Eka Hridayrogyachi Atmakatha - Dr. Abhay Bang's Own Story In Marathi As A A Heart Patient 92y4j

एका दयरो याची आ मकथा लेखक - डॉ. ी. अभय बंग

“हा रोग होऊ नये याची काळजी िशशुवयापासूनच घेतली पािहजे ..”

डॉ. अभय बं ग व डॉ. सौ. राणी बं ग (२३-०४-२००७)

एका दयरोयाची आकथा डॉ. ी. अभय बं ग (साािहक सकाळ िदवाळी अक ं १९९७ मे कािशत दयरोगावरील हा दीघ लेख फारच

लोकिय झालेला होता. आरोय, मन व अााचा सं ब ं ध दाखिवणारा हा िम ळ लेख अं त ु अन े कां नी ाा ती काढन फायदे शीर ठरामळे ू आकीयां मे बरीच वष सािरत के ा ु ू पढेु लेखकाचे “माझा सााारी दयरोग” हे िवृ त व मािहतीपण ू पक होा. ातनच राजहंस काशनातफ २००० मे िस झाले.)

=O=O=O=

दीड वषापूव मला अचानक दयिवकाराचा झटका आला. हा दयिवकार खरोखरीच अचानक झाला का? क वषानुवष तो रोजच होतच होता? मला तो फ एक िदवशी ू दशनाचा मा या ‘अचानक’ जाणवला? पेशंट हणन ू मला काय वाटलं? मृ यू या जवळन मनावर काय प रणाम झाला? मी दयरोगावर उपचार कर याऐवजी दयरोगानेच माझा कसा उपचार केला व मला द ु त केलं? वाढवून िमळाले या आयु याचं पिहलं वष मी कसं घालवलं? ही कहाणी िम ांना न सांगणं हणजे यांना विचत करणं होईल असं वाट याने ं काही मिह यापूव ती कहाणी मी एका प ा ारे िनवडक िम ांना ोटक व पात कळवली. काही वतमानप ांनी ती कािशत क न टाकली. पूण भारतातून मला यावर जो ितसाद े िमळाला तो हलावू न टाकणारा होता. मा या दयरोगा या यि गत कहाणीत पूण समाजा या दयाशी सबं ं धत काहीतरी आहे असं वाट याने ती इथे िव तृतपणे सग यांसमोर मांडतो आहे. * * *

2

१८ ए ील १९९५ला नेहेमी माणे सकाळी उठन ू मी व राणी िफरायला िनघालो. गडिचरोली ज ात या जगलात जथे आ ही राहातो, या आम या व तीला आ ही “शोध ाम” हे नाव िदलेलं आहे. ितथेच आमचं ं णालय, सशोधन क व यसनमु क आहे. शोध ाम या आजूबाजूला िहरवगार आहे. रामायणात वणन ं ं जगल ं केलेलं हे दंडकार य! या जगलामधन नावा या खे ाकडे जाणारी मु माची लाल नागमोडी पायवाट हा ं ं कडकवाही ु आमचा दररोज िफरायला जा याचा माग. शभर लागलं. ं पावलं चालून गेलं नाही तर अचानक छातीम ये दखायला ु ू धरतं आहे अशा कारचं दखण कोणीतरी ग च आवळन लागलं. राणीला सांगू क ु ं होतं. डा या हातातही दखायला ु सांगू नको? अजून काही पावलं रेटू न नेली आिण अश य झालं. “राणी! मा यानं चालणं होत नाही, चाललं क छातीत दखत ु ं..” जे हां राणीला सांिगतलं ते हांच मनाम ये काहीतरी तुटलं.. मनाला व छ कळलं होतं क आप याला दयरोग झाला आहे! ू ू चालत परत आलो आिण ताबडतोब आम या मनाला कळलं होतं, परतु ं बु ी अजून पुरावे मागत होती. हळहळ दवाखा यात जाऊन दयाचा कािडओ ाम (ईसीजी) काढला. नसने ईसीजी काढन ू मा या हातात िदला. ईसीजी मिशन या तारा अजूनही मा या हातापायांना व छातीला बांधले याच हो या. वतःच आपला ईसीजी बघायला लागलो. अजून कणाला दाखव याची सोय न हती. नागपूर इथून २०० िक. मी. दरू होते, मा या ईसीजी या रेषा ु आज नॉमल न ह या. हणजे मा या छातीम ये जे दखल ु ं होतं ते िन प वी न हतं.. हे राणीला सांगीतलं आिण दोन िमिनटात ितचा िन य झाला, “आपण ताबडतोब नागपूरला जाणार.” दयाचा र पुरवठा वाढवणारी 'सॉिबटेटची' एक गोळी जभेखाली ठेवली. र यात अचानक ास वाढला िकवा ं माझं दय बंद पडलं तर ताबडतोब काय करायचं याब ल राणीला सांगीतलं, काही इमज सी औषधं सोबत घेतली व आ ही दोघं नागपूरला िनघालो. गाडी वेगाने नागपूरकडे जात होती. मा या मनात खोल पातळीवर खदखद सु होती. वारवार न उमटत होते, “हे मला ं काय होऊन बसलं? काही भयकर ं तर िनघणार नाही?” दपारी नागपूरला पोहोचलो, ितथले दयरोगत डॉ. िबडवईकडे गेलो. वीस वषापूव एम.डी. करीत असताना ु ं मी डॉ. िबडवई ं या हाताखाली दयरोगा या िवभागात िशकलो होतो. ते हांपासूनच यांनी मा यावर पु वत् ेम केलं होतं. यांनी िव तृतपणे मला मािहती िवचारली, तपासलं व पु हा ईसीजी काढला. डॉ. िबडवईचा ं ं चेहेरा गभीर झाला. मा या दख - नॉन यू वे ह इ फाकशन” हे िनदानांचं लेबल लागलं. बरोबर ं ु यावरती “अ टेबल अजायना े दपारी चार वाजता हॉ पटलमध या एका खोलीम ये मी बडवरती पडलो. मी दयरोगाचा पेशंट झालो होतो. ु राणी व मी, आ ही दोघही ं सु झालो होतो. मा या मनात िवचार घ घावत होते. पुढ या ४८ तासात, पुढ या आठव ाभराम ये, हा ास वाढन ू हाटऍटॅकने आपण अचानक म ही शकतो. मेलो तर काय? राणीचं काय होणार? आनद ं आिण अमृतचं काय होणार? इत या लवकर यांची जबाबदारी सोडन ू आपण जाणार? असं जा याचा आप याला अ धकार तरी आहे का? “सच ही सं था, ितचं काम आिण दा मु या कामाचा याप िनमाण झाला आहे, याचं काय होणार?” जसा जसा मी िवचार क लागलो, काय घडलं आहे याचा अथ आत कळू लागला व अचानक धो याची जाणीव झाली. “अरे अजून तर मी काहीच जगलो नाही! आिण आयु याचा शेवट आला? नुकतीच तर जीवनाची सु वात झाली.. काल परवाच तर मी बालम दरात जाणारा छोटासा मुलगा होतो. तो पहा मी द र घेऊन बालमिदरात जातो आहे.. आिण तो मुलगा इत या लवकर मरणार? अरे नको.. हो! िकतीतरी गो ी अजून मला ं े ! जीवनाचा अथ तर कळलाच नाही. माझं तर सगळं काही राहन गेलं ! आिण अत कराय या बाक आहत ं येऊन पोहोचला?” अचानक मा या पायाखालची वाळू सरकली होती व आयु याचा पूण मनोरा, सव गृहीतं व गिणतं कोलमडायला लागली होती. मृ यसाठी मी तयार न हतो. आयु य कायम हाताशीच आहे असं मी गृहीत धरलं होतं व खरं जगणं आजवर ू टाळत, पुढं ढकलत रािहलो होतो. “आज हे एवढं क न घेऊ दे, उ ापासून नीट जगायला सु वात करीन.” आयु य जगणं हे ख या अथानं सु झालचं न हतं. जणू जग याची रगीत तालीमच सु होती असं वरवरच जगत ं होतो, आिण आता तर जा याची वेळही आली?

3

*

* *

े होते. “हे मला असं कसं झालं? मीच काय पाप केलं? वतः मृ यू या भीतीसोबत अजून अनेक न ास दत डॉ टर असूनही मी या पूव च जागा का झालो नाही?” पण मला खरच ं हे अचानक झालं होतं का? एक एक घटना आठवायला लाग या. गेले काही िदवस विचत सायकल चालवतांना िकवा ं सहज खेळतांना म ये म ये मा या छातीत दखायच ं. ु दखण ं ु ं छाती या म यभागी असायचं, िशवाय ते डा या भागातही पसरायचं. वै क य भाषेत याला अजायना हणतात यासारखं दखण ु ं होतं. दयाला र पुरवठा करणा या र वािह या बारीक होऊन र पुरवठा कमी झाला क हे अजायनाच ं ं दखण ु ं सु होतं. अनेकदा ईसीजी केले पण जवळपास ते नॉमलच होते. तरी हे दखण ु ं मला शका पद वाटत होतं हणन ं ू मा या एका कािडऑलॉ ज ट िम ाने दोनदा टेडिमल टे ट के या. टेडिमल टे ट हणजे एका यं ावर झपा ाने चालवून चालत असतांना दयाचा ईसीजी काढायचा. प र मा या दर यान दयाला र पुरवठा कमी पडत असेल तर ते टेडिमल टे टम ये िदसून पडावं. माझी टेडिमल टे ट दो ही वेळा नॉमल होती. हणन ू माझं हे दखण ु ं ऍ सिडटीचं असावं असं ठरलं. “ही िनदानाची चूक नसती तर िनदान वषभरापूव च माझं िनदान झालं असतं!” माझं मन खत ं करत होतं. अजून मला आठवलं क एका वषापूव मा या र ातील कॉले टॉलचं माण २४४ िम ल ॅम िनघालं. वै क य े ात १५० ते २४० िम. ॅम ही र ातील कॉले टॉलची नॉमल रज मानली जाते. पण र ातील कॉल टॉलम ये वेगवेगळे भाग असतात. यातला एक धोकेदायक असतो, याला “एल् डी एल् कॉल टॉल” हणतात आिण दसरा ु दयाचं सरं ण करणारा असतो, याला “एच् डी एल् कॉल टॉल” हणतात. माझं एल् डी एल् कॉल टॉल वाढलेलं आिण एच् डी एल् कॉल टॉल कमी होतं. हणजे मामला दहरी ु े गडबड होता. पण ते हाही मी ते फार गांभीयाने घेतलं नाही. २४० ही नॉमलची वरवरची सीमा आहे, माझं २४४ होतं, िवशेष िचता ं कर यासारखं वाटलं नाही. फ दधावरची साय खाणं मा ते हापासून कमी केलं. “आपण ते हांच अजून काळजी घेतली असती तर आजची ही ु थती आली नसती !” याही पूव हणजे दोन वषापूव मला पिह यांदा मधुमेहाचं िनदान झालं, ते हां मला चड ं ध का लागला. पण मधुमेहाचं औषध मी ते हांच सु केलं आिण माझी र ातील साखर कटोलम ये होती. पण यासोबतच दयरोग ं होवू नये हणन ू इतर या काळ या यायला पािहजे या ते हांच घेत या अस या तर? पण यावेळी दा मु आदोलनात आकठ ं ं बुडालेला होतो. यामुळे काम, अ धक काम, समाज प रवतन इ याद चा झपाट यासारखा पाठलाग करत होतो. आरो याचे िनयम इतरांना सांगत होतो. लागू करत होतो. वतःला याची गरज कधी जाणवलीच नाही. आिण या याही पूव चं आठवलं. पाच वषापूव ची घटना! १९९० म ये अ यासासाठी मी अमे रकेला गेलो होतो. परततांना सोबत पु तकां या, व कागदां या खप िवमानतळावर पोहचलो. ू मो ा टं स हो या. ययॉक ू े मधे कोणी हमाल नसतात हणन मुंबईला जाणारं माझं िवमान वाट पाहत होतं. िवदशां ू हे सगळं सामान एका हातगाडीवर भ न वतःच ढकलून नेत होतो. एका जागी चढावावर हे ओझं ढकलताना चड ं जोर लावावा लागला. आिण यावेळी अचानक छातीत दखायला लागलं. कसबस ं ं ते ओझं पार नेलं. थो ा वेळाने छातीचं दखण ु ु ं कमी झालं. मी थोडा िचित ं त झालो. हे आयु यात पिह यांदाच छातीचं दखल ु ं होतं. “हे छातीचं दखण ु ं कसलं असावं? न क च हे दया या रोगाचं नसावं, एकोणचािळसा या वष थोडाच मला दयरोग होणार आहे?” माझं िवमान उभं होतं. िवमानात जाऊन बसलो. सुख प भारतात जाऊन पोहोचलो. नतर ं काही िदवसांनी मा या कािडऑलो ज ट िम ाला ही घटना सांिगतली. याने ताबडतोब माझं टेडिमल टे टग ं केलं. घामाघूम होईपयत चालवलं. पण टेडिमल ू पाहता प टे ट नॉमल होती. या छातीत दख करायचं आ ही ठरवलं. आता मागे वळन ु या या घटनेकडे दल ु होतं क ते दया या रोगाचं पिहलं ल ण असावं. यावेळी जर मी हे िनदान चुकवलं नसतं आिण उपाय सु केले असते तर आज ही थती झाली नसती. आिण आजपासून दहा वषापूव , वया या चौितसा या- प तसा या वष जाणीव हायला लागली क आपली शरीराची श थोडी कमी होत आहे, शरीर िढलं पडत आहे. यावेळी नुकतच ं अमे रकेमधून उ च िश ण घेऊन 4

