; hy stamp haar skuins agter hom in. Holderstebolder vlug die bobbejane na alle kante toe weg, ma’s met kleintjies paniekerig onder die pense vasgedruk, jongeres skyt-skyt van klip tot klip. In die rumoer duur dit ’n tydjie voor hulle snap wat aan die gang is. Een mannetjie kom reg op hulle af gevlug, gewaar hulle eers as hy vlak by hulle is, gryns sy slagtande oop, steek vas, spring om – en die volgende oomblik vlieg ’n skaduwee tussen die rotse deur op hom af. Hulle is so naby dat hulle die angs in die bobbejaan se oë sien oopslaan terwyl hy met oopgesperde bek skreeu soos ’n mens; dan is die luiperd bo-op hom. Dit knal soos ’n tak wat breek toe sy nek en ruggraat onder die kloue knak; hulle sien die bloed ver uit ’n nekslagaar spuit. En onmiddellik daarna is die luiperd klaar weer met sy prooi in sy bek aan die sukkel-dra teen die skuinste uit, terwyl die boonste bobbejane met groot kabaal klippe teen die helling begin afrol. Adam kom dit net betyds agter. Hy ruk Elisabeth onder een van die oorhangrotse in en druk haar daar vas tot die lawaai bedaar het. Nog ’n paar klippe kom valval verby. Dan is dit eensklaps doodstil, asof daar nooit ’n geluid hier in die berge was nie. Hulle kruip uit, maar daar is niks meer te sien nie. Die luiperd het oor die naaste bult verdwyn of lê iewers in ’n ruigte ingekruip. Die trop het

padgegee oor die boonste nek. Hier en daar in die donkerskemer lê nog geel skytstrepe; en die bloed waar die mannetjie bespring is, maak ’n donker kol. “So bý ons!” sê sy, toe sy by die bloed hurk. “Dit kon een van ons gewees het. As ons hoër geklim het …” “Hy’s nou weg,” sê hy gerusstellend, maar sy kan in sy stem hoor hoe groot hy self geskrik het. “Het jy gehoor hoe skreeu hy nes ’n mens?” “Maar dit was gou verby,” sê hy lakoniek. Hy trek haar aan die arm op en neem haar terug na hul skuilplek tussen die rotse. “Kom, dit word donker. Jy moet nog klaar eet.” Sy skud net haar kop. “Jy moet, jy’t dit nodig. Môre is weer ’n kwaai dag.” “Môre sal die trop seker maar weer hier bo wei,” sê sy, haar oë nog star. “Dink jy hulle sal onthou van hom? Of vergeet hulle gou?” Hy trek sy skouers op. Ná ’n lang ruk sê sy stemmiger: “Miskien ís dit beter so, so skielik. Een oomblik van helse angs en van pyn, en dan klaar. Liewer as om soos daardie ou Khoivrou oud te word tot jy net langs die pad bly lê en hulle jou in ’n gat stop.” “Die ouvrou wat my gekry het toe die slang my destyds gebyt het,” sê hy nadenkend: “Vir háár het ek aan die lewe probeer hou, want hulle het haar ook laat staan oor sy te swak was. En maande lank het ek saam met haar getrek, stadig, om haar nie moeg te maak nie. Maar toe is sy tóg dood – twee dae voor ons by die stam se nuwe staanplek aangekom het. Vir haar het ek alles probeer doen wat ek nooit vir my ouma kon doen nie. Maar wat het dit gehelp? Sy’s ook maar dood.” “Maar óns lewe,” sê sy met stil nadruk. “Ons lewe en ons gaan verder.” “Dink jy ons sal ook stil-stil oud word in die Kaap?” vra hy. “Ek en jy saam? Tot eendag …”

“Hulle sal óns darem nie in gate stop nie. Nie lewend nie.” “Is dit die ergste wat kan gebeur?” “Dis erger as die bobbejaan se dood,” sê sy. “Maar ons is nie bobbejane nie.” “Jy sê dit asof jy spyt is,” sê sy en probeer ligter klink. “Miskien.” Ná ’n ruk kruip hulle onder die swaar karosse in. “Môre is ons by die kruin,” sê sy. “Dan is dit afdraand verder.” Maar dis nie die kruin nie. Toe hulle bo kom, lê daar nóg ’n helling anderkant, op na ’n verder nek; en toe hulle dáár kom, nog ander, ’n hele tuimeling van berge. Maar hulle hou aan. Hulle praat nie meer sommer oor die ander kant of oor môre nie. Maar naderhand bereik hulle tog ’n nuwe kloof waar ook, vroeër, ’n rivier begin het; en dié kronkels volg hulle deur die berge, verder, stadigaan oper. Tot hulle op ’n dag werklik by die laaste draai kom, nog effens hoër as die vloer van die vlakte, die nuwe wêreld voor hulle. In stilte kyk hulle daaroor uit, verken dit met hul gretige oë: dor en waterloos; net dwarrelwinde wat wit stof en bros stingeltjies in die bleek lug laat opdans, maal oor die vlakte weg; lappies olyfbruin bossies laag en verskrompel teen die grond; bruin klipkossies soos groot versteende akkedisse; riffies, kaal panne, ’n dynserige verte wat omtrekloos wegraak. Hulle kyk nie na mekaar nie. Hulle sê niks. Hulle staar net, hul oë oop. Terug is onmoontlik. Nou net verder. “Ek gaan met Erik Alexis Larsson trou,” sê sy aan tafel. “Dit is heeltemal buite die kwessie,” antwoord haar ma terstond. “Het jy al ooit so ’n malligheid gehoor?” “Ek gaan,” sê sy kalm.

“Dit gaan jy nie toelaat nie, Marcus!” Haar ma kyk driftig van die een na die ander. “Wat gaan die mense sê? ’n Vrou in die binneland?” “Wat is verkeerd met ’n vrou in die binneland?” vra sy vinnig. “Wat is verkeerd met ’n vrou? Is dit iets om oor skaam te wees?” “Getroud met ’n man sonder ambisie,” sê haar ma met stil venyn. “Twee kinders in die graf, my twee seuns wat vir my die lewe die moeite werd sou kon gemaak het. Geknak deur die land, gebreek deur hom. Maar jy, Elisabeth: jy is gewoond aan ordentlik lewe, jy is ’n gerekende mens in die Kaap, jy is ’n voorbeeld vir ander.” “Ma praat asof ek in die hel wil ingaan,” sê sy. “Dis net die binneland.”

Hande is lieflik, en liefliker op pad terug van ’n liefdesreis. Sy hou sy hand tussen hare op haar opgetrekte knieë vas, haar rug teen ’n ysterklip van die rantjie waar hulle bietjie koelte teen die middag soek. Met ’n voorvinger stryk sy oor die patroon van sy palm (wat het daardie sigeunervrou in Amsterdam gesê?) en wens dat sy wis hoe om dit te lees. Een is ’n lewenslyn, een is geluk, en nog een glo ’n liefdeslyn: watter een is dié een wat so kort afbreek? Met radelose liefde druk sy sy hand teen haar lippe vas, en wil huil. Blydskap en pyn is wat oorbly; nou. Tot hierdie reis is ons gedoem, elkeen tamaai soos ’n woestynlandskap, suiwer oneindigheid; uitsluitlik innerlik. Besonderhede is vir dié wat tevrede is met feite en foute. Oopgesprei op die velle van hul bondels, skamel vir inspeksie: 2 karosse 2 skorte 2 velsakke 3 volstruiseierdoppe 1 jagmes 1 pistool en ’n sakkie ammunisie

6 pyle in ’n koker 1 asgaai 2 kieries 1 stukkende kastrol 1 tonteldoos ’n versameling skulpe, sommige stukkend 3 velsakkies kruie 1 sakkie bokvet 1 sakkie heuning ’n klompie bolle, wortels en eetbare blare 1 Kaapse rok “Kan mens hier deurkom? Sal ons dit oorleef?” “Vir een-een is daar nie kans nie. Maar solank ons sáám uithou …” Ons moet aan die lewe bly in hierdie landskap wat niks wegsteek nie – rooi en bruin en wit van naby, gryserig en okerig verder weg, vaalblou by die heel verste rantjies. Ysterklip, kordate meerkatjies, hotnotsgotte soos biddende stokkies, af en toe ’n skilpad. Aasvoëlstippels bestendig bo; jagspinnekoppe wat flits tussen die dowwe vaalgroen blare van bitter vetplante plat op die grond; dwarrelwinde wat stof uit die aarde dans; af en toe die wit van verdorde bene. Uiterstes van hitte en koue. Binne ’n uur is die son soos ’n wit vuurkool in jou oë, en die sweet maak vore deur die stofaanpaksel op jou vel; die grond brand dat jy nie ’n voet daarop kan neersit nie, en jou tong skuur teen ’n dor verhemelte. En onmiddellik ná sononder word dit so koud dat jy binne ’n velkaros sit en klappertand. Op die gebarste droë pan het die ou San hom gekry, halfdood van dors; en skaars honderd tree verder in die gorê, waar daar geen teken van klammigheid was nie, vir hom gaan modderwater suig en dit in sy mond kom uitspuug, die smaak van lewe. En toe is hy weer op ’n drafstappie vort, teen die lugspieëlings in, met sy

boog in sy hand en sy koker pyle oor die skouer. Dit was wat hom die meeste van alles verstom het: nie die optower van water waar daar oënskynlik net klip en dor grond was nie, maar dat die ou San, die Boesman, die veragtelike Koetsrie, die gevreesde vyand met die pyle, hom verwerdig het om hóm, sterwend, te kom water gee. Hoe kon hy later ánders as om die las van die ouvrou op hom te neem ná haar eie mense haar agtergelaat het en sy die slanggif uit hom gesuig het? Onder die soutkors van die droë pan – ook die kosbare sout word in ’n plathand bymekaargeskraap, ingeval dit later kan gebruik word vir vleis – wys hy haar die donker rand waar die water weggekrimp het. “Maar daar’s niks oor nie,” protesteer sy. “Die modder is nie eens meer klam nie.” “Kyk.” Met ’n glimlag begin hy met sy asgaai grawe. Ses duim, ’n voet, twee voet is dit dor, dis of die lem skraap op klip; dan begin dit krummelriger word, later duidelik klam. En heel onder uit die gat – ’n volle dag se uitputtende werk – haal hy die waterskilpad uit wat so agter die vog aan in die modder weggesak het om te skuil tot anderdag se reën. Dis ’n wyfie met stringe eiers in die pens. Vir nog ’n dag, met suinig werk vir nog twee dae, is daar weer uitkoms. Sy kyk hoe hy gekniel staan oor die dop om die sagte vleis versigtig uit te grawe; horisontaal voor hom is die son aan die ondergaan, bloederig soos ’n ding wat die aasvoëls beetgekry het. Dit lyk, dink sy, asof hy gekniel staan en bid. Ons sal aanhou, ons sal uithou. Ons sal die ander kant bereik. Só loop die lyne oor jou hand: daar is altyd hoop.

In die voordag, net toe die eerste lig begin, word hulle stadigaan bewus van iets wat gebeur. Eers is dit nie ’n geluid nie, net ’n trilling asof die aarde egalig en dof, aanhoudend begin te bewe. Adam sit die eerste orent en gaan dan weer plat lê met sy oor teen die grond gedruk. Hy beduie. Sy gaan ook lê. En nou begin daar geluid bykom, ’n dreuning laer as wat die oor kan hoor, iets wat deur die skedelbeen self oorgedra word. “Wat is dit?” vra Elisabeth.

Adam skud sy kop. Hy staan op. Miskien vermoed hy dit al, maar hy kan nog nie sê nie. Die skemer begin ligter word. Die dowwe dreuning bly ver op die horison. Met die opsteek van die son is dit dadelik sigbaar: ’n groot lui wolk teen die verste randjie van die kim, reg wes, ’n wolk wat die hele horison van suid tot noord vul. “Rook?” vra sy. “Maar wat is daar wat hier op die vlakte so kan brand?” “Dis stof,” sê hy. Hy druk weer sy kop teen die grond en bly so lank lê dat sy bekommerd raak. “Wat is dit dan?” “Ons moet gou maak,” sê hy dringend. “Help my dat ons oppak.” Hy begin een van die bondels toeknoop; sy vingers sukkel met die rieme. “Wát is dit, Adam?” dring sy aan, nou self verskrik. “Trekbokke.” “Maar …” “Ons moet padgee – daar na die rantjie toe. Hier sal hulle ons vertrap.” Sonder om te versuim vir eet, drafstap hy voor haar uit na die klipkoppie ’n halfmyl ver van die grippie waar hulle in hul karosse oornag het. Op die horison klim die stofwolk hoër, onmerkbaar as jy jou oë daarop hou – maar elke keer as jy weer kyk, is dit digter en groter. En die dreuning is nou selfs staande hoorbaar, steeds laag en monotoon, soos wat ’n onderaardse rotsstorting miskien sou klink. Hulle klouter oorhaastig, val-val tussen die rooi en swart ysterklippe deur, teen die koppie uit. Bó gooi hy sy bondel neer en begin klippe op mekaar stapel: ’n klein muurtjie, net ’n tree of twee breed – maar dis harde werk in die son wat nou al klaar oor hulle brand en hittegolwe oor die grond opjaag. Die klippe is swaar, die meeste te groot om te verroer, sodat hulle telkens ver teen die kop

moet afklim om genoeg kleineres bymekaar te kry vir die stapeling. Ná ’n ruk word daar ónder die drywende wolk iets sigbaar: ’n lae onafgebroke vaalbruin wal wat soos vloedwater oor die vlakte aangestoot kom – maar traag, sonder haas; en heeltemal onstuitbaar. “Dit kan tog nie alles bokke wees nie!” sê sy. Hy swoeg met klippe aandra en antwoord nie; versuim skaars om die sweetstrepe oor sy gesig af te vee of oor die skaafplekke en eelte op sy hande te spoeg. Dit ís bokke. Nou kan sy dit self uitmaak. ’n Stadige muur van springbokke wat oor die leegte aankom, soos ’n bruin golf sonder einde. Tussen die klippe maak hy hout bymekaar, nog steeds sonder verduideliking, en kom pak dit aan die duskant van hul muurtjie: uitgedorde windverwaaide takke, verweerde splinters, bros stukkies doringbas. Toe is die trek by hulle. Dit gaan so egalig dat dit stadig voorkom: maar die een oomblik is die bruin wal nog daar ver; die volgende is dit één stroom van lywe oral om hulle, dwarsoor die vlakte, oor hul rantjie, oor alles wat in die pad is. Net anderkant die kort muurtjie verdeel die vloed en stroom aan weerskante verby, sluit onmiddellik daarná weer in ’n ongebroke massa saam. En die stof omgewe hulle, bruin poeierstof soos fyn kaneel, wat oë en neus en mond deurdring en tussen die tande kleef en klou aan wimpers. Eers bly hulle vas teen mekaar gehurk sit teen hul skutmuurtjie. Naderhand, soos die vloed maar aanhou en aanhou, raak hulle vrymoediger en staan op. Mens kan die bokke in die verbykom met jou hand aanraak, hulle kom dit nie eens agter nie: só stroom hulle voort, die groot donker oë starend voor hulle uit, asof almal in een gemeenskaplike ban vasgevang is. Nou, so naby, kan mens ín die dreuning afsonderliker geluid onderskei: die gekletter van die gesplete hoefies, rollende klippe, die klein steungeluidjies van aparte bokke, ’n hoër snuiwende fluitgeluid deur die neuse van party. En onder hulle bewe die aarde, ’n onophoudelike siddering asof die vlakte in die bloedige son aan kouekoors ly. “Waar gaan hulle almal heen?” vra sy verslae. “Hulle trek maar so.” Hy bly kyk na die vloed rondom hulle: daar is nog geen

end in sig nie. “Miskien het hulle reën geruik in die wind.” Sy kyk hoe hy naderhand buk en die pistool uit sy bondel haal en dit laai. Geduldig staan hy en wag tot daar ’n jong rammetjie teen hom verbykom, druk dan die loop feitlik teen die bok se kop vas en trek die skoot af. Die ander gee nie eens pad vir die knal of die stuiptrekkende ram nie. Trouens, Adam moet gou speel om die karkas duskant die beskutting van hul muurtjie in te sleep sodat dit nie verpulp word onder die hoewe nie. “Sny jy die vleis,” gebied hy ná hy afgeslag het. “Wat gaan jy doen?” Hy laai weer die pistool. “Een is tog genoeg!” protesteer sy. “Meer vleis sal net vrot word in die son.” “Penswater,” sê hy kripties. En met koelbloedige berekening, kalm, trek hy die een na die ander plat; gebruik later sommer sy asgaai om ammunisie te bespaar. Tot daar ’n goeie tien bokke teen hul skermmuur lê. En nog steeds is daar geen afname in die bruin massa nie. Sy help hom vuur maak. Selfs dit skrik die naaste verbykomende bokke nie af nie. “As die muur nie hier was nie, sou hulle dwarsdeur die vuur geloop het,” sê hy. “Ek het hulle al gesien by riviere. Die voorstes word eenvoudig platgeloop en versuip; en die ander bly maar aankom van agter af, tot daar ’n hele brug van dooie bokke is waaroor hulle droogvoets verder gaan.” In die hart van die aardbewing sit hulle en vleis gaarmaak; en eet. Dit is onwêrelds, onmoontlik om te glo; sy sien byna nie kans om te eet nie. Hy gaan voort om die ander karkasse oop te slag en penswater te versamel. Sy trek haar neus vir die warm stank op. “Jy sal nog bly wees,” sê hy. “Ons sal tog seker weer ander water kry.”

“Dink jy hulle sou getrek het as daar water diékant toe was?” “Jy bedoel …?” Hy knik net grimmig en gaan voort met sy werk. “Dan ís dit erger vorentoe?” dring sy aan. “Ja. Nie net oor die water nie. Maar oor alles nou stofgetrap is. Mens sal nie meer kan sien waar jy kambro of wat ook al kan uitgrawe nie. Nou is dit woestyn.” Sy staan op. Sy kyk suid, met die son bokant haar – die klipmuur gooi nou niks meer skaduwee nie – na die berge anderkant die onophoudelike trek vir die springbokke. Hy weet wat sy dink. Dis soos hulle gekom het. Dis te laat om terug te draai. Dwarsdeur die dag bly die droë vloed by hulle verbykom. Hulle is ’n eilandjie op die lewende bruin vlakte, oortrek van vaal stof. Hy hou een afgeslagte bok – ontoereikend beskut in die skaduweetjie onder ’n karos wat hy soos ’n tentjie teen die muur gespan het – en smyt die ander karkasse tussen die verbymalende menigte in, dat hulle dit kan fyn trap voor dit begin stink. Later word dit aand. Nog steeds sidder die aarde. Hulle sit regop, gestut teen die klipmuur, teen hul vuurtjie; en luister na die dreun wat deur die nag verbykom. Die sterre is byna onsigbaar deur die stof. Eers in die nánag neem dit af. So skielik as wat dit begin het, is die laaste bokke by hulle verby. Die dreuning begin wegtrek soos ’n gety wat krimp, al dowwer, tot net weer die trilling van die grond oorbly en ook dit mettertyd wegraak. Dagbreek staan hulle op, leepoog en hoofpynerig van slapeloosheid. Die wêreld is leeg, selfs leër as vantevore. Die stofwolk lê nog na alle kante toe doodstil oor hulle; daar roer nie ’n luggie nie. In die veld is daar geen kontoere oor nie; dis asof selfs die heuwels met die grond gelyk getrap is. Van droë struike of bossies, klipperige ongelyktetjies, hopies hout, is daar geen teken nie: net ’n eindelose gelykte van poeierstof. “Moet ons maar loop?” vra hy. Sy antwoord nie; knik nie eens nie.

“Ek het nog altyd geglo dit gaan beter word,” sê sy naderhand. “Dit was wat my aan die gang gehou het. Elke dag het ek vas geglo: môre …” “En nou?” “Ons kan nie hier bly nie,” sê sy net. “Ons kan teruggaan as jy wil.” Hy beduie na die suidelike berge. “Dink jy ons sal weer daar oorkom?” Hy trek sy skouers op. “Ons moet maar verder,” sê sy. “Selfs al weet jy dit kan nou nie meer beter word nie?” Sy byt op haar tande en knik, en tel haar bondeltjie op. Deur die leegte begin hulle aanstap, verbyster en stil. Daar is weer aasvoëls bo. ’n Myl verder, toe die son al skrikwekkend brand – maar vandag is daar nie skuilplek nie – kom hulle op ’n verpletterde bloederige, stowwerige hopie af waar die aasvoëls in ’n sirkel neerstryk. Dit is skaars herkenbaar: ’n stuk skedel, slagtande, pluise maanhaar. “Dit was ’n leeu gewees,” sê hy, byna eerbiedig. “Hy’t in hulle pad gekom.” “Maar …” Dit help ook nie om verder te praat nie. Dis die geskiedenis, waarvan ons eenkeer gepraat het: onthou jy nog? Jy wou my nie glo nie. Jy het toe nog gedink dit word in die Kaap gemaak en daarvandaan in die land ingedra. Verstaan jy iets daarvan, nou? Van die lewe wat sy gang hier in die wildernis gaan? Van die lyding van dié wat nie saak maak nie? Van die opstand van die nederiges? Jy staan maar stil langs my. Hier is die aasvoëls. Rondom ons is dit leeg. Jy is besmeer en oortrek van stof; die sweet het strepe oor jou verbrande gesig getrek, jou hare is gekoek van die vuil; daar is kepe om jou mond wat nooit tevore daar was nie; jou oë is bloedbelope en benoud; jou borste het begin sak en die tepels is swart verskroei. Mens gereduseer tot stof. Ek herken jou. En nog nooit het ek jou so liefgehad soos nou nie.