भारतात परत आलो होतो आिण गडिचरोलीम ये काम सु करायची तयारी करत होतो. असं वाटलं क आपण यायाम सु करावा, िनयिमत खेळावं. पण “क सु ! अजून काय, पु कळ आयु य पडलेलं आहे. आता तर आपण िन वळ चौतीस वषाचे आहोत. आप याला काय होतं आहे? स या भरपूर काम कर याचं वय आहे. पण के हातरी लवकरच आपण यायाम सु क !” असं हणन ू ते हाही काही केलं नाही. याहीपूव , आजपासनं जवळपास पचवीस वषापूव , मेिडकल कॉलेजम ये पॅथॉलॉजी हा िवषय िशकतांना ं वाचलं क दया या न या आकिचत हो या या ा रोगाची (अथरो लरो सस) िच हे सहसा वया या ंु े प ाशीनतर ये अव या एक दोन वषा या मुलां या र वािह यांम ये या ं िदसून पडतात. पण पा चमा य दशाम े रोगाची सु वात झालेली आढळलेली होती. हणजे हा रोग होऊ नये याची काळजी दखील िशशुवयापासूनच घेतली े पािहजे. हे पचवीस वषापूव वाचलं, ते हाही मनाची समजूत घातली, “हे सगळं अमे रकेचं फॅड आहे. आप या दशात ं थोडच ं हे घडतं! आपली तर नैसिगक जीवनशैली आहे. आप याला हे रोग कसले होतात? क , के हातरी पुढे याची काळजी यायला सु वात क . पण स या तर आपण वीस वषाचे आहोत!” े आज जे हा हे सव आठवलं ते हा मोठी खत अशा सूचना दऊन पािह या ं वाटली. िनसगाने वेळोवेळी वारवार ं हो या. पण येक वेळेला या सूचनेकडे मी दल केलं आिण “पुढे के हातरी” असं हणन ू टाळत रािहलो. ते जर ु टाळलं नसतं तर? खरच ं ते जर टाळलं नसतं तर आज असं मृ यू या दाराशी येऊन ठेपलो नसतो! का नाही मी पूव च जागा झालो? पूव च जागा झालो नाही, आिण आज मी हॉ पटलम ये होतो ! * * * वै क य काम सु के यानतर रोगांचं िनदान मी ं आजवर या वीस वषा या काळात हजारो रो यां या गभीर ं े केलं. शेकडो लोकांचे मृ यू दखील पािहले. आज पिह यांदा मी पेशंट झालो होतो आिण मृ यची ू भीती काय असते हे वतः अनुभवत होतो. हाट ऍटॅक येणार येणार हणन ू मी वाट पाहात असतानाचे ते पिहले बहा र तास कसे गेले याचं मा या डो याम ये धु यासारखं अ प िच आहे. सगळं जग अन रअल वाटत होतं. खरं काय आिण भास काय या या सीमारेशा पुसट झा या हो या. आपण मरणार का? दवाखा यात या पिह या रा ी झोपी जाताना मनात आलं, कदािचत आपली ही शेवटचीच झोप ठ शकते. रा ीत हाट ऍटॅक आ यास कदािचत आपण उ ाची सकाळ े बघणार दखील नाही. हे शेवटचच ं दशन! नेहेमी टीन वाटणारं जीवन अचानक िकती रमणीय व हवहवस ं ं ं झालं होतं! सकाळी डोळे उघडन ू घेतलेला पिहला वास आठवतो. अपण अजून जवत ं आहोत हे या वासाने जाणवून िदलं. मान वळवली, पाय सरळ केले. े .. मान वळवून खाली बिघतलं, मानेत या आपले नायू अजून आपण हलवू शकतो. अजून ते आपलेच आहत नायूं या आकचनाची एक लहर मानेतून गेली. जीवनात काय मजा आहे... आप याला मान पण वळवता येते! ंु आजवर आपण हा आनद ं आपण का नाही भोगला? आता जीवनाची सधी ं पु हा िमळा यास येक वेळी मान वळवतांना याचा भरपूर आनद ं यायचा...! दवाखा यात भरती झा या या दस ु या िदवशी मी राणीला हटलं, “राणी, मुलांना गडिचरोलीहन बोलावून घे.” छोटा अमृत धावत आला व यानं मला सुरेख हाक मारली, “नायना !” मुलं मला नायना हणतात. माझी बायको, राणी, तेलगू आहे. तेलगूम ये विडलांना नायना हणतात. अमृत हणाला, “नायना तुला काय झालं रे ! तुला हाटऍटक आला का?” मोठा मुलगा आनद ं समजूतदारपणा दाखवत अमृत या िनरागस बोल याचं िनयं ण कर याचा य न करीत होता. दो ही मुलांना एकदा ग च दयाशी पकडलं. माणसाला आप या मुलाबाळांचं त ड पािह यािशवाय सुखानं डोळे िमटता येत नाहीत असं जे हणतात िकवा ं आप या मुलाबाळांना बघून डोळे िनवले हणतात ते काय असतं, तो अनुभव वतःच यावा लागतो. असं असूनही बहतेक णालयांम ये नातेवाईकांना भेट यासाठी वेळ फ दपारी ४ ते ६ असते. या िनयमाम ये वै क य सोय तर आहे, पण पेशंट या उम वे ा ु असतात. आ हा डॉ टरांना याची कुठं जाणीव असते?

5

दस ं वडीलही आले. आईला काय वाटलं असावं? ितचं वय बहा र ु या िदवशी आई, भाऊ, विहनी आले. नतर वषाचं, आिण मी च वेचाळीस या वष अशा थतीत! मला आई या डो यांना डोळा िभडवता येत न हता, जणुं े आहे असं वाटत होतं. काही मी गु हगार ा काळात माझी प नी राणी, सतत सोबत होती. माझं काही अचानक झालं तर माझं कसं होणार यापे ा ितचं कसं होणार हाच न जा त मोठा होता. आपलं दःख आिण काळजी दाखवत बसायला िबचारीला फरसतच ु ु े सगळं ओझं आ मिव वासपूवक खां ावर घेऊन चेहेरा स न हती. आत या ताणाचा कठे ु ही प ा लागू न दता ठेवून ती सव काही िनभवत होती. आम या ल ाला १८ वष झालीत. या आजारा या काळात पु हा ित या ेमात पडलो. ितने एक णही आप यापासून दरू जाऊ नये असं वाटायचं. धोका समोर िदसत अस यामुळे कसला तरी आधार धरत होतो का? कणास ठाऊक, जर अचानक मर याची वेळ आली तर या णाला ती जवळ पािहजे ही ु इ छा ती पणे मनात होती. े छातीतलं दखण ट घेत होतो. औषधं सु च होती. यानतर ं तीन िदवस छातीत दखल ु ं पु हा आलं नाही. बडरे ु ं ू ू मला जग याची सभावना नाही. हळहळ वाटायला लागली इतकेच न हे तर, “आप याला खरच ं ं दखल ु ं होतं का क िन वळ भास होता” अशीही शका ं यायला लागली. चौ या िदवशी मी एक योग केला. सांगायला खरं हणजे लाज वाटते पण तो सांिगतलाच पािहजे. छातीत जे दखल होतं क साधं नायच ं अजायना ं ूं ं दखण ु ं होतं ते खरच ु ं होतं आिण उगीच आपण दयिवकाराचं लेबल लावून बसलो आहोत याचा सो मो लावावा हणन ू हॉ पटलमध या चौ या िदवशी मी मा या खोलीम ये फे या मा न पािह या. नाडीवर हात ठेवून मा या दयाची गती मी मोजत होतो आिण चाल याची गती वाढवत होतो. आशा वाटत होती क मला काही ास होणार नाही आिण दयरोगाचं िनदान मला े येईल. दयाची गती जे हां ११० या दर यान गेली, ते हा छातीत तसच झुगा न दता सु वात झाली! ं दखायला ु ू पाहता यात िकती चड ताबडतोब िबछा यावर जाऊन झोपलो. िनदानाची खा ी झाली. मागे वळन ं धोका आिण मूखपणा होता हे आठवून लाजही वाटते, पण हसूही येते. “मला रोग नसावा, मला रोग िनघू नये” हे िवशफल ं ु थिकग िकती बळ असते ! * * * े होता. “हा ास मा याच निशबी का यावा? हे मला झालच अजून एक न मला सारखा ास दत ं कसं?” माझे े . मा या माव या, मामा, काका सगळे स र, पं याह र, ऐंशी या आईवडील स र या प लकडे िनरोगी आहत े . माझी आजी १०७ वष जगून आता दोन वषापूव दगावली, आिण माझं वय तर प लकडे आिण धडधाकट आहत िन वळ च वेचाळीस वष ं आहे, मी ल नाही, िबडी सगरेट पीत नाही. माझं जीवन शहरी नाही. आिदवासी भागात राहातो, सामा जक काम करतो. यामुळे पा चमा य िकवा ं सुखव तू लोकांना होणारे हे समृ ीचे रोग - ल पणा, दयरोग - हे आपणास होणार नाहीत याची मला खा ी होती. जणूं काही मला यां यापासून सरं णच आहे असं मी मानत आलो होतो. हे रोग इतरांना होतात, यांना होतात ते दसरे ु , कोणी वेगळे च! आपण तर ७५-८५ वष ं वयापयत छान रोगमु राहणार असा प का िव वास मला होता. यामुळे हा न मला सारखा छळत होता, “हे मला का ू ू सापडलं. उ खनन झालं?” या नाचं उ र मला पुढील अनेक िदवसात बरच ं वाचून, शोधून, िवचार क न हळहळ करतांना जसजस ं ं खोल जावं तसं अजून जुने अवशेष, पुरावे िमळतात तसं मा या रोगा या कारणाचे एक एक पैलू बाहरे येत गेल.े आप याला याचा काही धोका नाही असा म मनाम ये पाळत असतांना, धो या या घटकांकडे मा मी डोळे झाक करत होतो. दोन वषापासून मला मधुमेह होता. मधुमेह असले या रो यांना र वािह या बारीक हो याचा, अथरो लरो ससचा, धोका अनेकपट नी अ धक असतो. अथरो लरो सस या रागाचं सवात मह वाचं कारण हणजे र ातील कॉले टॉल हा पदाथ वाढणे. तो वाढलेला कॉले टॉलच र वािह यांम ये आतून साठतो, पापु ा िनमाण करतो व यामुळे र वािहनी आतून अ ं द होते. माझं कॉले टॉल २४४ िम. ॅम होतं. तुमचं कॉले टॉल जर े , यावरती नॉमल पातळी छापलेली असते. १५० ते तपासलं तर तुमचे पॅथॉलॉ ज ट जो रपोट तु हाला दतात २४० िम. ॅम हणजे मी जवळपास नॉमलम येच होतो. मग रोग कसा?

6

या नॉमलची एक मोठी गडबड ल ात आली! हा जो नॉमल श द आहे, हा “चांगला, िनरोगी तो नॉमल” या अथाने नाही. अमे रकन समाजाम ये तु ही शभर ं माणसं तपासली तर यात या ९५ ट के माणसांची कॉले टॉलची पातळी १५० ते २४० िम. ॅ. असते. या अथाने ते 'नॉमल'. हे तर व तु थतीचं वणन झालं. पण याचा अथ ही कॉले टॉलची सुरि त िनरोगी पातळी आहे असा मा होत नाही. ही पातळी असले या अमे रकन समाजामध या लोकांना मो ा माणात हाटऍटॅक येतात. तरी या १५० ते २४० िम. ॅ. कॉले टॉल या पातळीला आ ही मेिडकल साय सम ये नॉमल हणत आलो. पेशंटला आ ही सांगणार क तुमचं कॉले टॉल या रजम ये असायला पािहजे. ( हणजे तु हाला अमे रकन लोकांइतकेच हाटऍटॅक येतील !

ॅ टडी” या नावाने जग स असले या अ ययनात असं आढळलं क यांची अमे रकेमध या “बिमगहम कॉले टॉलची पातळी १५० या खाली होती अशा कोणालाही गे या प ास वषाम ये हाटऍटॅक आलेला नाही. १५० या वर जसजस वाढत जाते. हणन ं ं कॉले टॉल वाढत जातं, तशी हाटऍटॅकची सभावना ं ू १५० ते २४० िम. ॅ. ही कॉले टॉलची मयादा सुरि त नाही. हणजे माझं कॉले टॉल हे इतक वष धो या या पातळी यावरच होतं. मी मा सुरि तते या, नॉमल या, मात होतो. माझं कॉले टॉल का वाढलं असावं? मांसाहारी, ल , बै ा लोकांम ये, धू पान करणा यांम ये, मान सक ताण असणा यांम ये, पधा मक जीवन जगणा यांम ये कॉले टॉलचं माण वाढतं. मी यापैक कठे ु ही बसत न हतो. मी सपू ं ण शाकाहारी होतो. पण आम या घरात माझी आई, आजी, मावशी, सग य़ांना दधाच ू कौतुक, आिण ु ं खप मलाही लहानपणापासनं दधाची व तुपाची आवड खप ू होती. माझी आई मला नेहेमी उदाहरण ायची. ितचे वडील ु े हणजे माझे पणजोबा, अ यत एका खे ाम ये ते जमीनदार होते. एकदा यां या घरावर ं दणकट. खानदशातील डाकनी ूं ह ा चढवला. तलवारी घेऊन डाकू घराम ये िशरले. पणजोबा घरात एकटे व िनश होते. डाकू यांना पकड यासाठी ज याने वरवर चढत होते. पणजोबा उच ं हवेली या ितस या मज यापयत वर चढले. ितथून खाली उ या असले या घो ावर दणकन् उडी मारली आिण घो ाव न डाकचा ू गेले, असे मजबूत होते. ूं वेढा फोडन माझी आई सांगायची क माझे पणजोबा दररोज सकाळ सं याकाळ या जेवणाम ये एक एक वाटी तूप खायचे. यामुळेच यांची कती ृ इतक मजबूत होती. ती मर या या दोन तीन वषापूव मी ितला सहज िवचारलं, “का ग आजी, तुझे वडील कोण या वयात वारले?” ती हणाली, “३२ वषाचे असताना वारले. जेवता जेवता अचानक मान टाकन ू िदली व फटकन् वारले !” न क च हाटऍटॅकने गेले असणार! वाटी वाटी तूप खा याने काय होतं हे ते हां मा या चांगलं ल ात आलं. ते हापासून मी तूप कमी केलं. पण माझी दधाची आवड मा मी काही िनयिं त केली न हती. िशवाय िमठाई व ु आई म पण मला िवल ण आवडायचे. जतके काही पाणीज य पदाथ - दध ं मांस, अडी ं या ू , लोणी, तूप, तसच सग या अ ाम ये आिण चॉकलेट, नारळाचं तेल, यां याम ये गडगज ं कॉले टॉल असते. मा या वाढले या कॉले टॉलचं एक कारण कदािचत या दधा ु -तुपात असावं. + + + ै ं काम व यायामाचा अभाव हे दयरोगाचा धोका िनमाण करतं हे वै कशा ाला मािहत आहे. मी बठ गडिचरोली या आिदवासी भागात काम करत असलो तरी घाम गाळायला लावणारा िनयिमत यायाम फारसा न हताच. यायाम करायला फरसतच न हती. दररोजचे २४ तास कामाला पुरत न हते. वाचन मह वाचं होतं. रोगी ु लोकांना बघणं आव यक होतं. समाजसेवा व सशोधन ही ाथिमकता होती. सं था चालवणं, रोज शभर ं ं दोनशे े ं, मीिटगम लोकांना भेटणं, ढीगभर कागद उपसणं, भाषणं दण ये भाग घेणं, सतत धावपळ करणं मह वाचं होतं. ं शरीराचं काय? याला अ ाची भूक लागत होती. शरीर म व यायामाची काही याची मागणी न हती. असली तरी मला ऐकू येत न हती. वया या सतरा या वषापयत मी िनयिमत यायाम करायचो, फटबॉल खेळायचो. मेिडकल ु कॉलेजम ये वेश िमळला ते हापासून मी आरो याची काळजी घेणं सोडलं. खेळ बंद झाला. गेले तीस वष कोणताच िनयिमत यायाम न हता. शरीराला यायाम हवाच का? खरं सांगायचं तर लहानपणापासूनच शरीर मा ती मा या शरीरा या आतून नावड, आळस आहे.. आिण यं यगात शरीर माची गरजच काय? “बौि क म” नावाचा नवा म कार िनघा याने ु 7