Die bouval staan soos ’n puisie teen die klipkoppie op die kaalvertrapte vlakte; later, eendag. Dit lok hulle soos ’n baken; dis die eerste keer ná die drie murasietjies oorkant die berge dat daar weer die minste teken van vervloë mense is; en dit is die aasvoëls wat hulle die pad wys. ’n Hartbeeshuisie, die hele voorkant inmekaargeval, die strooi en houtwerk van die dak verwaai en geplunder deur die wind; ’n klipmuurtjie wat die werf beskut het, ook al vervalle maar darem nog staande. En dit moet dié muurtjie wees wat die bokkevloed na weerskante afgekeer het sodat die werf nie ook vertrap is nie. Oor die huisie en die werf draai die aasvoëls; selfs op die nok van die oorblywende stukkie dak sit ’n paar, en laer af op die muur. Maar mense is daar nie. Dis net die half vergane karkas van ’n springbok wat teen die agterdrumpel lê, half in die huisie ingesleep; en die hond. Hulle dag eers dat die dier ook dood is, maar sien hom dan sy kop oplig – veels te groot vir sy hygende, ribbige lyf op dun windhondpote – en floutjies blaf nes die voëls dit nader waag. Dan fladder hulle maar weer terug en sit in ’n halwe kring lydsaam en wag. Hoe lank gelede is die bokke hier verby? Dit moet van toe af wees dat die hond hier by die stuk vrot vleis waghou en bietjies-bietjies vreet, en probeer om die dor bloed weer nat op sy tong te kry. Hy waggel orent toe hy hulle gewaar en wys sy tande. Daar is brommers teen sy bek en neus en ingevalle oë. Hy uiter ’n skor blafgeluid, begin dan fyntjies tjank en swaai sy stert. Adam gaan nader en paai hom met ’n plathand op die kop. Hy moet hier agtergebly het toe die huis se mense vort is: maar wanneer was dit? En hoekom is hy nie saam weg nie? Hoekom het hulle hul meubeltjies – nou inmekaargesak en flenters – laat agterbly? Dit moet lank gelede wees: maar hier kan mens ook nie te stellig wees nie – die son en wind werk gewelddadig en vinnig. Eers moet hulle van die stinkende karkas ontslae raak. Die hond begin weer te grom, en hap-hap selfs na Adam toe hy die ding aan ’n poot vasvat en oor die werf wegsleep, tot ’n halfmyl van die huis af, waar die aasvoëls daarmee kan klaarspeel. Maar die hond is te gedaan om aggressief te bly. Toe Adam terugkom, wag die dier hom klaar met pateties waaiende stert in, snuffel teen

hom en draf dan agterwerf toe; kom weer terug na hom, gee weer pad. Tot Adam agterna gaan en tussen die paar verflenterde doringboompies, in die ou droë sloot wat dwarsoor die werf se onderpunt loop, by die klipput uitkom. Dit kan wees dat hier in die reënjare ’n fontein uitborrel. Die hond tjank-tjank teen hom en probeer teen die klippe van die put opstaan, maar sy pote swik. Adam kyk oor die rand, maar dit is te diep om iets te sien. Toe hy ’n klippie ingooi, hoor hy skielik die klein plonsgeluid van water onder. Met hul rieme aanmekaar geknoop en die ou kastrol onderaan vasgemaak, sukkel hy ’n bietjie modderige slikwater van onder af op. Dit kan nouliks ’n paar duim diep wees. Maar dit laat ruk sy bors soos ’n huil wat wil uitbreek. In skielike dankbaarheid gooi hy vir die hond ook ’n bietjie in die holte van ’n klip uit. Dan maak hy sy volstruiseiers vol en neem vir Elisabeth in die huis. Waar sy in die koelte binnekant die drumpel gaan sit en rus het, het sy aan die slaap geraak. Dit is die eerste keer vandat die trekbokke verby is dat hulle behoorlik teen die hitte van die son kan skuil. Bedags moet hulle maar met velle van hulle bondels oor hul koppe loop, en stuk-stuk van die pad selfs die onhebbelike warm karosse oorhang net om nie heeltemal te verskroei nie. Die bietjie stink penswater het hulle aan die gang gehou. Hare moes hy vir haar deur ’n pant van haar Kaapse rok syg om dit iets helderder te probeer kry, anders sou sy dit nie kon drink sonder om op te gooi nie. Nou is daar dié bietjie putwater, waarvan hy, ongeduldig, die ergste vuil laat afsak voor hy die eierdop teen haar gebarste, verbrande lippe hou, en sien hoe sy in haar slaap haar mond roer, sluk, en dan verskrik na hom staar asof sy agterdogtig is oor wat gebeur. Sonder om te eet, met die bietjie water in hulle, gaan hulle lê en raak aan die slaap; deur die hele middag en die nag, tot halfpad deur die volgende dag: en toe is dit ook net die getjank van die hond en sy getorring aan hul karosse wat hulle wakker maak. Dit is asof die slaap hulle nog moeër gemaak het: asof dit die versilte moeg diep in hulle laat loskom het sodat dit nou troebel op die oppervlak drywe. Hulle kou aan die dor stukkies veldkos wat hulle nog oorhet, soetgemaak met ’n skraapseltjie heuning; Elisabeth gee vir die hond van die onwelriekende kliphard gebakte biltong wat hulle van die bok oorgehou het. Vir die eerste keer, en al is dit teësinnig, met ’n verblindende hoofpyn, ondersoek

Adam die huis en werf behoorlik. Gewaar bene wat uitsteek onder die ingevalle muur aan die voorkant en begin lusteloos grawe. ’n Menslike skedel. Nog bene. Waarskynlik lê daar nog geraamtes onder die puin. Waarom moeite doen om dit uit te dolwe? Sy kom van binne af uit en sien waarmee hy besig is; raak huiwerig met haar voet aan die skedel. “Dalk het die muur in ’n windstorm op hulle omgewaai,” sê hy, ongevraag. “Anders was dit seker San of iets.” “Dan is hier dalk nog kos êrens.” Met meer drif begin hulle in die rommel soek na oorblyfsels; maar al wat eetbaar was, het reeds vergaan of is gestroop. Al wat hulle kry, is die klein geraamtetjies van twee kinders. Die werf lewer, onverwags, meer op, waar die muurtjie die wêreld teëgehou het en die tuintjie sy gang gegaan het. Drie, vier klipharde pampoene wat al maande hier moet lê, die dik skille beskerming vir die sagte vleis binne; ’n paar verskrompelde patats; ertjies verskroei in ou, wit peule – maar weekbaar in water. Dis kos. En daar is genoeg om selfs met die hond te deel. Dae lank bly hulle daar oor om eers uit te rus. Maar dit bring nie veel nuwe moed nie, hoogstens gelatenheid. Daar is ’n ewigheid agter hulle en ’n ewigheid voor; hulle is moeg. Maar vroeër of later moet hulle vort, dit kan tog nie anders nie. Onder ’n flenterige oorhang van ’n stuk dak het daar swaels nes gemaak, en heeldag kyk hulle hoe die voëls in- en uitvlieg, terugkom met wurms of kewers; hulle luister na die piep van die kleintjies binne. Van die heel begin af wil Adam hulle bykom, maar hy stel dit uit – want dit moet wag vir laaste: dis die beslissende oomblik wat verder-gaan beteken. Van dag tot dag bedwing hy hom. Hy hunker na die geurigheid van die maal, maar vrees die keuse wat dit inhou. Onbepaald kan dit egter nie so voortduur nie. En een aand, toe al die swaels in die nes is, stapel Adam grimmig klippe en takke teen die muur en klim daarop. Sy staan en kyk. Een vir een haal hy die voëls uit, die dun nekkies tussen duim en voorvinger vasgevat. Één vinnige rukdraai van die gewrig, en die warm lyfie skop dood in sy palm vas.

Elisabeth kook sop daarvan en hulle vul al hul waterhouers daarmee; voer vir die hond die dun beentjies en ’n skep vetterige sopwater; eet self. En terwyl hulle sit, weet albei, sonder om te praat, dat nog ’n einde bereik is. Dié diep, onderaardse ding wat hulle dryf, het hulle nog altyd in sy greep. Sy onthou die heel eerste murasie op hul reis, nog vóór die see; die deurslaggewende. Hoe sy kos gemaak het in die oop herd en gewag het dat hy moet terugkom, en hoe hy weggebly het tot sononder; die trop wildehonde wat die sebra gejag het en stukke in die hardloop uit hom geskeur het; en hoe hy skielik tussen die bome deur uitgekom het met die bok oor sy skouers. Toe was hy daar: hy’t teruggekom na haar. “Ons moenie hier bly nie,” het sy vir hom gesê; en sê sy nou. “Môreoggend moet ons verder trek. Dis nie goed hier nie.” Met hul bietjie proviand loop hulle douvoordag uit in die koel kaal wêreld. Die maer brak kom agterna, draf-draf op hul hakke. Adam draai om en skop na hom. “Voertsek!” sê hy. Die hond steek vas, loer met platgetrekte ore na hom op, stert tussen die bene; en draai om en sluip weg. Maar toe hulle weer aanstap, is hy terug agter hulle. Adam tel ’n klip op en gooi hom daarmee. Die hond tjank skerp en vlug ’n paar tree weg. Maar nes hulle wil verder gaan, is hy weer by hulle. “Hy kan mos maar saamkom,” sê sy. “Ons het nie kos vir hom nie.” “Hy het al die tyd saam met ons geëet.” “Daar by die murasie het ons genoeg gehad. Nie nou nie.” “Maar hy’t ons aangeneem, hy het ons nodig, Adam!” “Hy sal uitvrek van honger.” “Dalk vang hy vir ons iets.”

“Daarvoor is hy te hopeloos!” “Hy kan van my kos kry.” “Ag God, tog!” Hy wil haar brandend invlieg; hy wil sy hand uit hare losruk en die hond met een vinnige asgaaisteek bykom – maar hy laat hom, moerig, deur haar beteuel. En hy stap verder; sy langs hom. Die hond kom agterna.

In sy krotjie saamgeflans uit die wrakstukke van skepe wat hulle met die baai misgis het en op die rotse geloop het, teken oubaas Roloff dag en nag sy kaarte van die land. Die wilde boskasie spierwit hare, die ingesonke rooi ogies, tranerig en branderig van die nagte by die geel lantern laag oor sy tafel, drie voortande in sy mond oor – twee onder, een bo – en sy rumatiekhande al knobbelrig kromgetrek soos die kloue van ’n voël. Sy hempsmoue is uitgerafel; onderkant sy kuitbroek is sy bene kaal, met spiere wat saamtrek as hy voor jou uitloop, in die donker huisie in. Hier woon hy alleen saam met ’n Khoi-vrou wat hy glo lank gelede uit die binneland saamgebring het. Sy vang vir hom vis en maak kos, hy werk maar aan sy kaarte. En hy praat ’n bietjie deurmekaar oor Duitsland waar hy as jong man weg is, oor sy reise as matroos op Kompanjieskepe, oor hawens en vroue (knipogend na haar), fosfornagte op die diepsee en die stank in die ruim, opwindende slawejagte in die bosse van Madagaskar en die kus van Guinee; en oor ’n lang reis deur die binneland, twaalf jaar terug, tot in Kafferland oorkant die Visrivier. Aber zur Sache, Herr Larsson: dis tóé, met die terugkom, dat ek my kaart geteken het van die reis, met elke besonderheidjie van die binneland, vollständig. Julle ken net Kolb se kaart: vergeet daarvan, die man het hom gesit en kaput suip in die kantiene van die Kaap, hy was nooit ’n tree anderkant Stellenbosch nie – het julle al ooit ’n Rhinozeros gesien soos syne? Dit lyk soos ’n ding uit die Offenbarung Johannis. Dis sy drinkebroers wat vir hom sy kaarte geteken het en sy stories voorgelieg het. Schändlich. En die Abbé de la Caille, verflixt!, teen ’n man van God wil ek nie sommer praat nie, maar as jy na daardie kaart van hom kyk, dan moet jy maar hoop hy weet iets meer van die hemel as van die Kaap se Hinterland. Nee, glauben Sie mir: my kaart is die enigste wat dié land wys soos hy is. Nun, also, toe vat ek hom vir die Goewerneur, met my komplimente; ek dag dit

sal my nou darem ’n klompie riksdaalders inbring vir my oudag. Gott im Himmel! Hier roep die sekretaris van die Politieke Raad my in. Vat terug jou kaart, sê hy, op orders van Seine Exzellenz. En as jy hom ooit aan iemand anders wys of dit waag om ’n afskrif te maak, dan is dit sofort dertig jaar in kettings met jou. As al die koloniste weet hoe dit in die binneland lyk, wat sal ons hier oorhou? Sehen Sie mal, Herr Larsson. Van daardie dag af hou ek my liewer hier eenkant en al wat ek doen, is om my kaart oor en oor te teken. Was sonst, al is dit vir die wind. Überzeugen Sie sich, die hele huis lê al vol kaarte, en niemand mag hulle sien nie. Maar miskien, eendag, as ek dood is en Eva my begrawe het, sal dié ou huisie omwaai en die wind sal die kaarte weit und breit die land in waai, en êrens teen ’n bos sal iemand een optel en ontdek hoe die binneland lyk. Hoe kan mens nou hier diesseits van die berge teen die see bly sit en nie weet hoe lyk dit jenseits daarvan nie? Nicht wahr? Maar nou moet u my vergewe, Herr Larsson – liebe, schöne Frau! – ek kan nie een aan julle afstaan nie. Netnou hoor die Raad daarvan en dan moet ek Robbeneiland toe, in kettings, dreissig Jahre. Nee, ek moet maar geduldig wees, ek sal tog nie meer lank lewe nie; laat dit dan maar liewer in vrede wees. Also, as u wil weet hoe die land lyk, is daar net een raad, fürwahr, en dis om self te gaan kyk. Gaan teken u eie kaart. Dalk is die Goewerneur u genadig. Aber nehmen Sie sich in acht, die mense hier lyk my bang vir hul eie land: hulle wil liewer nie weet hoe hy lyk nie. Wat die oog nie sien nie – das verstehen Sie doch, ja? Om so kaartloos deur die wêreld te trek, horison toe: jy weet eintlik nie eens in watter rigting jy trek nie, dis net agter die son se ondergaan aan, om die nes te kry waar die voël sy vuureiers lê. Maar kom jy ooit daar uit? – jy kan nie eens jou vordering bereken nie, want daar is geen bakens nie. Al waarvan jy kan aflei dat jy verder gaan, is dat jou bene moeër word, moeiliker om te versit; en dat jou maag meer rammel, ’n bestendige pyn wat jou binnegoed met maer vingers vasvat en nooit laat los nie en stadigaan net stywer vastrek. Dis asof jy jou greep verloor. Asof jy vanself aanhou, net aanhou, teen jou eie honger en dors in, teen jouself in, teen jou bitter wil in: dit sal soveel makliker wees om net te gaan lê en nie weer op te staan nie. Eers: om waar te neem. En nou: om te ondergaan. Dis makliker om deur die landskap van die waarheid te trek as om dit te begryp of om verslag te gee daaroor.

Hy en sy en die maer hond. Geraamtes van diere hier en daar, witgebakte bene en horings half ingeskif onder die sand in. “Miskien sal ek en jy ook eendag hier lê. Dink jy die land sal dán met ons tevrede wees?” “Jy moenie sulke dinge dink nie,” sê hy skor. “Dink aan die Kaap. Dink aan hoe ons daar sal terugkom.” Sy skud haar kop moedeloos. “Ek weet niks meer van die Kaap nie, ek kan nie eens meer onthou hoe dit daar was nie. Party dae weet ek nie of ek my dit alles verbeel het nie. Al wat oorbly, is hier. En ek weet nie hoe lank ek dit nog kan uithou nie.” “Ons móét uithou.” “Ek weet ons moet. Ek probeer. Maar kán mens?” Sy kyk na hom. Haar oë sit diep in haar kop ingetrek. Met ’n dor tong probeer sy oor die korsies droë bloed van haar gebarste lippe lek; maar die effense vog bring net die pyn akuter terug. Dis of sy sukkel om hom in die skerp lig raak te sien. Die riffels van haar ribbe sit ontbloot; haar heupbene is hoekig; dis of haar elmboë en knieë te groot geword het vir haar dun arms en bene. “Mens kan, ja,” sê hy. Hy is so maer soos sy; swarter. “Ons gaan.” Die hond kom seerpoot saam. Sy het agtergekom dat Adam, as hy dink sy sien dit nie, meer van sý brokkies kos aan die dier afstaan as wat sy self durf doen. En hoe hy soggens vroeër ophou met trek en smiddags later in die bakoondskaduwee van hul karosse-op-kieries bly rus, omdat die hond se pote dit nie kan hou op die songebakte klipharde grond bedags nie. Nog voordat hulle die woestynspoor van die springboktrek verlaat het, het die hond eendag uit die veld na hulle teruggekom met ’n dooie meerkat wat hy voor Adam se voete kom neersit het. Dit het haar so ontroer dat sy haar kop moes wegdraai sodat hy die trane nie moes sien nie. Hy self het byna onbegrypend die hond se kop begin streel en toe, terwyl die dier uittong met sy kop op sy seer pote lê en hom dophou, begin om die meerkat af te slag en gaar te maak. Daarna het die hond dit weer gedoen: meerkatte, ’n paar skilpaaie, een keer selfs ’n sekretarisvoël. En nadat die vaal verwoesting wat die bokke agtergelaat het,

noordwes uit hul eie koers weggeswenk het, het dit gereelder gebeur. Bowendien was dit toe weer moontlik om, soos vroeër, hier en daar ’n skaars baroe of ngaap of kambro op te spoor, of die dik blare van ’n eetbare vetplant uit te skeur, of eiers en larwes uit ’n oopgebreekte miernes te roof, ’n bietjie gom uit ’n yl lappie doringbome te oes; om vrank bessies te pluk wat ’n mens se kop laat draai. Voordag kon hulle soms plat op hul mae gaan lê en die doudruppels van breëblaarplante teen die grond aflek; selfs die skitterende webbe van jagspinnekoppe tussen die droë bossies kon hulle beroof van die nag se bietjie neergeslane vog. Net genoeg om maerder te word en met meer en meer pyn voort te sukkel, sonder om dood te gaan; elke keer net ’n skamele nuwe leeftoggie om die horison nog ’n dag uit te stel. En eintlik, het sy begin dink, was dit wreder as die volstrekte niks van ’n woestyn. Dáár sou jy minstens weet dat die dood nou onafwendbaar raak, dat dit nie onbepaald kan aanhou nie, dat die einde met bitter genade nader kom. Nou nie. Nou was alles opgeskort. Voortdurende uitstel, voortdurende beweging. Geen hoop nie, geen leniging nie, net die moontlikheid om voetjie vir voetjie oor die harde aarde aan te skuifel horison toe: nooit heeltemal daar uit te kom nie, maar ook nooit heeltemal te bly staan nie. En die verste wat ons kan uitreik, die meeste waarop ons kan hoop, is om te wonder of die horison wat ons sien werklik die einde is. Toe het dit ’n keer tóg gelyk of niks haar gaan teëhou van doodgaan nie. Of sy maar kán gaan as sy wil. Twee volle dae lank was daar niks: absoluut niks op die absolute veld nie. Hulle het net ná sonop opgehou loop. Adam het die twee kieries met klippe vasgepak en die karosse daaroor gehang, hul snikwarm tentjie vir die dag. Hy het op die rand van die koelte bly sit. Sy het gaan lê. Sy het nie vir hom iets gesê nie, sy was te bang hy sou probeer keer of teëpraat. Sy het net gaan lê en besluit dat sy nou nie weer gaan opstaan nie. Dit was nie die moeite werd nie. Mens dínk jy kan aanhou, maar eendag móét jy ophou. Haar eendag was vandag. Sy het die hond in die verte gehoor blaf en raas. Toe het sy van hom vergeet. En eintlik onbegrypend opgekyk toe sy besef Adam praat met haar. Hy’t iets in sy hand opgehou wat die hond gebring het. ’n Slang. Sy het net haar kop geskud en nie verstaan wat hy bedoel nie. Dit het konsentrasie gekos om te volg wat hy sê: “Ons kan hom eet, dis net sy kop wat giftig is.” Sy het haar kop weer geskud.

“Nee.” “Dis vleis soos enige dier s’n.” “Dis sonde.” Sy’t skielik vir haarself begin lag sonder om te weet waarom; en eers later besef dat sy met droë snikke huil, nie lag nie. Adam het die slang in stukkies opgesny en dié vlugtig oor ’n vuurtjie geskroei: net genoeg om die bloed binne te verseël. Sy wou nie hê nie. “Asseblief!” het sy hom hoor sê. “Ek wil nie.” “As jy nie eet nie, sal jy doodgaan.” “Ek wíl doodgaan, moenie my keer nie.” “Elisabeth.” Hy het haar met moeite teen hom opgetrek en haar vasgehou. “Moenie so praat nie. Eet. Dis kos.” “Ek kan nie.” Asof sy ’n kind was wat moes medisyne kry, het hy haar kake van mekaar gedwing – sy het ’n rukkie vasgebyt, maar toe te moeg geword en hom laat begaan – en ’n klein happie tussen haar tande ingedruk. “Eet. My liefling.” Sy het haar kop bly skud, maar tog gekou. Haar oë toegepers en gesluk. “Dis goed, dis goed,” het sy stem bly paai. “Nog ’n stukkie.” Selfs voor sy kon antwoord, het haar maag begin ruk. Die brokkie vleis het teruggekom, bitter van gal uit haar binneste. “Probeer weer.” Dit het weer uitgekom. Haar maag het bly ruk en náruk; dit was soos die dag toe hulle op die lyk afgekom het, maar erger, want nou was sy droër binne; daar wás eintlik niks wat kon uit nie, net die halfgekoude stukkies slang. Sy kon nie eens

huil nie, sy was te gedaan. Dan wás dit nou klaar, het sy gedink. En effens oor die verlossing geglimlag. Taai draadjies slym het haar lippe teen mekaar laat vassit. Maar nadat sy klaar daartoe besluit het, kom daar ’n ondraaglike hartseer in haar op, so diep dat sy nie eens kan huil nie. “Nou gaan ek dood,” sê sy deur haar stukkende lippe, “en ek verstaan nog altyd nie. Ek weet nie wat ek hier doen nie.” Hy lê teen haar en hou haar vas. “Onthou jy nog,” vra hy, “toe jy my die dag gesê het jy wil die see leer ken? Toe ek jou tussen die rotse ingeneem het?” Ja. Die klipvissies en die alikreukeltjies, anemone, krappies in die deurskynende water, en die rooi seekat, ja, ek onthou. Die see wat bo-oor die rotse skuim, skielik rondom ons. Hoe wil jy hom leer ken sonder gevaar? Jy het my neergedwing en met geweld in my ingebreek, en oral om ons was die see, jý was die see, en met die uitspat van die branders oor ons het jy in my ingespat soos lewe en angs; en daardie nag het die eiland heeltemal toegespoel onder die diep water. Ja, ek onthou. “Onthou jy hoe ons gesit en luister het na die bokke wat om ons verbykom?” Hulle het selfs ’n leeu in hul pad doodgeloop; hul oë net reguit voor hulle uitgestaar, hulle het glad niks raakgesien nie; die dood was aanraakbaar en mooi. “As jy dit onthou, dan sal dit nou vir jou makliker wees. Lê net stil. Jy sal die land hoor. Moenie probeer luister met jou ore nie. Hóór hom.” “Gaan jy weer op my kom lê?” vra sy saggies. “As jy wil.” “Jy moet by my bly.” Hy rol met ’n kreun om, oor haar, die lengte van sy lyf op hare. Maar dié keer bly hulle net doodstil so lê. Hulle is albei te gedaan. Haar hande beweeg stil, soos vrae, oor die ou, harde striemmerke van sy rug en boude.

Daar is byna geen geluid nie. Sy hoor sy asemhaling teen haar. Sy hoor in haar ore die gedruis van haar eie bloed. Dis of sy aan die slaap raak, maar dis nie slaap nie. Asof sy weer half padgee uit haarself en haar daar onder hom sien lê in hul klein koeltekolletjie op die vlakte: asof sy soos ’n aasvoël neerkyk oor haarself. Die nader geluide syfer weg. En dan begin sy stadigaan iets anders hoor, ánderkant die sonbesies, geweldiger: die stilte self, die ontsaglikheid daarvan, wat gedaante kry in klip en grond, erosiesloot, rantjie, verdorde hout. Ek wonder soms of ek jou gedroom het of nie. Slapend op die sand, soos ’n uitgespoelde seester, ’n gedagte gebore uit die water, met blink sandkorrels op jou rug – teen ’n moedersee wat asemhaal; jou vingers rakelings toegevou oor die onoplosbare raaisel van ’n skulp. Jou bene wat af en toe roer soos bamboes op die bodem. Ek wil jou aanraak, eers skaam en saggies, dan woes, en jou verorber, en heeltemal van jou besit neem. In my mond word jy wakker. Ek verdwyn in die groen van die see. My kop is lig, hy draai, jy trek my al dieper in jou in soos ’n gety, in ’n stil ekstase van ondersese skoonheid. Met onskuld en waarheid het ek jou lief. Soos ’n vissie soen ek jou nek met klein bytjies; jou skouers, jou tepeltjies, jou maag en dye: jy is só naby dat ek nie weet waar jy begin of ek ophou nie, drywend in water sonder einde. En ek sal vervogtig en vervlugtig, soos skuim, soos sproei, soos mistigheid, soos ’n klein wolkie wat groei tot hy groot word, en uitbars in reën. Jy wil dit vir my onmoontlik maak om dood te gaan; jy lê op my om die aasvoëls weg te hou. Die stilte is oorverdowend in my. Dit was vóór ons hier; dit sal bly. Ja, ek onthou alles. In my niks is alles saamgedring: dis ek wat weet, dis ek wat hoor: sonder my sal die land nie eens weet van homself nie. Dankie. Net oor dié onthou moet ek saam met jou verder gaan. Ek het tog self gesê: die sirkel moet voltooi word. In my is alles sinvol of vergeefs. Ek kan besluit. Dié vryheid gee jy my. Jy wil hê ek moet die pyn deurgrond, nie daaraan te gronde gaan nie. Die pyn: dis soos ’n lug waar ’n voël deur vlieg. En net af en toe – ’n oomblik in die wind – kan hy gaan sit en rus op ’n tak of ’n klip wat brand: nooit lank nie. Jy is by my, ek raak aan jou. Soos tussen die oerrotse by die see; soos die aand toe jy gesê het: Trek alles uit. Net ’n oomblik. Nooit meer as ’n oomblik nie. Miskien kan ons nie meer as ’n oomblik op ’n slag verduur nie. Ek onthou. Ek sal probeer verder gaan. Hierdie vreeslike ruimte om ons skep die stilte waarin ek jou, soms, mag herken en deur jou herken mag word.