शरीर म या क दायक काराची म यमवग य माणसा या जीवनातून पार हकालप ी झालेली आहे. आरामखच ु त बसून टी ही बघताना िकवा ं पु तक वाचताना मनाला आिण बु ीला होणा या गुदगु यांची सर घाम गाळणा या शरीर माला कठे ं ं घडणार? ु ? नकोच तो कार! पण कमी शरीर मामुळे काय मोठस शारी रक म कमी झाले क शरीरपेश चा आप याच शरीरातील इ यु लन ा हाम नला ितसाद कमी होत जातो. यामुळे र ातील साखरेचे माण वाढायला लागते . हणजेच मधुमेह होतो, भरपाई कर यासाठी शरीर अ धक इ यु लन िनमाण करते. शरीरात सतत इ यु लन जा त अस यास र वािह या आकिचत होतात, लड ंु ेशर वाढते, कॉले टॉल वाढते, र वािह यांम ये अथरो लरो सस िनमाण होते व शेवटी दयरोग िनमाण होतो. या रोगा या समु चयाला शा ांनी “ सडोम ए स” हे नाव िदलं आहे. यात वाढलेला र दाब, मधुमेह, वाढलेले ं कॉले टॉल, दयरोग हे सव एक होतात - िशवाय पोटावर चरबी गोळा होऊन पोट वाढतं. भारतीय वशातील ं सुखव तू लोकांना, िवशेषतः पु षांना, मो ा माणात “ सडोम ए स” होत आहे. मी या “ सडोम ए स"चं ं ं उदाहरण होतो. माझा अजून एक म या काळात दरू झाला. गेली सतरा अठरा वष ं मी ामीण आिदवासी लोकांम येच आरो याचं काम करत आहे. भारतीय समाजाचे मु य रोग कोणते? तर कपोषण , र ाची कमी, यरोग, कु रोग, ु मले रया, हगवण, टायफॉइड, यमोिनया , इ यािद! दयरोग हा पाि मा यांचा िकवा ं उ चवगातील लोकांचा रोग, ू े आप या दशातील लोकां या ीने मह वाचा नाही असे मी मानत आलो होतो, पण जे हा अचानक मला दयरोग झाला, ते हां आठवायला लागलं. माझे एक मेहणे, मॅनेजमटचे ोफेसर, काही िदवसांपूव ५३ या वष हाटऍटॅक येऊन दगावले. माझा एक मावसभाऊ ५५ वष ं वयाचा, एका िमलम ये से स मॅनेजर, याला हाटऍटॅक आला, २ वषापूव गेला. “सच"मधला आमचा कायकता, तुषर खोरगडे , सांगत आला क या या साडभाऊना हाटऍटॅक आला. वय िकती याचं? ३७ ू ं वष!ं माझा एक भाचा, याला लहानपणी मी अगाखां ावर खेळवलं, मा यापे ा ६-७ वषानी लहान. उ साहाने ं े े या जगलात रसरसलेला, गोरा, दखणा , उचापु राहन शेती पाहणारा, याला ३७ या वष हाटऍटॅक ं रा, म य दश ं आला. िववेक गेला. आता हा लेख लहीत असतांना बातमी आली, मा या मावसबिहणीचे पित हाटऍटॅकने गेल.े वय वष ४६! हॉ पटलम ये मला भेटायला येणा या सुिशि त म यमवग यांकडे जणू काही मला सां वना दे यासाठी येका याच घराम ये हाटऍटॅक आला. अनेकांची वतःची िकवा कोणाची तरी बायपास- सजरी झालेली ं कटबात ु ुं होती. एक नवच य मी पाहात होतो. िदवसिदवस त ण वयाम ये, कमी वयाम ये हा रोग होतो आहे. हाटऍटॅक ं वगैरे रोग वया या साठी या नतरचे असे आ ही हणत होतो. नतर ं ं प ाशीत, नाही चाळीशीत, आता ितशीत हे रोग हायला लागले. माझा एक डॉ टर िम हणाला क या याकडे स वीस वषाचा त ण हाटऍटॅकसाठी ऍडिमट े ! झाला! हे काय घडतं आहे? अगदी त ण वयांतील, समाजाची म असलेली माणसं दयरोगानं जात आहत भारतात साथ आली का दयरोगाची? िद ी व म ास शहरातील चाळीशी या पुढ या म यमवग य पु षां या सवे णात असं आढळलं क यां यापैक जळपास येक पाचांपैक एकाला मधुमेह व दहांपैक एकाला दयरोग होता. जगातील कठ ु याही लोकसं येत या रोगाचं एवढं जा त माण नाही. १९७० नतर झाले या भारतातील शहरी भागांतील अनेक ं सव णांत हे माण येक दशकात वाढतच ं आहे व िदवसिदवस कमी वयात दयरोग सु होत आहे असं आढळलं. आता तर भारतीय पु ष ितशीत व चाळीशीतच मरणा या दारावर येऊन ठेपला आहे. मी यातलाच एक होतो. े जवळपास प ास वषापूव अमे रकेम ये दखील दयरोगाची अशीच लाट आली. महायु ानतरची समृ ी, ं जीवनमानाम ये अचानक सुधारणा, खा यािप याची रेलचेल, यं ांमुळे शरीर माची गरज सपले ं ली... काही लोकांनी या अमे रकन जग याचं वणन “कार - टी ही - सुपरमाकट या ि मूत भोवती िफरणारी जीवनशैली” असं केलेलं आहे. कारमुळे चाल याचं काम नाही, टी हीसमोर बसून मनोरजन व जािहराती पहाय या, कारने सुपरमाकटम ये ं जाऊन टी हीवरील जािहरात म ये पािहले या सग या व तू िवकत आणाय या, आिण या पु हा घरी येऊन खाय या. अशा कार या जीवनशैलीमुळे १९५० ते १९६० या दशकाम ये अमे रकेम ये दयरोगाचं आिण 8

यामुळे होणा या मृ यच ं वाढलं. पुढील १०-१५ वषात यांनी याची कारणं शोधून काढली. आप या ूं ं माण चड जीवनशैलीत बदल कर यासाठी तेथील समाजात य न सु झाले. अमे रकेत ४०-५० वषापूव जे घडलं, तेच नेमकं आज भारतात होत आहे. एक मोठा सुखव तू वग भारतात ू भारताम ये जवळपास आज २० कोटी लोकसं या आहे, िनमाण झाला आहे. उ चवग आिण म यमवग िमळन हणजे दसरा अमे रकाच भारताम ये आहे. हा भारतामधला अमे रका झपा ाने अमे रकेची जीवनशैली, ु खा यािप याची रेलचेल, शरीर मापासून सुटका, दा व धू पान अशी जीवनशैली जगतो आहे. आधुिनक ै खादाड जीवनसं कती जीवनात मोटार, टी ही, ज व हॉटेल यांचं मह वाचं थान आहे. यामुळे बठी ृ िनमाण े झाली आहे. सोबतच वाढती मह वाकां ा आिण क रअरमधील चड ं पधा व धावपळ यांमुळे मान सक ताणदखील पा चमा यांसारखाच िनमाण झालेला आहे. हणन ू भारताम ये दयिवकाराचं माण अचानक वाढलेलं आपण बघत आहोत. पण अजून काहीतरी कारण दडलेलं आहे. ही चगळवादी जीवनशैली अिगकार यानतर ं ं ं गो या माणसाला या माणात दयरोग होतो, यापे ाही भारतीय माणसाला जा त होतो. भारतामधून जाऊन लडन िकवा सगापू ं ं ं र, े . हे बहतेक म यम िकवा े . कॅनडा िकवा ं दि ण आि केत थाियक झालेली हजारो कटबं ं उ चवग य आहत ु ु ं आहत तेथील समृ ीचा यां या जीवनशैलीवर खप ू प रणाम झालेला आहे. काही वै क य अ यासकांनी समान जीवनशैली असलेले इं लडमधील गोरे, काळे आिण भारतीय लोक यांचं तुलना मक अ ययन केलं ते हां असं आढळलं क तेथील भारतीय मुळा या लोकांम ये मधुमेह व दयरोग यांचं माण सवात अ धक आहे. भारताम ये खे ांत असेपयत या भारतीयांना हे रोग न हते. पण सुखव तू पा चमा य जीवनशैली वीकार याबरोबर गो या आिण का या माणसांपे ाही जा त माणात भारतीय वशा ं या माणसांना हे रोग िनमाण होतात, असच ं िच े िच भारतीय शहराम येही आढळतं आहे. हणन सगापू ं र, दि ण आि का, कॅनडाम येही आढळलं, आिण हच ू स या वै क य े ातला िन कष असा आहे क काही आनुवं िशक िकवा ं जीवशा ीय कारणांमुळे भारतीय वशाची ं लोकसं या ही मधुमेह व दयरोगा ती जगात सवात जा त खलनशील आहे. भारतामध या दयरोगा या लाटेचं प ीकरण भारतात या माणसाची दयरोगा या ती असलेली नैसिगक कमजोरी आिण म यम वगाची नवीन जीवनशैली यां याम ये आहे. * * * ही सव कारणं असूनही मला मा या रोगाचं पूण कारण समजलं असं वाटत न हतं. पैशातील िकवा ं धं ातील चढाओढी या मागे न लागले या, आिदवासी खे ाम ये आरो यसेवा व सशोधन करणा या, िनरी छ व ताणमु ं जीवन जगणा या मा यासार या माणसाला दयरोग का हावा? या नाचं उ र शोधणं फार नाजूक काम होतं. मी खरच ं िनरी छ व ताणमु होतो का? मग गेली काही वष ं े माझं मन स का न हतं? खरच हावं तशी ं गेली ४-५ वष ं माझं मन स न हतं. तापा या दर यान त ड बचव जीवनाची चवच गेली होती. मला कबूल केलं पािहजे क गेली काही वष ं मला एक िविच ख ता होती! जीवनातला रसच हरवला होता. कशामुळे? के हापासून? माझं मन शोधू लागलं. वया या िवशीम ये कॉलेजम ये असतांना िवनोबा व जय काश नारायण यां या आदोलनात मी सि य होतो. ं जीवन जणुं सव िदशांनी बह न येत होतं. एम्. डी. के यानंतर राणीसोबत ल झालं व पूण वेळ सामा जक कायात पडलो. एक उ माद होता. यश िमळो वा न िमळो, वतःला िवस जत कर याचा व समाजासाठी काम कर याचाच िवल ण आनद ं होता. मग ही ख ता के हां आली? तेहेितसा या वष उ च िश णासाठी अमे रकेला गेलो. जॉ स होपिक स िव ापीठातील िशक याचा काळ े हणजे बौि क आनदाचा वग होता. ७७ दशातील िव ाथ , जग स सशोधक असलेले ोफेसस व अ धक ं ं ान िमळव याची अखड ं धावपळ यांचा िवल ण कैफ होता. मी िव ापीठात थम येत होतो. सावजिनक आरो याचं काहीतरी िवशेष काम मा या व राणी या हातून घडणार अशी आम या ोफेससना खा ी वाटायची, ते हा तर मन चड ं उ सुक व आनदी ं होतं. मग ही ख ता के हा आली?

9

भारतात परत यावर आ ही दोघांनी गडिचरोली ज ात “सच"ची थापना केली. आिदवास ना आरो यसेवा े , ामीण व आिदवास या अनेक नांवर सशोधन दणे करणे, दा मु साठी आदोलन करणे, “सच"साठी िनतांत ं ं सुंदर “शोध ाम"ची िनिमती करणे यात दहा वष गेली. आटोपता आटोपेना इतकं काम वाढलं. खप ू काम झालं. आिदवास यासाठी णालय बांधलं. ामीण आरो यावर केले या सशोधनाला आतररा ीय याती िमळाली. ं ं गडिचरोली ज ात दा बंदी झाली. सावजिनक आरो या या े ात “सच” ही सं था एक मानदड ं बनली. पण या काळात माझं मन कसं होतं? मी आठवू लागलो, शोधता शोधता पु हा तो काळ जगू लागलो. हे काम करताना सुरवाती या काही काळानतर ं माझं मन स राहात न हतं हे मला आठवलं. इथूनच हा बदल सु झाला. काय कारण होतं? काहीतरी अनैसिगक, जे मी वतः नाही, असं काहीतरी वतःवर लादलं होतं. या या सोबत जग याने मला ताप िनमाण होत होता. हे असं काय होतं? गडिचरोलीला ‘सच” या सं थेची थापना केली ते हां सु वाती या काळात महारा शासना या आ हामुळे ितथली शासक य आरो य यव था - ज हा णालय व सरकारी ाथिमक आरो य के सुधरव याचा एक अशासक य योग केला. या काळात शासक य नोकरशाही, ितची काही न कर याची व क न दे याची मनोवृ ी, े असीम िदरगाई ाचार आिण व न आ हालाच गु हगार ठरव याचं िनल ज ं , क पनातीत कामचुकारपणा, ू अनुभव घेतला. दोन वष एखा ा िक ाला वळवळू ावं, तसा िकळसवाणा तो अनुभव कार थान यांचा जवळन होता. शेवटी दोन वषानी यातून वतःहन बाहरे पडलो, पण अनेक ण घेऊन. या काळात वतःवर अप रिमत अ याय आ ही केला. यामुळे तर ही ख ता िनमाण झाली नाही? पण नतर ं काय झालं? जसजसं िवचार करत खोलवर जात होतो, मन घाबरं हायला लागलं होतं. गडिचरोलीला जसजसं काम िनमाण होत गेलं, तसतसा आतला “मी” बदलत गेला. मा या वाभािवक “मी"पे ाही हा यश वी मी वेगळा अस याने दोघांमधील अतर ं व ताण वाढत गेला. ामीण आिदवासी भागात आ ही केले या सशोधनाचा यापक प रणाम हावा, रा ीय-आतररा ीय आरो य काय मांची आखणी याव न हावी, ं ं गडिचरोलीसारखी दा बंदी पूण महारा ात हावी अशी अधीरता िनमाण झाली होती. हे असं हावं हणन ू एकाच वेळी गडिचरोलीचे आिदवासी आिण मुंबई, िद ी, लडन ये पॉ लसीमेकस, बुि जीवी, शा अशा ं आिण ययॉकम ू दोन पात यांवर मी वावरत होतो. कठ ु ं पोचायचं ते िठकाण मा माहीत न हतं. यामुळे कठे ु ही पोचलो तर “पोच याचं” समाधान िमळत न हतं. मी जथे पोचलो होतो, यापे ा अजून कठतरी वेग याच जागी मला पोचायचं ु ं होतं. अजून काही तरी वेगळच ं मा या जीवनात घडायचं होतं. “ते” के हां घडेल? सतत असमाधान, सतत तगमग! माझं काम करणं हे भावना मक आनदाचा ोत न राहता बा यशाचं साधन व हणून काळजीचं कारण बनलं होतं. ं पूव सामा जक काम करताना प रणामांची गणती करत न हतो, पवा करत न हतो, पण स ता अनुभवत होतो. आता जणू फळासाठीच कम करत होतो आिण पूव ची स ता हरवून बसलो होतो. मनातील भावनेची जागा आता िवचाराने घेतली होती. भाविनक अनुभवापासून मी फारकत घेऊन येक ु ू मा या वतः या भावनादखील े अनुभवाला बौि क बनवलं होतं. यामुळे हळहळ न जाणवता वतः या भावनांब लही िवचार करत होतो. ण अनुभवत न हतो, याब ल िवचार करत होतो. सगीताचे सूर व सािह याचे ं भाविनक आवेग अनेक वषापासून मी जणूं िवसरलो होतो. भाविव वाला पारखा झा यामुळे मनात पोकळी व ख ता आली होती. ही मनाची ख ता “रोग” न हती. हा धो याचा इशारा होता. पण आतून िमळणा या या स लकडे मी ल च िदलं न हतं. यामुळे ताण अस होईपयत ताणला गेला. या ताण व िड ेशनमुळे तर माझा दयरोग िनमाण झाला नाही? नतर ं काही िदवसांनी डॉ. अिनता अवचटनं मा या आजारात वाचायला एक पु तक भेट हणन ू पाठवलं- बन सीगल या अमेरेक सजननं लिहलेलं स “ल ह, मेिडसीन अड ँ िमरॅकल.” िन वळ इ छाश व मान सक े . यात सीगल असं हणतो क योगांनी कॅ सरवर उपचाराचे िवल ण अनुभव यात यानं वणन केले आहत आप या मनाचा शरीरावर चड भाव पडतो. अनेक कॅ सर या णांना रोग हो यापूव िड ेशन आलेलं असतं. ं