Toe sy haar kop oplig om te kyk – wanneer het hy van haar afgerol en weer teen die kant van hul skuilinkie teen die lig gaan sit? – sien sy dit dadelik; en sy besef dat dít is waarna hy kyk. Teen die horison, net duskant die laaste ruggraat van rantjies, die lang glimmende waterpan. Eers glo sy dit nie. Dit móét bedrog wees. Waarom het nie een van hulle dit vanoggend vroeg raakgesien nie? Maar toe was hulle uitgeput, hulle het net ’n paar tree voor hulle uitgekyk: mens se oë raak seer van die uitdaging van ’n horison, jy leer nederiger loop. Sy was te gedaan om enigiets op te let, en hy te begaan oor háár om verder te kyk. Maar nou is dit baie duidelik, en dit moet altyd daar gewees het. Dié pan wat so wyd van kant tot kant lê en spieël, met groen bome, met bulte gras, met hutte en mense op die oewer. Méér as ’n pan: ’n binnelandse meer. Dan het sy tóg anderkant die berge gelyk gehad. Nou beskaam dit hulle. Sy kruip op haar knieë tot by hom en raak aan hom. “Sien jy?” vra sy onnodig. “Kan dit waar wees?” vra hy. “Jy sien mos self.” Sy begin gejaag raak. “Kom, ons moet ons goed vat.” “Ons moet liewer wag dat dit eers koeler word.” “Ek sal uithou,” sê sy dringend. “Hoe gouer ons begin loop, hoe gouer is ons daar.” Sy begin haar bondel oprol; kyk weer op: “Hoe ver dink jy is dit?” “Op dié vlakte is dit moeilik om te sê. Maar dalk kan ons voor sononder daar wees.” Die hond lê en lek aan sy gebarste pote. Hy het die meeste van die slang opgevreet. “Kom,” sê sy. “Ons moet stadig,” waarsku hy. “Jy’s uitgeput en ons het niks meer by ons nie.” “Dáár is genoeg.” Sy lag sommer, met ’n snik in die keel. Om weer by water te kom, om in te duik en skoon te kom, om mens se hele lyf koel en nat te voel, en te drink tot jy nie

meer kan nie. Om te lewe. Hy moet haar kort-kort teëhou as sy te vinnig wil aanstap. Dit is ver, dit is verskriklik warm, hulle moet hul kragte spaar: sy besef dit nie. Dan wys sy net: dáár, dáár! Dit maak nie saak as mens uitgeput daar aankom nie. Daar kan ons oorbly en uitrus. Ons kan weke lank bly, tot ons heeltemal aangesterk het om verder te gaan. En hiervandaan sal alles makliker wees, jy sal sien. Dit was die keerpunt gewees. En ons het dit oorleef. Jy het my gehelp oorleef. Dit is hy wat dit die eerste begin vermoed, en toe durf hy haar nie sê nie. Deur die sweetdruppels op sy brandende ooglede sien hy die waterpan dans en sidder, die groen bome wuif, die mense tussen die hutte beweeg. Hy moes vanoggend al daaraan gedink het. Maar mens wil nie. Dalk het jy dit nodig: hoe sal jy anders aan die gang bly? Hy kyk hoe sy ’n paar tree vóór hom aanstap, hoe sy die laaste energie in haar saambondel om oor die weg te kom met haar maer bene. Hy hoor haar hyg na asem. Hy wil na haar roep, maar daar kom net ’n skor geluid uit sy keel. Die hond draf van die een uitgedorde Karoobossie na die ander, die takkies so kaal soos ystervarkpenne, om sy seer pote in die dun skaduweetjie te laat rus voor hy dit weer uitwaag oor die gloeiende grond. Hy wil begin huil. Hy wil vloek in sy binneste: vir die heel eerste keer vandat hy by haar is, voel hy self die ruk van wanhoop in sy ingewande en in die rou geluid van sy bors. Dis baie laat in die middag toe sy eenkeer gaan staan, hygend, besmeer van sweet en stof. “Is dit – is dit nog baie ver?” vra sy. Dit klink of haar stem bloederig uit haar uitgeskeur word. Hy draai van haar af weg. “Wat is dit, Adam?” vra sy. “Ek vra jou: is dit nog ver?” “Ons sal nooit daar uitkom nie,” sê hy en hy kan glad nie in haar rigting kyk nie.

“Natuurlik sal ons! Waarom nie?” “Dit bestaan nie.” Sy lig ’n dun arm en beduie; en laat dit weer sak. “Maar dit is onmoontlik, Adam.” “Nee. Dit ís ’n lugspieëling.” “As mens dan móét doodgaan,” sê sy naderhand ingehoue, “hoekom dan nie gewelddadig en skielik soos daardie bobbejaan nie? Hoekom só – hier?” “Ons gaan nog nie dood nie,” paai hy suf. “Ek sien nie meer kans nie. Ek wíl nie meer nie.” “Vanoggend wou jy ook nie. Maar toe kon jy tóg verder.” “Omdat ons die pan gesien het. Omdat ek skielik weer in iets geglo het.” Sy gaan sit op die grond. “Daar’s ’n rantjie dáár,” sê hy. “Kom saam tot daar, ons kan ons makliker daar inrig.” “Nee, ek wil net hier bly,” sê sy bot. Hy neem haar hand om haar orent te help, maar sy ruk verwoed los en begin huil. Sy kán skaars, haar bors en keel is te rou en uitgedor; maar sy sit in ’n hopie en ruk-ruk van die snikke. “Dis nie ver nie,” pleit hy. “Gaan jý,” hyg sy deur haar huil. “Gaan jy verder, gaan Kaap toe. Gaan sê vir hulle …” Sy praat nie verder nie. Selfs haar huil droog op. Hy pak al hul goed uit, maar daar is niks oor om aan haar te gee nie, nie eens ’n blaar of ’n wortel om aan te kou nie. En daar is ’n versoeking in hom om by haar te kom sit; saam met haar te gaan lê: nie eens ’n karos oor hulle te span nie, net onder die nag se bitter koue te bly lê, en môre in die son, en nie weer op te staan nie. Maar juis omdat die versoeking so groot is, gee hy nie toe nie. Hy plant die

kieries tussen klippe en span hul harige tentjie; hy maak ’n vuurtjie en sit en kyk hoe die wêreld donker word. Die hond lê en hyg eenkant. Elisabeth roer nie. Jakkalse begin te roep. As daar jakkalse is, dan moet daar êrens iets wees, dink hy. Hase, bokkies, ’n wildebees: iets, êrens. Die maan kom op. Hy byt op sy tande en staan op. Sy lyf is seer, hy het krampe op die maag; sy bors voel soos ’n uitgebrande miershoop. Met die los karos gooi hy haar toe. “Bly hier,” sê hy. “Ek gaan iets soek om te eet.” “Daar’s niks.” “Ek sal iets kry.” Sy skud haar kop. “Ek los die hond by jou,” sê hy. “En die asgaai. Ek weet nie hoe lank ek sal wegbly nie. Dalk tot môreoggend, dalk tot oormôre. Maar ek sal terugkom. Hoor jy, Elisabeth? Ek sal terugkom en ek sal vir jou iets saambring.” “Moenie gaan nie,” sê sy tam. “Ek moet, dis ons laaste hoop.” Hy kniel langs haar, vou die karos om haar skouers in, en soen haar. Daar is geen klamte op hul lippe nie; dis soos droë peule wat teen mekaar skuur. Sy sien hom gaan en probeer onthou wat hy gesê het, maar sukkel dom met die gedagtes. Gaan hy Kaap toe? Sê dan groete vir Pa en Ma. Sê vir hulle. Is daar regtig mense en water naby? ’n Vol rivier. Nee, die os het afgedryf: ék het gesê hy moet oorswem. Oppas vir die klippe. Jy kan nie die bokkie slag nie, sy vertrou ons, sy’t hier by ons kom wegkruip. Dit sneeu buite, kan jy voel hoe koud dit is? Wat soek die hond dan hier? Hy’s tog dood, ’n slang het hom gebyt. En toe’t die ou Khoi-vrou die gif kom uitsuig, maar sy’s ook dood; in ’n ystervarkgat, glo. Met mý rok aan. Sy’t die vermetelheid gehad om in my goed te snuffel en my rok te steel, met haar maer ou tette; sy weet nie eens hoe nie. Die jongetjies het

sulke lang skaamlippies wat ver uithang, sy het dit ewe trots vir my gewys. Hier is niemand skaam nie, jy maak jou net toe vir die aasvoëls. Hulle gaan hom tóg uitgrawe onder die klippe. Mens moet skoon kan wees soos die bene van ’n geraamte, soos ’n rots sonder skulpe. ’n Geel lantern kantel deur my dae, ons verklee twee keer per dag; bring vir my water. Luister as ek met jou praat, ek is daaraan gewoond om gehoorsaam te word. Jy moet nooit ’n slaaf vertrou nie, my kind. Vir Pa is ’n slaaf ook maar net ’n vrou en ’n vrou ’n slaaf. Ek gee julle hiermee kennis: ek gaan trou. Dis nie die hel nie, net die binneland. Ons sal ons eie kaart teken soos ons reis. Sehen Sie mal, al wat ek doen, is om hom oor en oor te teken: aber nehmen Sie sich in acht, die mense hier lyk my bang vir hul eie land. Êrens teen ’n bos sal iemand eendag een optel, weggewaai deur die wind. Hulle stroom eenvoudig by jou verby soos die wind, en jy kan sien hulle sien niks, hul oë staar net voor hulle uit: hulle glo nog in ’n hemel. Kyk, ek is nie bang nie. Ek is net moeg. En hy sal kan klaarkom sonder my; hy sal bly trek en trek, ek weet ook nie waarnatoe nie, al in die rondte, soos op ’n eiland. Sy moet ingeslaap het, want toe sy weer sien, sit die maan al skuins aan die ánder kant van die skermpie. Daar lawaai nog altyd jakkalse op die veld, maar nie naby nie. Sy sien nie meer die hond nie. Miskien het hy weer iets gaan soek. Die arme kinders wat in die murasie dood is: wás dit San gewees? Waarom ’n hele huis uitroei ter wille van ’n paar stukkies vee wat gestroop kan word? Hier is ek. Roei my ook maar uit. Laat daar nou weer trekbokke kom en bo-oor my loop, en my ook stoftrap in die grond in. Lê my kinders saam met my op die veld uit om dood te gaan, al die ou klein geraamtetjies. Mens kom so swaar in die wêreld. Jy word so swaar uitgeroei. Sy sit moeisaam regop en kyk hoe die dag begin te breek. Adam is nog weg. Sy dink: daardie dag by die vol rivier, toe die os weggespoel het, toe was daar in haar die drang om ook maar in te spring en klaar te kry met alles; sy’t gedink sy kon nie verder nie. Hoe verspot! Nóú sou sy rede hê daarvoor, nou is alles soveel onmoontliker. Waarom doen sy dan niks? Hoe gebeur dit dat mens so, helaas, met elke nuwe tree in die wanhoop in ook meer verweer van êrens kry teen die één ding wat alles kan beëindig? Dit was ’n lugspieëling, dit was vals. Maar ek kon my net daardeur laat mislei omdat daar – selfs nou nog! – soveel in my is wat bereid is om bedrieg te word.

Ek is moeg, ek is moeg. Ek wíl nie aanhou nie, maar ek hou aan. Hoe kan ek dat hy dwarsdeur die nag, en dalk dae aanmekaar, vir my gaan uitkoms soek en dan terugkom en sien ek was te hopeloos, ek het my maar liewer doodgemaak met die asgaai wat hy laat staan het om my mee te beskerm? Dis jý wat my teëhou, nie ek self nie. Hoeveel meer rede het jý al gehad om jou dood te maak: die dag toe jou baas jou soos ’n hond wou ophits teen jou ma; al die jare in kettings daarna? En jy het nie. Jy’t dit verduur op die eiland. Toe ek op die vlotjie van die eiland af terugkom die nag: die geluid van die spane in die water. Dis nie die geraas van die branders of die uitmekaarbreek van die hout wat ek eerste onthou nie, maar daardie geluid van spane in donker water in die donker, die eerste intiemste geluid van vryword. Soos ek van die hele dag voor die Kasteel – die kats; die brandysters, die oopspalk voor die skare wat skree – eerste onthou die geluid van die meeue bokant my, en hoe hulle gedrywe en getuimel het op die wind. Selfs nou, as ek ingedagte raak terwyl ons deur die land in die son loop, verbeel ek my soms dat ek meeue hoor; en wanneer ek wegraak in slaap, hoor ek spane in water. Dit wás toe nooit water nie, net ’n lugspieëling. Ek weet nie of sy dit gaan oorleef nie, dis of sy haar wil verloor het. Tensy ek dié keer iets kry. Iets méér as ’n slang of ’n skilpad of ’n ngaap. Sou dit makliker gewees het as mens kon bid? Maar vir wie? – Allah van my ouma Seli, of Ma se Heitsi-Eibib, of God-die-Vader, Jesus Christus? Name, name. Ek moet maar die dinge self by die naam noem: klip en bossie, grond, vlakte, rantjie, ster of maan. Hy volg die geluid van die jakkalse. Allenig, en in die koelte van die maan, kan hy vinnig vorder; dit is byna opwindend – maar getemper deur moeë pyn – om só volstrek alleen te wees. Dis of die wêreld in die maanlignag nóg groter is, eindeloser, absoluter, die slagskaduwees van klippe en bossies so reëel as dinge. En tog is dit minder kru as bedags. Nog nie teer nie, maar genaakbaarder; en nie meer vyandig nie, maar toegankliker. Of die jakkalse gaan en kom en sirkels beskryf in die nag, en of die geluid in die oopte maar net bedrieglik is, kan hy nie vasstel nie. Dit is in elk geval byna dagbreek voor hy ná genoeg is om behoedsamer te begin beweeg. Ook dít kan, soos die lugspieëling, bedrieglik wees: moontlik is die kabaal sommer die begeleiding van ’n paardery, ’n bakleiery, of doellose baldadigheid. Hy is daarop bedag. Maar in die eerste lig sien hy dat dit tóg om meer gaan: daar is drie, vier

van die jakkalse wat ’n blesbokooi teen ’n klipkoppie vasgekeer het. Sy het ’n pasgebore lam by haar. Hulle moet haar onmiddellik ná die geboorte al begin lastig val het, want selfs die nageboorte lê onaangeraak. Toe hy nader kom, gee die jakkalse pad, eers net ’n entjie, knorrend, tjankend, teësinnig. Maar toe die son uitkom, draf hulle swaai-swaai weg. Die ooi staan agterdogtig en snuif; telkens wanneer die lam op swikkerige beentjies by haar wil verbykom, stamp sy hom weer vinnig agter haar in. Met elke beweging van Adam laat sy haar skerp geboë horings sak en blaas fluiterig deur haar neus. Sy is moeg van die geboorte en die lang nag; maar hy weet dat sy nog maklik kan weghardloop. Sy is te groot vir sy pistool. Hy haal ’n pyl uit die koker en druk die gesplete punt teen die boogsnaar vas; lê aan, skiet. Dit tref haar in die regterblad. Met ’n blêrgeluid spring sy in die lug op en begin hardloop, maar steek binne ’n paar tree weer vas om haar lam te beskerm, terwyl sy met ’n agterpoot kap-kap tot die pyl in haar blad naderhand loskom. Die skrapie was genoeg, die gif is dodelik. Maar dit kan heeldag duur voor sy beswyk, en hy het nie ’n San se energie om haar te bly agtervolg nie. Met lam en al kan sy ver kom voor sononder. Dit is toe dat hy agterkom hy is nie meer alleen nie. Met ’n blaf kom die maer hond by hom verby. Dadelik laat die ooi haar kop sak en gaffel in sy rigting. Die hond word byna geskep, en vlug met ’n tjankie opsy, maar kom weer terug. Nou kan hy maar die pistool gebruik. Hy mik weer na die regterblad, net om haar kreupel te maak. Sy swik en val; maar kom weer orent. In die één oomblik kon die hond egter by haar verbykom en hy kry die lam aan die keel beet. Een pluk is genoeg. Die ooi is weer op haar knieë. Nou moet hy klaarspeel met haar. Hy wil nie nog kruit mors nie: hulle hét die lam. Maar hy wil meer hê as dit. En terwyl die hond die bok besig hou, sluip Adam agter om en vang haar om die nek. Druk haar vas, mes in die hand, en mik na die slagaar. Met ’n laaste opruk van haar kop reep sy sy arm van gewrig tot elmboog oop. ’n Oomblik laat hy los van pyn. Die hond gryp haar aan die snuit. Dan kan Adam haar bykom met die mes. Hygend bly hy ’n ruk lê. Die wêreld draai om sy kop. Van bloedverlies; maar veral van ooreising. Die nag se pas was te vinnig vir sy verswakte lyf. Hy kruip

half onder die dooie ooi in en soek haar spene; uit die geswolle klein uier melk hy die lou melk spuitend in sy oop mond. Tot hy hom met geweld moet bedwing en die sak gaan haal wat by neergegooi het, en die laaste klein bietjie daarin melk. Sy arm moet eers versorg word: dit bloei nog sleg. Spinnerakke. Goddank maklik te kry, tussen die korstelige bossies, met blink douspikkeltjies nog daarop. En dan sommer sand bo-oor; en ’n stuk verband van sy velskort afgereep met die mes. Daarna moet hy eers weer rus. Rooiswart bloed slaan deur die kant van die velverband, maar ná ’n rukkie begin dit bedaar. Die arm klop nog kwaai. Sukkelsukkel met sy linkerhand begin hy die lam oopslag en skud die binnegoed uit. Van die ooi haal hy die pens uit en begin met oor en weer gooi die penswater suiwer. Hy herm die boude af om saam te dra: méér kan hy nie behartig nie. Dan gee hy die hond kans om aan die karkas te vreet: later sal daar nie veel vir hom wees nie. Die son sit al hoog toe hy gereed is, maar hy kan nie wag vir koelte nie. Ver bo sien hy die spikkels van aasvoëls en sy hart ruk. Hy dryf sy lyf op ’n drafstap terug. Sy sien die aasvoëls en skrik. Het hy iets oorgekom? Maar sy kom agter dat hulle bokant háár skermpie draai. Hoekom het hulle dit nooit op ander dae gedoen nie? Hoe weet hulle so vooruit? Eers toe sy onder die karos uitsukkel en met haar arms waai, begin hulle verder en hoër wegdraai. Maar hulle gee nie heeltemal pad nie. Sy gaan weer lê. Haar kop voel duiselig; met tussenposes raak dit swart voor haar. Sy probeer pynlik spoeg in haar mond bymekaarmaak om te sluk, maar dit bly droog; haar strottehoof is dik geswel en kan skaars beweeg. Dit help nie, dink sy. Hy sal te laat wees. Met wrang uitputting dink sy: Vroeër was ek so onbuigbaar, aan niemand wou ek my beskikbaar stel nie, vir niemand kon ek ’n bees of ’n wa of ’n vat of ’n ding wees wat besit kan word nie. Maar nou, vir die dood, ja. Ek sou my nog wou verset, om sý ontwil. Dis net dat ek nie eintlik meer kan nie. Toe sy skaduwee oor haar val, dink sy dat dit een van die aasvoëls is. Sy roer

haar lippe om hom weg te jaag, maar kry geen geluid uit nie. “Elisabeth,” sê hy. Van wanneer af kan die goed praat? “Ek het kos gebring,” sê hy hygend. Hy kom by haar sit. Sy hoor die rou geluid van sy asem. Sy ruik sy sweet. “Vleis en melk,” sê hy. “Hoor jy my? Kyk, hier is dit.” Hy bring die sak na haar mond. Dis lou en suur van die dag se son. Sy kan nie mooi sluk nie. Hy voer haar langsaam, soos ’n baba. Sy hande bewe. Ná ’n ruk maak sy weer haar oë oop. Sy kyk boontoe. Daar is niks. God is die klaarheid van ’n leë hemel.

Die eendersheid van natuurpatrone: die fatsoen van ’n sneeukristal – die gebeente van ’n kliprantjie – erosiepatrone – ’n varingblaar – die skelet van ’n reptiel. Dit is weer leeftog, effens meer as tevore. Hulle kan voortgaan, al is dit met pyn. Hy sê niks, maar sy kan sien dat sy arm hom kwel. Dit het begin sweer; hy kan dit skaars gebruik. Hulle praat baie min. Selfs dít is inspanning. Iets het gebeur: die Kaap het verdwyn – weggeraak soos ’n ding wat langs die pad verloor. Daar is geen verwagting meer in een van hulle oor nie; geen hoop om êrens op ’n rif uit te kom en iets anders te sien as wat hulle tot dusver gesien het nie. Die horison het oorgeneem. Wat oorbly, is net die loop self: pure, doellose beweging: die swaai van maer bene, die effense roei van dun arms, die neersit van seer voete toegedraai in velle, asemhaling, sweetpatrone oor vel waar die vuilheid vasgekors sit; en die kruppel hond op hul hakke. Daar was ’n tyd toe jy vir my gesê het ek is te wit vir die waarheid. Kyk hoe lyk ek nou. En is dít dan waarheid ? – dié blywende pyn, die moeite om aan die gang te bly in die leegte en net nie weer te gaan lê nie?

Want as een van ons nou weer ingee, sal ons nie weer kan opstaan en verder gaan nie. Toenemende lusteloosheid. En ’n soort verwondering oor stilte en ruimte. In hierdie eindeloosheid gebeur elke ding vir die heel eerste keer. Ons skaars woorde is elke keer die eerste woord. Elke dagbreek is die eerste koms van wit lig oor die leë wêreld. Hier is ’n korreltjie sand: alles is geboorte. In die berg, die aand, het ek gedink: hoe verskriklik dit ook al is, in die gewelddadige dood van die bobbejaan is daar iets moois. Soos met die liederlike doodmaak van die bul; die woeste storm in die Baai van Biskaje. Omdat mens in sulke oomblikke weet dat jy lewe. Ontsettend op sigself, maar onontbeerlik: die skaars oomblikke wat ons aan die gang hou. Maar ek dink ek was jonger gewees toe. Ek het die skielikheid en geweld nodig gehad om my oop te ruk tot besef. Nou vra ek minder, my behoeftes is meer beskeie. In die stil voortknaag van die alledaagse pyn ontdek ek dit ook: die wanhopige weet dat ek lewe. Ek is op pad. Net dit. Die horison bly onbereikbaar, dis gegewe. Maar ek is op pad. En sonder dié wanhoop sou ek nie kon aanhou nie. Daarsonder sou ek nie eens weet dat ek is nie. En om my wanhoop het ek jou lief: my liefde vir jou is die gestalte van my wanhoop. Eendag was daar ’n paradys by die see; ons was daar: onthou jy nog? Omdat ons daar uitgedryf is, kan ons daaraan bly glo. Hulle hou maar aan, deur die koue nagte en die vlammende dae. Wanneer daar maan is, trek hulle snags en rus bedags – maar dis moeilik om vol te hou, want dan is dit eintlik onmoontlik om te slaap; ook moeilik om kos op te spoor. Ons moet net nie gaan lê nie. Om aan te hou; om te verduur. Dit is ons kondisie. Nie die oomblikke van ekstase nie, maar die nederige voortgaan wat sulke oomblikke verduurbaar maak. Stadiger, stadiger. Sy arm raak ernstig. Hulle kan nie eintlik meer nie. Selfs die hond sal dit nie meer lank kan hou nie. Onmoontlik soos dit lyk, raak die dae nóg skroeiender. Hulle kan glad nie meer in die lig trek nie. Maar wat dan van kos? Dit word amper ’n spel, al is dit makaber, om te wonder: hoe lank is dit nog

moontlik? Vlees en bloed kan nie hou nie. Daar ís skaars vlees en bloed: net been en taai sening en verskroeide vel. O, horison. In moeë sereniteit, gedagtes opgeskort, beweeg sy langs hom. Die enigste antwoord op lyding – daarom is sy nog nie dood nie – is om bereid te wees om te ly. Eerder as om jou soos ’n baken teen die pyn op te rig, moet jy jou beskikbaar stel daarvoor, dis al. Dat dit stadig in jou kan inbrand, in alles in jou waarvan jy nog nie bewus is nie; dat jy tot bewussyn kan kom van jouself; dat jy pynlik, in die afgee van alles, geboorte kan gee aan jouself. Tot hiertoe, dan. Dié sandpannetjie is die baken van die einde. Sy pak vir hom die klippe om die kieries vas – sy arm is te seer – en gooi die karos daaroor. En toe hy die aand teen sononder nie aanstalte maak vir oppak nie, neem sy aan: dit is dan tot hier. Sy draai haar om om te slaap. Maar sy’t gereken sonder die bitter wil in hóm. Hy wag maar net dat sy eers slaap. Hy’t dit oordink. Hy gaan nie kom tot hier en dan soos ’n dier vrek op die vlakte nie. En sodra hy hoor sy slaap, roep hy die hond suutjies na hom toe. Die brandsiek dier sukkel op sy bloeiende gebarste pote nader en kom staan by hom. Hy vryf die hond se ore; dié waai sy stert en lek-lek met sy skurwe droë tong oor Adam se gesig en hande. “Kom lê.” Hy beduie na sy skoot. Die hond kom lê met sy kop op Adam se knieë. Hy vat sy mes met die linkerhand, bly streel die hond se kop met die regterhand; en vat dan die snoet vas. Dit sal gou wees. Die hond uiter ’n gesmoorde blaffie en begin spartel toe sy kop agteroor gedruk word en die mes by sy keel kom. Dis tog vir jou ook beter so. Die bloed spuit uit die twee slagare. Sy regterarm is te swak om die stuiptrekkende dier in bedwang te hou en hy moet sy hele lyf vooroor gooi om hom vas te val teen die grond. Die bloed spuit oor sy gesig en loop in sy mond in. Hy lek dit op. Hy voel die dier swakker teen hom ruk-ruk. Dis soos ’n vrou.

Dis soos liefde. Daar is altyd verraad. Hy huil nie; maar daar loop trane oor sy wange. Hy dink: nou het ek my hand teen my ma gelig. Die res verdien ek – die geseling en die ysters onder die geroep van die meeue; die kettings op die eiland; die waterlose binneland. Ek is die hel. Die bokkie in die grot het sy, verbyster maar gedwee, aanvaar. Die dood van die hond nie. “My God, Adam!” fluister sy uit haar skor keel toe sy dagbreek koorsig wakker word en hy haar wil help om op te sit sodat sy kan eet. “Moenie praat nie,” sê hy. “Dis klaar. Eet net. Jy’t dit nodig.” “Jy kan net so goed ’n mens probeer eet!” “Nee. Asseblief nou.” Sy hou haar mond toe. Hy probeer haar dwing, soos met die slang. Maar met ’n onverwagte uitbarsting van drif klap sy die vleis uit sy hand. “Ek sal nie!” huil sy. “Dan gaan ek liewer dood.” “Moenie gek wees nie. Dis vleis, dis lewe.” “Hy’t die hele pad met ons saamgekom.” “Ek het hom probeer terugjaag, maar hy wou nie.” “Hy’t ons lewe gered met die boklammetjie.” “En nou sou ons tóg van honger doodgegaan het. Wat het dit alles dan gehelp? Hy kan nóú jou lewe red as jy eet.” “Nee.” “Jy moet.” “As jý kans sien om te eet, eet dan!” vlieg sy hom in. “Moenie vir mý probeer dwing nie. Ek sal nie. Gaan jy dan liewer alleen verder en los my hier.”

“Ek het dit vir jou gedoen,” pleit hy moedeloos. “Los my uit.” “Probeer net een stukkie.” “Nee.” “Kyk.” Hy kou self ’n happie, met stram kake, en sluk dit in. “Jy’s ’n barbaar,” sê sy doodstil. “Ek haat jou.” “Dit help nie dat jy jou nóú probeer wit hou nie!” vlam hy op. “Kyk hoe lyk jy!” Sy pers haar oë toe. “As jy wil bly lewe, eet dan.” “Wat is met ons aan die gebeur?” vra sy ontset. “Ons kan mekaar nie nou vernietig nie.” “Eet. Anders vernietig jy jouself.” “Ek kan nie sy vleis eet nie.” “Waarom maak jy dit elke keer so moeilik vir jouself?” vra hy moeg. “Uiteindelik sal jy tog.” Sy skud net haar kop. Dit word heeltemal verspot, dink sy op die rand van meegee: elke keer ’n uiterste; elke keer ’n kan-nie-meer-nie, en dan tóg weer respyt, ’n bietjie aanhou, ’n inskuifel in die niet in. Êrens moet mens die waardigheid kan hê om self te besluit: Hier neem ek oor; hier sê ek nee. My ma het gesê: Elisabeth, jy’s ’n gesiene mens in die Kaap. Jý: Hoe wil jy mens wees as jy nie kans sien om dier te wees nie? “Gee my maar ’n stukkie,” fluister sy teen die aand. Sy wil nie opkyk na sy oë nie; al weet sy dat daar geen leedvermaak in sal wees nie. Sy sien net nie kans om haarself in daardie versonke bloedbelope oë te herken nie. Haar liggaam

weier die stukkie vleis. Maar sy neem ’n tweede stukkie ná die eerste uitgewerp is. Sy dwing dit binne. Dit wil weer uitkom, maar sy sluk dit met haar geswolle keel terug en bly lê, te naar om te roer. Dis waansin, dis waansin. Waarom moeite doen om te wil lewe as dit so maklik is om mee te gee? Dis onnatuurlik. Dis onmenslik. Waarvoor keer sy terug? Om aan te hou in die besef van wat sy nou in hom ontdek het? En bowenal in die besef van wat dit haar in haarself laat ontdek het? “Ek wil liewer doodgaan, ek wíl,” kreun sy. En sy stoot nog ’n brokkie van die hond se vleis tussen haar rou lippe in, en kou stadig, sluk die weersin af, sluk, hou dit binne, bly lê en hyg, ’n lelike verskroeide ding op ’n hopie, ’n kaal bondeltjie bene waar die vel aan kleef, haarklosse, glurende gloeiende oë: mens, mens.

Daar kom die klompie Khoin drie dae later op hulle af. Hulle is sterker van die vleis, maar nog nie weer op pad nie. Die lusteloosheid het heeltemal van hulle besit geneem. En moet presies dieselfde kringloop nou weer ’n slag voltrek word? – die stadige aftakel, die keel wat swel, die tong wat dik en droog word, die oë wat intrek in jou kop, die wêreld wat om jou begin draai, die krampe, die eerste vlae donker: en dan weer ’n bietjie vleis of plantkos, ’n oopgegraafde miernes, ’n akkedis – ’n nuwe onwaardige begin? Hulle sien van ver af die stofwolk teen die son opslaan en nader kom. “Is dit weer bokke wat trek?” vra sy. Sy weet nie of sy bly moet wees oor die uitkoms, of bang oor die teken van erger onheil vorentoe nie. “Ek dink nie so nie.” Hy staan met sy hand bokant sy oë en tuur. “Daar’s te min van hulle. Tensy dit net één troppie is. Maar dalk …” “Dalk wat?” Hy antwoord nie. ’n Uur lank hou hy die horison dop. Die stofwolk kom nader, bly roerloos vaal in die son se brand hang. “Dis mense,” kondig hy eindelik aan. “Dit moet Khoin wees wat trek.”

“Maar al die stof?” “Vee.” Sy stem is so stil dat sy eers nie die sin van sy woorde snap nie. Die trek gaan ’n myl van hulle af verbysteek. Toe hulle dit besef, rol hulle hul goedjies op en begin aandraf. Dit is soos die dag van die lugspieëling. Sy móét trouens een keer gaan staan om met lam skok op die krop van haar maag doodseker te maak dat ook dít nie begoëling is nie, voor sy weer agter hom begin aankom, droëkeel, uitasem. Daar is vyftig of sestig trekkers in die bondel: maer mense, vaal van die stof, biltong gebrand van die son; mans, vroue en kinders saam; met ’n klompie beeste en skape en ’n swetterjoel honde. Die beeste lyk maar oes; die vetstertskape teer nog op hul vet. Eers is hulle taamlik agterdogtig teenoor die twee vreemdelinge op die haaivlak. Maar toe Adam hulle in hul eie taal begroet, breek daar lag op die plooie van hul gebakte gesigte uit. Hy tolk vir haar; ’n paar van hulle kan darem bietjie Hollands praat en spreek haar direk aan. Ja, hulle was by die Kaap gewees: kyk, hier’s koper en krale wat hulle geruil het; daar was ook rolle twak gewees, en ’n hele halfaam brandewyn. Nou trek hulle maar deur die droogte weg: daar’s glo beter veld noordekant toe, so ’n maand ver. Trek maar saam, nooi hulle. Hier diékant toe soos ons gekom het, lyk die wêreld sleg. “Nee,” wys Elisabeth dit gou van die hand. “Nee, ons moet by die Kaap kom.” “Hoekom ’moet’?” vra een van die voorpraters. “Ons is al so lank op pad,” sê sy. “Ons sal mos weer in die Kaap uitkom,” sê hy luiters. “As dit eers gereën het. Dan trek mens maklik hier deur, jy sal sien. Wat maak ’n maan of ’n klompie mane nou verskil?” “Nee, ons moet …”

Hy trek sy skouers onbegrypend op. “Dis mos moedswilligheid.” “Nee,” sê sy, “jy verstaan nie.” “Dis so,” gee hy toe. “Ek verstaan nie.” Hy trek sy oë op skrewe: “Hoe kom dit hoeka dat ’n duusvrou só deur die wêreld trek?” Hy bekyk haar nuuskierig: haar vervalle borste, haar ribbe en hoekige heupbene. Daar is geen begeerte in sy kyk nie. Sy probeer ook niks bedek nie. Wat maak dit saak? “Nou ja,” sê hy met ’n klik van sy tong, en hy spoeg op die grond. “Julle moet maar dink, en sê. Ons kan vannag hier oorstaan. Hier of verder is tog om’t ewe.” Hulle begin afpak; die vroue maak hout bymekaar. Teen sononder kom die honde blafferig terug uit die veld waar hulle versprei het. ’n Paar het meerkatte gevang, twee het hase opgejaag en platgetrek. Maar vanaand is dit onbelangrik. Vir die geleentheid word een van die maerste beeste geslag: hy sou in ieder geval nie veel langer op die been kon bly nie. En hulle sit om die vuur en eet, en vertel. Elisabeth sit merendeels eenkant en luister, want hulle praat in hul eie taal. Naderhand haal hulle musiek uit: rietfluite wat heserig skril in die maanlig huil, die droewige eentonigheid van die ghoera, die gerammel van die rommelpot. Hulle lag en stuur kalbasse bier in die rondte; hulle dans dat die stof om die vuur opdwarrel en neersif oor die oudstes wat maar sit en kyk; die skorte wip en swaai, die voete stamp ’n dreungeluid uit die aarde. Sy sit haar en verstom. Sy drink dit soos ’n dorstige in, al die intensiteit en uitbundigheid daarvan: asof sy opnuut ’n opgeefsel sien – en nou nie net sien nie, maar opgeneem word daarin. Dit lyk so onwerklik op die vlakte waar alles nou al week na week so doodstil is. Bedags mergel die son en stof dié mense uit: maar hier dans hulle hulself terug in die lewe in, besweer die stilte met musiek en gelag, drink die suur bier en raak uitbundig. Want môre – môre is weer hard. En môre gaan hulle verder. Sy sal by Adam staan en die stofwolk sien kleiner word oor die vlakte; die geluid van hul trek sal afneem en verdwyn. Naderhand sal die stof ook gaan lê. En dan sal dit weer net wees soos tevore: hy en sy, omgewe van lig en ruimte en angs. Net nog erger as tevore, want die herinnering aan vannag sal hulle bespot en uittart en vereensaam. Moet hulle dan nie maar omdraai en saam met die klomp trek nie? So in die

bondel sal hulle dit oorleef. Hier is vleis; hier is suurmelk in velsakke; hier is hope opgegaarde heuning; hier is menslike geselskap. Wat maak dit saak as hulle eers oor ’n jaar terugkom in die Kaap? Daar lê ’n leeftyd voor. Maar terugdraai oor hierdie verskriklike pad? Sy is te moeg; veral vir dink. Sy wil die besluit gespaar word. Die Kaap ís nou nader as wat dit was. Dit is nie meer net ’n verlore ding nie. Die Khoin het dit teruggebring. Daardie koperdraad en krale kom dáárvandaan; ’n maand gelede was hulle daar. Hulle het die klipkasteel met sy vyf swaar punte gesien, en die oopte daarvoor met die galg; die slote van die Heerengracht wat afloop na die see; hulle het die Berg gesien waar sy eendag uitgeklim het om uit te kyk oor die onhebbelike blou van die see; en die huise met hul kalkwit mure en strooidakke, amber of bruin of swart van ouderdom, beskutting teen die swart suidoostewind. Hulle het die visserskuite sien inkom, belaai met galjoen en geelbek en rooi roman, en snoek in die loopseisoen. Hulle het die bootjies sien vasmeer met soet rooi adamsvye en kristalhelder water uit die putte van Robbeneiland, en die vragte blou gekapte klip vir nuwe huise; die optogte van die Goewerneur en die Politieke Raad; haar vader in ’n koets; Phoenicopterus ruber; slawe met emmers water van die fontein teen die koelte van die Tuin; koringmeulens; moerbeibome. Dit is waar: dit bestaan: net ’n paar weke hiervandaan. Hulle het dit alles gesien; hier dans hulle nou om my met die Kaap nog in hul oë. Later gaan hulle almal in ’n bondel slaap; sy en Adam vas teen die ander lywe, naamloos in die donker. In haar neus walm die reuk van die rens vet en boegoe waarmee hulle ingesmeer is. Maar is dit erger as die stank van haar eie lyf? Sy druk haar vas teen die mens voor haar, vergeet selfs in die halfsluimering of dit Adam is of een van die ander: ons is almal saam hier op die oop vlak in die koue, bondels en bondels mense. Tussen die donker lywe in die donker het hy haar herken en geneem en teen hom vasgedruk: ek het jou liewer as myself; dié kosbare bietjie afsondering wat die nag ons gee, is al wat ons het: hier is ek, neem my; sê woorde in my oor, byt met jou spierwit tande in my skouer om die kreun van jou blydskap te smoor: ek bêre my lewe in jou binneste, gee vir ons ’n seun. Eendag sal hy vry wees. Jy met herinneringe aan Java in jou amandel-oë en die name van sy strande op jou vogtige spits tong: in jou duisternis is alles verstaanbaar. Môre kom die vernedering van die lig; môre sal hulle my kom sê, by die hek waar ek met die melkemmers op jou wag, dat jy teen ’n goeie prys verkoop is. Môre sal dit alles

gebeur en sal ek jou vir goed verloor; maar in dié kortstondige nag is jy vir ewig myne. “Kom julle saam?” vra die voorprater toe hulle die volgende oggend baie vroeg begin oppak en die vee op ’n trop jaag. Sy skud net haar kop. “Ons moet aanloop. Dis nie meer so ver nie.” “Maar dis sleg vorentoe.” “Ons sal deurkom. As julle ons help met iets.” “Wat het julle om te ruil?” Hulle rol weer hul dun bondeltjies oop. Daar’s niks. Haar klompie skulpe? Nee wat. Die pistool en die laaste bietjie ammunisie? Maar dié het ons nodig. Dan kan ons nie eintlik ruil nie. Goed, vat tog maar. Vat alles, ons hét niks. Laat staan net my Kaapse rok; ons skortjies en karosse; ons handgemaakte asgaai, die kieries, die boog en pyle. In ruil kry hulle ’n paar sakke dikmelk, ’n halwe skaapkarkas, en kruie vir Adam se wond. Dis genoeg. “Hoe loop die kortste pad nou Kaap toe?” Só. Hulle beduie almal in ’n trop. Só, soos ons gekom het. Net bietjie links van die son se ondergaan verby. “Is daar enigiets op die pad?” vra Adam. “Daar’s ’n watergat twee dae gaans,” sê die voorprater. “Onderkant ’n koppie wat lyk soos ’n leeu wat lê en slaap. Die vee het dit leeggesuip en vertrap, maar mens kan nog uitgrou.” “En verder?” “Tien dae hiervandaan is daar ’n plaas.” “Met mense?” “Ja, met mense. Maar die boer het ons daar weggeskiet,” sê hy nors. “Hy’t gesê

hy’t nie water vir soveel mense nie. Toe wou hy nie dat ons oorstaan nie, die moerskont.” Hulle groet en roep oor en weer. Die son staan vurig op. Die trek word klein oor die vlakte; die stof trek saam horison toe. Hulle twee bly oor. “Nou sal ons deurkom,” sê hy. Tien dae hiervandaan is ’n plaas met mense.

’n Paar dae anderkant die halfdroë moddergat vertrap en uitgesuip deur vee, draai die aasvoëls weer. Adam herken eerste die stapel groot klippe in die leegte, een van Heitsi-Eibib se baie grafte. Maar die aasvoëls is duskant, in ’n erosiesloot. En die stank is van ver af onmiskenbaar. Hy wil verbysteek: hy weet wat om te verwag. Maar Elisabeth is nuuskierig. “Dis die Khoin se mense,” sê hy bot toe sy vra. “Watse mense?” Sy voel reeds die vermoede; sy onthou. Hulle gaan staan op die rand van die rooi braksloot wat in die aarde oopgevreet lê. Die aasvoëls sit swart daar onder en gee nie eens pad nie. Die karosse waarmee die mense bedek was, is afgeruk en vertrap en uitmekaar vertoiing; takke waarmee hulle toegemaak is, lê verstrooi in die sloot; gate waarin party gestop was, is oopgekrap. Twee of drie grootmense, sover Adam kan uitmaak; en ’n paar kinders wat ook nie meer kon byhou nie. Sy gryp aan sy seer arm. “Ons moet die aasvoëls keer!” “Hulle is klaar dood,” sê hy. “Was hulle dood toe hulle hier gelos is?” “Seker nie almal nie.” “Maar Adam …” “Jy weet tog daarvan, ek het jou lankal gesê.”

“Jy’t gesê van die oumense.” “Dis maar dieselfde as die kinders te swak raak.” Sy wil teen die sloot se wal afspring om die voëls te gaan verjaag, maar hy hou haar vas. “Hulle sal jou flenters skeur,” waarsku hy. “Daar’s te veel van hulle.” “Maar dis kinders, Adam!” “Kom,” sê hy net en hou haar hand vas; en neem haar verder weg. Oorkant die sloot staan die klipstapeling. Bo-op is kalbasse en velsakke neergesit. Dikmelk, sien hulle toe hulle gaan kyk; en heuning. Offerandes. Dit krioel van miere. Sy lyk verslae. “Maar die mense was so naby,” sê sy. “Hoekom het hulle nie die kos hier kom haal om aan die lewe te bly nie?” “Oor dit Heitsi-Eibib s’n is.” Sy leun teen die hoop bruin klippe: ’n Dun rytjie miere streep in ’n halfmaan verby haar hande; raak stadigaan vrymoediger en begin bo-oor loop, op pad na die heuning. Sy skud haar kop. “Die oues dan, goed,” sê sy naderhand. “Maar die kinders: hulle het nog niks gehad nie, hulle het van niks geweet nie.” Hy antwoord nie. “Ons is al so lank bymekaar,” sê sy onverwags. “Waarom het daar nog niks in my gebeur nie? Is ek onvrugbaar?” “Jy moes die ouvroue gevra het toe ons by hulle was. Hulle kon vir jou kruie gegee het.” “Ek wil nie kinders hê van kruie nie. Ek wil hulle hê van jou.” “Maar die ouvroue se kruie sou dit dalk aangehelp het.”

“Dit bly leeg in my,” sê sy. “Dalk is dit die son wat alles doodbrand, tot binne-in my.” Sy sak teen die klip af en bly hurk in die skaduweetjie, haar rug en kop agteroor geleun teen die stapel. “As jy ’n kind op trek gehad het, wat dink jy sou dán van ons geword het?” vra hy kalm. “Dis waar,” sê sy stil. “Maar as ons eers terug in die Kaap is …” “Wat sal dán gebeur as ons kinders het?” vra hy strak. “Daar sal niks gebeur nie!” “Jy’t my vertel van jou vriendin.” “Dit was heeltemal anders. Die man was ’n slaaf gewees. En as ons terugkom, sal ek jou mos vry maak.” “Jy neem soveel op jou,” sê hy, ontroer. Sy vou haar arms oor haar bors. “As ek net kon weet ons gáán ’n kind hê. Kinders. Maar ek is so bang.” Sy skud haar kop en swaai haar bolyf effens heen en weer: “Dis dor in my. Dis dor.” “Daar is nog baie tyd voor.” “Al die kere …” Sy kyk nakend na hom toe op. “En waarom sou jy nog ’n kind by my wou hê? Ek is so lelik. Ek het so verskriklik geword.” “Ek het jou so lief.” “Jy’t nou die dag self gesê: ’Kyk hoe lyk jy …’’’ “Dis nie wat ek bedoel het nie!” “Maar dis waar. Kyk na my, kyk goed. Kyk hoe lyk ek. Ek is liederlik, ek is verskroei, my vel het plooie ingebrand soos ou leer; ek stink.” “Jy is niks wat ek nie is nie.” Hy vat haar maer arms in sy groot benerige hande vas.