10

े . यामुळे शरीरपेश ची जग याची इ छा व श कमी िड ेशन, काळजी, भीती हे शरीराला नकारा मक इशारे दतात होत जाते. अशा वेळी कॅ सर िकवा ं इतर मोठे रोग शरीराला पकडतात कारण काळजी त शरीर या रोगांना वाढू े ं, यां याशी लढायची इ छाच शरीराला उरलेली नसते. बन सीगलचं हे ितपादन मला सभवनीय दत वाटलं. ं े पासून आ ही उचललेली पधा मक ('मु '?) अथ यव था यश वी हो यासाठी समाजातील िवक सत दशां येक य या वाथाला, लोभाला व मह वाकां ेला भडकवावं लागतं , यात तेल ओतावं लागतं, वाथ व लोभमूलक रे णेतून ‘ गती’साठी जवापाड धावतांना जो मान सक ताण िनमाण होतो तो दयरोग िनमाण करतो, मुंबई , पुणे, नागपूर सार या शहरांमधे पधचं जीवन जगणा यांना तर हे लागू पडतच ं , पण गडिचरोली या जगलात ं े जाऊन आरो याचं काम करणारा “समाजसेवक” दखील यातून वाचू शकला न हता. अनेक वषापूव के हातरी, न कळत, मी माझं नैसिगक जीवन व स मन या आधुिनक सं कृ ती या हवाली केलं, यातून थम शरीराचा उपयोग थांबला व या याकडे दल सु झालं, मग अ धक काम व यश ा ी या मागे ु लागून मनाची सहज अव था सुटली, बु ी व िवचारां या वाळवटात भाविनक अनुभव पारखा झाला, स ता गेली, ं पुढे मनामधे “मी व माझं” वाढत गेलं, याचच वतःभोवती िनमाण झालं व िव ाशी असलेली एक पता ं कपण ंु तुटली. आिण आ य हणजे िव व पाशी नाळ तुट यावर वतःशी असलेला सपकही सुटला. माझं वतःशीच ं नातं तुटलं होत, माझं घर हरवले होतं. मा या एकसध ं िनरोगी जीवनाचे तुकडे तुकडे पडले होते. मा या आतील एक इिं य, एक होकायं , मला या दर यान वारवार इशारा दे याचा य न करत होतं क काही तरी गफलत होते ं आहे. पण मी या याकडे दल क न रेटत गेलो. या वतःपासून तुट या या ताण व ख तेमुळे माझा दयरोग ु िनमाण झाला असावा. माझं केवळ दय आजारी न हतं. मी अ खाच आजारी होतो... * * * एके िदवशी राणी खप ं न तणतणत बाहे न परत आली. हॉ पटल या ल टमननं ितला ह जटर पास ू सतापू मािगतला होता. तो ितनं सोबत नेला नस यानं यानं उमटपणे ितला ल टमधून बाहरे पड यास सांिगतलं. माझी खोली ितस या मज यावर होती. वर ये यास ल ट सोडन ू काहीच माग न हता. एक कडे मा यािवषयी काळजी, दसरीकडे ल टमन या उमटपणामुळे वाटणारा अपमान. पण या या उमटपणाला िनयमांचा आधार होता. ु आजपयत राणी िकवा ं मी नेहेमी डॉ टरां या भूिमकेतूनच णालयात वावरत होतो. आज अचानक उलथापालथ झाली होती. पेशंट िकवा णालयात कसं वाटतं, याची चव चाखत होतो. ं पेशंटचे नातेवाईक बन यानतर ं हॉ पटल हा श द लॅिटनमधील “पाहणा” या अथा या श दापासूनच बनला आहे. हॉ पटॅ लटी हणजे े कुठं िश क पाहणचार! पण हॉ पटलची रचना व वातावरण यात आदराित य िकवा सहानुभूतीचा मूळ हतू ं रािहलेला नाही. साधं उदाहरण हणन ू वॉडची रचना बघा. एका नजरेत ३० ते ४० ण बघता यावेत या डॉ टर िकवा ं नस या सोयीसाठी एका हॉलम ये ३० ते ४० आजारी, क हणा या, रडणा या, उघ ा पेशंटना ठेवणं हणजे यां या वेदना, झोप व ल जा - सवाना उघडं पाडणं आहे, गुरा याला सव गुरं िकवा ं जेलमधील पहारेक याला सव कैदी एका नजरेत बघायला अशीच सोय हवी असते, येक रो याला कटबासिहत राहायला झोप ांचं हॉ पटल ंु ु ही आमची शोध ाम मधील क पना आिदवासी रो यांना इतक का पसंत पडावी हे कळायला वतः रोगीच हायला हवं! राणीचे वडील, डॉ. चारी, यांना आ ही सव “बावा” हणतो. वय ७९ वष, चं पूरचे एके काळचे लोकि य े . बावांना कॅ सरचं िनदान झालेलं आहे. फॅिमली िफ जिशयन होते. आता ॅ टीसमधून िनवृ झालेले आहत इं लडम ये सव तपास या होऊन काहीही उपचार न कर याचा िनणय घे यात आला. मयािदतच आयु य यांना ं िश क आहे. बावा मला भेटायला आले. मी यांचा सवात लहान जावई. बावां या चेहे यावर यां या आजाराचं िकवा या या काळजी या मागमूसही न हता. यां या मोड या ं ै ओघ सु , “अभयबाबू! अपनेको मालूम िक मेरेको ज दीही जाना तो हच ै , तो तोड या िहंदीम ये ग पांचा सदव रोनेम कायको टाईम बरबाद करना? और कॅ सरका या डर? मरनेको कोई ना कोइ तो रोग तो होनाच! मेरेको कॅ सरका लेबल िमल गया! अ छा हआ, नही तो िबना कारणके मर जाता!”

11

बावां या या थत वृ ीने मी आजही अचिबत आहे. हा माणस ं ं अ या म िकवा ं त व ान वाचत ू कोणतही नाही क बोलत नाही. आयु यभर ेमाने पेशं स् पािहले, आप या कटबाची नीट काळजी घेतली आिण चं पूर ु ुं गावात या सव सावजिनक ग पांम ये मनमुराद भाग घेतला. यांना हे अद य धैय व िनम ही वृ ी कठन ु ू िमळाली? मी मनात या मनात सास यांना हात जोडले. हटलं, “बावा, तुम या या कलदर ं अ या माचा एक तुकडा मलाही ा! मला स या याची फार गरज आहे !” राणी माझं िड चाज काड घेऊन आली. यावर अ रं वाचली “DM with IHD” आिण जणू शॉक लागला. े “डायबिटस मेलायटस” व “इ चिमक हाट िडसीझ” या मा या रोग िनदानांचा हा वै क य शॉटफॉम होता. माझं िनदान मला माहीत होतं. पण या अ रांचा ठ पा मा यावर लागलेला पाहन पिह यांदा जाणीव झाली क आपणही या चेहेरा नसले या हजारो रो यां या गद मधला एक कायम भाग झालो आहोत. आजवर मीही शेकडो रो यांवर या रोग िनदानाचे ठ पे अ यत ं यांि कपणे मारले होते. पण हे ठ पे बसले या रो याला कसं वाटतं हे कधी जाणवलेलं न हतं. रोग, िनदान व उपचार ही आम यासाठी आम यासाठी बौि क पातळीवरची कसरत होती. शेरलॉक हो सने खन ू झा यावर खनाच ु ं कोडं सोडवावं तशी रोग शोधून काढ याची आ हां डॉ टरांची बौि क करामत! खन ू े ं घेणं? रो याचा रोग भाविनक पातळीवर आ ही कधी झाले या माणसाला काय वाटलं असावं याचं हो सला काय दण भोगलाच नाही! आज रोगी झा यावर ब याच गो ी समजायला लाग या हो या. मा या आजारपणात अनेक सु द भेटायला यायचे. येकाला बघतांना मा या मनात गिणत चालायचं- “यांचं े ! मला तर वय िकती असेल? असेल ५५वष, अजून िकती वष जगतील? िकमान २० वष, िकती भा यवान आहत े करत होतो, यांना अनेक वष िमळणार होतो, मी काही िदवसांचाही भरवसा नाही.” येका या जग याचा मी हवा एका एका िदवसासाठी मोताद होतो. काही भेटणारे उ साहाने मुसमुसत यायचे, हसायचे, हसवायचे, सगळे काही बरं होईल हणन ू िदलासा ायचे, माझं मन िततका काळ रोगाची ठसठसती जाणीव िवसरायचं, वाटायचं, “कणी ं हे हणतात ु सांगावं, कदािचत खरच तसा मी यातून िनभावेन.” पण अनेक जण भारतीय रीती रवाजानुसार भेटायला आ यावर क ी, लांब चेहरा क न बसायचे, “कसं होणार?” हणन ं तरी दय कसं अचानक थांबलं ू कजबु ु जत बोलायचे, यां या जवळ या कणाच ु या या र यकथा रगवू ं न सांगायचे, “या रोगात काही सांगता येत नाही, नीट काळजी या !” असं सांगत िनरोप यायचे, “मा या अं यया ेचा काय म यांनी आ ाच पार पाडन ू घेतला!” मा या मनात यायचं. अनेकांची ज ासा यां या काळजीपे ा बळ हायची. “हा रोग का होतो?” ािवषयी चचा चालायची. यांची ज ासा पूण करायला एक अ खा डॉ टर यां या हाती लागला होता, तोही िबछा याला खळलेला, ितथपयतही ठीक होते, पण काही जणांनी “तुम या या रोगात पुढे काय कॉ लकेश स होऊ शकतात?” हे मला िवचार यावर मला यांना सव सभा ं य कॉ लकेश स सांगावे लागायचे. तेव ावर काहीचं समाधान हायचं नाही. “मग यात नेमकं काय होतं?” मग मी यांना या रोगामुळे दय अचानक थांब यास माणस ू ( हणजे मी) कसा म शकतो याचं वणन सांगायचो, एखादा भयपट बिघत यासारखी भीती व उ कठा यां या चेह यावर झळकायची, तर इथपयत ं चौकशी केली- “आता पुढील आयु याची शा ती नाही तर!”, “तु हाला नेमकं कसं वाटतं?” िकंवा “आयु या या उरले या णांमधे तु हाला काय करावसं वाटतं?” े डना यां या लखाणातील य आिण व ी ख या जीवनात भेटत हे सव अितरं जत नाही. पु. ल. दशपां असा यात याची मला खा ी वाटायला लागली. मनात यायचं क या मानवी वभावावर एक चांगलं लखाण करता येइल. मग ताबडतोब भान यायचं, “आता मला याचा काय उपयोग?” कणी ु जवळपास नसलं क मन पु हा या भेडसावणा या नांकडे वळायचं, मनात आकडेमोड सु हायची, “िकती ट के सभावना आहे मृ यची ं ू ? िकती ट के श यता क मी अजून एक वष जगू शकेन? िकमान पाच वष जगू शकेन का? जवत ं रािहलो तर काय काय करीन?” =×=×=×=

12

डॉ. िबडवईनी ु याच टेजम ये दयाला र पुरवठा ं दोन आठव ांनंतर माझी टेडिमल टे ट केली. ित या दस ै ं चांगला आला होता. दयाला र पुरवठा अपुरा कमी पडत आहे असं प झालं. इको कािडओ ाम मा सुदवान पडत असला तरी अजून दयाचा कोणताच भाग काम कायमचा मेला न हता. माझी अँ जओ ला टी करायची क बायपास सजरी? आप या मुला या बाबतीत काळजी करावी ितत याच ेमाने डॉ. िबडवई सव बाजू तोलून तपासून पहात होते. डॉ. िबडवई, राणी व माझी विहनी प जा - ितघे मला घेऊन िवमानाने लखनौला पो ट ॅ यएट ु इ टटय़ूट ऑफ मेिडकल साय सेसम ये पोहोचले, इथला दयरोगाचा िवभाग काही वषापूव डॉ. िबडवईनीच सु केलेला ं अस याने ितथले त यांचेच सहकारी व िव ाथ होते. वीस वषापूव मी चाज सोपवला तो माझा वगिम डॉ. महंत आता इथे स हाट सजन झाला होता. डॉ. नकल ु स हा हे त डॉ टर माझा उपचार करणार होते. १० मे ला सकाळी साडे आठ वाजता मला अँ जओ ाफ मम ये ने यासाठी टेचरवर झोपवलं. डॉ टर हणन ू रोगी तपासतांना नेहेमी खाली झोपले या पेशंटकडे मी व न बघायचो. आता मला खाली झोपून उलटं वर बघतांना माणसाचे चेहेरे, खोली, खोलीचं छत, अँ जओ ाफ टेबलवरचे िदवे, व न खाली मा याकडे बघणारे डॉ टसचे चेहरे- सव वेगळच ं िदसायला लागलं. सव उलथापालथ झाली होती. मा या दयाची अँ जओ ाफ झाली. काय िनघतय ं हणन ू वाट पाहणा या आ हाला डॉ टर नकल ु स हांनी े . यांची स या काळजी येऊन सांिगतलं, “ दया या तीन र वािह यांपैक दोन र वािह या ३० ट के बंद आहत नाही. पण ितसरी मा ९५ ट के बंद आहे. तीच धो याची आहे व या दख ु याला कारणीभूत आहे. आ ही दयात े ळी गरज पडलीच तर दय उघडन नळी घालून बलून अँ जओ ला टीने तो लॉक मोकळा करणार आहोत. एखादवे ू बायपास सजरी कर यासाठी डॉ. महंतही तयार होऊन बसतील.” मा या वतीने समती फॉमवर राणीने सही केली. मी ितचा िनरोप घेतला. पु हा अँ जओ ला टी टेबलवर ं झोपलो, सहा दयरोग त खोलीत मा यावर काम करत होते, आ हां सवाचे गु डॉ. िबडवई माझा हात ेमाने हातात घेऊन बसले होते, मला ऍने थेिशया िदला न हता यामुळे मी पूणपणे शु ीवर होतो, समोर या नवर माझं दय, याची हालचाल व मॉिनटरवरील ईसीजी या चमकणा या रेषा मला िदसत हो या, अँ जओ ला टी कॅथेटरचं टोक दया या र वािहनीत िश न या अडथ यापाशी येऊन याला, ं द कर यासाठी धडपडत होतं, तो अडथळा ८० ट यांपयत मोकळा झाला, पुढे मा उघडत न हता, सव काही मला िदसत होतं, आपसात चचा क न डॉ टरांनी शेवटचा य न करायचं ठरवलं, या अडथ यावर जा तीचं श े र लावलं! तीनपट, चारपट, सहापट, आठपट.... अचानक खोलीमधे िनःश द शांतता पसरली, डॉ टरांचे चेहरे मा कने झाकलेले अस याने िदसत न हते पण हालचाली अचानक बदल या, डॉ. िबडवई उठन नवर िदसत होतं क शेवटचा अडथळा दरू ू उभे रािहले, करतांना माझी दयाची र वािहनी आतून फाटली हाती, ितचं फाटलेलं अ तर र वािहनी या नळीम ये ल बून अडथळा िनमाण करत होतं, बलून अँ जओ ला टीचं सवात भयावह कॉ लकेशन झालं होतं, मा या पोटात एकदम ख ा पडला, नवर अजूनही माझं दय पदन करतानां िदसत होतं, “मा या ं दयाचं हे शेवटचच ं पदन ं असू शकतं, कोण याही णी आता हे दय थांबेल, आपण आप या डो यांनी आता ते बघू, शेवटचा ण आला!” िवल ण थडगार भीती वाटली, सव आधार सुटले होते, “आता आपण चाललो, हे आयु य एकण ं ं ू चांगलच रािहलं, पुढ या णी मा काहीच नसणार, एका काळोखात आपण फेकले जाणार. मग पुढे काय होईल?” अचानक कठन ु ू तरी एका झरा सु