Sy kyk na die lelike versweerde haal van die wond oor sy voorarm; die etterigheid daarvan, ondanks die Khoin se kruie. “Ons het tot hier toe gekom,” hou hy vol. “Ons is saam. Ons kan enduit gaan: ons weet dit mos nou.” “Jy klink so seker,” sê sy uitgeput. “Oor vyf of ses dae kom ons op ’n plaas met mense. Dis wat hulle gesê het.” “Mense.” Nie blydskap nie, maar skrik stoot in haar oë. “Ek kan mos nie só by hulle aankom nie.” “Hoekom nie?” “Ek kan nie. Ek sal moet …” Byna paniekerig maak sy haar bondeltjie oop en haal die verkreukelde groen rok uit wat sy nog die hele lang pad saamdra. “Nee,” sê hy afkeurend. “Jy verstaan nie. Ek móét!” Sy trek dit aan. Dit hang soos ’n sak aan haar. Haar verskrompelde hande en verskroeide, vertrekte gesig steek byna grotesk teen die kant en die valletjies af; haar hare is gekoek en touerig. Onder steek haar voete in die vuil velle uit. “Hoe lyk ek nou?” vra sy skielik speels, soos ’n jong meisie wat na haar eerste bal gaan. Hy wil sy oë toemaak. Hy wil wegkyk. Hy wil huil. “Jy lyk pragtig,” sê hy skor. Sy bly hom met ’n glimlag aankyk. Dit word ’n pleit. Stadig sak haar blydskap weg. Met ’n klouerige bruin hand begin sy vroetel met die ryglint van die keurslyfie. “Ek weet ek lyk verskriklik,” sê sy. “Waarom wil jy dit nie vir my sê nie?” “Kom,” sê hy vinnig. “Ons moet aanstap, dit word laat: jy wil seker nie vannag hier oorbly nie?”

“Nee!” sê sy met afsku. En sug. “Kom dan maar.” Hy tel sy bondel op, maar sit dit ná ’n oomblik eers weer neer. Kyk na haar; kyk weg. En trek dan een van die sakke heuning op die grafstapel nader. Begin dit, steeds sonder opkyk, skoonmaak van miere. Sy hou hom woordeloos dop. Hy neem die tweede sak. Al die soet offerandes wat daar gelaat was: net die verrotte dikmelk laat hy staan. “Is jy nie bang hy kom spook by jou as jy sy graf besteel nie?” spot sy ná ’n ruk. “Dis tog net my ma se stories.” “Elke keer as ons by ’n hotnotsgot verbykom, loop jy ’n wye draai.” “Dis nie waar nie, jy verbeel jou.” “Ek het dit nog elke keer opgelet.” Hy vat sy goed saam met die nuwe kos bymekaar. “Kom!” sê hy net. Hulle begin aanstap. Die son brand van reg voor in hul oë. Hulle wil nie weer omkyk na die klipgraf of na die aasvoëls nie. Daar’s altyd ’n laaste genade om af te lê, ’n laaste nee om by verby te streef. Sy probeer gewoond raak aan loop met die flapperende rok om haar dun bene; haar hande skuur teen die gladde materiaal. Nog vyf of ses dae, dink sy. Dan is daar regtig ’n plaas met mense.

Die aankoms en verblyf op die plaas. Mens kan jou voorstel hoe hulle dae vantevore al sou begin het om met brandende oë die horison dop te hou op soek na ’n teken. Hoe die veld maar bly uitstrek het na alkante toe; hoe wit kamme van wolke dié môre begin opstoot het en hoe hulle die eerste beduidenis van berge in die verte bespeur het. Hoe hulle glad nie meer gedink het aan rus of aan die brand van die son nie. En toe, seker, die trop skape en bokke aan ’t wei tussen die droë bossies, en die wagter wat met sy hoed oor sy oë teen ’n walletjie lê en slaap; die tekens van droë landerye; veekrale van takke en gestapelde klip; en die vaal huisie in die verte. Langwerpig, met ’n skoorsteen eenkant, ’n deur,

twee vierkantige swart venstergate. ’n Paar bome teen die rand van die kaalgetrapte werf. Hoenders. Honde wat begin blaf. En aan die koeltekant van die huis die man wat opstaan van ’n riempiesbank, sy breërandhoed effens terugstoot oor sy voorkop waar jare se skaduwee ’n wit kring getrek het, en bly staan en wag dat hulle nader kom. Elisabeth loop ’n paar tree vooruit en gaan ’n entjie van die boer af staan. Hy bly maar wag, hoed op die kop, pyp vasgebyt tussen sy tande. Onder sy bankie staan ’n dik koppie. ’n Paar van sy hempsknope makeer en die borshare peul uit. Sy neus is maer, sy ligblou oë taamlik ná aan mekaar, die mond ’n vogtige gleuf in sy baard. Hy kan enigiets tussen dertig en vyftig wees. “Middag, meneer,” sê sy huiwerig en vat voor aan haar rok se oprygsel. “Ja, middag.” Hy bly maar staan en kyk. “En waarvandaan is die reis?” vra hy ná ’n rukkie. “My wa het in die binneland gebreek,” sê sy, met iets van haar ou ontoegeeflikheid in haar hees stem. Miserabel soos sy is, hou sy haar nek gestrek, haar kop effens gelig. “Die Boesmans het al die osse gesteel, die Hottentotte het gedros. Dis dié dat ek te voet moes terugkom.” “G’n mens kan hier deur die K’roo te voet kom nie.” “Dit was al wat ek kon doen.” Sy vee sweet van haar voorkop af en stoot die vuil haarslierte terug. Sy voel duiselig. Die boer bly bot staan. “ ’n Paar dae terug het ons ’n trek Hottentotte gekry: hulle het ons gesê van die plaas.” “Ja, die bliksems. Hulle wou hier kom oorstaan, verbeel jou. Vertrap alles wat mens het, suip jou laaste bietjie water uit. Ek het hulle …” “Toe’t ek gedink ons sou dalk hier …” Sy bly stil toe sy merk dat hy by haar verbykyk na Adam wat skuins agter haar staan; sy oë trek effens nouer.

“Dis – dis my …” “Ja,” val die man haar in die rede. “Hy kan maar hier agter die huis om na die volk toe.” “Ek – maar …” Elisabeth lig haar hand in protes; maar die boer vertolk dit verkeerd en neem dit in syne. Dit sou byna komies kon wees. “Van Wyk,” sê hy. “Ek is Elisabeth Larsson.” “Ja,” sê hy net, sonder enige aanduiding dat dit vir hom iets beteken. Sy kyk om. Adam het reeds weggedraai en stap gedwee om die huis kombuis se kant toe. “Meneer, ek …” “Nee, dis goed,” sê Van Wyk. “Jy kan maar hier oorbly tot ons ’n plan kan maak.” Hy draai om en roep: “Lettie!” ’n Vrou in ’n verbleikte blou rok kom op die drumpel uit, kaalvoet en sonder onderrok of hoepels, met haar hare vasgetrek om haar ore, haar gesig verweer ofskoon sy – selfs nou, binnenshuis – ’n vuilwit kappie dra. Ook háár leeftyd kan mens nie raai nie. Maar sy’s swanger, met ’n buik van sewe of agt maande, dus kan sy tog nie alte oud wees nie. “Die vrou kom hier deur die K’roo aan,” sê die man “Larsson is die van. Dis my vrou. Kan jy haar help met iets?” “Kom tog maar binne, ja.” Elisabeth draai op die drumpel om: “Adam, hier agter …” sê sy. “Die volk sal hom help,” sê Van Wyk kortaf en gaan weer op sy bankie sit, begin sy dooie pyp stop. Sy wil verduidelik, maar sy dink: as hy weet, dan jaag hy ons dalk net so weg. Om ons albei se ontwil moet ek …

“Kom, die son is kwaai,” sê die swanger vrou. Mens kom direk in die slaapkamer met sy koperkatel, ’n paar gewere teen die muur, ’n sebravel op die misvloer. Dit is effens koeler onder die strooidak met sy oop balke, maar bedompig, benoud. “Kom jy baie ver?” vra die vrou. “Ja.” Sy vertel weer kortliks, maar verswyg die meeste, want sy weet nie hoe die vrou sal reageer nie. “Het jy niks by jou nie?” Sy skud haar kop en gaan sit uitgeput op die rand van die bed. Dis bedek met ’n jakkalsvelkaros. “Nee, dis al dié.” “Ek sal vir jou ’n rok kan gee.” “Dankie. As ek net eers ’n bietjie water kan kry.” “Natuurlik.” In ’n skel stem skree sy deur die binnedeur: “Lea, bring water!” Hulle bly ongemaklik wag. ’n Ouerige, gesette slavin bring ’n kruik water en ’n afoorkoppie. Elisabeth aarsel, gryp dit dan gretig, en drink. Eers ná ’n ruk sê sy uitasem: “Baie dankie. Is daar dalk genoeg – om te was?” “Ek sal vir my man gaan vra.” Met haar kop teen die koperstyl van die voetenent geleun, bly Elisabeth sit tot die vrou terug is van buite. Sy hoor haar in dieselfde skerp stem as flus skree: “Lea, bring die balie waswater!” Dan gaan hurk sy met ’n steun by ’n geelhoutkis in die hoek en begin daarin werskaf. Sy haal ’n bruin rok uit, syerig, nog heeltemal nuut, net verkreukel. “Dink jy dit sal jou pas?” “Maar dis te mooi. Het jy nie iets ouers nie?” vra Elisabeth teësinnig. “Wat sal ek tog daarmee doen – hier?” Die vrou staan weer op, met ’n sug uit

gewoonte. “Ek het dit nog altyd gebêre vir die doop. Maar nou’t ons al vier kinders begrawe hier teen die rantjie.” “Een van die dae het jy mos weer een. Jy moet liewer wag.” “Nee.” Die swanger vrou skud haar kop. “Hy skop al dae lank nie meer nie.” Sy beduie buitentoe. “Ek sien nie kans om vir hom te sê nie, maar ek weet.” “Miskien kom dit nog reg.” Die vrou skud haar kop: sonder hartseer of wrok, net gelate. “Ek het my kind ook in die binneland verloor,” sê Elisabeth skielik. “Ek weet nie eens waar hy lê nie.” “Dis nie ’n plek vir witmense nie,” sê die vrou suf. “Dis net Boesmans en Hotnos en goed wat dit hier hou. Maar my man wil nie hoor nie.” Byna skrikkerig loer sy deur toe. Die dik slavin kom steun-steun met ’n balie water binne, met ’n vuilerige handdoek en ’n bakkie vetseep daarby. “Nou ja,” sê die vrou. “Was dan maar. Ek moet kombuis toe, mens kan die goed ook nooit onder jou oë uit vertrou nie. Toe kom, Lea.” Die water is tevore al gebruik, sien sy ná hulle uit is en sy alleen agterbly. Dit is troebel; en op die oppervlak dryf bruinerige seepskif. Maar sy gee nie eens om nie. Dis water. Sy maak haar rok los. Bly effens selfbewus staan en wil die buitedeur gaan toestoot, maar besef dat dit dan te donker sal wees binne. Sy trek haar arms uit die moue en laat dit met ’n skud van haar heupe afgly tot op haar voete, ’n vormlose vod. Sy skop haar los daaruit en klim in die balie. Dit is vlak en breed; mens kan gemaklik daarin sit. Die vuil water vou koel en glad om haar. Sy maak haar oë toe en bly ’n lang ruk doodstil sit, haar elmboë op haar opgetrekte knieë gestut, haar kop op haar arms. Water. Water. God. Naderhand begin sy was. Haar gesig, haar hare, haar lyf, oor en oor, tot daar baie min van die seep oor is en die water ’n dik rand vuilbruin skuim bo-op het; asof sy nooit genoeg sal kry nie.

Toe sy opstaan om die handdoek te vat, sien sy ’n ronde spieël op ’n kis teen die bed staan. Dit het oordwars gebars, maar dis nog spieël. Met ’n snaakse, bang soort opwinding loop sy druipend op haar nat voete oor die sebravel soontoe en buk om haar gesig te sien. Die rimpels wat ingekeep sit in die dor bruin vel. Die oë diep en donkerblou in hul kasse. Die spits neus. Die mond te groot, met korste op die lippe. Die wangbene prominenter as wat sy kan onthou. Diep holtes bokant haar sleutelbene; hoekige elmboë; haar hande te groot vir die dun arms. Die borsies klein, beswaarlik meer as los plooie vel, met gebarste swart tepels. Ribbe; ’n ingesonke maag tussen skerp heupbene. Daaronder, skokkend opgehewe, die klos van haar heuwel en die dun vlesige snawel van haar skede. Kniekoppe. Maer voete. As dit ek is: wie, liewe God, is ek? Byna met afgryse, en tog met onbegryplike medelye met haarself, draai sy om om die handdoek te gaan haal. Gewaar dan skielik beweging by die deur en verstyf van skrik. Toe sy dit waag om haar kop te lig – van haar nat hare glip dun druppeltjies soos ’n rilling af oor haar skouers en haar maer rug – sien sy die man op die drumpel, die boer, Van Wyk; nog met sy hoed op, en met sy pyp. Hy bly roerloos staan, selfs toe hy sien dat sy hom gewaar het; met ’n bleek bot staar in sy smal oë; en sy kakebene hoekig soos hy op sy tande byt. Sekondes lank staan sy doodstil na hom en kyk, haar mond halfoop in onuitgesproke uitroep of protes; en dan, omdat sy niks anders kan doen nie, buk sy vooroor en lig haar hande beskermend na haar borste. Hy draai dadelik om en verdwyn buite teen die geel van die laat lig. Sy vat die handdoek en begin afdroog. Sy voel mislik, ouer, moeg. Maar toe sy in die nuwe bruin syrok, en met haar hare uitgekam, deurloop na die ander vertrek en hom daar by sy vrou aan tafel sien sit, sê sy niks oor wat gebeur het nie. Net haar neusvleuels beef effens. Buite gaan die son lê. ’n Jong slavin is besig om lanterns aan te steek. Eenkant by die herd op die vloer sit die volk in ’n donker bondel: sewe of agt grootmense en ’n paar kinders; en Adam. Net ’n oomblik kyk sy hom in die oë en voel haar keel saamtrek; en gaan sit dan aan. Die ou slavin gaan die wasbalie haal, loop op die werf uit waar sy die water in ’n krip uitgooi – Elisabeth hou haar deur die oop kombuisdeur dop – en kom terug, skep skoon water uit ’n ander balie langs die herd, en kom kniel by die boer om sy voete te was. Daarna die swanger vrou s’n.

“Dan eet ons maar.” Daar is ’n bord met bredie in die middel van die kaalgeskropte tafel. Die man vat ’n stuk brood met die hand en doop dit in die bak, en eet. Dan sy vrou. Elisabeth volg maar hul voorbeeld. Niemand praat nie, ook nie toe die dik slavin later, suutjies op haar kaal voete, die bak kom haal nie. Sy bring vir hulle koppies bossietee en ’n kruik melk. “Kom ons lees,” sê die boer daarna. ’n Bruin kind bring, uit ’n kis, die groot Bybel met kopergespes. ’n Lang ruk bly hy daarmee voor hom sit, blaai-blaai, soekend, tot hy die plek gekry het waar hy, vermoedelik, gisteraand opgehou het. Teen die kiel van die herd kloek ’n paar vaak hoenders. ’n Hanslam kry sy lê. Met verbete aandag begin hy voorlees terwyl hy, soos ’n miskruier, die woorde hortend voor sy vinger uitrol: “Watter voordeel het die mens van al sy moeite waarmee hy hom vermoei onder die son? “Die een geslag gaan, en die ander geslag kom, en die aarde bly vir ewig staan. “En die son gaan op, en die son gaan onder, en hy hyg na die plek waar hy opgaan. “Die wind gaan na die suide en slaan om na die noorde, gaan altyddeur rond, en die wind keer na sy kringloop terug.” Hy bly ’n rukkie stil en kyk op. Elisabeth laat haar oë voor sy blik sak. Effens verbouereerd keer hy terug na die boek, soek-soek met sy vinger na die plek wat hy kwytgeraak het, sy lippe halfoop en ’n bietjie spoeg in die hoeke van sy mond. Dan gaan hy verder van waar sy vinger tot ruste gekom het: “Wat gewees het, dit sal daar weer wees; en wat gebeur het, dit sal weer gebeur, en daar is glad niks nuuts onder die son nie. “Is daar iets waarvan ’n mens kan sê: Kyk hier, dit is nuut? Dit was lankal daar in die ou tyd wat voor ons gewees het. “Daar is geen nagedagtenis van die voorvaders nie; en ook van die nageslagte

wat kom, sal daar geen nagedagtenis wees by die wat later sal wees nie.” Hy bly stil, en sug; en maak dan die swaar bruin boek toe. “Tot sover. Kom ons bid.” Hulle kniel op die misvloer, hul elmboë gestut op die harde bankies. Hy bid. Ver buite rammel iets soos donderweer, maar dit kan tog nie wees nie. Tussen die donker slawe en knegte in die hoek hurk Adam. Hy neem sy oë nie van haar weg nie. Miskien vermoed sy dit, want hare hou sy toegepers. Dit lyk of haar hande teen haar gesig bewe; maar dit kan ’n illusie van die lamplig wees. Daar kniel sy tussen julle, in dieselfde lig: sy behoort aan julle. Sy is op pad huis toe. Dit smaak soos dood in my mond. Ek het jou lief: op hierdie oomblik haat ek jou. Het ek jou hiervoor deur die land van aasvoëls teruggebring? Net om weer te kniel saam met hulle; om weer jou oë toe te maak; jou lyf weggesteek in ’n syrok uit die Kaap? Ek weet hoe taai jy is, hoe uitgedor, hoe liederlik; hoe mooi. Vir jóú het ek toegelaat om my by die naam te noem wat net my ma geken het. Wat sal gebeur as ek nou hier opstaan en my hand op jou neersit en sê: “Los haar. Sy is myne.” Die gebed duur lank. Op die horison rammel dit weer soos ’n groot boktrop wat verbytrek, maar baie ver. Dan is dit klaar. Hulle staan op. Die bankies skuur oor die ongelyk vloer. Die geel lantern brand egalig oor die kaal tafel. “Jou slaaf kan maar hier in die kombuis by die ander slaap,” sê die boer. Hy kyk nie na haar nie. “Dis nie my …” Sy aarsel, en sluk. Sy bly stil. Agter hom staan sy skaduwee ontsagwekkend groot teen die bestrykte muur, halfpad teen die grasdak uit, verwring, grotesk. Sy laat moedeloos haar kop sak. Die moeg sit ingetrek in elke vesel van haar lyf. “Jy slaap by ons,” sê hy stroef. “Ek kan sommer op ’n matjie lê.” “Ons het plek, die bed is groot.” Hy kyk na sy vrou. “Vat haar maar saam, Lettie,” gebied hy.

Hy gaan by die kombuisdeur uit, seker om na die werf of die krale te gaan kyk; om water af te slaan teen die muur. “Kom,” sê die vrou. Sy steek ’n kers by die lantern aan en loop stadig vooruit kamer toe. “Regtig, ek …” “Hy het so gesê.” Op die drumpel kyk Elisabeth om. By die herd is daar beweging, ’n donker drom van lywe. Sy herken Adam nie tussen hulle nie; dis te skemerig. Die swanger vrou gaan op die kant van die bed sit. Sy steun weer effens. Haar skaduwee dans teen die muur terwyl sy haar rok losmaak en daaruit klim en met haar arms bo haar kop haar vlegsels losmaak. Nou lyk sy eensklaps jonger; weerloos jonk, met skaduwees oor haar gesig. In haar onderrok skuif sy aan die oorkant van die bed onder die jakkalsvelkaros in. “Kom lê jy nie?” vra die vrou. Sy draai weg na die klein vensteropening. Buite is dit stikdonker. Dit ruik koel; vars. Iets stommel op die werf. “Jy kan jou maar uittrek,” sê hy agter haar op die binnedrumpel. Sy kyk na hom. Hy staan effens wydsbeen, met sy hande op sy heupe. Hy kom na haar toe. Op die misvloer is ’n groot donker kol waar sy water gemors het met die bad, vroeër. “Gaan jy uittrek?” vra hy skor. “Ag Hans,” sê die vrou klaerig uit die bed. “Wie’t met jou gepraat?” snou hy in haar rigting. Met haar gewoontesug draai sy met haar gesig muur toe en bly strak lê. “Nou toe?” vra hy. “Wat wag jy nog?” Hy steek sy arm uit na haar bors en vat die ryglint vas. Sy gryp sy hand.

“Wat is dit met jou?” vra sy hygend. “Ek het hier kom hulp soek. Ek het nie …” Hy gee ’n pluk aan die rok; iets skeur. Nou brand dit in haar. “My God!” sê sy deur haar tande. “As ek ’n man was, dan sou jy my gasvry ontvang het. Jy sou vir my slaapplek gegee het vir die nag en my laat rus het. Maar nou, net oor ek ’n vrou is …” Haar stem stok. “Trek jou uit!” beveel hy woes. “Los my!” Sy wring haar weg uit die greep van sy hande. Sy wil na die buitedeur vlug, maar hy keer haar met ’n enkele lang tree voor. Hy lag effens. Toe roep sy vinnig: “Adam!” Van Wyk verstaan nie dadelik nie. Eers toe hy die skuurgeluid agter hom hoor, vlieg hy om. “Gee jy pad hier!” beveel hy. “Laat staan hom,” sê Elisabeth. Sy kry haar stem terug. “Hy is my man.” “Jy lieg!” “Ag Hans,” kla die vrou op die bed en stoot haar op ’n elmboog op. “Hy is my man,” sê Elisabeth weer. “Hoor jy my? Hy het die hele pad met my saamgekom.” “Los haar uit,” sê Adam. Van Wyk staan hom en aangaap. Dit sal sy nooit vergeet nie: dié uitdrukking in die man se oë. Die algehele onbegrip; die verslaenheid. Die ondenkbare wat sy wêreld binnesluip. Elisabeth staan na hulle en kyk. Sy haal skaars asem. Sy weet dit sal hopeloos wees as die boer wil baklei: hy kan al sy knegte inroep om hom te help. Tussen hulle is alles doodstil, ’n stadige wiegende weeg; die nag alomteenwoordig. Buite dreun die weer opnuut.

“Ek kon gedink het g’n ordentlike vrou sou só hier aankom nie,” begin die boer skielik uitvaar. “ ’n Godverdomde hoer, dis al wat jy is. Met sulke goed hou ek my nie op nie, ons is Christenmense.” “Ons het net onderdak kom vra,” herinner sy hom geslote. “Vat jou swart hings en maak dat jy hier uitkom!” bars hy uit. “Tog nie in die nag nie, Hans,” teem sy vrou. Sy stoot die karos af en swaai haar bene oor die rand van die bed. “Bly jy hier uit!” waarsku hy haar. “Sy het ’n kind in die land verloor,” sê sy moeg. “Hoe wil jy hê moet ons verder gaan?” vra Elisabeth met ’n vlaag verset. “Soos jy hier aangekom het. Of op sy rug.” “My pa is dispensier van die Politieke Raad in die Kaap,” sê sy, met haar kop orent. “Politieke Raad se moer!” sê hy. “Wat het ek met die Kaap uit te waai? Ek sit hier ánderkant die berge.” “Die Kaap kan jou nog altyd hier bykom as ek gaan kla.” “Jy kan maar ’n perd aan hulle afstaan,” sê sy vrou skrikkerig. “Dis min genoeg. Kyk hoe lyk die arme mens.” “Arme mens wat lê en rondnaai met sulke goed!” Dit is toe dat Adam hom met die linkerhand voor die bors gryp. Nie die geweld daarvan nie, maar die volkome onverwagsheid, bring Van Wyk momenteel van stryk. Hy probeer hom nie eens teësit nie; hy begin net soebat. “Moenie my doodmaak nie,” vra hy. “Dink aan my vrou. Ons het ’n kind aan die kom.” “Gaan jy ons ’n perd gee?”