झाला, मनात सरसर श द उमटायला लागले,

ॐ... ते पूण आहे, हे पूण आहे, पूणापासून पूण िन प होते. पूणापासून पूण काढन ू घेतले तरी

13

पूणच शेष राहते.. ॐ शांती, शांती, शांतीः ऽ ऽ ऽ लहानपणी आ मात पहाटे या अधारात हटलेली ही ईशावा योपिनषदामधील गूढ ाथना न मागता अचानक ं मनात उमटायला लागली, आजपयत न कळलेला अथ उलगडायला लागला, े , एकातून दसर “हे िव अनत ं आहे व या िव ामागचं ई री त वही अनत ं आहे, दोघही ं पूणच आहत ु ं िनमाण होतं, एका पूणातून दसर िश क उरतं, िव ा या या खेळाला सीमा नाही, अत ं ं नाही, ु ं पूण काढलं तरी पूण अनतच मीही या पूणतेचाच एक भाग, मला ना आिद ना अत ं ! मग भीती कसली? ॐ शांतीः!” यापाठोपाठ, काही िदवसांपूव च वाचले या टीफन हॉिकग ं या पु तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधुिनक िव ानही आठवलं, अ जावधी वषापूव काहीच न हतं, मग अचानक या शू य पोकळीत चड ं मोठा फोट- िबगबँग- झाला, व या णी िव वाची उ प ी झाली, या फोटातून अप रिमत उजा बाहरे पडली, तीच उजा पुढे सघन होऊन मूलकण - इले टॉन, ोटॉन, व यापासून अणू बनले, याच कणां या रचनेतेन वेगवेगळे मूल य तयार झाले, तारे, सूय, ह व पृ वी बनले. काळा या अनत ं ओघात एका णी या यापासून माझं शरीरही ज माला आलं, मीही या अणपा ूं सूनच बनलो आहे, आज मेलो तरी मा या शरीराचे हे मूलकण िव ात राहणारच े . यांना अत आहत ं नाही, फ या शरीरा या चौकटीऐवजी ते िनसगात वेग या व पात राहतील, पण राहतीलच, कायम राहतील, मग मला मरण कठे ु ? मी तर या अणूं या पात अमर आहे, अिवनाशी आहे! मी होतो, मी आहे, व मी राहणार! आता फ अणू- रेणूं ची एक रचना बदलून दसरी रचना िनमाण होणार आहे, मृ यू हणजे फ ु अणिवसजन . ु या णी अगदी आतून एक आ वासन, एक आधार िमळाला, याची ऊब जाणवायला लागली, मृ यची ू भीती िवतळली, मन शांत झालं, मी िवसजनाला तयार झालो. याची पाळी मा आली नाही, पुढील तीन चार तास माझे डॉ टर फाटलेली र वािहनी जोड याचा य न करत होते, ती सांधेना हणन ंगसारखी बारीक नळी, आधार ं लांबीचा टेट ू मग टायटॅिनयम धातूचा एक इच हणन ू यांनी दया या र वािहनीत फाटले या जागी टाकली, र वािहनी साधली गेली, सकाळी साडेआठ वाजता आत नेले या मला सं याकाळी सात वाजता अँ जओ ला टी टेबलव न बाजूला केले, याकाळात माझे डॉ टस काळजीने घामेजले होते व मी खेळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो. =×=×=×= १० मे ला माझी अँ जओ ला टी झाली, १४ मे ला हॉ पटलमधून सुटी झाली, आता पुढे काही औषधं िनयिमत यायची होती, व काय होतं याची वाट बघायची. अँ जओ ला टीनं उघडलेली ती र वािहनी पु हा पिह या वषातच बंद हो याची ३५ ट के सभावना होती, ं िशवाय पूव पासून ३० ट के बंद झाले या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या, यामुळे पु हा हाटऍटॅक ये याची सभावना भरपूर होती. तसं झा यास अचानक मरण, िकवा ं ं , रोगाने पुरेशी पूवसूचना िद यास, पु हा अँ जओ ला टी िकवा ं बायपास सजरी! आधुिनक वै क शा ा या वै ािनक चम काराने मला पु हा जग याची सघी िमळाली न हती, पुढील सभावना िड े सग ं िमळाली होती, पण रोगमु ं ं हो या, आिण कािडऑलॉजीची पु तकं हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड ेशनमधे जाणारे रोगी बहतेक मरतात, या दर यान आशावादी व स राहणारे बहधा जगतात, मला जगायचं तर होतं, पण आशेला आधार काय? जणु िनयतीशी करार झाला असावा तसं एक पु तक मी हॉ पटलमधे असतांनाच मा यापयत येऊन पोहोचलं, डीन ऑिनश या अमे रकन डॉ टरने लिहलेलं, अमे रकेत स या अ यत ं गाजत असलेलं, “ र ह सग हाट िडसीझ्” नावाचं पु तक. तीन मिह यांपूव एक डॉ टर हणन ू वै क य वाचनासाठी मी या पु तकाची मागणी े न दवली होती, आता मी पेशंट बनलो असताना ते मा याकडे येऊन पोहोचलं, हॉ पटल बडव नच मी ते अधाशासारखं वाचायला सु वात केली, या पु तकाने मला आशा िदली, क मी दयिवकारातून बाहरे पडू शकतो. या पु तकाने मा या पुढील उपचारात ांती केली. 14

ऑिनश या उपचार प तीचा मूळ तक हा क दयिवकार हा पूण जीवनप तीचा प रणाम आहे. िन वळ औषध िकवा ं सजरीने रोगा या मुळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो. िशवाय तो उपचार फार महागडाही आहे. या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मूळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-समु चय वापरावा. १) शाकाहार, आहारात कॉले टॉल शू य.

न ध पदाथ आप या आहारातील एकण ू कॅलरीजपैक १० ट के पे ा कमी व

२) धू पान व अ कोहोल बंद. ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासने. ४) मान सक ताणमु

साठी ाणायाम, शवासन, व मनोवृ ीत बदल.

५) आप या मनातील भावनांशी पु हा सपक साधणं व इतरासोबत मोकळे पणे भावना मक सबं ं ं ध जोडणं. ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधणे व यासाठी यान करणं. ऑिनशची िवशेषता ही या उपचारांनी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला याने वै ािनक योगाने े ं व तो बरोबर अस याचा शा शु पुरावा िनमाण केला. याची उपचार प ती सु कर यापूव व तपासून पाहल सु के यावर एक वषानतर ड कॉरोनरी अँ जओ ाफ व पीइट कॅिनग ं रो यांची कॉ यटराइ ं तट थ शा ांकडन ू ु करवून घेत यावर ८२ ट के णां या दयातील र वािह यांमधील अडथळा कमी झा याचा याचा पुरावा वै क य व सं याशा ीय ीने मजबूत आहे. या उपचार प तीने िन वळ दया या र वािह याच उघडतात असं न हे तर, यां याच एका णा या श दात, “ दयच उघडतं !” जीवन आनदमय होतं, अ यथा “रोग द ु त झाला ं पण रोगी दःखीच रािहला” तर काय फायदा? हणन ू ऑिनश या श दात, “हा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही, ु पूण जीवनशैलीच बदल याचा काय म आहे.” ऑिनश मला पटला, आवडला, याने मला यो यवेळी उपचार प तीही िदली व आशेचा काय म िदला. माझी अँ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी, १३ मे ला, डीन ऑिनशचं पु तक वाचून सपल ं ं, िबछा यातून उठन े लहन ू मी मा या विहनीला कागद व पेन मािगतलं, ितथ या ितथे पुढील एका वषासाठी काही उि काढली. १) र ातील कॉले टॉल १५० या खाली आणणे, २) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जेव यावर १८० या खाली ठेवणे, ३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणणे. ४) आहारात दध ू व तूप सोडणे व इतर बदल करणे. ५) रोज या आहारातील कॅलरीज २४०० पे ा कमी ठेवणे. ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करणे. ७) सगीत िशकणे, सुरांशी नातं पु हा सांधणे. ं ८) शवासन, ाणायाम व यान िशकन ू रोज करणे. ९) आप या भावना अनुभवणे, मनाची ताण रिहत व स अव था पु हा ा करणे. १०) वृ ीत बदल घडवणे, कामाचा कमयोग बनव याचा य न करणे. ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घेणे. १२) गीता, उपिनषद, व सत ं वा याचं अ ययन करणे. १३) दया या र वािह या उघ िवना ास पोहचू शकावी.

ा ठेवणे. पु हा अजायना होऊ नये आिण टेडिमल टे टची ४ पायरी ं

15

गेले दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आहे. हा योग मी यश वीरी या क शक याचं मोठ ेय डॉ. िबडवई व राणी यांना जाते. डॉ. िबडवईनी नेहमी या वै क य चाकोरीबाहरे जाणा या मा या या उपचार य नांचं मोक या मनाने वागत केलं व नेहमीच मला ो साहन िदलं, या उपचार प तीत पूण जीवनशैलीत बदल अस याने राणी या मदतीिशवाय हे करणं अश यच होतं, माझा े े जा याची सव िनमं णे नाका न मा या उपचारा या सु वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी उपचारांसाठी घरी आव यक यव था िनमाण करणे व माझी पूण काळजी घेणे हे ितनेच केले. ती हणायची, “हे जे े या या यो य-अयो यते या चचत मी पडणार नाही, पण तुझी त येत सुधारावी व तू सुरि त काही करतो आहस े . मा या राहावास हणन ू मी काय वाटेल ते करीन!” आज हे लिहतानाही माझं डोळे अचानक भ न येत आहत आजारा या काळात ितचा बांध फ एकदा फटला , अँ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी ु े दबले या फाटली हे ितला बाहरे कळलं ते हा ितचा धीर सुटला, “असं हायला नको होतं” हणन ू ती हंदके दत आवाजात रडू लागली. यावेळीही ितचा बांध फटला नसता तर ती मानवच नसती. ु मी कणी ं ितथून घेतलं आिण वतः योग ु एक गु केला नाही. अनेक ोत व माग शोधले. पटलं ते व तेवढच क न पािहले. सं मात पडलो ते हा व र िकवा ं अनुभवी लोकांचं मागदशन घेतलं. हणन ू मी जो योग केला यात अनेक मागाची सरिमसळ आहे, अनेक लोकांचा हातभार आहे. मला िमळालेला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आहे. तो पुरेसा वै ािनक पुरावा होऊ शकत ँ नाही. तसा कोणताच माझा दावा नाही. ऑिनशने यासाठी आव यक तो पुरावा िनमाण क न ठेवला आहे. माझा े एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनुभव इतरांना सांगणे एवढाच आहे. हतू =O=O=O=

कठन ु ु सु क ? जसं सु केलं व पुढे करत गेलो या

मानेच सांगतो.

लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो. सवाशी भरपूर भेटी झा या. मा या आयु यातील दोन महातीथाना - िवनोबां या पवनार आ माला व गांधीजी या सेवा ाम आ माला भेटू न आलो. सेवा ाम आ मात माझं बालपण गेलं, िश ण झालं. ितथ या झाडा झाडावर मी खेळलेलो. येक कटीत ु बागडलेलो. या सवाना पु हा भेटलो, सगेसोयरे भेटले! शेवटी बापू कटीत गेलो. इच ं इच ं ओळखीचा, जणुं पु हा घरी ु परतलो होतो. बापूं या खोलीत बसलो. यांचं अ त व मला जाणवत होतं. ते बसून सूत काततांना, पायाची घडी ू बसून काहीतरी लिहतांना िदसत होते. यांना िड टब न करता बाहरे हरां ात जाऊन बसलो. बापू कटी वळन ु भोवतीची झाडं िदसली. यातली अनेक मा या लहानपणापासूनची, मा या सोबत वाढलेली होती, मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालेली होती. वा याबरोबर हलत होती, बोलत होती, बोलवत होती. दयरोगी हणन ू या िदवशी हॉ पटलमधे भरती होऊन “आता काय होतं?” याची वाट बघत पडलो होतो, ते हा राणीने मला “ददवाने काही झा यास माझी शेवटची इ छा िवचारली होती, मी ितला हटलं होतं, “मी जर ु मेलो तर, श य झा यास, माझी राख व अ थ सेवा ाम आ मात बापू कटी ु जवळ या एखा ा झाडाखाली पुरा.” आज मी वतःच जवत ं परत आलो होतो. पण पुढेही जे हा मरेन, माझी हीच शेवटची इ छा आहे. तसं झालं तर मी या आ मातील झाडांसोबत एक प होइन. माझं शरीर , यातले कण या झाडां या पात राहतील. मी कदािचत पानात असेन, फलात असेन, बुं यात असेन - सव असेन, इथेच बापुकु टी या शेजारी झाड ु हणन ु न, उमलीन, वास घेईन, मी आज तेच ितथे बसून अनुभवत होतो. ू मी शेकडो वष वा यासोबत डले एका िवल ण भावसमाधीत होतो. मी बापूंना िवचारलं, “बापू माझं काय चुकलं होतं?” मला “उ र िमळालं, “तुम तद ं ु त हो जाओगे” “आता मी पुढे काय क ?” - मी िवचारलं. “अपनी इ छा छोडकर अपने आप को पूरी तरहसे परमे वर के हवाले कर दो.” उ र िमळालं. मी

न िवचारणं थांबवलं व बापूंची उ रं आठवून याचा आनद ं अनुभवू लागलो.

16

हा जो सवाद मी अनुभवला तो काय होता? माझाच आतला आवाज होता? क ती इ छे मुळे िनमाण झालेला ं भास होता? काहीही असो, मला आ वासनही िमळालं व उपायही िमळाला ! =O=O=O=

१३ मे ला हॉ पटलमधेच मी िन चय केला व या णापासून माझा सवात ि य आहार - दध ू सोडलं, े दध अलगदपणे ते सुटलं, याची जागा क ड िम कमधे फॅट व कॉले टॉल शू य असतं, हच ं ू आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो, िदवसात जा तीत जा त ३०० िम. ल. घेतो. यामुळे दध ु ातून िमळणारं कॉले टॉल व े कॅलरीज खप म दखील सोडलं. ू कमी झा या, साखर, तूप, िमठाई, आई माझं वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायचं होतं. िदसणा या येक माणसा या पोटाकडे बघून “यांना संडोम ए स होईल का?” हे अदाज कर याचा मान सक छद ं ं मला लागला. बघत होतो क ितशी या वर या ु ू समोर यायला लागला होतं, अचानक जयपूर लखनौहन परततांना आ ही बहतेक म यमवग य पु षांचं पोट हळहळ िद ी िवमानतळावर होतो. माझं सावजिनक पोट िनरी ण सु होतं. अचानक जयपूर लाइट या रांगेत उ या एका माणसाने माझं ल वेधून घेतलं, साधारणपणे ५० वषाचा तो माणस ं ू सडपातळ तर होताच पण याचं पोट व कबर १५ वषा या मुलीसारखी बारीक होती. एखादं आ चय बघावं तशी माझी नजर या यावर खळली. मी राणी व प जाचं ल या या बारीक पोटाकडे वेधलं, या दोघी मलाच हसायला लाग या. मी यांना हटलं, “बघा, मी आता काय करतो,” मी माझी रांग सोडन ू या माणसाजवळ गेलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याचं अिभनदन ं केलं, तो चिकत होऊन अिव वासाने मा याकडे बघतच रािहला, मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत ं ं उ साहाने बोलायला लागली, तो बँकेत ऑिफसर होता. या या िफगरचं रह य, याचा कामधदा अडचणी, सवच पोत ा याने ं , या या कौटिबक ुं उघड या. माणसं आप या भावना य करायला िकती आसुसलेली असतात! इकडे राणी व प जा द ु न मला खप ू हसत, पण मी ते मनावर घेतलं नाही, मला ते हा अजुनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घेर ! मला िदवसभरात जा तीत जा त २० ॅम तेल यायचं होतं, ते ही हायडोजनेटेड (वन पती) नाही, कोणतं तेल वापरावं? भारतात वापर या जाणा या तेलां या फॅटी ऍ स सचं िव लेषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा ं िनयं णासाठी शगदाणा, सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तेलांचं समभाग िम ण क न सवानीच ते वयपाकात वापरांव, दयरोग असणा यांनी िकवा कॉले टॉल कमी क ं ं ू एकण इ छणा यांनी हे िम तेल वापरावं, फोडणी, पो या, तळलेले पदाथ, लोणचे या सवातील िमळन ू तेल या माणसाला रोज ३-४ चम यां या वर जाऊ नये. मांसाहार, अडी ं , मासोळी, तळलेले पदाथ, दध ू -तुपा या िमठाया तर अथातच बंद. आहारात ततु ं मय (फायबर) यु पदाथ, पाले भा या, सॅलाड, मोड असले या डाळी, फळे भरपूर वाढव या, मेथीचे िभजवलेले दाणे रोज ४ चमचे यायला लागलो. आहारातील कॅलरीज् कमी क न वजन तर घटवायचं, पण उपाशी राहायचं नाही, यासाठी जेवणा या सु वातीला भा यांचे सूप, सॅलाड, फळं , काकडी, गाजर इ. खाऊन नतर ं मु य जेवणाला हात लावू लागलो. यामुळे पोट लवकर भ न जेवण आपोआप कमी झालं. उपाशी कधीच रािहलो नाही. मला िडसबर '९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायचं होतं. पण या दर यान जागितक आरो य सघटे ं नेचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला, याव न हे ल ात आलं क कोण याही माणसाचा बॉडी मास इडे ं स = िकलो ॅमम ये वजन / उची ं (मीटर) चा वग हा इडे ं स २२ या खाली ठेव यास दयरोग व मधुमेह टळू शकतील, येकाने याव न आपलं इ छत वजन ठरवावं, दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाचे असतांना तुमचं जे वजन असतं तेच तुम या पुढील ु जीवनासाठी आदश वजन आहे, या दो ही िनयमांनुसार मी मा या वजनाचं उि बदलून ते ६२ िकलो केलं. िडसबर '९५ अखेरीस माझं वजन ठरव या माणे ६५ िकलोवर आलं. उपचार सु के या या वषाअखेरीस, हणजे मे '९६ म ये ६२ िकलोवर आलं, व आता तर ते ६० िकलोवर थर झालं आहे. मी जेवण अपुरं कधीच 17

केलं नाही. फ काय खायचं नाही यािवषयी वर िदले िनयम पाळले, डॉ. िबडवई मला बघून हणाले - “अभय, तू खग ं यासारखा िदसतोस असं लोकांनी हटलं, क समज तुझं नीट सु आहे !” माझा टेलर मा मा या पँ सची कबर ं वारवार ं कमी क न वैतागला आहे. माझं कॉले टॉल २ वषापूव २४४ होतं, तूप व साय सोड यावर ते २२० वर आलेलं होतं. मला ते १५० या ू ू कमी होत स या ते १४० आहे. एच डी खाली आणायचं होतं. ऑिनश प तीने उपचार सु के यावर ते हळहळ एल (सरं क) कॉले टॉल २९ व न ४० वर आलं आहे. या ं टवर मी िनरोगी व सुरि त झालो आहे. =O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलाने हा फरक झाला नसावा. दा , धू पान व तबाख ं ू मी सोडू शकत न हतो, े कारण मी ते पूव ही कधी घेत न हतो, यायाम व मन ताणरिहत कारण हे दखील िततकच ं आव यक होतं, े नाहीत म यमवयीन वयातील मधुमेहाचं मूळ कारण जर शरीर मा या अभावामुळे शरीरपेशी इ सु लनला दाद दत हे आहे व यातून दयरोग व सडो ं म ए स िनमाण होतो आहे, तर यावर यायाम हाच तकशु उपाय होऊ शकतो. कोणता यायाम उपयु ? मी शोधायला लागलो. जे िनयिमत ३० िमिनटं जलद गतीने चालतात यांना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन याने कमी होतो असं मी वाचलं. अँ जओ ला टी नतर ं मी ु ू चालायला सु वात केली होती. जून मधे शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ हॉ पटलमधेच हळहळ लागलो. मी िफरायला गेलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना सु हो याचा िदवस आठवायचा व मी ं परतेपयत ितचा जीव था यावर नसायचा. ित या काळजीमुळे मला मनातून सुख हायचं. जु या काळी यो े यु ावर गेले क बायका घरी िशव लंग पा यात टाकन ू वाट बघाय या. मला तसलं काही धाडसी के यासारखं वाटायचं, चालणं हीच माझी लढाई होती. िकती चालावं? िकती गतीने चालावं? कसं चालावं? काय काळजी यावी? याचही ं शा ीय तं िनमाण झालं आहे. अधा िकलोमीटर पासून सु क न २ मिह यात रोज ३ िक. िम. चालायला लागलो. जुलै म ये माझी टेडिमल टे ट झाली. यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वेग वाढवू शकलो. हणजे अँ जओ ला टीने मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या. यायामात धोका न हता. यानतर ं मी चाल याची गती वाढवून १० िमिनटात १ िक. िम. गतीने रोज ३-४ िक. िम. चालायला लागलो. सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढे अतर प त अशी :ं यो य आहे. पुरेसा यायाम होतो आहे क नाही हे तपास याची दसरी ु २२० - तुमचं वय = तुम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट के) गती

ु ू (काही या गती या ८० ते ८५ट के दयाची गती (नाडी) पोहोचेपयत यायामाची ती ता हळहळ आठव ांम ये) वाढवत यायची, माझी १०० ट के गती १७५ व हणन ू ८० ट के गती १४० होती. मी नाडीचा वेग १४० ठेव या या यायाम रोज ३० िमिनटे करायचा, यायाम रोज ३० िमिनटे करायचा, यायाम करताना ु ू िव ामाव थेत पोहच यासाठी ५ िमिनटे अशी ४० िमिनटे या सु वातील वामअप् ५ िमिनटे व शेवटी हळहळ िफर या या काय माला लागतात. मी पु हा िफरायला कडकवाही या वाटेवर जगलात जायला लागलो, सोबत आमची ५ कु ी हमखास येतात, ं ु मा याकडन ू लाड क न घे याची, तसंच आपलं ेम व ईमान य कर याची यांची ही वेळ असते. उगव या सूयाशी माझी भेट हो याची ही वेळ असते. र यावरचं येक झाड माझी वाट बघत असतं. झाडांचे बदलते रगं, प, गध ं या वषभरात मी जेवढे अनुभवले तेवढे पूव कधी अनुभवले होते? हे ी थोरोची एक आठवण नुकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीने तो जगलाकडे िनघालेला पाहन एका माणसानं िवचारलं- “काय कठे ं ु िनघालात?” यावर आप याच तं ीतला थोरो उ गारला- “मला लवकर गेलं पािहजे. जगलात या एका झाडाशी ं भेटायची अपॉइटमे ं ट ठरली आहे!” माझीही झाडं मा याशी कधी असं बोलतील! पण स या मला ती जतकं ेम े दतात ते पुरे आहे. िफर याचा अजून एक प रणाम सांग?ू िफर या या यायामामुळे आपले नायू आपले होतात, खलतात , ु आप याशी सवाद करायला लागतात. आप या शरीराशी तुटलेलं नातं पु हा जुळतं, शरीराचा सूर लागतो. ं 18

पावलांची लय ासासोबत जोडायची. ४ पावलं वास यायचा, ४ पावलं सोडायचा, वास, पाऊल, शरीर व मन े सव एका लयीत येतात. चाल याचं एक गाणच िवल ण प रणाम क न ं होतं! सोबतच बाहरे िदसणारं िव व दखील जातं. उच ढग, लांबचं ि ितज यामुळे नजरे चा िव तार वाढतो, ितला िवशालतेचं प रमाण िमळतं, ं झाडं, दरवरचे ू े मचं छत यांनी सहसा आप या नजरेचा िव तार ऑिफस केिबनचं दार, लोकल या ड या या िभती ं िकवा ं बड ु ू मनही १५ फटां मयािदत होतो. इनिमन १५ फटां ु चं ि ितज! हळहळ ु नी मयािदत होत असावं. िफरायला गे यावर ु ू अवघं जगल ं , अवघं आकाश, अवघा सूय आप या डो यां या कवेत येतो. डो यांचं ि ितज िव तारतं, हळहळ मना या ि ितजात हे सव िव व मावायला लागतं - तेव ाच णांपुरतं का होईना ! सहा मिह यां या शेवटी, नो हबर ९५ म ये मी शरीराची पुढली परी ा घेतली. सायक लगला िनघालो. राणीला ं पु हा िचता ं , पिह या िदवशी ४ िक. िम. पासून सु क न रोज वाढवत गेलो. या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातेवाइकांना व िम ांना फोन क न ही िवजयाची बातमी सांिगतली, मग चालताना थम थोडं अतर ं धावायला लागलो. या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सुख पपणे जाऊ शकायची, गडिचरोली या जगलात रोजच जणुं माझी टेडिमल टे ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो. ं * * * मला जगायचं होतं हणन ू मी योगाकडे वळलो. लहानपणी सेवा ाम आ मात काही योगासने िशकलो होतो, पण िनयिमतपणे कधी केली न हती. योग हणजे काय हे नेमकं मला मािहत न हतं. पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयिं त क शकतात हे ऐकलं होतं. हणन ू योग मागाने मला माझं दय िनरोगी करता येईल ही आशा वाटत होती. गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हतं. आदरणीय िवमलाताई ठकारांना प लहन ं “योग कुठे व कसं िशकू?” असं िवचारलं डॉ. फडणीस व को हापूरचे डॉ. गुं डे यां याकडे जा असं सुचवलं. या दोघांनी मला चांगलं मागदशन केलं. डॉ. भारती आमटेने नािशक या योगधाम व िबहार कल ू ऑफ योगचे प ,े पु तकं आिण काही कॅसेटस् िद या. ी. बी. के. एस. अ यगारां ं चं “लाईट ऑन योग” हे योगासनांवरचं सव कृ पु तक मला एका पु तका या दकानात सापडलं, पु तक, कॅसेटस् िमळवून यातून वतः योग क न मी योग ु िशकायला लागलो. योगासनांनी शरीर िश तीत व आप या ता यात आलं असं वाटायला लागलं, शवासन करतांना शरीराचा एक एक नायू तणावरिहत क न िश थल करायचा, िकतीही िश थल केलं तरी ते पुढे अजून िश थल करता येतं असं आढळायचं, “िकती अमाप ताण आपण आप या अवयवांत साठवून ठेवला आहे?” मला न पडायचां, िश थलाव थेत १०-१५ िमिनटं राह याचा अनुभव अनुपम आनदाचा होता. शरीराला जणुं नवा ज म िमळायचा, ं सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो, िशवाय दपारी जेवणानतर ं ं शवासन क न मग १५ िमिनटांची झोप ु घेत यास ती तासभरा या झोपेपे ा जा त ताजीतवानी करते हे ल ात आलं, (अमे रकेत दपारी “लच ं सेिमनार” ु ठेवतात. हणजे जेवता जेवताही काम करायचं, इटली, पेन म ये दपारी जेव यावर “ सए टा अवर” हणजे ु े मधे वामकु ीची वेळ असते. अमे रकेतले लोक मान सक ताणाने दयरोग होऊन मरतात, तर िवक सत दशां दयरोगाचं सवात कमी माण इटली, पेन म ये आहे.) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन के यास झोप े पटकन, शांत व अ धक िव ाम दणारी ठरते असा मला मा यापुरता नवा शोध लागला. “अ धक चांगलं कसं झोपावं े हे दखील आपण िशकू शकतो! या ाथिमक कौश यािवनाच गेली ४५ वष आपण झोपत होतो?” मला न पडला, शवासन, हजुअलायझेशन व ऑटो-सजेशन् या तीन तं ांचा एक वापर क न िबहार कल ू ऑफ योग या वामी स यानदां ं नी िनमाण केलेली “योगिन ा” ही प तही खप ू उपयोगी वाटली. योगा या े ातील काही य या बाबतीत सम याही अनुभव या. रोग द ु त के याचे खप ू मोठे दावे करणं, े शकणं ही पिहली सम या. आप याला काही अत ि य वै क य श आहे पण यासाठी काहीही पुरावा न दऊ े असा समज होणं ही दसरी सम या. अनेकांनी फ शारी रक योगासनांना मह व दऊन मन व वृ ीमधे, शु ीकडे ु दल केलेलं आढळलं, एका योगत ां या घरी वतःचेच इतके फोटो व यांना िमळालेली सिटिफके स इ. ु 19