“Ja,” belowe hy. “Lettie kan vir julle padkos maak. Laat los my net.” Adam se asem stoot rukkerig. Hy bedwing hom met inspanning en stamp die man van hom af weg. En voor Van Wyk sy ewewig kan herwin, is Adam by die oorkantse muur en pluk een van die gewere van die haak af. “Kom wys my die perd!” “Die ding is nie eens gelaai nie,” sê die boer met saamgeraapte bravade. “Waar is die perd?” Van Wyk gluur hom aan; kyk dan vlugtig na Elisabeth. Sy draai haar kop weg. “Ek sal gaan kos pak,” sê die vrou en loop deur na die kombuis. Agter hulle, toe hulle in die stikdonker van die werf wegry, knal daar ’n skoot. Honde begin rumoerig blaf. Stemme roep uit. Maar hulle gaan op ’n stappas voort. Die boer sal hulle nie probeer agtervolg nie; en dit is sinloos om die perd nou al uit te put. Daar is nog ’n lang pad voor. En alles het so skielik gebeur, so handomkeer verander, dat nie een van hulle weet wat om te sê nie. Dit is ’n einde; ’n oorgang; ’n begin. Die lug ruik klam teen hulle gesigte. “Jy het my darem geëien,” sê Adam ná ’n lang ruk, sy stem soos ’n vreemdeling s’n. “Toe jy my nodig kry.” Sy krimp inmekaar. Sy wil iets sê, maar haar keel is saamgetrek en sy kan nie ’n geluid maak nie. Sy skud net haar kop teen hom. “Die Kaap het al tot hier gekom,” sê hy weer, met ’n bitterheid só skoon dat dit haar soos ’n sweepslag striem. “Nee, Adam. Moenie. Jy mag nie.” Sy worstel teen die huil wat soos ’n spartelende ding in haar bors sit. “Ek het hom gesê jy is my man.” Hy antwoord nie. Sy voel hom net strak teen haar soos hulle op die perd se rug sit.

“Ek het dit vir jóú gedoen.” Sy pleit nou. “Verstaan jy nie? Ek was bang vir wat hy aan jou sou doen as ek hom reguit sê. Ek sou dit nie kon verduur dat hy jou beledig of verkleineer nie.” “Toe stuur hy my maar net kombuis toe.” “Ek het dit gedoen om aan die lewe te bly. As ons nie daar kon oorstaan en rus en eet nie – wat sou dan van ons geword het? Jy wéét ons kan nie meer nie.” “Jy was bereid om die prys te betaal.” “Ek was bereid om met myself te betaal om jou te beskerm.” Hy antwoord weer nie. Sy laat haar teen hom agteroor sak en begin huil met ’n hartstog wat hy nog nooit tevore in haar herken het nie. “Ag my God! Ag my God!” snik sy toe sy weer met ’n mate van samehang kan praat. “Moenie dat dít met ons gebeur nie. Ons mag dit nie toelaat nie. Help my, Adam. Ek kan nie meer nie.” Sy kom skaars agter dat hy die perd tot stilstand bring en haar aftel, die teuels om sy arms haak en haar teen hom vashou in wanhopige liefde. “Wat is dit dan wat gebeur het?” fluister hy later. “As ons nie aan mekaar vashou nie, wat word van ons?” Toe eers besef sy dat hy ook huil. Sy maer, verwonde lyf ruk in skokke teen haar, al maak hy geen geluid nie. “Adam, Adam,” sê sy reddeloos. “Aob, Aob, Aob.” Teenmekaar bly hulle sit tot die dag begin breek. Dit bly donker, want die lug is betrokke. “Ons mag nooit weer nie,” sê sy en skud haar kop teen sy keel. “Nooit nie. Ons moet goed wees vir mekaar, anders sal ons dit nie kan hou nie. Ons is te klein. Ons kry te maklik seer. En dan bly daar niks oor nie.” Sy dink; die siel het ver gereis, en is moeg, en wil rus. “Kom,” sê hy baie later. “Ons kan nie hier bly nie.”

Dit is nog nie die einde nie. Daar lê berge voor: hulle moet daaroor. Hulle moet verder. Die Kaap kom nou nader; maar hulle is nog nie daar nie. Op die hol rug van die knol wat die boer so wrewelig aan hulle afgestaan het, begin hulle verder ry. Die berge kom stadig nader. Hulle is nie eens bly daaroor nie. Hulle ry maar net aan. Geledig, ánderkant ontgoëling, deur ’n landskap van gestroopte pyn. Die klamte in die lug word meer. Mens kan dit al ruik. Dit gaan reën.

Dit reën. Nie dat dit nou meer verskil maak nie. ’n Maand gelede, selfs ’n week gelede sou dit alles vir hulle kon verander het; nou nie. Want hulle is klaar deur die Karoo en tussen die berge in. Dit is nie meer ’n uitkoms nie, hoogstens begenadiging. Tog gee hulle hulle met primitiewe wellus daaraan oor. Nie een van hulle oorweeg dit eens om skuiling te soek nie. Die berge is steil, en dit lê reeks op reeks; nêrens maklik nie. Maar daar is tekens van trekke wat al daar verby is, selfs met waens en vee – en hulle volg dié roete tussen die rûe deur: hy lei die perd, maar kort-kort gaan hulle staan om hul gesigte boontoe te keer en oopmond die reën in te drink, dit oor hulle te voel stroom en in hul nekke te voel afloop. Haar nuwe lang rok kleef swaar aan haar en maak dit moeilik om te beweeg, maar die sensasie van deurweektheid maak haar uitgelate. Baldadig soos kinders jaag hulle mekaar in die reën terwyl die perd ’n ruk staan en wei; vang mekaar, gly in glibberige modder, val, rol in die gladde groen gras tussen heide en struike, bly hygend lê terwyl dit egalig oor hulle afstroom en in hulle inweek. Naderhand knoop hy die taai rieme van sy bondel los en haal ’n kambro uit wat hy onderkant die berge uitgegrawe het. Met sy mes skraap hy dit af en druk die skraapsels in haar hande, wys haar hoe om dit te vrywe dat dit skuim. Sy sukkel haar klouerige rok van haar af, dans-dans om dit van haar lang bene los te woel, skop dit op die grond af. En in die reën wat oor hulle afstort, begin hulle laggend en wriemelend mekaar inseep en afspoel, en weer inseep – lankal nie meer om skoon te kom nie, maar net om die drif en die heerlikheid daarvan. En glibberig en glad, blink soos otters, bedryf hulle liefde op die gras in die neergietende reën; asof hulle self wil oplos in water en modder, hier in dié niemandsland tussen gister en môre, tussen die bar vlaktes en die vrugbaarheid van die Kaap

wat voorlê. Aan niks behoort hulle hier nie, deur niks word hulle bepaal nie: net die skoon spel van liggame gesuiwer tot natuurelemente. Tot hulle uitasem ophou rondrol en beweeg, verstrengel soos boomwortels, hul monde oop, sodat speeksel en reën vermeng terwyl die water die modder en grasstingels van hulle spoel. Hy beur met sy kop in die holte tussen haar nek en skouer in en hygend moeg, laggend, dankbaar, sê hy: “Jy smaak soos water en grond. Jy’s pragtig. O God, jy is so mooi.” “As mens só kon doodgaan,” sê sy. “Dit was soos doodgaan en lewe tegelyk.” En toe hy hom later traag van haar losmaak, du sy haar heupe agterna om hom nie te laat ontglip nie, en wil byna huil oor die skielike leegheid in haar. Sy rol haar soos ’n krimpvarkie op om sy warmte in haar te behou, haar hare uitgesprei in die gras, en moddermerke oor haar rug. “Dis netnou donker,” sê hy, en hy buk om haar orent te help. Met ’n skok dring dit tot hulle albei deur: wat het van die dag geword? Dit is klaar skemer. Hulle moet die nag hier êrens deurbring. Maar daar is nêrens skuiling nie, geen grot sigbaar in die val van die reën nie, en al die bosse lankal deurdrenk. Onder ’n bakkransie probeer hulle hul nat lywe indruk, met die perd staangemaak vóór hulle. Hy staan en rondtrappel, en blaas wolkies wasem in die halfdonkerte uit. Die reën kom hulle nog altyd by. Ingehurk onder ’n karos bly hulle aan mekaar vasklou en sit die nag so deur. Want daar is geen droë hout vir vuur nie, nêrens warmte nie, net die bietjie van hul nat stomende liggame onder die swaar karosse. Sy klappertand teen hom en voel hóm teen haar rittel. Nóú berou hulle hul buitenissigheid. Nou lyk alles oordadig en verspot. Die oomblik wat so volkome was, tot barstens toe gevul met lewe, lyk nou onwerklik ver; die opwinding van sy uitstort in haar, van haar skreeuende vasklou aan hom, is ongelooflik en verlore. Alles was so ewig; alles is verby. Is dit dan áltyd net die oomblik? wonder sy, met die eerste hoes wat begin opstoot in haar bors. Die oomblik waarvan jy so gretig en vol oortuiging dink: dít vergoed vir ’n leeftyd van ontbering. En nou? Nou’s dit net donker in die bergwêreld, die oomblik is verby; en die bietjie herinnering wat oorbly, is onbetroubaar en yl. Die oomblik self was in homself beslote. Al wat ons het, is dat dit – miskien – so was. En môre?

Koud sien hulle die vaal dag breek en begin dadelik teen die helling afdraf om weer hitte in hulle te kry. ’n Rasende stroompie onder, modderwater en spierwit skuim. Anderkant weer op. Bly aan die beweeg, moenie ophou nie. Eers laat die middag bereik hulle ’n vlak grot. Binne is ’n bietjie hout. Dié kry hy aan die brand, en voed daarna die vuurtjie met klammer takke. Dit gee meer rook as hitte af, maar dit is beter as die vorige nag se algehele ontbering. Sy hoes nog steeds, maar dit klink darem nie so erg as in hul winterverblyf nie. Sy arm pyn onophoudelik, nou bytender in die klam koue as vroeër. Eers die tweede dag bedaar die reën; die son breek deur los drywende wolke en skitter op die gras, blink op hul nat lywe. Hulle bereik ’n laaste nek. Onder gaan ’n breë vallei voor hulle oop, suidooswaarts. Ver anderkant slaan die dun rokie van ’n plaashuis se skoorsteen op. Daar lê die beloofde land: hulle is op pad terug. Nog ’n week of twee, beswaarlik meer as dit. Toe vrek die perd. Tulp gevreet wat opgeslaan het ná die reën, sê Adam. Die ou knol het in elk geval nie meer veel fut in hom gehad nie. Maar hulle kon tóg, met haar op sy rug, vinniger oor die weg kom. Nou lê hy daar boepens in die groen gras in ’n plaat varkblomme. Hulle sit by hom, sy in die bruin syrok – droog maar verkreukel ná die reën – asof hulle skielik, ná dié klein teenslag, glad nie meer raad weet nie. “Nou net dat dit begin goed gaan het,” sê sy bitter. “Het ons nie al genoeg deurgemaak nie?” “Miskien het ons te haastig begin word,” merk hy ingetoë op. “Waarom moet ons nié haastig wees nie?” vra sy opstandig. “Hoeveel maande is ons nie al op reis nie?” “Waarheen ís ons op reis, Elisabeth?” vra hy skokkend. Sy kyk hom verdwaas aan: “Waarom vra jy so iets?” Hy kyk verby haar. “Al die tyd het ons nog net gesê: Kaap toe, Kaap toe, terug.” Hy vat amper liefkosend aan die dooie perd se maanhaar. “Maar na wátter Kaap is ons op pad?” “Daar is tog net een Kaap!”

“Toe ons nog ver was, het dit so gelyk. Ons wou dit graag so gehad het. Maar hoe nader ons kom …” Hy bly lank stil voor hy sy kop lig en reguit na haar kyk. ’n Ligte luggie roer in haar hare. “Ons twee Kape is nie dieselfde nie. Jy weet dit tog.” “Nie vir een van ons sal dit die Kaap wees wat ons geken het nie.” Sy wil hom dwing met haar intense oë. “Dit gaan vir ons albei ’n nuwe plek wees. Om van voor af te begin.” “Kan mens regtig van voor af begin?” “Ons het mos al daaroor gepraat,” herinner sy hom driftig. “Hoekom twyfel jy al weer?” “Dis nie al weer nie: dis nog al die tyd. Maar daar anderkant die berge was dit nie regtig belangrik nie. Toe moes ons net aan die lewe bly. Nou – nou moet ons wéét.” “Wanneer ons daar terugkom, gaan ek die Goewerneur vra om jou vry te stel. So het ons tog ooreengekom.” “Sê nou ek hét Lewies doodgemaak toe hy my daardie nag by die stal wou keer? Vir moord begenadig hulle mens nie.” “Selfs as hy dood is, dan het jy sy dood met my lewe teruggekoop.” Sy kom half orent: “Adam, wáárom glo jy my nie?” “Ek glo jou. Dis net van die Kaap dat ek so graag sou wou seker wees.” “Hoeveel keer het jy nie self gesê jy kan nie meer sonder die Kaap lewe nie?” “Ek weet. Maar nou moet ek begin weet of ek mét die Kaap sal kan aanhou.” “Jy sal vry wees,” dring sy aan. “ ’n Vry mens net soos ek. Jy sal kan kom en gaan nes jy wil. Niemand sal ons hinder nie. Jy dink nog te veel aan hoe dit destyds was. Jy’s nou ’n nuwe mens.” “Maar is die Kaap ’n nuwe Kaap?” “Wat wíl jy dan doen?” vra sy kwaad. “Ek gaan nie sonder jou nie – maar ek kan

ook nie in die wildernis bly nie.” “Ek kan ook nie sonder jou nie.” Hy glimlag effens; die stroefheid van sy gesig versag. “As jy net kon verstaan …” “Jy moet my vertrou, Adam.” “Maar wat van jóú? Vir jou kan dit nog swaarder wees. Jou eie mense sal jou nie wil ken nie.” “Nie een van hulle kan vir my wees wat jy is nie. As ek moet kies – ek het klaar gekies.” “Maar stadigaan, soos die jare verbygaan … Sê nou ek moet sien hoe jy uitgeskuif raak; hoe hulle jou nie meer raaksien op straat nie; hoe hulle neus optrek vir jou kinders. Hoe jy al alleniger raak. Wat dink jy gaan dit aan mý doen om te sien wat gebeur en te weet dat dit alles my skuld is?” “Daar ís witmense wat getroud is met swartes!” Haar oë vlam. “Selfs Goewerneur Van der Stel destyds: hulle sê sy ma of sy ouma, ek weet nie meer mooi nie, was bruin gewees.” “Dit was vyftig jaar gelede. Dis vandag al anders. En vir ’n bruin vrou met ’n wit man is dit nog makliker. Maar ’n wit vrou …!” “Adam, ek belowe jou! Glo my tog net.” “Hulle sal jou nooit vergewe nie,” hou hy vol. “As hulle wit vrouens dit begin doen … Dit ondergrawe alles waaraan hulle móét glo as hulle wil baas bly in hierdie land. Besef jy dit dan nie?” “Dis jý wat nie kan loskom van vroeër se seerkry nie. Dit het jou so diep gekwets dat jy nie eens meer wíl dink dat ’n ander soort lewe moontlik is nie!” “Dink jy ek wil nie?” vra hy. “Liewe Here, dink jy regtig so?” Sy laat haar kop stadig sak. Die perd lê roerloos tussen die platgevalle blomme. Bye gons in die gras. “Sê nou alles kom reg soos jy glo,” gaan hy ná ’n rukkie voort: “Sê nou hulle

aanvaar ons en ons woon gelukkig saam. Dan het jy my vrygemaak. En daarvoor sal ek jou altyd dankbaar wees. Maar sal dit verskil maak aan my ma? Sý bly maar ’n slavin op die baas se plaas. Sal dit verskil maak aan enige ander slaaf in die land? Vir hulle sal ek en jy niks kan doen nie: die Kaap sal bly wat hy is. Dan blý ek maar ’n uitsondering.” “Dan moes jy nooit teruggekom het nie,” sê sy stil. “Wat kon ek ánders doen?” “Of wil jy my daar gaan aflaai en dan weer omdraai en alleen die land in trek?” “Nee! Dit sou nog erger wees as ’n doodsvonnis. Dan gee ek my liewer aan hulle oor.” “Nou wát dan, Adam?” pleit sy in wanhoop. “Wat bly daar oor?” “Niks. Dis waarom dit so vreeslik is. Het jy nie geweet mens vra die meeste vrae wanneer jy wéét daar is nie antwoorde nie?” Hy kyk af na sy hande, na die lang etterige wond op sy arm en die swartpers vlek wat boosaardig daarom gloei. Alles van die afgelope maande, alles wat gebeur het, goed of sleg, heerlik of verskriklik: nie een van ons het dit vooruit gewil of gekies nie. Ons het ons selfs probeer terughou. Ons wóú dat niks gebeur nie. Maar dit het gebeur, en ons is daarin gevang; en dit is al wat saak maak. En omdat dit gebeur het, omdat ons staan voor moontlikhede wat verstar het tot feite, daarom moet ons eenvoudig verduur wat ons het, en verduur wat kom. Die kats en die ysters; die geluid van die meeue wat nooit ophou skree en kantel nie. En dan eendag weer, in die donker, die geklots van spane in swart water en ’n nuwe begin? Dalk is dit die meeste waarop ons ooit kan hoop. “Kom,” sê hy saggies. “Ons moet Kaap toe gaan.” Maar hulle het gereken sonder sy arm. Die kruie wat die Khoin hulle saamgegee het, het die kwaad ’n ruk teëgehou, maar dit wou nie genees nie. Dit kan wees dat oorbruik daarvan op die tog deur die berge dit vererger het; of die reën, of iets. Wat dit ook al was, kort ná die dood van die perd het dit baie erg geword. Hy het een hele nag wakker gelê van die pyn. Hy wou haar nie steur nie, sy het die rus so nodig gehad. Maar toe sy kort ná sonop self haar oë oopmaak, het sy geskrik vir sy vertrekte gesig, vir die vaalheid van sy wange, die kreungeluid wat

teen wil en dank deur sy tande stoot. Die arm was opgehewe en swart van die ontsteking. Daar was sweet op sy voorkop; en by wyle het dit gelyk of hy nie meer heeltemal by sy positiewe was nie. Op sy aanwysing het sy een van hul volstruiseierdoppe gebreek en ’n stuk daarvan tussen twee klippe fyn gestamp en hom van die poeier uit haar hand laat oplek vir die koors. Maar dit het min verskil gemaak. Die wond self het hy met heuning besmeer, soos hy tewens die vorige dae al gedoen het; maar dit het min uitwerking gehad. “Is daar níks wat sal help nie?” het sy naderhand moedeloos gevra. “Wynruit of wildeals of kruidjie-roer-my-nie sal die kwaad uittrek,” sê hy uitgeput. “Maar waar sal ek kry?” “Ek sal jou help soek.” Binne ’n kwartier moet hy egter weer gaan lê, te duiselig in die kop om voort te gaan. Hy probeer haar beduie waarvoor sy moet soek, hoe sy die struike sal herken. Sy laat hom onder ’n boom lê en begin veld in dwaal; maak naderhand maar sommer blare bymekaar van alle bosse wat belowend voorkom. Die afgelope dae het hulle soms by plase verbygekom, maar hulle doelbewus vermy. Nie net om ’n herhaling te voorkom van die vorige keer nie, maar omdat sy bang was vir wat met hom kon gebeur as iemand hier, so ver van die Kaap, ’n snuf in die neus kry. Hierdie nabyheid van mense is eintlik ’n groter gevaar as die binnelandse wildernis. Tog: as daar maar nóú ’n plaashuis naby was! Maar daar is niks. Dwarsdeur die dag dra sy blare aan. Daar is niks by wat hy moet hê nie. Maar naderhand gebruik hulle sommer enigiets wat sy versamel, kneus dit en kook dit in ’n dop vol water tot net ’n pappery oorbly, en pak dié dan – so warm as wat hy dit kan verduur – op die arm. Dan gaan soek sy maar weer. En hy bly lê onder die boom, sy knieë opgetrek en sy twee palms teen sy kop, sy tande vasgebyt.

As hy iets oorkom, dink hy, sal dit eintlik vir haar makliker wees verder. Sy sal deurkom. En oor die Kaap sal sy haar nie meer hoef te bekommer nie. Maar tot in sy ingewande rebelleer hy daarteen. Hy het nie so ver gekom, ná soveel jare, om hier byna binne sig van die Kaap tou op te gooi nie. Hy het nog altyd deurgekom. Toe die slang hom gebyt het, was hy nader aan sy dood as nou; toe die dors hom platgetrek het, was die einde al in hom. Maar toe was daar elke keer iemand wat kon help: iemand wat die land geken het. Nou is daar net sy. En hoe sal sy ’n wynruitbos herken as sy hom sien, of ’n kruidjie-roer-my-nie? Ouma Seli sou geweet het. Padang se hele helling, het sy gesê, is oortrek daarvan: al die bewerige blaartjies wat toevou as jy daaraan raak. Nie soos die Kaap s’n nie: anders en mooier. Alles wat ouma Seli geken het, was anders en mooier: vuurspuwende berge, palmstrande, koraalriwwe, hibiskus en kaneel en jasmyn. Nou lê jy in die Maleise kerkhof teen die berg: hulle het jou darem vrygelaat om dood te gaan. Foei, jy lê so onbeskut, daar’s net ’n laninkie boompies, nie ’n muur soos om die wit mense se begraafplaas nie: en die Kaap se donker wind waai so óóp daar. Was dít die dag toe alles begin het? – toe die tyding gekom het van haar dood, verkluim voor haar leë konka, eerde nag; en toe sy ma ingeloop het begrafnis toe, en die baas hom kom roep het na die slaanpaal op die werf? Tot hier toe, Ma: al die jare het jy my gedwing om te berus by die witman se wit wette, een vir hom en een vir ons; ons is die Here se stiefgoed, uitgeboender deur Heitsi-Eibib en gered aan die kruis, ons moet maar vat soos dit kom en sê: Dankie, baas Here. Maar nou sê ek: Tot hiertoe, Ma. Aan jóú lyf, wat my in die wêreld uitgestoot het, vat ek nie. My pa en my oupa het ek nooit geken nie. Die een dood, die ander binneland toe verkoop. Maar jóú het ek geken. Jy het my wonde gewas en gesoen toe ek ’n kind was; jy was my ma gewees. Nou vat ek hierdie plank – dié mooi stuk stinkhout wat ek so glad geskaaf het (ruik hoe ruik sy skaafsels: is daar nóg so ’n skrynwerker in die Kaap?) en ek slaan sy harspan in. Goed, laat hulle my dan maar kom vat. Laat hulle my vasmaak voor die Kasteel waar die meeue skree. Al waaroor ek spyt is, is dat dit net die ysters en die kats vir my is. My oupa Afrika het beter opgestaan as ek, hy is hier dood: dalk nog aan dieselfde paal, sy bene en arms op die wiel gebreek: in my dood word ek mens. Het dit dáár begin? Ek is jou nie waardig nie, oupa Afrika. En vandag nog minder. Kyk, hier is ek op pad terug, ek hou my lyf wit, ek gaan ’n werkplek in die Kaap begin en vir die mense meubels maak. Hulle het my mak onder die juk ingetrek. Vergewe my, my oupa; ouma Seli; Vader; Ma. Almal. Ek

ken my plek nie meer nie. Maar ek het haar lief. Die dag toe ek uit die wildevyebos by die wa aangekom het ná ek so lank die spoor gevolg het en hulle dopgehou het en gesien het hoe hulle hulself stadig uitroei: het ek dáárdie dag gekies? Of het iets anders, in my derms, vir my gekies? Was alles toe al klaar bestem gewees? Dáár kon ek nog weggedraai het. Wat traak ’n witvrou verlate in die binneland my? Hoeveel ander – bruin, wit, swart – se geraamtes lê nie al versprei op dié land se ooptes nie? Sou nog een verskil maak? Wat wou ek dan van haar? Nie haar liggaam nie. Één het ek in haar liggaam liefgehad, in die donker, tussen baie ander lywe; en haar verloor: dis genoeg vir ’n mens – daarna gebruik jy kinderloosheid as ’n verskoning. Wát wou ek dan van haar? Toe sy haar daardie eerste aand in die watent was, met die geel lantern agter haar en die skaduwee teen die seil – haar arms bokant haar kop, haar klein borste, die effense swelsel van haar swanger buik: dít was nie begeerte nie. Dít leer mens bedwing. Begeerte is maklik, en maklik om te stil. Wát dan? Toe ek haar die dag op die rivierwal sien uitkom het, op die plat rots waar my klere lê: wát het my gedwing om uit te kom na haar toe en by haar verby te loop en my klere stukkend te skeur – haar man se klere, nie myne nie – en oor die takke uit te strooi? Wou ek haar uittart of beledig of bangmaak? Eintlik het dit glad nie eens om haar gegaan nie. Dit was nie om haar nie. Dit was om my, iets in myself. Met hoeveel bang bravade durf ’n mens erken: hier is ek? Ek is mens? En hoe maklik kan jy jou misreken! Was dit nog moontlik om te kies toe ek by die verlate huis van haar af weg is, kamma om ’n bok te gaan soek, en myle ver weggedros het, by baie bokke verby, vervaard voortgedryf, om weg te kom en – God weet – nie weer om te draai nie? Of was ook dít al daar vir my gekies? Om terug te gaan na wat ek bo alles gevrees het; om vrywillig te sê: Hier, neem my: neem my vryheid in pag. En word dit alles ongedaan gemaak net oor daar in dié vallei nie ’n kruidjie-roermy-nie-bos groei nie? Só belaglik kan dit tog nie wees nie! Met kruidjie-roer-my-nie-blare kom sy skemeraand terug: sonder om te weet dat sy gekry het wat sy soek. Hulle maak ’n nuwe warm pap en smeer dit aan sy arm. En terwyl hy lê en yl in die nag, bly sy met wydgerekte oë langs hom sit en waak.