े बघूनही मान सक िकवा लावलेले पािहले, क हा माणस ा कसा काय ं आ या मक ू िदवसरा सभोवताली हच िनरोगी राह शकतो, असा मला न पडला. पण मी योग े ातला ज ासू वासी होतो. मला इथला त बनायचं न हतं िकवा ं टीकाकारही हायचं न हतं. शरीराची योगासने ही तर फ पूवअट होती. “मनाचा योग” हे माझं मु य येय होतं. अ या म, यान, समाधी, या िवषयी मा या मनात कतु ु हल व ओढ कधीचीच होती. पण जीवना या धामधुमीत गुंगलेलो अस याने “उ र आयु यात कधीतरी कराय या गो ी” हणन ू मी हा अजडा पुढे ढकललेला होता. पण ऑिनश या उपचार प तीत याने यानावर बराच भर िदलेला होता. िशवाय “नतर ं ” हणन ू पुढे ढकल यासाठी आता मला “नतर ं ” नावाचा काळ न हता. कदािचत ते उ रआयु य न कळत येऊन पोहोचलं असावं! काहीही असो, मला इत यात मरायची इ छा न हती पण के हा मरावं लागेल याची शा वती न हती आिण अशांत अव थेत मरायची तयारी हणन ू मी यान माग शोधू लागलो. सु वातीला वदनामाता या एका चन नन या कॅसेटनुसार ाणायाम व यान क लागलो. एकांतात त ध ं बसून आप या वासावर ल केि त करणं, आप या वास-उ ासाला “मला िव वासोबत जोडणारी ि या” अशा व पात अनुभवणं, सोबत “सोहं” या मं ा ारे ती भावना मनात थािपत करणं अशी ही प त होती. लवकरच मी यात एका होऊ लागलो. आवड वाटायला लागली. िवप यनेचं खप ू नाव एकलं होतं. १० िदवस इगतपुरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडसं बौ त व ानाचं नीतीशा िशकलो. “िबहार कल ू “शू यमन धारणा” ही प त िमळाली, अमे रकेतील काही ू ऑफ योग” कडन पु तक व कॅसे स मधून याना या काही प ती, आिण “इमेजरी ऍड हजुअलायझेशन” हे तं िमळाले. तेही वाप न पािहले. बहतेक प तीत काही ना काही उपयु वाटायचं. वापर यानतर ं चांगलं व ताजतवान ं ं वाटायचं. पण वेगवेग य़ा िवधी या व तं ां या जजाळातू न कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला. मला यान साधायचे होते. ं प ती, माग अनेक होते. कोणता माग ध ? माझी गाडी सुटायला कमी वेळ बाक होता. रोज एक एक िदवस िनघून जात होता. मन खप ू याकूळ होत होतं. कोण या मागाने “ते दशन” होइल? आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या. जे. कृ णमूत व िवमलाताई ठकारांची काही पु तकं वाचनात ै ं आली. िवमलाताईचं “ यानमय दनिदन जीवन” हे छोटसं पु तक तर यान े ात गती क इ छणा यासांठी े े अ ितम दणगी आहे. िवनोबांचं “महागुहा म वेश” दखील मू यवान वाटलं, मा या मनातील यानािवषयी या अनेक ामक अपे ा व क पना दरू झा या. यान हा िविश तं ाचा, मागाचा मु ा नाही. ती एक अव था आहे जथे तु ही अ त वा या अगदी मुळाशी जाऊन िभडता, श दातीत, िवचारातीत अनुभव घेता. सतत व सव सम ै अनुभूती िनमाण होणं हणजे यानाव था. ती एक पतेचे दशन होणे, मी व िव व व प यां या एक पतेची सदव अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही. आिण “मला ती अव था के हा ा होणार?” याचं वेळाप क बनव यातही अथ नाही. ती आणता येत नाही, पण मनाची शु ी क न फ याची वाट बघता येते. के हातरी, अचानक, अनायास ते “दशन” येतं. तु ही जोर लाव याने ते जबरद तीने िकवा ं लवकर आणता येत नाही. जमीन नांग न पावसाची वाट बघावी लागते. पाऊस पाडता येत नाही. असं मा या बु ीला प झालं. मी हे अनुभवलेलं ै -नांगराची जुळवाजुळवच सु होती. पण ही गो नाही. पाऊस तर अजून पडलाच नाही. जमीन नांगर यासाठी बल ल ात आ याने मनावरचं ओझं दरू झालं. गोधळ कमी झाला. पु हा उ साहाने रोज यान करायला लागलो. अनेकदा पूव पे ा लवकर मन एका हायला लागलं. पण मनाचा काहीच नेम नाही. कधी कधी अडेलत ासारखं ते मुळीच पा यावर येत नाही. या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो. ू सोबत काही आ या मक वाचनही सु होतं. िवनोबांची गीता- वचने व गीताई-िचतिनका , ं ईशावा योपिनषदावर िवनोबांनी गांधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन ू लिहलेली “ईशावा यवृ ी” ही छोटीशी पु तका हे माझे मु य आधार होते. पतजलीचे योगसू अजून समजले नाही. सं कत ं ृ िशक याची ती ेरणा वाटायला लागली.

20

वाचन, योगासन, ाणायाम व यान सोबतच सु होते. यामुळे एकाचा अथ दस ु याशी जुळायला लागला. पुढे काही अनुभव यायला लागले. अचानक पूण अगात सुखद व अनावर झण झ या येणं, एखा ा गो ीकडे बघत ं असतांना णापुरता काहीतरी वेगळाच भाव “जाणवला” असं वाटणं, असे अनुभव यायचे, एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनटे िनःश द शांत पोकळी या आत िनिवचार पण जागृत अस यांचा िवल ण आनददायी अनुभव ं े ते ' यान' िकवा आला. “हे काय आहे? हच ं 'अनुभूती' का?” - मन अधीरतेने िवचा लागलं. तो अनुभव पु हा यावा हणन ू बराच य न क नही पु हा आला नाही. वेगवेग या यान-मागा या पु तकात अशा ता का लक अनुभवांपासून सावध केलेलं आढळलं. ही र यावरची यं! यात गुंतू नये. कदािचत वाढले या सवे ं दनशीलतेमुळे िकवा ं ती अपे ांमधून हे “भास” िकवा ं “अनुभव” िनमाण होत असावे. माझा मानसरोगत िम आनद ं नाडकण हणाला - ‘ती टा स होती’. िवनोबांनी यांना ‘ ाितभदशन’ हटलं आहे. हे दशन नाही. पण “तु ही यो य मागावर गती करत आहात,” असं िमळालेलं आ वासन, पण यात गुंतून या यामागे लागू नये, ते मु ाम य न क न आणताही येत नाही, हे कळलं व ग धळ गेला. म ये म ये न िनमाण हायचे, सं म वाटायचा, पण यांचं उ रही कठन ु ू तरी आपोआप िमळायचं. कदािचत उ रं नेहमीच ितथे होती, पण मनात न न हता. ज ासेने “बघायला” लागलो आिण पूव पासून असलेली उ र यो यवेळी िदसायला लागली. कधी पु तकातून, कधी कणा या अनुभवातून, कणा या सा या वा यातून, कधी ु ु कुणा या मागदशनातून उ र िमळायचं. न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र येऊन ु पोहोचायचं. े ल ात यायला लागलं. जीवना या खरं हणजे अ ाहासाने केलेली धडपड िकती िवनाकारण आहे हही वाहात सहजपणे तरगत ं राह यास आपण आपोआप पोहोचतो. अ ाहासाने पोह याचा व पोहोच याचा य न केला क नाकात डात पाणी जातं. पण या वाहावर या या िदशेचे व गतीचे बोड लागलेले नाहीत. “काही न करता” िन वळ पा यावर सहजपणे तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो. हे साधं, ाथिमक स य मला ं उमगायला लागलं. गांधीजीची आ मकथा, ‘स याचे योग’, िव ाथ दशेत वाचली होती. यानतर ं मा याव न बरच ं पाणी वाहन गेलं होतं. पु हा वाचायची रे णा झाली. वतःला शु कसं करावं याबाबत यांचे अनुभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली. आ मकथेत अनेक गो ी उपयोगी िमळा या. पण सवात खोलवर गांधीजीचं एक वा य गेलं. रोमाँ रोलाँशी झाले या भेटीत गांधीजी यांना एके जागी हणाले “ई र ही कणी य नसून ते एक त व ु आहे.” या वा याकडे पूव माझं कधी ल गेलं न हतं. पूव मनात न न हता, गरज न हती. ई र आहे क नाही याचं ठाम उ र मा याकडे न हतं. ई र हटला क “ वगात संहासनावर बसलेला, मुकु ट घातलेला तेजःपुंज पु ष” असं लहानपणापासून गो ी या व िच ां या माफत खोल बसलेलं एक िच न कळत डो यासमोर यायचं. अशी कोणी य असेल यावर बु ी व तक िव वास ठेवू ायचे नाहीत. पण ई र नाकारताही यायचा नाही. ि धाच होती. पण हे वा य वाचलं आिण अचानक वाटलं ई र हणजे (असा संहासनावर बसलेला वगैर)े य प नसेल व त व प असेल तर खरच एकदा ं असू शकतो. पण त व प असेल तर कोणतं त व? कोणतं प? दसरीकडे ु गांधीजी हणतात- “स य हाच ई र आहे !” हे िवल ण साहसी व िचतीपूण वा य वाटलं. “ई र स य आहे” े ई र आहे, तर मा ई र असू शकतो, असं सव धािमक ा हणतात. पण “स यच ई र आहे !” जर स य हच कारण ‘स य आहे’ यािव यी सशय नाही. िकबहना ‘जे आहे’ यालाच आपण स य हणतो. हणजे ‘जे आहे’ तेच ं ं ‘ई र’? काही तरी िवल ण यय झाला. ई रा या अ त वािवषयीचा बु ीचा िव ानिन सशय िमटला. ई र = ं े पारपा स य हच ं रक समीकरण उलटवून गांधीज नी स य = ई र असं केलं होतं.गिणता या ीने ते अगदी बरोबर े होतं, व या बरोबर माझा गे टा ट वच झाला. ल खकन् काश पडावा तसा सव सशय ं , सं म िमटला. स य हच जर ई र आहे, तर ई र शोधता येईल, अनुभवता येईल.

21

भरभर अथ लागायला लागले. स य तर सगळीकडे आहे - कारण जे आहे तेच स य! मग ही झाडे, हा ड गर, हा े - हणजेच हच े ई र आहत े ? “चराचरात ई र भरलेला आहे” वारा, हा दगड, ही माणसं, ही मुंगी हे सव स य आहत िकवा ं “ईशावा यम् इदम् सवम्” हणजे हाच अथ! अरे आजवर आपण हे हणत आलो, पण कधी ल ात कसं नाही आलं? एक सुंदर जपानी हायकू आहे, मी झाडाला हटलं, “झाडा मला ई वरािवषयी सांग..” आिण ते झाड बह न आलं ! े ई वर ! ई र काय असतो ते या झाडानं बह न सांिगतलं. झाडाचं ते असणं, ते बहरणं, हच अँ जओ ला टी टेबलवर मला उमजलेला अथ? उ प ीनतर या (िबग बँग) ऊजपासून मूलकण िनमाण ं होऊन यापासून हे सव िव िनमाण झालेलं आहे. येक व तू याच इले टॉन, ोटॉन इ यादी मूलकणांपासून बनली आहे. यामुळे सव िव ात एकच स य यापलेलं आहे यात िव ानाला सशय नाही. उलट अशी एकसध ं ं सव े आधुिनक िफ ज समधलं सव च येय आहे. ती समावेशक वै ािनक थअरी, “जनरल थअरी” शोधणं हच थअरी हणजेच स याचा सा ा कार हणजेच ई राचा सा ा कार ! िव ान व अ या म हातात हात घालून चालायला लागले ! आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो..... “A human being is part of a whole, called by us the Universe", a part limited in time and space. He experiences himself, his thoughts and feelings, as something separated from the rest a kind ot optical delusion of his consciousness. This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us. Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or comion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beauty.” * * * मला आयु य तोकडं वाटलं, लवकर सपतय ं ं याची भीती व खत ं वाटली. पु हा जे हां मृ यची ू वेळ येईल ते हां असच ं वाटेल का? आजपयत िमळालेली ४५ वष ं कमी का वाटली? ू बनलेलं होतं. पण मी कोणताही ण पूण जगत न हतो. मा या ल ात माझं जगणं हे णा णांनी िमळन यायला लागलं क कोण याही णी काही करतांना आपण दसरच करतांना आपण भाषण ं ु ं काहीतरी असतो. आघोळ कसं ायचं हा याचा िवचार करत असतो, जेवतांना पेपर वाचत असतो, कटबासोबत बसलेलो असतांना ु ुं बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो. खरं पािहलं तर आपण या णात नसून आप या का पिनक िवचारातच दंग असतो. जगणं हणजे जणू या णािवषयी िवचार करणं असं आपलं झालेलं आहे. आवडीचं े चॉकलेट खाताना दखील “अहाहा, िकती सुंदर चव, मला अजून िमळे ल तर िकती छान होईल” असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो. चॉकलेटचा अनुभव मागे पडलेला असतो. जग यापासून, येक णा या वा तिवक अनुभवापासून असे तुटलेले आपण मग त ार करतो क “आयु यात आनद ं नाही” िकवा ं “आयु य िकती कमी िमळालं!” माझी सम या मा या ल ात यायला लागली. मी िवचार क लागलो, “ येक णी या णितच सपू ं णपणे जग याची कला आप याला साधले का? आपण तर णामधून िव थािपत, ण िनवा सत आहोत.” अचानक एक श द फरला - ण थ! आप याला “ ण थ,” ु हणजे या णाम ये पूणपणे थत हायला हवं. रोज पहाटे उठन ू मी घराबाहरे येतो. बिग यात उभा राहतो. ि ितज अधु ं क कािशत हायला लागलेलं असतं. झाडां या आकृ या ि ितजावर उ या िदसतात. हवेमधे एक हलका थडावा जाणवतो, फलां ं ु चा हलका सुगंध येतो. हा अनुभव घेत मी त ध उभा राहतो. “अजून एक िदवस मला िमळाला, हा ण िमळाला” यािवषयी िवल ण कत ेने ृ 22

े . मी तर आयु य हरवून बसलो होतो. आता मी या णी आहे. मन भ न येतं. ही “ याचीच क णा, याचीच दणगी सभोवतालची सृ ी व मी एकच आहोत. मी ितचाच भाग आहे. बाहरे तेच व आतही तेच आहे. एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो. असा एखादा णही इतका आनददायी व समृ असतो क “ ण एक पुरे ेमाचा, वषाव पडो मरणांचा” ं याचा आ या मक अथ लागायला लागतो. पण असा ण आपण िकतीदा जगतो? हा ण काही वेगळा बनून आला होता? क िदवसात या सव णांसारखाच एक होता. फ तो ण पूणपणे अनुभव याची माझी मता या वेळी वाढलेली अस याने मी या णामधे बरचं जा त जगतो. असा ण वारवार का येत नाही? क तो नेहमी येतच ं असतो, मी मा दसरीकडे च डोळे लावून बसलेला असतो? पण खरच येक णात एवढी समृ ी भरलेली असते. ं ु एवढा रोमा स असतो? मग तर मी तो ण न जगून ती णांची िवल ण ीमती ं वाया घालवतो आहे, आिण व न “आयु य कमी” हणन ू त ार करतो आहे ! जीवनात फ “हा णच” घडत असतो. अजून वेगळं , िच थरारक काही घडेल याची वाट बघत आपण हा े . त ण िभ ू घडणारा िच थरारक अनुभव सोडत असतो. यावर एक सुंदर यगिच पािहलं. दोन िभ ू बसले आहत ं काहीतरी िवल ण घड याची, सा ा कार हो याची अधीरपणे वाट बघतो आहे. हातारा िभ ू याला हणतो े “ते” आहे! अजून काही घडत नसतं.) “Nothing happens next, This is it!” (हच मला असं वाटायला लागलं क णाचा पूण अनुभव, आनद ं घे याची कला आप याला साधली तर जणु “ ण फोट” होईल. अणु फोट होऊन चड िनघावी तसा येक णातून चड फोट होऊ ं अणऊजा ं आनदाचा ं ु शकेल. पण यासाठी मला िवचारात न जगता पूणपणे, उ कटपणे या णातच जगावं लागेल. “ ण थ” हावं लागेल. साधेल का मला? यानाचे सवच कार माणसाला “ ण थ” हायला िशकवतात. “ ण थ” अव थेचा े . हच े यानाचं येय. अनुभव दतात ै असं जाणवत नाही. पण हे मी वैचा रक पातळीवर हणतोय बरं का! माझं काही असं घडत नाही, सदव माझा हा सव मान सक, आ या मक वास कशाला सांगतो आहे? तो सांिगत यािशवाय मा या दयरोगाचं कारण व यातून मी बाहरे कसा आलो याची कहाणी पूण होणार नाही असं मला वाटतं. जीवनाचा अथ व आनद ं पु हा ा के याखेरीज माझं दय द ु त होऊ शकलं नसतं, आिण जरी झालं असतं तरी पॅच मारलेलं दय िनरोगी असणं पुरेसं न हतं, माझं मान सक दय व पूण जीवनच िनरोगी एकसध ं होणं आव यक होतं. माझा योग व े वाटू यानाचा वास, तसच ं , स य आिण ई रा या व पाचा कळलेला अथ या काहीशा असब ं , अ प , हग शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तेशी अिवभा य सबं ं ध आहे. यानामुळे माझं भगले ं लं यि व सांधलं गेलं, जखमा भर या. आपण िव ापासून तुटलो, वतःपासून फाटलो, तुकडे तुकडे झालेत या िवदारक दःखामधू न. ु अ या मामुळे “सव सम ई र” ही ी व िकिचतसा अनुभव येऊन मी पु हा जोडला गेलो. ताण, याकळता , ं ु वेदना गेली. आनद ं परत आला. सोबतच माझं दयही द ु त झालं.

* * * अथात मी िन वळ या उपायांवर अवलबू ं न न हतो. िनयिमत औषध घेत होतो. म ये म ये काळजी वाटायची िकवा ं पीछे हाटही हायची. छातीत इतर कारणांनी दख ं कधी खप ू थकवा वाटत अस यास माझे पॅिनक ु यास िकवा े . मा या मनातला ण डॉ टर पु हा दयिवकाराचा ऍटॅक ये या यां इसीजी आ ही या दर यान केले आहत सभावनां ची आकडेमोड नकळत करायला लागायचा. बाक सव सुधारणा सुरळीत सु असतांना िडसबर ं ं १९९५ मधे मा या दयाचे ठोके अचानक िनयिमत झाले व “ए टा स टो स” यायला लाग या. मी व राणी िचितत ं झालो. डॉ. िबडवईन ं ा पु हा सतावलं. पण यांनी आ व त के यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो यांचा वीकार केला अजूनही ते येतात िबचारे ! ु ू मला असं ल ात यायला लागलं क आता माझा मा या शरीराशी सवाद हळहळ अ धक चांगला साधला जातो ं े र होत असेल तरी मला जाणवायचं. एक आहे. शरीराचा सूर मला ऐकू यायला लागला होता. शरीर थोडेही बसू डॉ टर हणन ं दना म जाण मला मा या ू मी रो यांचं रोगिनदान नेहमीच करतो. पण यापे ाही अ धक सवे 23

े शरीरा या बाबतीत ा होत होती. ही वै क य िश णाची दणगी न हती. ही शरीराची नैसिगक िनःश द भाषा येक ा याला समजते. ब याच रो यांनाही - यांनी वतः या शरीराशी सपक अजून गमावला नसेल तर ं समजते. आपलं शरीर आप याला सांगतं. हे ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझं दय पु हा रोगी झालं तर ते मला वतःलाच कळे ल. एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असतांना मा या आईने ऐकलं. नतर ं ती हणाली, “तू असं बोलत जाऊ नकोस. मला ऐकवत नाही !” मी ितला हणालो - “अगं, ही मी भूतकाळातली गो सांगतो. आता मला रोग नाही व हाट ऍटॅक येणार असेल तर यापूव च मला ते कळे ल. ती काळजी क नकोस !” मी आईला जे हटलं तो खोटा िदलासा न हता. मला तशी मनापासून खा ी वाटते. आता मी मा या आत या स सवर बरच ं अ धक अवलबू ं न राहतो. आिण माझं दय नीट आहे असे मला मनातून े . यामुळे इतर काही होवो, माझी काळजी कमी झाली, िव ास परत आला. स स िमळत आहत =O=O=O= मा या वाढवून िमळाले या आयु याचं आता दीड वष पूण होतं आहे. स या मी कसा आहे? - शारी रक ा िनरोगी आहे. वजन ६० िकलो, कॉले टॉल १४० व र ातली साखर िनयिं त आहे. कोणताही ास न होता चालू, पळू व सायकल चालवू शकतो. काही मिह यांपूव डॉ. लेलेनी मुंबईला बोलवून अग याने माझी टेस थॅ लयम टे ट ही दयाची तपासणी केली. ती नॉमल आली. मा या दया या र वािह या े . मोक या आहत - पूव ची माझी सव कामे व जबाबदा या पूण करतोच आहे. पण दबाव, ताण फार कमी झाला. जबरद तीने काही घडव याची, अजून कठे ु तरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली. - मनाने खप ं देतो आहे. असा आनद ं ू शांती अनुभवतो. अ व थता कमी झाली आहे. येक िदवस आनद जीवनाकडन ू पूव िमळवत न हतो. फ या णात जग याचा य न सु आहे. ू ू सु आहे. मी अजूनही मा या मनाचं शेत नांगरतो - योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ आहे. पाऊस अजून पडलेला नाही. पण हे नांगरणच ं िकती सुंदर अनुभव आहे! अजून मी कठे ु च पोहोचलेलो नाही, कठे ु पोहचीन ते मािहत नाही. क या मागावर पोहोच याचे वेगळे कोणते िठकाणच नाही? एक सुंदर वा य या बाबतीत वाचलं. “When You reach there, there is no ‘there’ there !” - जीवनात आशा वाटते. जीवन िकती आनदमय व प रपूण आहे. आिण अजून िकती तरी जगायचं आहे, ं शोधायचं आहे! े १३ मे ’९५ ला हॉ पटल बडव न केले या १३ िन चयांपै क १२ िन चय पूण झाले िकवा यासाठी चांगलेच ं य न केले. गडिचरोलीला कोणी सगीत िशक याचं उि तेवढं पूण करता आलं ं -िश क न िमळा याने सगीत ं े . एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आहे. एकदा िवमलाताई ठकारांना नाही. अजून काही गो ी कराय या आहत भेटायचं आहे. यां या पु तकांतून व प ांतून मला खप व सं कत ं ृ िशकायची इ छा आहे. ू काही िमळालं. सगीत शरीर मासाठी वतः या आव यकतांपुरता भाजीपाला िपकव याइतकं तरी शेतीकाम करावं अशी इ छा आहे. े . सशोधन अशा ब याच गो ी कराय या आहत व आरो य सेवे या कामा या न या क पना व क प तर ं आजारानतर ं गडिचरोलीला परत पोहोच यापूव च मनात साकार हायला लाग या. पण आता यात अधीरता, ताण े नाही. काळाची लय समजली हणजे आपली पावलं बताल होत नाहीत. माझा रोजचा िदन म कसा असतो? सकाळी ५ या दर यान उठतो. सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ं ४० िमिनटं िफरायला जातो. रोज या जीवनातील परमो च िबंदपै िफरणं असतं. परत यावर यौिगक ि या, आघोळ , योगासन, ं ं ू क एक हे जगलात शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो. शरीर व मन एक होऊन अजून कठ ु यातरी त वाशी सूर े . पण िवल ण आनदाचा साध याचा य न करत असतात. कधी सूर लागतो, कधी हलकाव या दतो अनुभव येतो. ं

24

साधारणपणे १० या दर यान मा या कामाला सु वात करतो. दपारी जेवणानतर ं अधा तास शवासन व ु वामकु ी घेऊन पु हा ६पयत काम. नतर ं शोध ाममधील सामुिहक ाथना. रा ी जेव यानतर ं मुलांसोबत थोडा वेळ घालवून नतर ं रा ी एक दीड तास वाचन करतो. दहा या दर यान थोडा वेळ शवासन व यान क न मग झोपतो. =O=O=O=

मा या आजारा या व यातून बाहरे ये या या अनुभवािवषयी मे म ये मी काही िनवडक िम ांना एक प पाठवलं. मा यासारखा दःुखाचा अनुभव यांना यावा लागू नये, मा यासारखी चूक यांनी क नये हा यामागचा े होता. काही िम ांनी ते प वतमानप ांत कािशत केलं. जणुं काही समाजा या एका दख हतू ु या वमावरच मी बोट ठेवलं! माझं मै ीचं वतुळ अचानक शेकडो पट नी, शेकडो िदशांनी वाढलं. जी प ं व जो ितसाद आला तो मन े हलावू न टाकणारा होता. अनेक िम ांनी व अनोळखी लोकांनी “ वतः या जीवनशैलीिवषयी सावध झालो” असं लिहलं. अनेक दयरोगा या णांनी, “तुम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसली” असं लिहलं. अनेकांनी यां या उपचारािवषयी स ा मािगतला. अ यत ं सु स व व र अशा दोन वृ डॉ टरांनी वतं पणे असं लिहलं, “तुझं प मी दे हा यात ठेवलं आहे. रोज या पूजेत याचीही पूजा व मरण करतो.” मा या दयरोगा या अनुभवाचा व उपचाराचा मा याप लकडे अनेकांना उपयोग आहे, हे मा या ल ात आलं. े िकवा े . माझं नुसतं दयच नाही तर मी पूणच असं यजण मा यासारखे आजारी आहत या मागाने चालत आहत ं आजारी होतो. मी दयरोगाचा उपचार नाही केला, दयरोगानच ं माझा उपचार केला. आजारी असूनही ख या िम ासारखं ते दय मला जगवत होतं, जगवत होतं, द ु त करत होतं. मी दीड वषापूव या सकटातू न गेलो तो िन वळ यि गत अनुभव नसून िदवसिदवस तो एक यापक न ं बनतो आहे, गैरसं ामक रोग - दयरोग, मधुमेह, उ च र दाब - हे भारतात मो ा साथी या पात येऊन े . भारतीय समाजाला या पुढी या रोगां या लाटेला तोड दण े ं - टाळणं व उपचार करणं - िशकावच पोहोचले आहत ं लागेल. जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी, सवागीण जीवनप ती अनुसरावी लागेल, जी दयरोग टाळते, जी सामा जक नाते व पयावरण दोघांशी सुसंवादी आहे, जी मान सक ताण-मु आहे, जी आ या मक आहे. अशी े आरो याचे मु य आ हान आहे. शोध ामला जीवन प ती िशकावी लागेल, जगावी लागेल. २१ या शतकासाठी हच आ ही हळु हळू अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत. समाजातील लोकांचा उपाय करतांना वतःही िनरोगी व आनंदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत. दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला? मा या एका डॉ टर िम ाने लहीलं - “तु हारा मन मृ यूसे भय खा गया है !” तो बरोबरच हणाला. मृ यू या अनपेि त संभावनेने मी हादरलो होतो. आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - “मृ यूचं दशन अ यंत दाहक व पिव करणारं असतं. सगळं अशु यात जळू न खाक होतं.” एकनाथ महाराजांची एक कथा आहेएक माणूस एकनाथ महाराजांना जाऊन हणाला, “महाराज, आ ही सामा य माणसं. आम या मनात सदैव सांसा रक िकंवा पापी िवचार येतात. तु ही संत यापासून कसं मु राहता?” एकनाथ हणाले, “आ हा संतांचं सोड. पण तुझा मृ यू ७ िदवसांनी न क आहे हे मला िदसतं आहे !” एकनाथ महाराजांनी सांिगतलेलं खोटं कसं असणार? या माणसाने परत जाऊन सव िनरवािनरव केली. िम ांचा िनरोप घेतला, श च ूं ी मा मािगतली. दानधम क न घेतला. सात या िदवशी महाराज याला भेटायला गेले ते हा हा िबछा यात पडू न मृ यूची वाट बघत होता. महाराजांना पाहन हणाला, “महाराज, मी आज चाललो.” महाराजांनी िवचारलं, “या सात िदवसात िकतीदा पापाचे िवचार मनात आले?”-“कुठले पापाचे िवचार? मला तर सात िदवसांनी मृ यू आहे हेच िदसत होतं !” तो माणूस उदगारला. महाराज हणाले, “आ हा संतांनाही मृ यू सदैव डो यासमोर िदसत असतो. हणून आ ही पापापासून दरू राह शकतो.” सवाना मी एकच शुभे छा देऊ शकतो.

येकाला एकदा तरी मृ यूचं दशन अव य हावं ! * * *

25

“आता पुढे काय करावं?” लखनौहन परत यावर २० मे ’९५ ला नागपुरात असतांना मी व राणी िवचार करत होतो. मला मोठा हाटऍटॅक यापुढे के हाही येईल हणून आ ही मनाची तयारी ठेवणं आव यक होतं. गडिचरोली या जंगलात शोध ामला राहतांना तसा ऍटॅक आला तर वै क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती. या पुढे गडिचरोलीतच काम करावं? क जथे आधुिनक वै क य सोयी ताबडतोब िमळू शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जावं? ितथे राहन माझा जीव कदािचत वाचेल, पण यापूव आजपयत वीकारलेले जीवन व काम सोडावे लागेल. काय करावं? मरावसं तर वाटत न हतं, पण जीवनाचा उ श े गमावून आयु य वाढव यात काही अथ आहे का? मरणा या भीतीने आजच का मरण वीकारायचं? आमचं पुढील आयु य ितथे गडिचरोली ज ातच जाणार असं आ ही ठरवलं. यात याग-िबग कुणी बघू नये. सरळ यावहा रक िवचार होता. जीवनाचा हेतूच गमावला तर जीवन अस होईल. “इहलोक कम करीतच शंभर वष जग याची अपे ा धरावी. तुला देहवंताला हाच माग आहे,. याहन वेगळा माग नाही.” - ईशावा योपिनषद प च सांगत होतं. मला दस ु रा माग न हता. आपलं काम करता करता िनदान शंभर वष ं जग याची इ छा तरी ध शकत होतो! मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील '९५ म ये अचानक शोध ाम सोडू न बाहेर जावं लागलं. ४५ िदवस आ ही बाहेर होतो. मी जवंत परतेन याची शा ती न हती. या काळात सच या कायक यानी िवल ण रे णा व एकजूट दाखवली. कुणीही बुड या जहाजातून उ ा मार या नाहीत. सव काय म पूववत् सुरळीत सु रािहले. “मी वतः के याखेरीज हे काम यव थत होऊ शकणार नाही” असा वतः या आव यकतेिवषयी िकती िवनाकारण गैरसमज होता माझा! राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आहे. मा या आजारानंतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला. तो वेगात सु झाला आहे. मी पु हा कामाला लागलो. काम अजूनही तेच करतो, जे पूव करत होतो. ‘सच’ची णसेवा, संशोधन, यसनमु , आिदवासी युवकयुवती िश ण ही सव कामे उ म सु आहेत. झेन पंथातली एक पुरातन हण आहे, “सा ा कारापूव मी लाकडं फोडत होतो, पाणी भरत होतो. सा ा कारानंतरही मी लाकडं फोडतो, पाणी भरतो.” मी तर सा ा कारापासून खूपच दरू आहे. पण फापटपसा यातील गुंता कमी झाला. कधी राग येतो, कधी अपे ाभंगही होतो. बरेचदा नकळत मन व नरंजन करायला लागतं िकंवा कामाची व प रणामांची आस होते. पण पूव सारखं असमाधान, ताण नाही. अजूनही मी सव ई राचं दशन क शकत नाही. सव लोकांशी अजूनही म े भावनेने एक प होऊ शकत नाही. माझी बु ी म ये अडथळा बनते. ित यावर अजूनही िवचारांचा पगडा जा त आहे, म े भावना कमी आहे, मला मािहत आहे. मला मािहत आहे क म े इतरांशी जोडतं, बु ी यात तोकडी पडते. पण मी सुधारतो आहे. वतःला बदलव याचा, घडव याचा आनंद घेतो आहे. जेसी जॅ सन या नी ो ी टने १९८४ म ये हटलेलं एक वा य मला कायम आठवतं, “िम ांनो, मा या दोषांसाठी मला मा करा. ई राने मा यावर काम करणं अजून संपवलेलं नाही!” =O=O=O=

26