Toe ek in die Karoo op sterwe was van honger en dors, het jy gaan uitkoms soek en afgekom op ’n bok wat die hele nag haar lammetjie teen die jakkalse beskerm het. Jy het hulle weggejaag. Sy moet gedink het jy kom as haar bondgenoot: jy’t haar lam se lewe vir haar gered. Maar toe het jy die lam doodgemaak, en daarna vir haar, om my dors met haar melk te les. En om wraak te neem oor dié verraad, het sy jou arm met haar horings oopgeruk. Nou is dit jou beurt. Het ek te laat gekom met die blare? As ek net geweet het waarna om te soek, kon ek vroeër teruggekom het: ek weet nou die hele vallei staan vol van dié bosse. Ek leer so stadig, en so ontydig. Hier lê jy nou hulpeloos soos ’n baba, uitgelewer aan my en my klomp blare. Hier sou ek jou kon laat lê het, en aanstap na die volgende plaas. Binne ’n dagreis moet daar mense wees. Miskien sal hulle my ook minag of misbruik oor ek ’n vrou is. Maar uiteindelik sal hulle my in die Kaap besorg. Ma met haar klagtes en haar praat oor Batavië en Amsterdam. Arme Pa met jou vasgekeerde lewe, dienswillige dienaar van Jan Kompanjie. Daar sal weer partye wees, onthale by die Kasteel, piekniek op die Berg, ritjies na Stellenbosch of Drakenstein; skeepsoffisiere om te onthaal, ontdekkingsreisigers. Miskien een Sondag selfs weer ’n bulgeveg. Die lewe sal weer voortgaan soos dit was: nooit soos dit was nie. Maar hoe kan ek jou hier laat lê? Selfs as jy vannag hier in my arms doodgaan: hoe kan ek jou verlaat? Jy het by mý gebly. Jy het my vrygestel. Jy het my vas; jy het my vas. Jy’t my gedoop met bloed, en ek vir jou met die vog van my liefde. Ons het so ver gereis deur mekaar; daar was so baie droogte; so min om ons dors te les; dooie kinders. Maar daar was ook verborge jakkalskos, olifantsvoet; daar was volstruiseiers, en heuning op ’n dooie god se graf; daar was bokmelk en ’n pasgebore lam, geslag. En daar was ’n bos en ’n see. Moet dít nooit vergeet nie. Daar wás ’n paradys. En ter wille daarvan moet jy bly leef: Adam in die sweet van jou aanskyn. En ek. Dit het so gebeur. Dit is so. Ons is. As jy gesond word, dan sal ek jou lewe dra. Ek sal nie meer trots wees en stry om myself nie; maar nederig, en jou probeer beskerm teen die ontgoëling van elke dag. Totdat die dood ons skei: moenie doodgaan nie.

“Vroeër of later móét jy dood, jong, of jy nou wil of nie,” sê die oubaas met die

donkerrooi wange. Sy groen oë lag vir haar. Hy sit effens wydsbeen op sy riempiestoel om plek te maak vir sy ronde buikie in die duur bont onderbaadjie wat met verlede maand se vloot uit Patria gekom het. “Dis dié dat mens moet sorg dat jy reg lewe. Want die duiwel hou jou dop. As jy sonde doen, dan vat hy jou na die poel van vuur en swael, die ewige Gehenna, met geween en gekners van die tande.” “Ek wil nie soontoe gaan nie, oom Jacobs,” sê sy bleek en voel haar keel toetrek. “Maar ek sou darem graag wou sien hoe dit lyk.” “’n Vreeslike gesig,” sê hy. “Die dier met sewe koppe en die skarlaken vrou op sy rug. En dan die geskreeu en gehuil van dié wat gefolter word. Baie erger as op die plein voor die Kasteel, hoor. En dit hou vir ewig aan.” “Moet tog nie die kind so verskrik nie, Stefaans!” betig haar pa van oorkant die tafeltjie wat hulle in die koelte van die moerbeiboom laat uitdra het. “Dis jou skuif, Stefaans.” “Maar ek wil graag hoor, Pa.” “Dis nie stories vir jong kinders nie,” hou hy misnoeg vol. “Dis beter om betyds te weet waarvoor jy moet oppas,” sê Jacobs en lê ’n hand op haar skouer. “Nie waar nie, Elisabeth?” Sy knik net. Hy beweeg sy hand teen haar rug af, en talm ’n rukkie op haar boudjies. Sy weet wat kom, en haal effens vinniger asem; versit haar voete by voorbaat in afwagting en angs. “Een van die dae begin die kêrels hulle flikkers gooi,” sê hy. Sy arm sak langs die stoel af: sy staan teen hom, effens voor die stoel. Haar pa, oorkant, sit en konsentreer op die skaakbord. “Elisabeth dink nog nie aan sulke lawwigheid nie,” opper hy geïrriteer. “Dit is dan dat die versoekinge vir ’n jong meisie begin en dis goed om te weet wat jou te wagte is,” antwoord Jacobs. Onder die soom van haar rok in begin sy hande boontoe skuiwe, oor haar kuit en die waai van haar knie. “Hierdie skuif is joune, Elisabeth. Ek wil kyk of jy kan oplet, soos ek jou geleer het.”

Sy verskuif ’n perd. “Jy moes beter gekyk het na jou pa se biskop, man,” betig hy. Sy hand beweeg teen haar dy op en knyp-knyp bestraffend in haar binneboud. “En as die jongmans nie weet hoe om hulle te gedra nie, dan sit jy hulle op hulle plek, nè?” “Ja.” Sy knik, bloedrooi. Haar pa skuif. “Weer jy, Elisabeth.” Sy bestudeer die bord, haar onderlip vasgebyt; en verskuif ’n pion. “Dis beter, ja.” ’n Goedkeurende streling. “Want die kosbaarste wat ’n meisie het, is haar reinheid, my kind. Moet dit nooit vergeet nie. Die beste sal wees as jy sommer al die lastige jongmans uitlos en vir jou ou oom kom sorg. Ek sal jou mooi oppas.” Die hand beweeg nog hoër. “Ja, oom Jacobs.” Sy bly teen sy knie staan, haar gesig gloeiend; en sy weet nie waarom sy hom laat begaan nie. Dis nie intimidasie nie, die liewe ou man was nog nooit anders as sorgsaam teenoor haar gewees nie. Sy hoef hom nie eens deur protes of openlike gebaar te verraai nie: al wat sy hoef te doen, is om onmerkbaar van hom weg te skuif, haar bene toe te hou, te verhoed dat hy sy sin kry: hy sal waarskynlik dadelik daarby berus. Dit is iets gans anders. Nie verleentheid oor die teenwoordigheid van haar pa nie: maar juis ’n soort opwinding ómdat hy daar is – omdat hy hier so vlak oorkant haar sit en op haar hortende skuiwe reageer, en tog van niks bewus is nie: die versoeking van gevaar wat haar kortasem maak, die nabyheid van vuur en swael. En sy skuif maar weer gedwee, bewus van die hand teen die gespanne spiertjie van haar lies. “Hou nou daardie kasteel van jou dop wanneer jou pa skuif. Mens moet jou oë oophou in die lewe, jy moet elke oomblik waaksaam wees. Anders word jy vasgekeer.” Rakelings oor haar lippies streel sy duim, met byna liefdevolle waarskuwing. “Dan beland al jou pionne in die poel van ewige verdoemenis.” “Dit is maar net ’n speletjie, man,” sê haar pa ontevrede.

“Skaak is ’n doodernstige ding, Marcus. Dis dié dat ek wil hê Elisabeth moet dit betyds leer. Dit berei mens voor op die lewe, jy leer waaksaam wees. Dis nie maklik vir ’n jong meisie om ongeskonde deur die lewe te kom nie.” “En hoe het jy ongeskonde deur dit alles gekom?” vra die ou boer haar in die voorhuis terwyl sy groot gesette vrou woordeloos vir hulle die tee skink wat die slavin binnegedra het. Elisabeth beweeg haar skouers. “Dit was seker maar so beskik,” sê sy. “En dié man het gesorg dat ek niks oorkom nie. Hy werk ook al soveel jare by ons, hy’s die getrouheid vanself.” “Jy kan van geluk spreek,” sê die boer en begin sy koppie omroer. “Vandag se slawe kan mens nie sommer vertrou nie.” Sy sit met neergeslane oë. Vergewe my dat ek dié speletjie moet speel – om jou eie ontwil, om jou veilig in die Kaap te kry. En al wat haar verbaas, is hoe maklik dit geword het om te lieg: ook maar ’n kwessie van wennigheid. “En jy sê dit was net daar anderkant die berge gewees?” “Waar die Boesmans ons trek aangeval het, ja,” beaam sy. “En jou man toe ook dood. Foeitog, mens, jy’s dan nog so jonk.” Elisabeth bly afkyk. Die ou vrou sug en skuif haar dik bene wyd uit mekaar om gemakliker te sit. Daar draai ’n paar vlieë om haar kop, maar sy doen nie moeite om hulle weg te jaag nie. “Ja,” sê die boer. “Hier sit ons ook maar oop vir die Here se genade. En Hy slaan jou gade dat jy naand nie meer weet hoe om te sit nie. Maar ons kan nie kla nie, dis net dat die bees so uitvrek van die opslagtulp.” “Ons laaste perd is ook so dood,” sê sy. “Uit die Here se pad kan jy nie uitbly as Hy jou wil bykom nie. Ek sê nog: dis oor al die onheiligheid van die Kompanjie wat ons so gestraf word. Hoe verder mens wegkom van die Kaap af, hoe beter. Hier’t ek en my vrou en ons sewe seuns kom staan: en hier sit ons vandag allenig. Al die kinders is vort, die land in, ammelee verder. Jy kan net so min vir ’n rooimier sê om op sy gat te gaan

sit.” “Ek wou eintlik net kom hoor …” “Ja, jy’t mos gesê. Of ons jou oor die weg kan help Kaap se kant toe. Ja.” Hy drink weer, en sug. “Dis nou net so ’n sleg tyd van die jaar, ek weet nie.” Hy staan op en loop deur toe, en kyk uit oor sy landerye en die berge oorkant die vallei, perserig in die laat son. “Dis vrugtetyd, en die druiwe begin ook al. Die volk werk van smors ligdag tot donkeraand. Ek sê jou, dis ’n voldagse werk om hulle dop te hou.” “Miskien weet u van iemand anders …” “Nee, ons sal darem seker kan help. Arme kind, dat jy nou ook al weduwee moet wees. Maar dis ’n durabele affêre om nou iemand af te staan, ai.” “Ek sal betaal,” sê sy geslote. “Nee, nee, hoe sal ons nou wil betaling hê vir ’n gunsie?” Hy kom weer sit. “Wat hét jy om te betaal?” vra hy. Sy tel die geweer op wat sy op die vloer neergesit het: die een wat hulle saamgebring het die nag toe hulle op die vorige boer se perd weg is. “Hm,” sê hy en neem dit, bekyk dit tydsaam, lig die haan en loer in die loop, toets die stewigheid van die vuurklip, stryk oor die pan en die koperbeslag. “Hm. Nie ’n sleg geweer nie. Jy’t seker niks meer as dit nie?” Sonder ’n woord tel sy haar vuil bondeltjie op en knoop dit oop. Die twee oues hou haar gretig dop; maar sit teleurgesteld terug toe hulle sien wat daarin is. “En is dit nou al?” vra die oubaas. Sy staan voor hom op, skraal in haar verkreukelde rok, haar hare gevleg oor haar skouers, haar kop gelig. “Al wat ek oorhet, is ek self,” sê sy. “Nee, dis goed,” antwoord hy vinnig onder sy vrou se swyende blik en streel weer oor die geweer. “Ek het jou mos gesê ons wil nie juis iets hê nie. Mens het

tog darem iets vir jou naaste oor. En ons sou seker in ieder geval oor ’n week of twee of drie ’n wa Kaap toe gestuur het. Ek het ’n klompie vere en ivoor en eiers en goed wat my oudste seun nou laas oor die berge gebring het. Dan stuur ons die wa nou maar net ’n bietjie vroeër. Dis niks moeite nie.”

Daar is iets onwerkliks omtrent die rit op die wa – die vreemdste skof, miskien, van hulle hele lang reis. Al die maande het hulle te voet oor die weg gekom, deur die bos en oor die berge en oor die brandende vlaktes; selfs wanneer hulle byna meganies voortbeweeg het, was dit nog húlle wat aan die gang moes bly, wat kon kies wanneer om te gaan staan, of uit te swenk, of aan te stoot, of stadiger te stap. Nou sit hulle op ’n wa en die tydsame osse sleep hulle voort en hulle het geen seggenskap daaroor nie. Hulle word gedra deur die dae soos na ’n lot waaraan hulle hulle by voorbaat onderwerp het. Elisabeth in haar rok, gewas en gestryk deur ’n slavin op die plaas, met nuwe onderrokke daarby; Adam in ’n linnehemp en kniebroek wat vir die oubaas te knap geword het. Die klere werk bevreemdend op hulle in: hulle is skaam om na mekaar te kyk, asof hulle pas agtergekom het dat hulle nakend is. Voor op die wakis sit die ou drywer, ’n slaaf, Januarie, die lang seekoeivelsweep slap oor sy knieë en sy oë halftoe onder die rand van sy hoed. Dis asof die osse vanself hul koers kry – deur die smal bergskeur wat hulle in die vrugbare golwinge van die Land van Waveren bring; dan noordwaarts, heeltemal weg uit hul rigting, om die loop van ’n rivier te volg waar baie waspore ’n pad oopgetrap het na die Swartland; en dan uiteindelik terug suid na die groot grys mat pêrels van Paarlberg. Daarvandaan lê daar ’n laaste paar dae voor oor die byna bar gelykte van die Kaapse Vlakte na waar die amper onsigbare blou Berg stadigaan werklikheid sal word teen die blou van die lug. Onwerklik. Want snags moet sy in die wa slaap; en Adam daar onder, by die ou drywer. Ook bedags moet dit lyk na toeval wanneer hulle by mekaar uitkom. Sodat die ou man niks agterkom nie. Sou dit eintlik saak maak? Teen die tyd dat hy terugkom op die plaas om sy storie te vertel, sal hulle tog al lank veilig wees; sy vryheid verseël. En tog hou iets hulle teë. Vrees, ja, oor wat die ou ontydig op die Kaapse mark mag kwytraak; maar eintlik skugterheid, om wat so lank so uitsluitlik hulle s’n was, vir hulle te bewaar. Vir haar is daar iets in van die onthouding van ’n bruid voor haar troue. Dit is nou so naby, alles begin so

onafwendbaar raak: behou daarom in dié paar laaste wondbare dae die droom van maagdelikheid. Dit sal so gou verby wees. En vir hom, miskien: op hierdie laaste reis waarteen ek niks kan doen nie, is jy deur die ou drywer se teenwoordigheid opnuut die onaanraakbare; ek moet die illusie bewaar, ek moet selfs voorlopig daaraan glo. Binnekort sal ek jou weer in my arms hou en jou herken. Nóú is daar ’n vreemde noodsaak in dat daar ’n afstand tussen jou en my moet wees. Dit is ’n ontsetting: en ’n eienaardige genade. Onwerklik. Asof dit nie hulle is wat voortbeweeg nie, maar die aarde wat, vanself, stadig by hulle verbyskuif, terugskuif, verlede word; die toekoms vee soos wind – maar dit is windloos – teen hul gesigte. Só het die springbokke, dink hy, in een onafgebroke vloed oor die vlakte weerskante van hulle verbygestroom, hul lot tegemoet, met onsiende starende groot oë. Onwerklik: terug. Hier golf die bulte, donker van renosterbosse, oop voor ons. Teen môre sal dit al aan die horison behoort. “Kom jy baiemaal dié pad?” vra Adam die drywer. Hy sit eers sy pruimpie en uitkou, spoeg dan oor die agteros se kruis, en antwoord: “So dan en wan. Drie maal, vier maal ’n jaar.” “En bly jy goed in die binneland?” “Ja. Ek het ’n goeie baas. Ons het saam grootgeword, hy ken my. En dis dié wat hy my altyd laat Kaap toe kom, dat ek darem partykeers die vrou kan sien. Sy’s afverkoop toe ons getrek het. En mens wil darem hoor hoe dit gaan, sy word ook oud. Ek weet nooit wanneer siet ek haar vir die laaste nie.” “As jy nou vry was …?” Die ou lag met ’n runnikkie. “Nee, wat sal ek nou wil gaan staan en vry wees? Die baas sôre mos vir my. Ek wil tog nie hier op my oudag vir kwaadgeld moet rondloop nie.” “Is jy gebore in die Kaap?” Hy weet self nie waarom hy so aanhou uitvra nie. Eintlik maar net om ’n bietjie geselskap uit die ou te torring, die dag is so lank. En sy lê agter, onder die kap, en dut.

“Gebore, nee,” antwoord Januarie. “Saam met my ma gekom van Madagaskar af. Maar ek was toe so klein, ek onthou daar niks van nie. Ook maar beter.” Hy lag weer sy spoegerige laggie. ’n Ruk ry hulle stil verder. Dan sê hy: “Jy sal ook seker bly wees as jy nou eers by die huis is?” “By die huis?” vra Adam. “In die Kaap mos.” “O ja, natuurlik.” Hy sit stil voor hom en uitkyk, en herhaal: “Ja. By die huis.” “Is dit lank wat jy so weg was?” “Baie lank. Ek het amper vergeet hoe die Kaap lyk.” “Hy lyk maar soos hy lyk, wat. Al die jare wat ek hom so sien: hy kry nuwe huise by, strate, kerke en so. Nou laas het hulle ’n paar nuwe galge ook opgesit. Maar hy bly maar dieselle.” “Was jy al op die eiland gewees?” “Robbeneiland? Nog nooit. Daar bly ek weg.” Die mooiste is die geluid wat die roeispane in die water maak as jy terugkom. “Hoe lyk dit my jy was al in die moeilikheid gewees, hè?” por die ou man. “Nee,” sê Adam vinnig. “Ek het sommer net – partykeer gaan vrugte en groente laai.” Januarie kyk hom met beterweterige skreefogies aan: “Jy hoef nie weg te steek nie, man.” Hy lag skielik: “Hê-hê! Ek was self maar ’n bliksem gewees op my dag. Baie slae gekry. Maar wat, mens word makliker soos jy ouer word. Jou bloed gaan lê. Dit help tog nie.” “My bloed sal nooit gaan lê nie!” sê hy verbete. “Jy’s nog jonk. Jy sal sien.” “Jou baas laat jou so alleen die hele pad ry,” sê Adam onverwags. “Het jy nog nooit die kans gebruik om te probeer wegloop nie?”

“Wegloop?!” Die ou man se waterige ogies kyk hom onthuts aan. “Waarnatoe sal ek nou wegloop? Ek behoort mos aan my baas.” Adam sit net voor hom en uitkyk. “Sal jý nou ooit wegloop van die nooi van jou af?” vra Januarie. Hy antwoord ’n hele ruk nie. Dan net, ingekeer: “Natuurlik nie.” Die ou lag weer: “Nou ja? Jy sien mos.” Die krakende wa wieg onegalig oor die riwwe van die uitgetrapte spoor waarop hulle ry. “Loop vat jy bietjie die tou,” sê Januarie naderhand. “Die goed slinger weer vandag of hulle iets in het. En voor sononder wil ek by Paarlberg gaan staan.” Voor die osse stryk hy aan, selfbewus in sy nuwe klere. Nou raak die dae telbaar, dink hy. Sal Ma nog op die plaas wees? Lewe sy nog? Lewe die baas en Lewies? Sou die Kaap se mense nog weet van hom? Maar hulle vergeet nooit. En as Lewies daardie nag nie weer opgestaan het nie, dan sal hulle sy bloed van hóm wil hê. Hy’t dit teruggekoop met haar lewe, het sy gesê. Vertrou my net, Adam. Ek wil hê jy moet gelukkig wees. Dis alles nou so naby. “Jy’s stil,” sê hy byna sku vir haar toe hy later agter die wa omloop en by haar kom sit. Die voorklap is toe, die drywer kan hulle nie sien nie. “Ek voel nie lekker nie,” ontwyk sy. “Is jy dan siek?” Sy skud haar kop; sy lyk bleek. “Nee. Dis seker net die geskommel van die wa. Dit gaan so stadig. Dit hou so aan en aan.” “Die drywer het gesê hy wil vanaand tot by Paarlberg kom.” “Dan is dit nie meer so ver Kaap toe nie, nè?” “Net oor die Vlakte. Ons sal die Berg al kan sien. En oor drie dae miskien vier, met dié vrag …”

Sy knik net en sit en afkyk na haar skoot. Haar bene swaai oor die agterste rand van die wa. Onder die wiele slaan stof op en bly nog lank oor die grond hang. “Is jy ongelukkig?” vra hy skielik. “Nee. Waarom vra jy?” Hy kyk na haar en wag tot sy eindelik opkyk in sy oë. “Jy’s tog nie gelukkig nie.” Sy antwoord nie. “Elisabeth.” Sy skud stadig haar kop. Haar oë brand. Bestaan geluk dan? Of is dit net iets waarna jy verlang? Maar met skielike hartstog dink sy weer: Nee! Ek het dit deurgrond, ek het dit gedrink, dit bestaan, ek ken dit. Die paradys bestaan. Al sien mens dit net in oomblikke van genade; al is dit altyd bedreig. “Ek is jammer,” fluister sy en druk haar kop teen hom vas. “Dis net so vreemd om so ver van jou af te moet lewe, dié ruk. As ons eers dáár is … Ek ís gelukkig. Regtig, ek is.” “Nee, my kind,” sê haar pa. “Jou gedagtes is nie hier by die spel nie.” Hy hou sy hand ’n oomblik onseker bokant die skaakbord voor hy dit op die rand neersit en met ’n egalige beweging al die stukke daarvan afskraap. Hulle val oor die kant; party rol van die tafeltjie af. “Wat is dit dan?” vra hy. “Seker maar ’n bruid se bietjie opgewondenheid,” ontwyk sy met ’n stroewe glimlag. “Jy lyk nie vir my opgewonde nie. Jou ma moet al die laaste week kort-kort gaan lê. Maar jy …” “Ek wou sommer net vir oulaas ’n bietjie alleen by Pa wees,” bely sy. “Daarom het ek gesê ons moet kom skaak speel. Want anders is Pa heeltyd besig.” “Van môre af het jy jou eie man om jou besig te hou.” “Ja.”

“En jy’t ’n goeie man gekies. Ek is tevrede. Ek sal net verlang, natuurlik.” “Ons sal tog nie ’n ewigheid wegbly nie.” “Maar as julle terugkom …” Hy glimlag droewig: “Jy weet wat die Woord sê van ‘één vlees’.” “Is dit regtig so?” vra sy impulsief. “Is dit hoe dit vir Pa was? Is dit só die moeite werd dat mens bereid is om alles anders in die wêreld daarvoor op te offer?” “Jy moenie daaraan dink as opoffering nie,” protesteer hy. “Dis tog jou vrye keuse.” “Hoe vry ís mens om te kies?” vra sy dringend. “Dis jy self wat die dag vir ons kom sê het jy gaan met Larsson trou en klaar,” herinner hy haar. “Dis nie wat ek bedoel nie,” antwoord sy, byna geïrriteer. “Ek wil weet: kán so iets werk? Om só een vlees te wees dat daar niks oorbly van jouself nie?” “Ag my kind …,” sê hy onseker. “Wat gebeur as jy eendag skielik jou oë oopmaak en jy besef dat dit ’n fout was. Dat julle nooit regtig een was nie; dat julle langs mekaar bly loop soos twee waspore en nêrens bymekaar uitkom nie, en sommer net doodloop op die horison …?” “Elke bruid twyfel maar so op die dag voor haar troue,” probeer hy skerts. “Jou ma was net so. Dis doodnatuurlik.” “Waarom wil Pa nie reguit met my praat nie?” vra sy met stil aandrang. “Ek sê jou mos …” “Mens doen iets met oop oë. Jy is so seker jou oë is oop. Maar dis soos wanneer jy droom dat jy wakker is. En eers later skrik jy regtig wakker en dan was dit tog net ’n droom gewees …” Sy bly ’n rukkie stil. “Jy doen dit omdat jy daarin glo, omdat dit vir jou reg is. Al gaan jy daarmee teen die wêreld in. Want jy dink dis ’n nuwe wêreld wat jy nou vir jouself gaan skep: vir jou en hom saam, één vlees.

En dan eendag – as jou oë dan oopgaan en jy is nog maar altyd alleen?” Weer ’n stilte. “En al wat hulle sê, is: Sien jy? Ons het jou gewaarsku, maar jy wou nie hoor nie. Nou moet jy maar die gevolge dra …” “Nee toe nou, nou wen jy jou glad te veel op, Elisabeth. Ek sal by die dokter vir jou iets laat haal.” “Wat het Pa gedoen toe Pa die dag wakker word?” vra sy wreed. Hy kyk vinnig na haar. Laat weer stadig sy kop sak. “Hoe het jy geweet?” vra hy amper onhoorbaar. “Dink Pa dan nie dis oop vir enigiemand om te sien nie?” Hy skud sy kop. “Ons wóú gelukkig wees. Ek sweer jou dit. Haar familie was daarteen, hulle het gesê ek is nie van hulle stand nie. Sy’s beter gewoond, daar’s adellike bloed by. En ek is maar ’n Kapenaar, ek is niks, my pa was ’n rebel teen sy owerheid … Ons het gesê ons sal hulle almal wys. Geluk laat hom nie keer nie.” “Maar waarom het julle dan misluk? As julle regtig so graag wou?” “Ek weet nie.” Hy sug. Hy lyk oud. “Moet daar dan juis iets gebeur? Dit kom sommer vanself. Op ’n dag sien jy maar net die wêreld lyk anders as wat jy gedink het.” Sy sit roerloos voor die leë skaakbord. Op ’n impuls staan hy op en kom om die tafel tot by haar. Hy vat haar skouers in sy hande vas. “Elisabeth. Jý mag nie twyfel nie. Jý mag nie misluk nie. Nog altyd, al die jare vandat jy klein was, het ek gesien jy’t gees in jou. My ma se Hugenotebloed, my pa se opstandigheid. Jy mag jou nie laat onderkry nie. Ek glo in jou, hoor jy my?” Sy hande bewe op haar skouers. “Dis genoeg dat ek ’n gemors van my lewe gemaak het. Jý moet anderkant uitkom. Iets moois, iets groots, iets wat die moeite werd is. Nie net vir jou nie. Vir my ook.” Tussen haar hande druk sy een van syne vas en kyk voor haar uit: “Maar is dít die manier om dit te doen? Om te trou. Om een vlees te word. Wat sal daar oorbly van mysélf?”

Hy skud sy kop met ’n laggie. “Jy was nog altyd so gesteld op jou eie wil,” sê hy. “Jy’s so ’n hardekop.” “Oor dit mý lewe is!” sê sy. “Ek kan nie iemand anders oor mý lewe aanstel nie. Ek is nie maar ’n vrou nie. Ek is ’n mens. Ek wil weet dat ek iets beteken. Ek wil nie eendag doodgaan en weet dat alles verniet was nie.” “Is jy dan regtig so ongelukkig, my kindjie?” Sy kyk lank af op die tafeltjie. “Ons moes maar liewer verder gespeel het,” sê sy later met ’n suggie. “Praat bring mens tog niks verder nie, nè?” Sy staan op. Sy kyk hom in die oë: “Moenie Pa aan my steur nie. Ek is sommer net ’n lawwe meisiekind wat môre gaan trou. Ek ís gelukkig. Regtig, ek is.” Hulle ry verder sonder om te praat. Naderhand steek hy sy hand uit en lê dit op haar skoot. Sy vou dit toe met hare. Die wa skommel en swaai met ’n geknars van wiele en aste. Hiervoor sal ek stry, dink sy. Dat niks dit aantas nie. Dit is ons s’n. Tot nou toe het dit nog net aan ons behoort: oor ’n paar dae behoort dit aan die wêreld. Maar ek sal baklei daarvoor. Om een vlees te mag wees. Waarom anders het ons dié lang pad gereis? Ons sal anderkant uitkom; saam. Tot nou toe was ons net man en vrou gewees, mens en mens in die land. Van nou af sal die Kaap ons al meer probeer dwing om wit en swart te wees. Sy druk haar oë styf toe. Hierdie ander mens wat langs my sit en wat ek liefhet; hierdie vreemdeling wat ek ken. Nee: ons moenie probeer vra of wonder of enigiets anders kon gebeur het nie. Dis onwaardig, en nie ter sake nie. Wat gebeur het, het gebeur omdat ek ek was en jy jy. As ons anders was, sou ons anders opgetree het. Ons self het bepaal hoe alles verloop het, en hoe alles hiervandaan sal verloop. Die land het dit vir ons moontlik gemaak. Daarom mag ons spyt wees oor niks. Die onskuld van ’n dogtertjie in ’n moerbeiboom.

“As dit vir Nooi goed is, dan staan ons vanaand maar hier buitekant, lat ek môre vroe-vroe kan intrek mark toe,” sê ou Januarie hoed in die hand.

Hy het die osse oor lang skofte gedryf om die Kaapse Vlakte binne drie dae oor te steek; en nou, met die sak van die son, is hulle vlak buite die stad. In die verte kan mens die Kasteel se somber klipwerk sien; batterye teen die strand. Huise, wit gestippel tussen boorde, teen die onderste hellings van die Berg. Daaragter die persgroen klowe en kranse van Duiwelsberg, Tafelberg, Leeuberg. En hier onder die breë boog van die baai. Deur die dae het hulle die Berg amper onmerkbaar teen die horison sien uitgroei, blouer en geweldiger in sy selfversekerde stilte. Nou is hulle hier. Dit is die Kaap, dié vlek bewoon deur mense, met die reguit lyne van strate en bouwerk. “Is jy seker ons kan nie maar deursteek nie?” vra Elisabeth huiwerig. “En waar sal ek dan nou gaan staan vir die nag, Nooi? Daar’s mos nie vir my blyplek nie.” “Ek kan …” Sy bedink haar. “Nee, ek verstaan.” “Ons kan hiervandaan loop,” sê Adam langs haar. “Dis ná genoeg. As jy wil.” “Ek weet nie.” Skielik is sy verbouereerd. “Dis nou so naby. Die hele ent pad kon ek nie wag om hier te kom nie, en nou …” “Ek weet. Maar ons moet ook nie hier bly nie.” Sy kyk vraend na hom. Hy beduie met sy kop in die rigting van die see. Sy snap nie dadelik wat hy bedoel nie, maar berus haar by sy besluit. Daar is ’n lamheid in haar ledemate, ’n swaar klont in haar maag; sy voel mislik. “Ek kán die Nooi maar invat as die Nooi so reken,” bied Januarie geduldig aan. “Nee,” sê sy. “Ons sal loop.” “Nooi sal die pad daar kry? Daar’s baie huise.” “Ek sal hom kry.” Sy glimlag. “Jy vergeet: dis my woonplek.” “Ja, Nooi.” Hy grawe tussen die goed in die voorkis en haal biltong uit. “Vat dan maar so vir die pad, Nooi. Net om aan te kou. Dis darem verder as wat dit lyk en die Nooi kan honger word.”

“Is daar nog kos vir jou oor?” vra sy. “Nee. Maar dis nie te sê nie. Ek eet weer môre as ek by die mark kom.” “Ek is gewoond aan honger,” sê sy. “Hou jy dit liewer.” “Die Nooi is darem ’n nooi.” “Hou jy die kos, Januarie,” sê sy vasbeslote. “Ons sal regkom.” Die ou slaaf buig erkentlik. Hulle begin aanstap. Dié keer het hulle niks by hulle nie, nie eens ’n bondel of ’n karos nie. Hulle het niks meer nodig nie. Sonder om te praat, loop hulle tussen die melkbosse deur. Skielik is hulle weer alleen. Hiervandaan is ek weg, ’n ewigheid gelede, met twee seilkapwaens elk met tien osse, twaalf ekstra osse, 4 perde, 8 honde, 15 hoenders, 6 Hottentotte; met Erik Alexis Larsson en Hermanus Hendrickus van Zyl. Hiernatoe kom ek terug, alleen. Arme Erik Alexis Larsson; arme Hermanus Hendrickus van Zyl. Nie een van julle was bestand teen ’n vrou nie. Is dit ’n vloek wat ek in my dra?

Die dorp self is baie egalig uitgelê en taamlik klein, sowat 1 000 toises lank en breed, insluitende die boorde en tuine wat die een kant daarvan afsluit. Die strate wat die blokke reghoekig verdeel, is baie breed maar ongeplavei, en meestal omsoom met eike. Op die oomblik het geen straat nog ’n naam nie, behalwe die Heerengracht wat teen die breë plein voor die Kasteel verbyloop. Die huise, taamlik eenvormig van voorkoms, is aantreklik en ruim, uiters twee verdiepings hoog; die meeste is buitekant gerofkas en uitgekalk, maar party is groen geverf – laasgenoemde kleur synde die Hollanders se gunstelingkleur. ’n Aantal van die beste wonings is gebou van ’n besondere soort blouklip gekap deur die gevangenes van Robbeneiland. Baie van die huise en buitegeboue is gedek met ’n donkerkleurige riet (Restio tectorum) afkomstig uit droë, sanderige streke. Dit is ietwat stewiger as strooi, maar tog ook dunner en brosser. Die gewildheid van dié soort dekking in die Kaap moet toegeskryf word aan ’n poging om die ernstige ongelukke te voorkom wat mag plaasvind as swaarder dakke afgeruk sou word deur die berugte “swart suidooster” wat hierdie streek teister.

Sodra die wa agter die melkbosse verdwyn het, swenk hulle regs uit die oopgetrapte pad weg, see toe. Die skemer verdiep terwyl hulle aanstap. ’n Swerm flaminke kom verbygevlieg, ’n rooskleurige wolk van hulle, in die rigting van die panne anderkant Duiwelsberg. Terug op die strand waar ek gebore is die nag toe die see my saam met die wrakhout uitgespoel het. Jý het gesê: Mens moet die sirkel voltooi. Jý het gesê: Wat ook al gebeur. Dit is laagwater. Die klein brandertjies sug skuimerig uit oor die nat sand; dit ruik na verrottende wier en bamboes. Hulle loop in die vlak water, waar hulle geen spore nalaat nie; al met die baai se boog langs, terwyl dit donkerder word. Daar is nie ’n maan vannag nie. Nou kom die sterre uit. Eers Khanoes. Naderhand is die hemel vol gespikkel. Die Melkweg, die Kruis, Khoeseti se ses ligte. Eindelik is hulle vlak onderkant die stad, verby die kusbatterye, op die oopte. Hulle loop hand aan hand; die water spoel oor hul voete: dis ysig koud al is die someraand soel. Mens kan gelerige ligkolle sien, dowwe venstervlakke waarteen lampe brand. Is dit musiek daar, op die grens van hoorbaarheid, ’n effense polsing in die nag? Moontlik ’n bal by die Kasteel, offisiere in volle mondering, dames in hoepelrokke, poudre de riz, rose in rangskikkings, slawe met silwerskinkborde en kristalbokale, die beste bourgogne. Dit kan sinsbedrog wees. Al sekerheid, hier, is die nat geluide van die see; klein skulpies wat onder hul kaal voete knars. Hier is hulle ná genoeg. Hulle loop uit op die strand, steeds hand aan hand om mekaar nie in die donker te verloor nie; en gaan sit waar die sand bros en droog is, met nog ’n behaaglike náwarmte van die dag se son. Onthou jy die nag toe die leeus buite was, en hoe ontsaglik groot die wêreld om ons klein takkraaltjie gebroei het, hoe diep dit ons na binne ingejaag het? En toe het hulle, ten spyte van die vuur, gedryf deur die waansin van hul honger, tog dwarsdeur die heininkie gebars en alles platgetrap en ons osse in die nag ingeja en een van hulle verslind. Dieselfde sterre was oor ons. Hulle sit dig teenmekaar. Wíl eintlik nie praat nie. Die stilte is verstommend.

Onthou jy die dag by die rivier toe ek op jou afgekom het waar jy geswem het, en hoe jy kaal na my toe uitgekom het? Om my te dwing om jou te sien: om my te dwing om jou te weet. En hoe bang ek in my begeerte was, nie vir jou nie, maar vir myself. Altyd die onberekenbare in myself, dié geheime, ondeurtrapte binneland. En die dag van die bulgeveg by die Kasteel, geopen met gebed. Hy was so vol lewe en so gespierd, en toe net mis en bloed; en ek gesuiwer van hartstog toe ek huis toe gaan. Nou is ons skoon. Gestroop soos die skelet van ’n slang. Dit is sy wat hóm begin liefkoos: so suutjies dat daar geen merkbare oorgang is tussen hulle stilsit en dié effense, subtiele beweging van haar hande nie. Toe hy daarvan bewus raak, fluister hy: “Trek jou uit.” Hulle kan mekaar glad nie sien nie; die nag is absoluut. Maar die vreemde klere is uit. Hy hou haar teen hom vas soos hy haar ken. Ná ’n rukkie du sy hom agteroor dat hy moet lê, en druk sy soekende hande op die sand vas. Hy begryp wat sy wil en laat haar begaan. Dit is asof dit so hoort dat hy ief moet wees, dat sý die liefde moet bedryf. Liefde? Nabyheid en nag. Die see stoot deur hul onderbewussyne stadig op. En daarmee saam word haar liefkosing intenser, geweldiger. Ek wil alles van jou, vir goed, in my inneem en onthou om saam te dra. Wat ook al verder mag gebeur, dít het ons; dit duur. Dis ondraaglik mooi om te sterwe. “Aob,” sê sy teen sy wang. Noudat ons doodstil hier lê, is ons meer op reis as ooit tevore. Wie is jy? Ek het nog nooit ’n mens beter geken nie, en jy is vir my heeltemal vreemd. In die voordag gaan hulle die water in en was mekaar skoon, hygend na asem

oor die skokkende koue; hardloop oor die sand om droog te word; trek dan hul klere aan. Hulle loop na die onderste heuwel van die Leeuwenstaart, tussen die bosse in, waar hy op haar moet wag. Sy sal vooruit gaan om alles rustig agtermekaar te kry. En dan sal sy terugkom. Só maklik word vryheid bevestig. Dis klaar verwerf. In ons wintergrot het ’n bokooitjie kom wegkruip teen die koue of teen agtervolgers. En jy het haar doodgemaak: net soos die hond wat ons lewe gered het. Mens moet leer saamleef met verraad. Want jy het gesê: dit is vleis, dit is kos, daarsonder gaan ons dood. Ek wou eers nie. Maar later het ek saam met jou geëet. Daarsonder sou ons waarskynlik nooit aan die lewe gebly het nie. Dit ís so.

Mens kan jou voorstel hoe hy daar tussen die struike sou bly wag het; die melkbosse met hul semengeur in die son. Hoe hy sou lê en kyk na die lui wolke wat ver bo in die bloute verbytrek, en die mus wat vorm oor die Berg se kruin. Mens kan jou voorstel hoe die wind begin opsteek en erger word, en ruk deur die takke van die struike waar hy lê en wag. Dan sou hy, ver in die wind, die geluid hoor wat nader kom na sy kant toe. En hy sou opstaan, brandend van bang gretigheid. Hy sou hulle onder uit die stad sien aankom, met die groot Berg agter hulle, in die toenemende wind. Hy sou haar tussen hulle soek en eers ná ’n ruk besef dat sy nie daar is nie. Eers sou hy dit glad nie begryp nie, dan tog; en hy sou dit so aanvaar. Waarskynlik sou hy nie eens meer dink aan ’n ander moontlikheid nie: dit was van die begin af so gegewe. En dan sou hy opstaan en tussen die bosse uitkom tot waar hulle hom, oop, kon sien. Sereen sou hy in die wind gaan staan en sy arms oor sy bors vou en wag dat hulle by hom moet kom: al dié soldate met hul perde en honde. Dit sou doodstil in hom wees terwyl hy wag dat hulle vir hom moet vra, soos sy in die begin: “Wie is jy?” Kom, sou hy dink, aangeraak deur die wilde wind. Die land wat in ons gebeur het, dít sal niemand van ons kan afneem nie, nie eens onsself nie. Maar God, daar’s nog so ’n lang reis om af te lê. Nie ’n kwessie van verbeelding nie, maar

van geloof.

SEPTEMBER 1973 – JUNIE 1975

So ’n lang ontdekkingsreis wat vir jou en my nog voorlê … Wanneer die jong Elisabeth Larsson hierdie woorde in haar man se Joernaal skryf, staan sy aan die begin van ’n persoonlike ontdekkingsreis wat haar sal voer tot die hoogtes van ’n intense, ievolle verhouding met ’n slaaf, en later sal laat tuimel in die dieptes van verraad … ’n Oomblik in die wind is die aangrypende verhaal van liefde oor die kleurgrense heen in die agttiende eeu. Elisabeth vergesel haar Sweedse eggenoot, Erik Alexis Larsson, en ’n gids, ene Van Zyl, op ’n ontdekkingsreis na die onherbergsame Kaapse binneland. Maar dan begin Van Zyl se drinkery, sy bakleiery en muitery. Op ’n dag stap Erik Alexis die wildernis in, om nooit weer terug te keer nie. Adam Mantoor, ’n droster-slaaf, ontferm hom oor Elisabeth. Hy word haar beskermer in lewensgevaarlike omstandighede, en sy beloof om hom sy vryheid te help verkry. ’n Onvergeetlike verhaal deur ’n meesterverteller.

André P. Brink is een van die mees veelsydige figure en een van die mees bekroonde skrywers in die Suid-Afrikaanse literêre bedryf: romanskrywer, dramaturg, reisverhaalskrywer, vertaler, letterkundige, kritikus, mentor, professor en polemikus. Sy romans is in meer as 30 tale vertaal, insluitend Serbo-Kroaties, Japanees, isiXhosa en Vietnamees. Hy is reeds twee keer met die Hertzogprys bekroon – vir sy drama Die jogger en vir sy roman, Donkermaan. As romanskrywer het André Brink ook verskeie internasionale eerbewyse ontvang. Hy is o.m. twee keer vir die Booker-prys in Brittanje genomineer en was ook reeds verskeie kere sedert 1979 op die kortlys vir die Nobel-prys. Sy voorlaaste roman, Bidsprinkaan (2005) het verskeie pryse verower.

“Writing … that is memorable by any standards” – Times Literary Supplement

“A love story of great strength, delicacy, tenderness, harshness. Brink writes feelingly of South Africa – the land, the black, the white, the terrible beauty and tragedy that lies therein” – Publishers Weekly

“… nothing short of a masterpiece” – The Star

Peter Carey, García Márquez, Solzjenitsin: André Brink moet gereken word saam met daardie klas skrywer. – Guardian

Brink is een van die sleutelskrywers van ons tyd. – Glasgow Herald

Ander romans deur André P. Brink beskikbaar in e-boekformaat:

Die ambassadeur

ISBN 978-0-7981-4572-5 e-ISBN 978-0-7981-5862-6

Kennis van die aand ISBN 978-0-7981-4283-0 e-ISBN 978-0-7981-5860-2

’n Droë wit seisoen ISBN 978-0-7981-4520-6 e-ISBN 978-0-7981-5863-3

Houd-den-Bek ISBN 978-0-7981-4521-3 e-ISBN 978-0-7981-5865-7

Duiwelskloof

ISBN 978-0-7981-4528-2 e-ISBN 978-0-7981-5864-0

Donkermaan ISBN 978-0-7981-4651-7 e-ISBN 978-0-7981-5866-4

Bidsprinkaan ISBN 978-0-7981-4359-2 e-ISBN 978-0-7981-5859-6

Philida

ISBN 978-0-7981-5521-2 e-ISBN 978-0-7981-5915-9

Human & Rousseau ’n druknaam van NB-Uitgewers, Heerengracht 40, Kaapstad, 8001 Posbus 6525, Roggebaai 8001, Suid-Afrika www.nb.co.za

Kopiereg © André P. Brink 1975

Alle regte voorbehou.

Geen gedeelte van hierdie elektroniese boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm of deur enige elektroniese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, skyf- of bandopname, of deur enige ander stelsel vir inligtingsbewaring of -ontsluiting.

Omslagfoto: Gallo Images Omslagontwerp: Laura Oliver E-boekontwerp: Trace Digital Services

Gedrukte uitgawe: Eerste uitgawe 1975 (Taurus) Derde tot sesde uitgawes: Human & Rousseau

ISBN: 978-0-7981-4519-0 (sesde uitgawe, 2005)

Epub-uitgawe: Eerste uitgawe 2012 e-ISBN: 978-0-7981-5861-9